Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version

yāmi ..3.. athaivamarhatsiddhācāryopādhyāyasarvasādhūnāṁ praṇativaṁdanābhidhānapravr̥ttadvaitadvāreṇ bhāvya- bhāvakabhāvavijr̥mbhitātinirbharretaretarasaṁvalanabalavilīnanikhilasvaparavibhāgatayā pravr̥ttādvaitaṁ namaskāraṁ kr̥tvā ..4.. teṣāmevārhatsiddhācāryopādhyāyasarvasādhūnāṁ viśuddhajñānadarśanapradhānatven sahajaśuddhadarśanajñānasvabhāvātmatattvaśraddhānāvabodhalakṣaṇasamyagdarśanajñānasaṁpādakamāśramaṁ samāsādya samyagdarśanajñānasaṁpanno bhūtvā, jīvatkaṣāyakaṇatayā puṇyabandhasaṁprāptihetubhūtaṁ sarāgacāritraṁ mahāvidehasthitaśrīsīmandharasvāmītīrthakaraparamadevaprabhr̥titīrthakaraiḥ sah tānev pañcaparameṣṭhino namaskaromi . kayā karaṇabhūtayā . mokṣalakṣmīsvayaṁvaramaṇḍapabhūtajinadīkṣākṣaṇe maṅgalācārabhūtayā anantajñānādisiddhaguṇ- bhāvanārūpayā siddhabhaktyā, tathaiv nirmalasamādhipariṇataparamayogiguṇabhāvanālakṣaṇayā yogabhaktyā ceti . evaṁ pūrvavidehatīrthakaranamaskāramukhyatven gāthā gatetyabhiprāyaḥ ..3.. ath kiccā kr̥tvā . kam . ṇamo namaskāram . kebhyaḥ . arahaṁtāṇaṁ siddhāṇaṁ tah ṇamo gaṇaharāṇaṁ ajjhāvayavaggāṇaṁ sāhūṇaṁ cev arhatsiddhagaṇadharo- pādhyāyasādhubhyaścaiv . katisaṁkhyopetebhyaḥ . savvesiṁ sarvebhyaḥ . iti pūrvagāthātrayeṇ kr̥tapañca- parameṣṭhinamaskāropasaṁhāro‘yam ..4.. evaṁ pañcaparameṣṭhinamaskāraṁ kr̥tvā kiṁ karomi . uvasaṁpayāmi upasaṁpadye

ab is prakār arahanta, siddha, ācārya, upādhyāy tathā sarva sādhuoṁko praṇām aur vandanoccārase pravartamān dvaitake dvārā, 1bhāvyabhāvak bhāvase utpanna atyanta gārḥ 2itaretar milanake kāraṇ samasta svaparakā vibhāg vilīn ho jānese jisameṁ 3advait pravartamān hai aisā namaskār karake, unhīṁ arahanta, siddha, ācārya, upādhyāy, sarvasādhuoṁke āśramako, — jo ki (āśram) viśuddhajñānadarśanapradhān honese 4sahajaśuddhadarśanajñānasvabhāvavāle ātmatattvakā śraddhān aur jñān jisakā lakṣaṇ hai aise samyagdarśan aur samyagjñānakā 5sampādak hai use — prāpta karake, samyagdarśanajñānasampanna hokar, jisameṁ 6kaṣāyakaṇ vidyamān honese jīvako jo puṇyabandhakī prāptikā kāraṇ hai aise sarāg cāritrako — vah (sarāg cāritra) kramase ā paṛane

ciṁtavan karanevālā, dhyān karanevālā, arthāt dhyātā .

ārādhakarūp apane bhedakā vilay ho jātā hai . isaprakār namaskārameṁ advait pāyā jātā hai . yadyapi

namaskārameṁ praṇām aur vaṁdanoccār donoṁkā samāveś hotā hai isaliye usameṁ dvait kahā hai, tathāpi tīvra bhaktibhāvase svaparakā bhedavilin ho jānekī apekṣāse usameṁ advait pāyā jātā hai .

1. bhāvya = bhāne yogya; ciṁtavan karane yogya; dhyān karane yogya arthāt dhyey . bhāvak = bhāvanā karanevālā,

2. itaretaramilan = ek dūsarekā paraspar mil jānā arthāt miśrit ho jānā .

3. advait = paṁc parameṣṭhīke prati atyaṁt ārādhya bhāvake kāraṇ ārādhyarūp paṁc parameṣṭhī bhagavān aur

4. sahajaśuddhadarśanajñānasvabhāvavāle = sahaj śuddha darśan aur jñān jinakā svabhāv hai ve .

5. saṁpādak = prāpta karānevālā, utpanna karanevālā .

