Page -11 of 513
PDF/HTML Page 22 of 546
single page version
ku nda -prabhā -praṇayi -kīrti -vibhūṣitāśaḥ
ścakre śrutasya bharate prayataḥ pratiṣṭhām
is pr̥thvī par kisase vandya nahīṁ haiṁ ?
rbāhyepi saṁvyañjayituṁ yatīśaḥ
cacār manye caturaṅgulaṁ saḥ
Page -10 of 513
PDF/HTML Page 23 of 546
single page version
❈
ki — ve antarameṁ tathā bāhyameṁ rajase (apanī) atyanta aspr̥ṣṭatā vyakta karate the
to munijan sacce mārgako kaise jānate ?
śaṁkā nahīṁ hai . vah bāt vaisī hī haiṁ; kalpanā karanā nahīṁ, nā kahanā nahīṁ; māno to
❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈❈
Page -9 of 513
PDF/HTML Page 24 of 546
single page version
vītarāgacaritra upādey aur sarāgacāritra hey hai ....6
cāritrakā svarūp .................................7
ātmā hī cāritra hai .............................8
jīvakā śubh, aśubh aur śuddhatva................9
pariṇām vastukā svabhāv hai....... ............. 10
śuddha aur śubh -aśubh pariṇāmakā phal ... 11 -12
sarvagatapanā.... ........................... 23 ātmāko jñānapramāṇ na mānanemeṁ doṣ..... ..... 24 jñānakī bhān̐ti ātmākā bhī sarvagatattva...... ... 26 ātmā aur jñānake ekatva – anyatva..... ....... 27 jñān aur jñeyake paraspar gamanakā niṣedh..... .. 28 ātmā padārthoṁmeṁ pravr̥tta nahīṁ hotā tathāpi
jisase unameṁ pravr̥tta honā siddha hotā hai vah śaktivaicitrya...... .......... 29
śuddhopayog adhikār śuddhopayogake phalakī praśaṁsā .................... 13 śuddhopayogapariṇat ātmākā svarūp .............. 14 śuddhopayogase honevālī śuddhātmasvabhāvaprāpti ...... 15 śuddhātmasvabhāvaprāpti kārakāntarase nirapekṣa...... .. 16 ‘svayaṁbhū’ke śuddhātmasvabhāvaprāptikā atyanta
usake dr̥ṣṭānta...... ...................... 30 padārtha jñānameṁ vartate haiṁ — yah vyakta karate haiṁ .... 31 ātmākī padārthoṁke sāth ek dūsaremeṁ pravr̥tti
honepar bhī, vah parakā grahaṇatyāg kiye binā tathā pararūp pariṇamit hue binā sabako dekhatā – jānatā honese use
utpād – vyay
atyanta bhinnatā hai..... .................. 32
atīndriyatāke kāraṇ śuddhātmāko
dikhākar viśeṣ ākāṁkṣāke kṣobhakā kṣay karate haiṁ............................. 33
jñānake śrut – upādhikr̥t bhedako dūr karate haiṁ .... 34 ātmā aur jñānakā kartr̥tva – karaṇatvakr̥t
bhed dūr karate haiṁ....... .................. 35
Page -8 of 513
PDF/HTML Page 25 of 546
single page version
dravyoṁkī bhūt – bhāvi paryāyeṁ bhī tātkālik
vicār ................................... 53
vartatī haiṁ ................................. 37
avidyamān paryāyoṁkī kathaṁcit vidyamānatā ...... 38 avidyamān paryāyoṁkī jñānapratyakṣatā
praśaṁsā...... ............................. 54
indriyajñānake liye naṣṭa aur anutpannakā jānanā
atīndriy jñānake liye jo jo kahā jātā hai vah
pratyakṣajñānako pāramārthik sukharūp batalāte haiṁ ... 59
kevalajñānako bhī pariṇāmake dvārā khedakā
jñeyārthapariṇamanakriyā jñānameṁse utpanna nahīṁ hotī
jñeyārthapariṇamanasvarūp kriyā aur tatphal kahān̐se
hai — isakā khaṁḍan.... ................... 60
tīrthaṁkaroṁke puṇyakā vipāk akiṁcitkar hī hai
kevaliyoṁko hī pāramārthik sukh hotā hai
sabako na jānanevālā ekako bhī nahīṁ jānatā
parokṣajñānavāloṁke apāramārthik indriyasukhakā
indriyān̐ hai vahān̐ tak svabhāvase hī duḥkh hai...... 64 muktātmāke sukhakī prasiddhike liye, śarīr
yugapat pravr̥ttike dvārā hī jñānakā sarvagatatva ..... 51 kevalīke jñaptikriyākā sadbhāv hone par bhī
honese viṣayoṁkī akiṁcitkaratā...... .... 67 ātmāke sukhasvabhāvatvako dr̥ṣṭānta dvārā dr̥ḍh
upasaṁhār karate haiṁ...... .................. 52
karake ānanda – adhikārakī pūrṇatā...... .. 68
Page -7 of 513
PDF/HTML Page 26 of 546
single page version
mohakṣayake upāyabhūt jinopadeśakī prāpti hone
sva – parake vivekakī siddhise hī mohakā kṣay
puṇyotpādak śubhopayogakī pāpotpādak
siddhike liye prayatna...... ............... 89 sab prakārake svaparake vivekakī siddhi