6. kaṣāyakaṇ = kaṣāyakā sūkṣmāṁś

Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version

kramāpatitamapi dūramutkramya sakalakaṣāyakalikalaṁk viviktatayā nirvāṇasaṁprāptihetubhūtaṁ vītarāgacāritrākhyaṁ sāmyamupasampadye . samyagdarśanajñānacāritraikyātmakaikāgryaṁ gato‘smīti pratijñārthaḥ . evaṁ tāvadayaṁ sākṣānmokṣamārgaṁ saṁpratipannaḥ ..5..

samāśrayāmi . kim . sammaṁ sāmyaṁ cāritram . yasmāt kiṁ bhavati . jatto ṇivvāṇasaṁpattī yasmānnirvāṇasaṁprāptiḥ . kiṁ kr̥tvā pūrvaṁ . samāsijja samāsādya prāpya . kam . visuddhaṇāṇadaṁsaṇapahāṇāsamaṁ viśuddhajñānadarśanalakṣaṇapradhānāśramam . keṣāṁ sambandhitven . tesiṁ teṣāṁ pūrvoktapañcaparameṣṭhināmiti . tathāhi — ahamārādhakaḥ, ete cārhadāday ārādhyā, ityārādhyārādhakavikalparūpo dvaitanamaskāro bhaṇyate . rāgādyupādhivikalparahitaparamasamādhibalenātmanyevārādhyārādhakabhāvaḥ punaradvaitanamaskāro bhaṇyate . ityevaṁ- lakṣaṇaṁ pūrvoktagāthātrayakathitaprakāreṇ pañcaparameṣṭhisambandhinaṁ dvaitādvaitanamaskāraṁ kr̥tvā . tataḥ kiṁ karomi . rāgādibhyo bhinno‘yaṁ svātmotthasukhasvabhāvaḥ paramātmeti bhedajñānaṁ, tathā sa ev sarvaprakāropādey iti rucirūpaṁ samyaktvamityuktalakṣaṇajñānadarśanasvabhāvaṁ, maṭhacaityālayādilakṣaṇavyavahārāśramādvilakṣaṇaṁ, bhāvā- śramarūpaṁ pradhānāśramaṁ prāpya, tatpūrvakaṁ kramāyātamapi sarāgacāritraṁ puṇyabandhakāraṇamiti jñātvā parihr̥tya par bhī (guṇasthān -ārohaṇake kramameṁ balāt arthāt cāritramohake manda udayase ā paṛane par bhī) — dūr ullaṁghan karake, jo samasta kaṣāyakleśarūpī kalaṁkase bhinna honese nirvāṇaprāptikā kāraṇ hai aise vītarāgacāritra nāmak sāmyako prāpta karatā hūn̐ . samyagdarśan, samyagjñān aur samyakcāritra kī aikyasvarūp ekāgratāko maiṁ prāpta huā hūn̐, yah (is) pratijñākā artha hai . is prakār tab inhoṁne (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane) sākṣāt mokṣamārgako aṁgīkār kiyā ..4 -5..

ab ve hī (kundakundācāryadev) vītarāgacāritra iṣṭa phalavālā hai isaliye usakī upādeyatā aur sarāgacāritra aniṣṭa phalavālā hai isaliye usakī heyatākā vivecan karate haiṁ : —

Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version

saṁpadyate hi darśanajñānapradhānāccāritrādvītarāgānmokṣaḥ . tat ev ca sarāgāddevāsur- manujarājavibhavakleśarūpo bandhaḥ . ato mumukṣuṇeṣṭaphalatvādvītarāgacāritramupādeyamaniṣṭaphalatvā- tsarāgacāritraṁ heyam ..6.. ath cāritrasvarūpaṁ vibhāvayati — cārittaṁ khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho .

mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo hu samo ..7.. niścalaśuddhātmānubhūtisvarūpaṁ vītarāgacāritramahamāśrayāmīti bhāvārthaḥ . evaṁ prathamasthale namaskāramukhya- tven gāthāpañcakaṁ gatam ..5.. athopādeyabhūtasyātīndriyasukhasya kāraṇatvādvītarāgacāritramupādeyam . atīndriyasukhāpekṣayā heyasyendriyasukhasya kāraṇatvātsarāgacāritraṁ heyamityupadiśati — saṁpajjadi sampadyate . kim . ṇivvāṇaṁ nirvāṇam . katham . sah . kaiḥ . devāsuramaṇuyarāyavihavehiṁ devāsuramanuṣyarājavibhavaiḥ . kasya . jīvassa jīvasya . kasmāt . carittādo cāritrāt . kathaṁbhūtāt . daṁsaṇaṇāṇappahāṇādo samyagdarśan- jñānapradhānāditi . tadyathā ---ātmādhīnajñānasukhasvabhāve śuddhātmadravye yanniścalanirvikārānubhūtirūpam-

anvayārtha : — [jīvasya ] jīvako [darśanajñānapradhānāt ] darśanajñānapradhān [cāritrāt ] cāritrase [devāsuramanujarājavibhavaiḥ ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavoṁke sāth [nirvāṇaṁ ] nirvāṇ [saṁpadyate ] prāpta hotā hai . (jīvako sarāgacāritrase devendra ityādike vaibhavoṁkī aur vītarāgacāritrase nirvāṇakī prāpti hotī hai .) ..6..

ṭīkā : — darśanajñānapradhān cāritrase, yadi vah (cāritra) vītarāg ho to mokṣa prāpta hotā hai; aur usase hī, yadi vah sarāg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavakleśarūp bandhakī prāpti hotī hai . isaliye mumukṣuoṁko iṣṭa phalavālā honese vītarāgacāritra grahaṇ karane yogya (upādey) hai, aur aniṣṭa phalavālā honese sarāgacāritra tyāgane yogya (hey) hai ..6..

ab cāritrakā svarūp vyakta karate haiṁ : —

Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version

svarūpe caraṇaṁ cāritraṁ, svasamayapravr̥ttirityarthaḥ . tadev vastusvabhāvatvāddharmaḥ . śuddha- caitanyaprakāśanamityarthaḥ . tadev ca yathāvasthitātmaguṇatvātsāmyam . sāmyaṁ tu darśanacāritra – mohanīyodayāpāditasamastamohakṣobhābhāvādatyantanirvikāro jīvasya pariṇāmaḥ ..7.. vasthānaṁ tallakṣaṇaniścayacāritrājjīvasya samutpadyate . kim . parādhīnendriyajanitajñānasukhavilakṣaṇaṁ, svādhīnātīndriyarūpaparamajñānasukhalakṣaṇaṁ nirvāṇam . sarāgacāritrātpunardevāsuramanuṣyarājavibhūtijanako mukhyavr̥ttyā viśiṣṭapuṇyabandho bhavati, paramparayā nirvāṇaṁ ceti . asureṣu madhye samyagdr̥ṣṭiḥ kathamutpadyate iti cet – nidānabandhen samyaktvavirādhanāṁ kr̥tvā tatrotpadyat iti jñātavyam . atra niścayen vītarāgacāritramupādeyaṁ sarāgaṁ heyamiti bhāvārthaḥ ..6.. ath niścayacāritrasya paryāyanāmāni kathayāmītyabhiprāyaṁ manasi saṁpradhārya sūtramiṁd nirūpayati, evamagre‘pi vivakṣitasūtrārthaṁ manasi dhr̥tvāthavāsya sūtrasyāgre sūtramidamucitaṁ bhavatyevaṁ niścitya sūtramidaṁ pratipādayatīti pātanikālakṣaṇaṁ yathāsaṁbhavaṁ sarvatra jñātavyam --cārittaṁ cāritraṁ kartr̥ khalu dhammo khalu sphu ṭaṁ dharmo bhavati . dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho dharmo yaḥ sa tu śam iti nirdiṣṭaḥ . samo yastu śamaḥ saḥ mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo

anvayārtha : — [cāritraṁ ] cāritra [khalu ] vāstavameṁ [dharmaḥ ] dharma hai . [yaḥ dharmaḥ ] jo dharma hai [tat sāmyam ] vah sāmya hai [iti nirdiṣṭam ] aisā (śāstroṁmeṁ) kahā hai . [sāmyaṁ hi ] sāmya [mohakṣobhavihīnaḥ ] mokṣakṣobharahit aisā [ātmanaḥpariṇāmaḥ ] ātmākā pariṇām (bhāv) hai ..7..

ṭīkā : — svarūpameṁ caraṇ karanā ( – ramanā) so cāritra hai . svasamayameṁ pravr̥tti karanā (apane svabhāvameṁ pravr̥tti karanā) aisā isakā artha hai . yahī vastukā svabhāv honese dharma hai . śuddha caitanyakā prakāś karanā yah isakā artha hai . vahī yathāvasthit ātmaguṇ honese (viṣamatārahit susthit ātmākā guṇ honese) sāmya hai . aur sāmya, darśanamohanīy tathā cāritramohanīyake udayase utpanna honevāle samasta moh aur kṣobhake abhāvake kāraṇ atyanta nirvikār aisā jīvakā pariṇām hai .

bhāvārtha : — śuddha ātmāke śraddhānarūp samyaktvase viruddha bhāv (mithyātva) vah moh hai aur nirvikār niścal caitanyapariṇatirūp cāritrase viruddha bhāv (asthiratā) vah kṣobh hai . moh aur kṣobh rahit pariṇām, sāmya, dharma aur cāritra yah sab paryāyavācī haiṁ ..7..

Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version

hu mohakṣobhavihīnaḥ pariṇāmaḥ . kasya . ātmanaḥ . hu sphu ṭamiti . tathāhi --śuddhacitsvarūpe caraṇaṁ cāritraṁ, tadev cāritraṁ mithyātvarāgādisaṁsaraṇarūpe bhāvasaṁsāre patantaṁ prāṇinamuddhr̥tya nirvikāraśuddhacaitanye dharatīti dharmaḥ . sa ev dharmaḥ svātmabhāvanotthasukhāmr̥taśītajalen kāmakrodhādirūpāgnijanitasya saṁsāraduḥkh- dāhasyopaśamakatvāt śam iti . tataśca śuddhātmaśraddhānarūpasamyaktvasya vināśako darśanamohābhidhāno moh ityucyate . nirvikāraniścalacittavr̥ttirūpacāritrasya vināśakaścāritramohābhidhānaḥ kṣobh ityucyate . tayorvidhvaṁsakatvātsa ev śamo mohakṣobhavihīnaḥ śuddhātmapariṇāmo bhaṇyat ityabhiprāyaḥ ..7.. athābhedanayen dharmapariṇat ātmaiv dharmo bhavatītyāvedayati ---pariṇamadi jeṇ davvaṁ takkāle tammayaṁ ti paṇṇattaṁ pariṇamati yen paryāyeṇ dravyaṁ kartr̥ tatkāle tanmayaṁ bhavatīti prajñaptaṁ yataḥ kāraṇāt, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇedavvo tataḥ kāraṇāt dharmeṇ pariṇat ātmaiv dharmo mantavya iti . tadyathā – nijaśuddhātmapariṇatirūpo niścayadharmo bhavati . pañcaparameṣṭhayādibhaktipariṇāmarūpo vyavahār- dharmastāvaducyate . yatasten ten vivakṣitāvivakṣitaparyāyeṇ pariṇataṁ dravyaṁ tanmayaṁ bhavati, tataḥ pūrvoktadharmadvayen pariṇatastaptāyaḥpiṇḍavadabhedanayenātmaiv dharmo bhavatīti jñātavyam . tadapi kasmāt . upādānakāraṇasdraśaṁ hi kāryamiti vacanāt . tacca punarupādānakāraṇaṁ śuddhāśuddhabheden dvidhā . rāgādivikalparahitasvasaṁvedanajñānamāgamabhāṣayā śukladhyānaṁ vā kevalajñānotpattau śuddhopādānakāraṇaṁ bhavati . aśuddhātmā tu rāgādīnāmaśuddhaniścayenāśuddhopādānakāraṇaṁ bhavatīti sūtrārthaḥ . evaṁ cāritrasya

ab ātmākī cāritratā (arthāt ātmā hī cāritra hai aisā) niścay karate haiṁ : —

anvayārtha : — [dravyaṁ ] dravya jis samay [yen ] jis bhāvarūpase [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai [tatkālaṁ ] us samay [tanmayaṁ ] us may hai [iti ] aisā [prajñaptaṁ ] (jinendra devane) kahā hai; [tasmāt ] isaliye [dharmapariṇataḥ ātmā ] dharmapariṇat ātmāko [dharmaḥ mantavyaḥ ] dharma samajhanā cāhiye ..8..

Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version

yatkhalu dravyaṁ yasminkāle yen bhāven pariṇamati tat tasmin kāle kilauṣṇya- pariṇatāyaḥpiṇḍavattanmayaṁ bhavati . tato‘yamātmā dharmeṇ pariṇato dharma ev bhavatīti siddhamātmanaścāritratvam ..8.. ath jīvasya śubhāśubhaśuddhatvaṁ niścinoti — jīvo pariṇamadi jadā suheṇ asuheṇ vā suho asuho .

saṁkṣepasūcanarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayaṁ gatam ..8.. ath śubhāśubhaśuddhopayogatrayeṇ pariṇato jīvaḥ śubhāśubhaśuddhopayogasvarūpo bhavatītyupadiśati ---jīvo pariṇamadi jadā suheṇ asuheṇ vā jīvaḥ kartā yadā pariṇamati śubhenāśubhen vā pariṇāmen suho asuho havadi tadā śubhen śubho bhavati, aśubhen vā‘śubho bhavati . suddheṇ tadā suddho hi śuddhen yadā pariṇamati tadā śuddho bhavati, hi sphu ṭam . kathaṁbhūtaḥ san .