āgamase kartavya hai — is prakār
upasaṁhār karate haiṁ...... .................. 90
puṇya aur pāpakī aviśeṣatākā niścay
jinodit arthoṁke śraddhān binā dharmalābh
nahīṁ hotā..... .......................... 91
karate haiṁ..... ............................ 77
svayaṁ sākṣāt dharma hī hūn̐’ aise bhāvameṁ niścal sthit hote haiṁ...... .............. 92
aśeṣaduḥkhakṣayakā dr̥ḍh niścay karake
śuddhopayogameṁ nivās...... ................ 78
mohakī senā jītanekā upāy...... ............ 80
cintāmaṇi prāpta kiyā hone par bhī, pramād cor
padārthakā samyak dravyaguṇaparyāyasvarūp...... ...... 93 svasamay – parasamayakī vyavasthā niścit
vidyamān hai ataḥ jāgr̥t rahatā hai ........ 81 yahī ek, bhagavantoṁne svayaṁ anubhav karake pragaṭ
kiyā huā mokṣakā pāramārthikapantha hai ... 82
svarūp – astitvakā kathan ....................... 96
śuddhātmalābhake paripaṁthī – mohakā svabhāv aur
usake prakār.... ......................... 83
tīn prakārake mohako aniṣṭa kāryakā kāraṇ
kahakar usake kṣayakā upadeś............. 84
moharāgadveṣako in cihnoṁke dvārā pahicān kar utpanna
hote hī naṣṭa kar denā cāhiye ........... 85
mohakṣay karanekā upāyāntar..... ............... 86
Page -6 of 513
PDF/HTML Page 27 of 546
single page version
– utpād – vyay
pariṇāmātmak saṁsārameṁ kis kāraṇase pudgalakā
manuṣyādi – paryāyātmak hotā hai
vah kaunasā svarūp hai jisarūp ātmā
un (tīnoṁ)ko ātmārūpase niścit
pr̥thaktvakā aur atyatvakā lakṣaṇ...... ...... 106 atadbhāvako udāharaṇ dvārā spaṣṭatayā
sattā aur dravyakā guṇ – guṇīpanā siddha
dravyake ‘kriyā’ aur ‘bhāv’ rūp viśeṣ ..... 129
guṇaviśeṣase dravyaviśeṣ hotā hai...... ........ 130
mūrta aur amūrta guṇoṁke lakṣaṇ
guṇ aur guṇīke anekatvakā khaṇḍan..... .... 110 dravyake sat – utpād aur asat
sat – utpādako ananyatvake dvārā aur asat
karate haiṁ.... .................... 112 – 113
amūrta dravyoṁke guṇ..... ..................... 133
dravyoṁkā pradeśavattva aur apradeśavattvarūp
ek hī dravyako anyatva aur anyatva
honemeṁ avirodh...... .................. 114 garva virodhako dūr karanevālī saptabhaṁgī......... 115 jīvako manuṣyādi paryāyeṁ kriyākā phal honese
viśeṣ ................................ 135 pradeśī aur apradeśī dravya kahān̐ rahate haiṁ...... 136 pradeśavattva aur apradeśavattva kis
unakā anyatva prakāśit karate haiṁ..... 116 manuṣyādiparyāyoṁmeṁ jīvako svabhāvakā parābhav kis
kāraṇase hotā hai — isakā nirṇay..... 118
Page -5 of 513
PDF/HTML Page 28 of 546
single page version
ākāśake pradeśakā lakṣaṇ..... --------------- 140
tiryakpracay tathā ūrdhvapracay...... ------------- 141
kālapadārthakā ūrdhvapracay niranvay hai – is
paradravyake saṁyogakā jo kāraṇ usake
vināśakā abhyās..... .............. 159 śarīrādi paradravya prati madhyasthatā pragaṭakarate haiṁ..160 śarīr, vāṇī aur manakā paradravyapanā..... .. 161 ātmāko paradravyatvakā aur usake kartr̥tvakā
bātakā khaṇḍan....---------------------- 142 sarva vr̥ttyaṁśoṁmeṁ kālapadārtha
utpādavyayadhrauvyavālā hai
kālapadārthakā pradeśamātrapanā siddha
karate haiṁ
ātmāko śarīrapanekā abhāv..... .......... 171
jīvakā asādhāraṇ svalakṣaṇ................ 172
amūrta ātmāko snigdha – rukṣatvakā abhāv
jñānajñeyavibhāg adhikār ātmāko vibhakta karaneke liye vyavahārajīvatvake
hetukā vicār..... ................... 145 prāṇ kaun – kaunase hai, so batalāte haiṁ..... . 146
hai ? – aisā pūrvapakṣa..... ............... 173
unakā paudgalikapanā... ............... 147
bhāvabandhakā svarūp.... ..................... 175
bhāvabandhakī yukti aur dravyabandhakā svarūp . 176
pudgalabandha, jīvabandha aur
paudgalik prāṇoṁkī santatikī pravr̥ttikā
antaraṁg hetu.......................... 150 paudgalik prāṇasantatikī nivr̥ttikā
antaraṁg hetu.......................... 151