ṭīkā : — vāstavameṁ jo dravya jis samay jis bhāvarūpase pariṇaman karatā hai, vah dravya us samay uṣṇatārūpase pariṇamit loheke golekī bhān̐ti us may hai, isaliye yah ātmā dharmarūp pariṇamit hone se dharma hī hai . isaprakār ātmākī cāritratā siddha huī .

bhāvārtha : — sātavīṁ gāthāmeṁ kahā gayā hai ki cāritra ātmākā hī bhāv hai . aur is gāthāmeṁ abhedanayase yah kahā hai ki jaise uṣṇatārūp pariṇamit lohekā golā svayaṁ hī uṣṇatā hai — lohekā golā aur uṣṇatā pr̥thak nahīṁ hai, isī prakār cāritrabhāvase pariṇamit ātmā svayaṁ hī cāritra hai ..8..

ab yahān̐ jīvakā śubh, aśubh aur śuddhatva (arthāt yah jīv hī śubh, aśubh aur śuddha hai aisā) niścit karate haiṁ .

anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [pariṇāmasvabhāvaḥ ] pariṇāmasvabhāvī honese [yadā ] jab [śubhen vā aśubhen] śubh yā aśubh bhāvarūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai [śubhaḥ aśubhaḥ ] tab śubh yā aśubh (svayaṁ hī) hotā hai, [śuddhen ] aur jab śuddhabhāvarūp pariṇamit hotā hai [tadā śuddhaḥ hi bhavati ] tab śuddha hotā hai ..9..

śubh ke aśubhamāṁ praṇamatāṁ śubh ke aśubh ātmā bane, śuddhe praṇamatāṁ śuddha, pariṇām svabhāvī hoīne . 9.

Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version

yadā‘yamātmā śubhenāśubhen vā rāgabhāven pariṇamati tadā japātāpiccharāg- pariṇataspha ṭikavat pariṇāmasvabhāvaḥ san śubho‘śubhaśca bhavati . yadā punaḥ śuddhenārāgabhāven pariṇamati tadā śuddhārāgapariṇataspha ṭikavatpariṇāmasvabhāvaḥ san śuddho bhavatīti siddhaṁ jīvasya śubhāśubhaśuddhatvam ..9.. pariṇāmasabbhāvo pariṇāmasadbhāvaḥ sanniti . tadyathā --yathā spha ṭikamaṇiviśeṣo nirmalo‘pi japāpuṣpādi- raktakr̥ṣṇaśvetopādhivaśen raktakr̥ṣṇaśvetavarṇo bhavati, tathā‘yaṁ jīvaḥ svabhāven śuddhabuddhaikasvarūpo‘pi vyavahāreṇ gr̥hasthāpekṣayā yathāsaṁbhavaṁ sarāgasamyaktvapūrvakadānapūjādiśubhānuṣṭhānen, tapodhanāpekṣayā tu mūlottaraguṇādiśubhānuṣṭhānen pariṇataḥ śubho jñātavya iti . mithyātvāviratipramādakaṣāyayogapañcapratyay- rūpāśubhopayogenāśubho vijñeyaḥ . niścayaratnatrayātmakaśuddhopayogen pariṇataḥ śuddho jñātavya iti . kiṁc jīvasyāsaṁkhyeyalokamātrapariṇāmāḥ siddhānte madhyamapratipattyā mithyādr̥ṣṭayādicaturdaśaguṇasthānarūpeṇ kathitāḥ . atra prābhr̥taśāstre tānyev guṇasthānāni saṁkṣepeṇāśubhaśubhaśuddhopayogarūpeṇ kathitāni . kathamiti cet ---mithyātvasāsādanamiśraguṇasthānatraye tāratamyenāśubhopayogaḥ, tadanantaramasaṁyatasamyagdraṣṭi- deśaviratapramattasaṁyataguṇasthānatraye tāratamyen śubhopayogaḥ, tadanantaramapramattādikṣīṇakaṣāyāntaguṇasthān- ṣaṭake tāratamyen śuddhopayogaḥ, tadanantaraṁ sayogyayogijinaguṇasthānadvaye śuddhopayogaphalamiti

ṭīkā : — jab yah ātmā śubh yā aśubh rāg bhāvase pariṇamit hotā hai tab japā kusum yā tamāl puṣpake (lāl yā kāle) raṁgarūp pariṇamit spha ṭikakī bhān̐ti, pariṇāmasvabhāv honese śubh yā aśubh hotā hai (us samay ātmā svayaṁ hī śubh yā aśubh hai); aur jab vah śuddha arāgabhāvase pariṇamit hotā hai tab śuddha arāgapariṇat (raṁg rahit) spha ṭikakī bhān̐ti, pariṇāmasvabhāv honese śuddha hotā hai . (us samay ātmā svayaṁ hī śuddha hai) . is prakār jīvakā śubhatva, aśubhatva aur śuddhatva siddha huā .

bhāvārtha : — ātmā sarvathā kūṭastha nahīṁ hai kintu sthir rahakar pariṇaman karanā usakā svabhāv hai, isaliye vah jaise jaise bhāvoṁse pariṇamit hotā hai vaisā vaisā hī vah svayaṁ ho jātā hai . jaise spha ṭikamaṇi svabhāvase nirmal hai tathāpi jab vah lāl yā kāle phū lake saṁyog nimittase pariṇamit hotā hai tab lāl yā kālā svayaṁ hī ho jātā hai . isīprakār ātmā svabhāvase śuddha- buddha -ekasvarūpī hone par bhī vyavahārase jab gr̥hasthadaśāmeṁ samyaktva pūrvak dānapūjādi śubh anuṣṭhānarūp śubhopayogameṁ aur munidaśāmeṁ mūlaguṇ tathā uttaraguṇ ityādi śubh anuṣṭhānarūp śubhopayogameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī śubh hotā hai, aur jab mithyātvādi pān̐c pratyayarūp aśubhopayogameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī aśubh hotā hai aur jaise spha ṭikamaṇi apane svābhāvik nirmal raṁgameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī śuddha hotā hai, usī prakār ātmā bhī jab niścay ratnatrayātmak śuddhopayogameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī śuddha hotā hai

Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version

ṇatthi viṇā pariṇāmaṁ attho atthaṁ viṇeh pariṇāmo .

na khalu pariṇāmamantareṇ vastu sattāmālambate . vastuno dravyādibhiḥ pariṇāmāt pr̥thagupalambhābhāvānniḥpariṇāmasya kharaśr̥ṁgakalpatvād draśyamānagorasādipariṇāmavirodhācca . bhāvārthaḥ ..9.. ath nityaikāntakṣaṇikaikāntaniṣedhārthaṁ pariṇāmapariṇāminoḥ parasparaṁ kathaṁcidabhedaṁ darśayati — ṇatthi viṇā pariṇāmaṁ attho muktajīve tāvatkathyate, siddhaparyāyarūpaśuddhapariṇāmaṁ vinā śuddhajīvapadārtho nāsti . kasmāt . saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi pradeśabhedābhāvāt . atthaṁ viṇeh pariṇāmo muktātmapadārthaṁ vinā ih jagati śuddhātmopalambhalakṣaṇaḥ siddhaparyāyarūpaḥ śuddhapariṇāmo nāsti . kasmāt . saṁjñādibhede‘pi pradeśabhedābhāvāt . davvaguṇapajjayattho ātmasvarūpaṁ dravyaṁ, tatraiv kevalajñānādayo guṇāḥ, siddharūpaḥ paryāyaśca, ityuktalakṣaṇeṣu dravyaguṇaparyāyeṣu tiṣṭhatīti dravyaguṇaparyāyastho bhavati . sa

siddhānta granthoṁmeṁ jīvake asaṁkhya pariṇāmoṁko madhyam varṇanase caudah guṇasthānarūp kahā gayā hai . un guṇasthānoṁko saṁkṣepase ‘upayog’ rūp varṇan karate hue, pratham tīn guṇasthānoṁmeṁ tāratamyapūrvak (ghaṭatā huā) aśubhopayog, cauthe se chaṭṭhe guṇasthān tak tāratamya pūrvak (barḥatā huā) śubhopayog, sātaveṁse bārahaveṁ guṇasthān tak tāratamya pūrvak śuddhopayog aur antim do guṇasthānoṁmeṁ śuddhopayogakā phal kahā gayā hai, — aisā varṇan kathaṁcit ho sakatā hai ..9..

ab pariṇām vastukā svabhāv hai yah niścay karate haiṁ : —

anvayārtha : — [ih ] is lokameṁ [pariṇāmaṁ vinā ] pariṇāmake binā [arthaḥ nāsti ] padārtha nahīṁ hai, [arthaṁ vinā ] padārthake binā [pariṇāmaḥ ] pariṇām nahīṁ hai; [arthaḥ ] padārtha [dravyaguṇaparyayasthaḥ ] dravya -guṇ -paryāyameṁ rahanevālā aur [astitvanirvr̥ttaḥ ] (utpād- vyayadhrauvyamay) astitvase banā huā hai ..10..

ṭīkā : — pariṇāmake binā vastu astitva dhāraṇ nahīṁ karatī, kyoṁki vastu dravyādike dvārā (dravya -kṣetra -kāl -bhāvase) pariṇāmase bhinna anubhavameṁ (dekhanemeṁ) nahīṁ ātī, kyoṁki

Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version

antareṇ vastu pariṇāmo‘pi na sattāmālambate . svāśrayabhūtasya vastuno‘bhāve nirāśrayasya pariṇāmasya śūnyatvaprasaṁgāt . vastu punarūrdhvatāsāmānyalakṣaṇe dravye sahabhāviviśeṣalakṣaṇeṣu guṇeṣu kramabhāviviśeṣalakṣaṇeṣu paryāyeṣu vyavasthitamutpādavyayadhrauvyamayāstitven nirvartit- nirvr̥ttimacca . ataḥ pariṇāmasvabhāvamev ..10.. kaḥ kartā . attho paramātmapadārthaḥ, suvarṇadravyapītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyasthasuvarṇapadārthavat . punaśca kiṁrūpaḥ . atthittaṇivvatto śuddhadravyaguṇaparyāyādhārabhūtaṁ yacchuddhāstitvaṁ ten nirvr̥tto‘stitvanirvr̥ttaḥ, suvarṇadravyaguṇaparyāyāstitvanirvr̥ttasuvarṇapadārthavaditi . ayamatra tātparyārthaḥ . yathā ---muktajīve dravyaguṇ- paryāyatrayaṁ parasparāvinābhūtaṁ darśitaṁ tathā saṁsārijīve‘pi matijñānādivibhāvaguṇeṣu naranārakādi- vibhāvaparyāyeṣu nayavibhāgen yathāsaṁbhavaṁ vijñeyam, tathaiv pudgalādiṣvapi . evaṁ śubhāśubh- śuddhapariṇāmavyākhyānamukhyatven tr̥tīyasthale gāthādvayaṁ gatam ..10.. ath vītarāgasarāgacāritrasaṁjñayoḥ (1) pariṇām rahit vastu gadheke sīṁgake samān hai, (2) tathā usakā, dikhāī denevāle goras ityādi (dūdh, dahī vagairah) ke pariṇāmoṁke sāth 1virodh ātā hai . (jaise – pariṇāmake binā vastu astitva dhāraṇ nahīṁ karatī usī prakār) vastuke binā pariṇām bhī astitvako dhāraṇ nahīṁ karatā, kyoṁki svāśrayabhūt vastuke abhāvameṁ (apane āśrayarūp jo vastu hai vah na ho to ) nirāśray pariṇāmako śūnyatākā prasaṁg ātā hai .

aur vastu to 2ū rdhvatāsāmānyasvarūp dravyameṁ, sahabhāvī viśeṣasvarūp (sāth hī sāth rahanevāle viśeṣ -bhed jinakā svarūp hai aise) guṇoṁmeṁ tathā kramabhāvī viśeṣasvarūp paryāyoṁmeṁ rahī huī aur utpād -vyay -dhrauvyamay astitvase banī huī hai; isaliye vastu pariṇām- svabhāvavālī hī hai .

bhāvārtha : — jahān̐ jahān̐ vastu dikhāī detī hai vahān̐ vahān̐ pariṇām dikhāī detā hai . jaise — goras apane dūdh, dahī ghī, chāch ityādi pariṇāmoṁse yukta hī dikhāī detā hai . jahān̐ pariṇām nahīṁ hotā vahān̐ vastu bhī nahīṁ hotī . jaise kālāpan, snigdhatā ityādi pariṇām nahīṁ hai to gadheke sīṁgarūp vastu bhī nahīṁ hai . isase siddha huā ki vastu pariṇām rahit kadāpi nahīṁ hotī . jaise vastu pariṇāmake binā nahīṁ hotī usīprakār pariṇām bhī vastuke binā nahīṁ hote, kyoṁki vasturūp āśrayake binā pariṇām kisake āśrayase raheṁge ? gorasarūp āśrayake binā dūdh, dahī ityādi pariṇām kisake ādhārase hoṁge ?

1. yadi vastuko pariṇām rahit mānā jāve to goras ityādi vastuoṁke dūdh, dahī ādi jo pariṇām pratyakṣa dikhāī dete haiṁ unake sāth virodh āyegā .

2. kālakī apekṣāse sthir honeko arthāt kālāpekṣit pravāhako ū rdhvatā athavā ūn̐ cāī kahā jātā hai . ū rdhvatāsāmānya arthāt anādi -ananta ucca (kālāpekṣit) pravāhasāmānya dravya hai .

Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version

ath cāritrapariṇāmasaṁparkasaṁbhavavatoḥ śuddhaśubhapariṇāmayorupādānahānāy phal- mālocayati —

śuddhaśubhopayogapariṇāmayoḥ saṁkṣepeṇ phalaṁ darśayati ---dhammeṇ pariṇadappā appā dharmmeṇ pariṇatātmā pariṇatasvarūpaḥ sannayamātmā jadi suddhasaṁpaogajudo yadi cecchuddhopayogābhidhānaśuddhasaṁprayog- pariṇāmayutaḥ pariṇato bhavati pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ tadā nirvāṇasukhaṁ prāpnoti . suhovajutto va saggasuhaṁ śubhopayogayutaḥ pariṇataḥ san svargasukhaṁ prāpnoti . ito vistaram ---ih dharmaśabdenāhiṁsālakṣaṇaḥ sāgārānagārarūpastathottamakṣamādilakṣaṇo ratnatrayātmako vā, tathā mohakṣobharahit ātmapariṇāmaḥ śuddha- vastusvabhāvaśceti gr̥hyate . sa ev dharmaḥ paryāyāntareṇ cāritraṁ bhaṇyate . ‘cārittaṁ khalu dhammo’ iti vacanāt . tacca cāritramapahr̥tasaṁyamopekṣāsaṁyamabheden sarāgavītarāgabheden vā śubhopayogaśuddhopayogabheden