dravyabandhakā hetu bhāvabandha.... ............... 178 bhāvabandha hī niścayabandha hai.... ............. 179 pariṇāmakā dravyabandhake sādhakatam rāgase
vyavahār – jīvatvake hetu jo gativiśiṣṭa
paryāy unakā svarūp.... ............. 151 paryāyake bhed ............................... 153 arthaniścāyak astitvako sva – parake
vibhāgake hetuke rūpameṁ samajhāte haiṁ
upacār karake kāryarūpase batalāte haiṁ....181
paradravyake saṁyogake kāraṇakā svarūp....155
Page -4 of 513
PDF/HTML Page 29 of 546
single page version
vibhāg............................... 182 svadravyameṁ pravr̥ttikā aur paradravyameṁ pravr̥ttikā
nimitta sva – parake vibhāgakā jñān
ajñān hai
śrāmaṇya – icchuk pahale kyā
is sandehakā nirākaraṇ..... ......... 185
yathājātarūpadharatvak bahiraṁg – antaraṁg do
grahaṇ kiyā jātā hai aur choṛā jātā hai ?..... ...................... 186
liṁg..... ............................. 205 śrāmaṇyakī ‘bhavati’ kriyāmeṁ, itanese
akelā hī ātmā bandha hai..... ............ 188
niścay aur vyavahārakā avirodh ............ 189
aśuddhanayase aśuddha ātmākī hī prāpti..... 190
śuddhanayase śuddhātmākī hī prāpti.... ......... 191
dhruvatvake kāraṇ śuddhātmā hī upalabdha
śrāmaṇyakī prāpti.... .................. 207 sāmāyikameṁ ārūrḥ śramaṇ kadācit
chedopasthāpanāke yogya.... ............. 208 ācāryake bhed..... .......................... 210 chinna saṁyamake pratisaṁdhānakī vidhi..... ....... 211 śrāmaṇyake chedake āyatan honese paradravya
pratibandhoṁkā niṣedh.................... 213
mohagraṁthi ṭūṭanese kyā hotā hai.... .......... 195
ekāgrasaṁcetanalakṣaṇadhyān aśuddhatā
śrāmaṇyakī paripūrṇatākā āyatan honese
svadravyameṁ hī pratibandha kartavya hai...... . 214 munijanako nikaṭakā sūkṣmaparadravyapratibandha
bhī niṣedhya..... ...................... 215
uparokta praśnakā uttar...... ............... 198
śuddhātmopalabdhilakṣaṇ mokṣamārgako niścit
ched kyā hai — isakā upadeś..... ........... 216
chedake antaraṁg – bahiraṁg
sarvathā antaraṁg ched niṣedhya hai..... .......... 218 upadhi antaraṁg chedakī bhān̐ti tyājya hai.... ... 219 upadhikā niṣedh vah antaraṁg chedakā hī
karate haiṁ..... ........................ 199 pratijñākā nirvahaṇ karate hue (ācāryadev)
svayaṁ mokṣamārgabhūt śuddhātmapravr̥tti karate haiṁ..... ........................ 200
Page -3 of 513
PDF/HTML Page 30 of 546
single page version
upadhi aniṣiddha bhī hai’ aise apavādakā upadeś..... ........................... 222
akiṁcitkar.... ....................... 239
‘utsarga hī vastudharma hai, apavād nahīṁ’ ....... 224
apavādake viśeṣ...... ...................... 225
aniṣiddha śarīramātra – upadhike pālanakī
ukta tīnoṁkī yugapattāke sāth ātmajñānakī
yugapattāko sādhate haiṁ...... ............ 240 ukta tīnoṁkī yugapattā tathā ātmajñānakī
yugapattā jise siddha huī hai aise saṁyatakā lakṣaṇ..... ........................... 241
yuktāhāravihārī sākṣāt anāhāravihārī
aisā yah saṁyatatva hī mokṣamārga hai......242
śramaṇako yuktāhārīpanekī siddhi..... ........ 228 yuktāhārakā vistr̥t svarūp..... ............. 229 utsarga – apavādakī maitrī dvārā ācaraṇakā
hotā.................................. 243 ekāgratā vah mokṣamārga hai aisā niścay karate
hue mokṣamārga – prajñāpanakā upasaṁhār..... 244
utsarga – apavādake virodhase ācaraṇakā
batalāte haiṁ...... ...................... 245 śubhopayogī śramaṇakā lakṣaṇ.... ............. 246 śubhopayogī śramaṇoṁkī pravr̥tti..... ........... 247 śubhopayogiyoṁke hī aisī pravr̥ttiyān̐
vyāpār...... .......................... 232 āgamahīnako mokṣākhya karmakṣay nahīṁ hotā.... 233 mokṣamārgiyoṁko āgam hī ek cakṣu..... .... 234 āgamacakṣuse sab kuch dikhāī detā hī hai.....235 āgamajñān, tatpūrvak tattvārthaśraddhān aur
hotī haiṁ............................... 248 sabhī pravr̥ttiyān̐ śubhopayogiyoṁke hī
hotī haiṁ............................... 249 pravr̥tti saṁyamakī virodhī honekā niṣedh....... 250 pravr̥ttike viṣayake do vibhāg................. 251 pravr̥ttike kālakā vibhāg...... .............. 252 lokasaṁbhāṣaṇapravr̥tti usake nimittake vibhāg
tadubhayapūrvak saṁyatatvakī yugapattāko mokṣamārgapanā honekā niyam..... ...... 236 ukta tīnoṁkī ayugapattāko mokṣamārgatva
ghaṭit nahīṁ hotā...................... 237
mokṣamārgakā sādhakatam hai...... ....... 238
Page -2 of 513
PDF/HTML Page 31 of 546
single page version
‘laukik’ (jan)kā lakṣaṇ .................. 269
satsaṁg karane yogya hai..... .................. 270
phalakī viparītatā.... ................. 255 aviparīt phalakā kāraṇ aisā jo
‘aviparīt kāraṇ’...... .............. 259
‘aviparīt kāraṇ’kī upāsanārūp pravr̥tti
sāmānya aur viśeṣarūpase kartavya hai.....261
mokṣatattva .................................... 272
mokṣatattvakā sādhanatattva ...................... 273
mokṣatattvake sādhanatattvakā abhinandan.... .... 274
śāstrakī samāpti ............................ 275
śramaṇābhāsoṁke prati samasta pravr̥ttiyoṁkā
niṣedh..... ........................... 263 kaisā jīv śramaṇābhās hai so kahate haiṁ ...... 264 jo śrāmaṇyase samān hai unakā anumodan na
karanevālekā vināś................... 265
jo śrāmaṇyameṁ adhik ho usake prati jaise ki
vah śrāmaṇyameṁ hīn ho aisā ācaraṇ karanevālekā vināś................... 266
ātmadravyakī prāptikā prakār ................. 532
svayaṁ śrāmaṇyameṁ adhik hoṁ tathāpi apanese hīn
śramaṇ prati samān jaisā ācaraṇ kare to usakā vināś..... ................... 267
Page -1 of 513
PDF/HTML Page 32 of 546
single page version
nāth hai
svānubhūti prāpta hotī hai
Page 0 of 513
PDF/HTML Page 33 of 546
single page version
puṇyaprakāśakaṁ, pāpapraṇāśakamidaṁ śāstraṁ śrīpravacanasāranāmadheyaṁ, asya mūlagranthakartāraḥ
śrīsarvajñadevāstaduttaragranthakartāraḥ śrīgaṇadharadevāḥ pratigaṇadharadevāsteṣāṁ vacanānusāramāsādya
ācāryaśrīkundakundācāryadevaviracitaṁ, śrotāraḥ sāvadhānatayā śr̥ṇavantu
Page 1 of 513
PDF/HTML Page 34 of 546
single page version
[sarva pratham graṁthake prāraṁbhameṁ śrīmadbhagavatkundakundācāryadevaviracit prākr̥tagāthābaddha śrī ‘pravacanasār’ nāmak śāstrakī ‘tattvapradīpikā’ nāmak saṁskr̥t ṭīkāke racayitā śrī amr̥tacaṁdrācāryadev uparokta ślokoṁke dvārā maṅgalācaraṇ karate hue jñānānandasvarūp paramātmāko namaskār karate haiṁ : – ]
artha : — sarvavyāpī (arthāt sabakā jñātā -draṣṭā) ek caitanyarūp (mātra caitanya hī) jisakā svarūp hai aur jo svānubhavaprasiddha hai (arthāt śuddha ātmānubhavase prakr̥ṣṭatayā siddha hai ) us jñānānandātmak (jñān aur ānandasvarūp) utkr̥ṣṭa ātmāko namaskār ho .
Page 2 of 513
PDF/HTML Page 35 of 546
single page version
ath pravacanasāravyākhyāyāṁ madhyamaruciśiṣyapratibodhanārthāyāṁ mukhyagauṇarūpeṇāntastattvabahi- stattvaprarūpaṇasamarthāyāṁ ca prathamat ekottaraśatagāthābhirjñānādhikāraḥ, tadanantaraṁ trayodaśādhik śatagāthābhi- rdarśanādhikāraḥ, tataśca saptanavatigāthābhiścāritrādhikāraśceti samudāyenaikādaśādhikatriśatapramitasūtraiḥ samyagjñānadarśanacāritrarūpeṇ mahādhikāratrayaṁ bhavati . athavā ṭīkābhiprāyeṇ tu samyagjñānajñeyacāritrā- dhikāracūlikārūpeṇādhikāratrayam . tatrādhikāratraye prathamatastāvajjñānābhidhānamahādhikāramadhye dvāsapta- tigāthāparyantaṁ śuddhopayogādhikāraḥ kathyate . tāsu dvāsaptatigāthāsu madhye ‘es surāsur --’ imāṁ gāthāmādiṁ kr̥tvā pāṭhakrameṇ caturdaśagāthāparyantaṁ pīṭhikā, tadanantaraṁ saptagāthāparyantaṁ sāmānyen sarvajña- siddhiḥ, tadanantaraṁ trayastriṁśadgāthāparyantaṁ jñānaprapañcaḥ, tataścāṣṭādaśagāthāparyantaṁ sukhaprapañcaścetyantarādhi- kāracatuṣṭayen śuddhopayogādhikāro bhavati . ath pañcaviṁśatigāthāparyantaṁ jñānakaṇḍikācatuṣṭayaprati- pādakanāmā dvitīyo‘dhikāraścetyadhikāradvayen, tadanantaraṁ svatantragāthācatuṣṭayen caikottaraśatagāthābhiḥ prathamamahādhikāre samudāyapātanikā jñātavyā .
idānīṁ prathamapātanikābhiprāyeṇ prathamataḥ pīṭhikāvyākhyānaṁ kriyate, tatra pañcasthalāni bhavanti; teṣvādau namaskāramukhyatven gāthāpañcakaṁ, tadanantaraṁ cāritrasūcanamukhyatven ‘saṁpajjai ṇivvāṇaṁ’ iti prabhr̥ti gāthātrayamath śubhāśubhaśuddhopayogatrayasūcanamukhyatven ‘jīvo pariṇamadi’ ityādigāthāsūtradvayamath tatphalakathanamukhyatayā ‘dhammeṇ pariṇadappā’ iti prabhr̥ti sūtradvayam . ath śuddhopayogadhyātuḥ puruṣasya protsāhanārthaṁ śuddhopayogaphaladarśanārthaṁ ca prathamagāthā, śuddhopayogipuruṣalakṣaṇakathanen dvitīyā ceti ‘aisayamādasamutthaṁ’ ityādi gāthādvayam . evaṁ pīṭhikābhidhānaprathamāntarādhikāre sthalapañcaken caturdaśagāthābhissamudāyapātanikā . tadyathā —
[ab anekāntamay jñānakī maṁgalake liye ślok dvārā stuti karate haiṁ :] artha : — jo mahāmoharūpī aṁdhakārasamūhako līlāmātrameṁ naṣṭa karatā hai aur jagatake svarūpako prakāśit karatā hai aisā anekāṁtamay tej sadā jayavaṁt hai .
[ ab śrī amr̥tacaṁdrācāryadev ślok dvārā anekāṁtamay jinapravacanake sārabhūt is ‘pravacanasār’ śāstrakī ṭīkā karanekī pratijñā karate haiṁ :]
artha : — paramānandarūpī sudhārasake pipāsu bhavya jīvoṁke hitārtha, tattvako (vastusvarūpako) pragaṭ karanevālī pravacanasārakī yah ṭīkā racī jā rahī hai .
Page 3 of 513
PDF/HTML Page 36 of 546
single page version
ath khalu kaścidāsannasaṁsārapārāvārapāraḥ samunmīlitasātiśayavivekajyotirastamit- samastaikāṁtavādāvidyābhiniveśaḥ pārameśvarīmanekāntavādavidyāmupagamya muktasamastapakṣaparigrah- tayātyaṁtamadhyastho bhūtvā sakalapuruṣārthasāratayā nitāntamātmano hitatamāṁ bhagavatpaṁcaparameṣṭhi- prasādopajanyāṁ paramārthasatyāṁ mokṣalakṣmīmakṣayāmupādeyatven niścinvan pravartamānatīrthanāyak- puraḥsarān bhagavataḥ paṁcaparameṣṭhinaḥ praṇamanavaṁdanopajanitanamaskaraṇen saṁbhāvya sarvāraṁbheṇ mokṣamārgaṁ saṁpratipadyamānaḥ pratijānīte —
ath kaścidāsannabhavyaḥ śivakumāranāmā svasaṁvittisamutpannaparamānandaikalakṣaṇasukhāmr̥taviparīt- caturgatisaṁsāraduḥkhabhayabhītaḥ, samutpannaparamabhedavijñānaprakāśātiśayaḥ, samastadurnayaikāntanirākr̥tadurāgrahaḥ, parityaktasamastaśatrumitrādipakṣapātenātyantamadhyastho bhūtvā dharmārthakāmebhyaḥ sārabhūtāmatyantātmahitām- vinaśvarāṁ paṁcaparameṣṭhiprasādotpannāṁ muktiśriyamupādeyatven svīkurvāṇaḥ, śrīvardhamānasvāmitīrthakaraparamadev- pramukhān bhagavataḥ paṁcaparameṣṭhino dravyabhāvanamaskārābhyāṁ praṇamya paramacāritramāśrayāmīti pratijñāṁ karoti –
[isaprakār maṁgalācaraṇ aur ṭīkā racanekī pratijñā karake, bhagavān kundakundācāryadev- viracit pravacanasārakī pahalī pān̐c gāthāoṁke prārambhameṁ śrī amr̥tacandrācāryadev un gāthāoṁkī utthānikā karate haiṁ .]
ab, jinake saṁsār samudrakā kinārā nikaṭ hai, sātiśay (uttam) vivekajyoti pragaṭ ho gaī hai (arthāt param bhedavijñānakā prakāś utpanna ho gayā hai) tathā samasta ekāṁtavādarūp avidyākā 1abhiniveś asta ho gayā hai aise koī (āsannabhavya mahātmāśrīmad- bhagavatkundakundācārya), pārameśvarī (parameśvar jinendradevakī) anekāntavādavidyāko prāpta karake, samasta pakṣakā parigrah (śatrumitrādikā samasta pakṣapāt) tyāg denese atyanta madhyastha hokar, utpanna hone yogya, paramārthasatya (pāramārthik rītise satya), akṣay (avināśī) mokṣalakṣmīko paṁcaparameṣṭhīko 6praṇaman aur vandanase honevāle namaskārake dvārā sanmān karake sarvārambhase (udyamase) mokṣamārgakā āśray karate hue pratijñā karate haiṁ .
tātvik puruṣ -artha hai .
samāveś hotā hai .
2sarva puruṣārthameṁ sārabhūt honese ātmāke liye atyanta 3hitatam bhagavanta paṁcaparameṣṭhīke 4prasādase
5upādeyarūpase niścit karate hue pravartamān tīrthake nāyak (śrī mahāvīrasvāmī) pūrvak bhagavaṁt
1. abhiniveś=abhiprāy; niścay; āgrah .
2. puruṣārtha=dharma, artha, kām aur mokṣa in cār puruṣ -arthomeṁ (puruṣ -prayojanoṁ meṁ) mokṣa hī sārabhūt śreṣṭha
3. hitatam=utkr̥ṣṭa hitasvarūp . 4. prasād=prasannatā, kr̥pā .
5. upādey=grahaṇ karane yogya, (mokṣalakṣmī hitatam, yathārtha aur avināśī honese upādey hai .)
6. praṇaman=dehase namaskār karanā . vandan=vacanase stuti karanā . namaskārameṁ praṇaman aur vandan donoṁkā
Page 4 of 513
PDF/HTML Page 37 of 546
single page version
paṇamāmītyādipadakhaṇḍanārūpeṇ vyākhyānaṁ kriyate — paṇamāmi praṇamāmi . sa kaḥ . kartā es eṣo‘haṁ granthakaraṇodyatamanāḥ svasaṁvedanapratyakṣaḥ . kaṁ . vaḍḍhamāṇaṁ avasamantādr̥ddhaṁ vr̥ddhaṁ mānaṁ pramāṇaṁ jñānaṁ yasya sa bhavati vardhamānaḥ, ‘avāpyoralopaḥ’ iti lakṣaṇen bhavatyakāralopo‘vaśabdasyātra, taṁ ratnatrayātmakapravartamānadharmatīrthopadeśakaṁ śrīvardhamānatīrthakaraparamadevam . kva praṇamāmi . prathamat ev . kiṁviśiṣṭaṁ . surāsuramaṇusiṁdavaṁdidaṁ tribhuvanārādhyānantajñānādiguṇādhārapadādhiṣṭhitatvāttatpadābhilāṣibhistri- bhuvanādhīśaiḥ samyagārādhyapādāravindatvācca surāsuramanuṣyendravanditam . punarapi kiṁviśiṣṭaṁ . dhodaghāi-
ab, yahān̐ (bhagavatkundakundācāryaviracit) gāthāsūtroṁkā avataraṇ kiyā jātā hai .
vaḷī śeṣ tīrthaṁkar ane sau siddha śuddhāstitvane.
muni jñān-
te sarvane sāthe tathā pratyekane pratyekane, vaṁduṁ vaḷī huṁ manuṣyakṣetre vartatā arhaṁtane. 3. arhaṁtane, śrī siddhaney namaskaraṇ karī e rīte, gaṇadhar ane adhyāpakone, sarvasādhusamūhane. 4.
Page 5 of 513
PDF/HTML Page 38 of 546
single page version
kammamalaṁ paramasamādhisamutpannarāgādimalarahitapāramārthikasukhāmr̥tarūpanirmalanīraprakṣālitaghātikarmamal- tvādanyeṣāṁ pāpamalaprakṣālanahetutvācca dhautaghātikarmamalam . punaśca kiṁlakṣaṇam . titthaṁ dr̥ṣṭaśrutānubhūt- viṣayasukhābhilāṣarūpanīrapraveśarahiten paramasamādhipotenottīrṇasaṁsārasamudratvāt anyeṣāṁ taraṇopāy- bhūtatvācca tīrtham . punaśca kiṁrūpam . dhammassa kattāraṁ niruparāgātmatattvapariṇatirūpaniścayadharmasyopādān-
anvayārtha : — [eṣaḥ ] yah maiṁ [surāsuramanuṣyendravaṁditaṁ ] jo 1surendroṁ, 2asurendroṁ aur [tīrthaṁ ] tīrtharūp aur [dharmasya kartāraṁ ] dharmake kartā [vardhamānaṁ ] śrī vardhamānasvāmīko [praṇamāmi ] namaskār karatā hūn̐ ..1..
[punaḥ ] aur [viśuddhasadbhāvān ] viśuddha 4sattāvāle [śeṣān tīrthakarān ] śeṣ tīrthaṁkaroṁko [sasarvasiddhān ] sarva siddhabhagavantoṁke sāth hī, [ca ] aur [jñānadarśanacāritratapovīryācārān ] jñānācār, darśanācār, cāritrācār, tapācār tathā vīryācār yukta [śramaṇān ] 5śramaṇoṁko namaskār karatā hūn̐ ..2..
[tān tān sarvān ] un un sabako [ca ] tathā [mānuṣe kṣetre vartamānān ] manuṣya kṣetrameṁ vidyamān [arhataḥ ] arahantoṁko [samakaṁ samakaṁ ] sāth hī sāth — samudāyarūpase aur [pratyekaṁ ev pratyekaṁ ] pratyek pratyekako — vyaktigat [vaṁde ] vandanā karatā hūn̐ ..3..
tasu śuddhadarśanajñān mukhya pavitra āśram pāmīne, prāpti karūṁ huṁ sāmyanī, jenāthī śivaprāpti bane. 5.
3narendroṁse vandit haiṁ tathā jinhoṁne [dhautaghātikarmamalaṁ ] ghāti karmamalako dho ḍālā hai aise
1 . surendra = ūrdhvalokavāsī devoṁke indra . 2. asurendra = adholokavāsī devoṁke indra .
3. narendra = (madhyalokavāsī) manuṣyoṁke adhipati, rājā . 4. sattā=astitva .
5. śramaṇ = ācārya, upādhyāy aur sādhu .
Page 6 of 513
PDF/HTML Page 39 of 546
single page version
eṣ svasaṁvedanapratyakṣadarśanajñānasāmānyātmāhaṁ surāsuramanuṣyendravaṁditatvāttrilokaikaguruṁ, dhautaghātikarmamalatvājjagadanugrahasamarthānaṁtaśaktipāramaiśvaryaṁ, yogināṁ tīrthatvāttāraṇasamarthaṁ, dharmakartr̥- tvācchuddhasvarūpavr̥ttividhātāraṁ, pravartamānatīrthanāyakatven prathamat ev paramabhaṭṭārakamahādevādhidev- parameśvaraparamapūjyasugr̥hītanāmaśrīvardhamānadevaṁ praṇamāmi ..1.. tadanu viśuddhasadbhāvatvādupātta- kāraṇatvāt anyeṣāmuttamakṣamādibahuvidhadharmopadeśakatvācca dharmasya kartāram . iti kriyākārakasambandhaḥ . evamantimatīrthakaranamaskāramukhyatven gāthā gatā ..1.. tadanantaraṁ praṇamāmi . kān . sese puṇ titthayare sasavvasiddhe śeṣatīrthakarān, punaḥ sasarvasiddhān vr̥ṣabhādipārśvaparyantān śuddhātmopalabdhilakṣaṇasarvasiddha- sahitānetān sarvānapi . kathaṁbhūtān . visuddhasabbhāve nirmalātmopalabdhibalen viśleṣitākhilāvaraṇ- tvātkevalajñānadarśanasvabhāvatvācca viśuddhasadbhāvān . samaṇe ya śramaṇaśabdavācyānācāryopādhyāyasādhūṁśca . kiṁlakṣaṇān . ṇāṇadaṁsaṇacarittatavavīriyāyāre sarvaviśuddhadravyaguṇaparyāyātmake cidvastuni yāsau rāgādi-
[arhadbhayaḥ ] isaprakār arahantoṁko [siddhebhyaḥ ] siddhoṁko [tathā gaṇadharebhyaḥ ] ācāryoṁko [adhyāpakavargebhyaḥ ] upādhyāyavargako [ca evaṁ ] aur [sarvebhyaḥ sādhubhyaḥ ] sarva sādhuoṁko [namaḥ kr̥tvā ] namaskār karake [teṣāṁ ] unake [viśuddhadarśanajñānapradhānāśramaṁ ] 1viśuddhadarśanajñānapradhān āśramako [samāsādya ] prāpta karake [sāmyaṁ upasaṁpadye ] maiṁ 2sāmyako prāpta karatā hūn̐ [yataḥ ] jisase [nirvāṇ saṁprāptiḥ ] nirvāṇakī prāpti hotī hai ..4 -5..
ṭīkā : — yah 3svasaṁvedanapratyakṣa 4darśanajñānasāmānyasvarūp maiṁ, jo surendroṁ, asurendroṁ aur narendroṁke dvārā vandit honese tīn lokake ek (ananya sarvotkr̥ṣṭa) guru haiṁ, jinameṁ ghātikarmamalake dho ḍālanese jagat par anugrah karanemeṁ samartha anantaśaktirūp parameśvaratā hai, jo tīrthatāke kāraṇ yogiyoṁko tāranemeṁ samartha haiṁ, dharmake kartā honese jo śuddha svarūpapariṇatike kartā haiṁ, un param bhaṭṭārak, mahādevādhidev, parameśvar, paramapūjya, jinakā nāmagrahaṇ bhī acchā hai aise śrī vardhamānadevako pravartamān tīrthakī nāyakatāke kāraṇ pratham hī, praṇām karatā hūn̐ ..1..
1. viśuddhadarśanajñānapradhān = viśuddha darśan aur jñān jisameṁ pradhān (mukhya) haiṁ, aise .
2. sāmya = samatā, samabhāv .
3. svasaṁvedanapratyakṣa = svānubhavase pratyakṣa (darśanajñānasāmānya svānubhavase pratyakṣa hai) .
4. darśanajñānasāmānyasvarūp = darśanajñānasāmānya arthāt cetanā jisakā svarūp hai aisā .
Page 7 of 513
PDF/HTML Page 40 of 546
single page version
pākottīrṇajātyakārtasvarasthānīyaśuddhadarśanajñānasvabhāvān śeṣānatītatīrthanāyakān, sarvān siddhāṁśca, jñānadarśanacāritratapovīryācārayuktatvātsaṁbhāvitaparamaśuddhopayogabhūmikānācāryopādhyāy- sādhutvaviśiṣṭān śramaṇāṁśca praṇamāmi ..2.. tadanvetānev paṁcaparameṣṭhinastattadvayaktivyāpinaḥ sarvānev sāṁpratametatkṣetrasaṁbhavatīrthakarāsaṁbhavānmahāvidehabhūmisaṁbhavatve sati manuṣyakṣetrapravartibhi- stīrthanāyakaiḥ sah vartamānakālaṁ gocarīkr̥tya yugapadyugapatpratyekaṁ pratyekaṁ ca mokṣalakṣmīsvayaṁ- varāyamāṇaparamanairgranthyadīkṣākṣaṇocitamaṁgalācārabhūtakr̥tikarmaśāstropadiṣṭavandanābhidhānen sambhāv- vikalparahitaniścalacittavr̥ttistadantarbhūten vyavahārapañcācārasahakārikāraṇotpannen niścayapañcācāreṇ pariṇatatvāt samyagjñānadarśanacāritratapovīryācāropetāniti . evaṁ śeṣatrayoviṁśatitīrthakaranamaskār- mukhyatven gāthā gatā ..2.. ath te te savve tāṁstānpūrvoktānev pañcaparameṣṭhinaḥ sarvān vaṁdāmi ya vande, ahaṁ kartā . kathaṁ . samagaṁ samagaṁ samudāyavandanāpekṣayā yugapadyugapat . punarapi kathaṁ . pattegamev pattegaṁ pratyekavandanāpekṣayā pratyekaṁ pratyekam . na kevalametān vande . arahaṁte arhataḥ . kiṁviśiṣṭān . vaṭṭaṁte māṇuse khette vartamānān . kva . mānuṣe kṣetre . tathā hi ---sāmpratamatra bharatakṣetre tīrthakarābhāvāt pañca-
tatpaścāt jo viśuddha sattāvān honese tāpase uttīrṇa hue (antim tāv diye hue agnimeṁse bāhar nikale hue) uttam suvarṇake samān śuddhadarśanajñānasvabhāvako prāpta hue haiṁ, aise śeṣ 1atīt tīrthaṁkaroṁko aur sarvasiddhoṁko tathā jñānācār, darśanācār, cāritrācār, tapācār aur vīryācārayukta honese jinhoṁne param śuddha upayogabhūmikāko prāpta kiyā hai, aise śramaṇoṁko — jo ki ācāryatva, upādhyāyatva aur sādhutvarūp viśeṣoṁse viśiṣṭa ( – bhedayukta) haiṁ unheṁ — namaskār karatā hūn̐ ..2..
tatpaścāt inhīṁ paṁcaparameṣṭhiyoṁko, us -us vyaktimeṁ (paryāyameṁ) vyāpta honevāle sabhīko, vartamānameṁ is kṣetrameṁ utpanna tīrthaṁkaroṁkā abhāv honese aur mahāvidehakṣetrameṁ unakā sadbhāv honese manuṣyakṣetrameṁ pravartamān tīrthanāyakayukta vartamānakālagocar karake, ( – mahāvidehakṣetrameṁ vartamān śrī sīmaṁdharādi tīrthaṁkaroṁkī bhān̐ti mānoṁ sabhī paṁc parameṣṭhī bhagavān vartamānakālameṁ hī vidyamān hoṁ, isaprakār atyanta bhaktike kāraṇ bhāvanā bhākar – ciṁtavan karake unheṁ) yugapad yugapad arthāt samudāyarūpase aur pratyek pratyekako arthāt vyaktigatarūpase 2saṁbhāvanā karatā hūn̐ . kis prakārase saṁbhāvanā karatā hūn̐ ? mokṣalakṣmīke svayaṁvar samān jo param nirgranthatākī dīkṣākā utsav (-ānandamay prasaṁg) hai usake ucit maṁgalācaraṇabhūt jo 3kr̥tikarmaśāstropadiṣṭa vandanoccār (kr̥tikarmaśāstrameṁ upadeśe hue stutivacan)ke dvārā sambhāvanā karatā hūn̐ ..3..
1. atīt = gat, hogaye, bhūtakālīn .
2. saṁbhāvanā = saṁbhāvanā karanā, sanmān karanā, ārādhan karanā .
3. kr̥tikarma = aṁgabāhya 14 prakīrṇakoṁmeṁ chaṭṭhā prakīrṇak kr̥tikarma hai jisameṁ nityanaimittik kriyākā varṇan hai .