aur phi ra vastu to dravya -guṇ -paryāyamay hai . usameṁ traikālik ū rdhva pravāhasāmānya dravya hai aur sāth hī sāth rahanevāle bhed ve guṇ haiṁ, tathā kramaśaḥ honevāle bhed ve paryāyeṁ haiṁ . aise dravya, guṇ aur paryāyakī ekatāse rahit koī vastu nahīṁ hotī . dūsarī rītise kahā jāy to, vastu utpād -vyay -dhrauvyamay hai arthāt vah utpanna hotī hai, naṣṭa hotī hai aur sthir rahatī hai . isaprakār vah dravya -guṇ -paryāyamay aur utpād -vyay -dhrauvyamay honese usameṁ kriyā (pariṇaman) hotī hī rahatī hai . isaliye pariṇām vastukā svabhāv hī hai ..10..

ab jinakā cāritra pariṇāmake sāth samparka (sambandha) hai aise jo śuddha aur śubh (do prakārake) pariṇām haiṁ unake grahaṇ tathā tyāgake liye (śuddha pariṇāmake grahaṇ aur śubh pariṇāmake tyāgake liye) unakā phal vicārate haiṁ : —

anvayārtha : – [dharmeṇ pariṇatātmā ] dharmase pariṇamit svarūpavālā [ātmā ] ātmā [yadi ] yadi [śuddhasaṁprayogayuktaḥ ] śuddha upayogameṁ yukta ho to [nirvāṇasukhaṁ ] mokṣa sukhako [prāpnoti ] prāpta karatā hai [śubhopayuktaḥ ca ] aur yadi śubhopayogavālā ho to (svargasukham ) svargake sukhako (bandhako) prāpta karatā hai ..11..

Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version

yadāyamātmā dharmapariṇatasvabhāvaḥ śuddhopayogapariṇatimudvahati tadā niḥpratyanīkaśaktitayā svakāryakaraṇasamarthacāritraḥ sākṣānmokṣamavāpnoti . yadā tu dharmapariṇatasvabhāvo‘pi śubhop- yogapariṇatyā saṁgacchate tadā sapratyanīkaśaktitayā svakāryakaraṇāsamarthaḥ kathaṁcidviruddha- kāryakāricāritraḥ śikhitaptaghr̥topasiktapuruṣo dāhaduḥkhamiv svargasukhabandhamavāpnoti . ataḥ śuddhopayog upādeyaḥ śubhopayogo heyaḥ ..11.. ath cāritrapariṇāmasaṁparkāsaṁbhavādatyantaheyasyāśubhapariṇāmasya phalamālocayati — asuhodaeṇ ādā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo .

dukkhasahassehiṁ sadā abhiddudo bhamadi accaṁtaṁ ..12.. ca dvidhā bhavati . tatra yacchuddhasaṁprayogaśabdavācyaṁ śuddhopayogasvarūpaṁ vītarāgacāritraṁ ten nirvāṇaṁ labhate . nirvikalpasamādhirūpaśuddhopayogaśaktyabhāve sati yadā śubhopayogarūpasarāgacāritreṇ pariṇamati tadā

ṭīkā : — jab yah ātmā dharmapariṇat svabhāvavālā hotā huā śuddhopayog pariṇatiko dhāraṇ karatā hai — banāye rakhatā hai tab, jo virodhī śaktise rahit honeke kāraṇ apanā kārya karaneke liye samartha hai aisā cāritravān honese, (vah) sākṣāt mokṣako prāpta karatā hai; aur jab vah dharmapariṇat svabhāvavālā hone par bhī śubhopayog pariṇatike sāth yukta hotā hai tab jo 1virodhī śakti sahit honese svakārya karanemeṁ asamartha hai aur kathaṁcit viruddha kārya karanevālā hai aise cāritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyā huā ghī kisī manuṣya par ḍāl diyā jāve to vah usakī jalanase duḥkhī hotā hai, usīprakār vah svarga sukhake bandhako prāpta hotā hai, isaliye śuddhopayog upādey hai aur śubhopayog hey hai .

bhāvārtha : — jaise ghī svabhāvataḥ śītalatā utpanna karanevālā hai tathāpi garma ghī se jal jāte haiṁ, isīprakār cāritra svabhāvase mokṣa dātā hai, tathāpi sarāg cāritrase bandha hotā hai . jaise ṭhaṁḍā ghī śītalatā utpanna karatā hai isīprakār vītarāg cāritra sākṣāt mokṣakā kāraṇ hai ..11..

ab cāritra pariṇāmake sāth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise aśubh pariṇāmakā phal vicārate haiṁ : —

aśubhodaye ātmā kunar, tiryaṁc ne nārakapaṇe nitye sahasra duḥkhe pīṛit, saṁsāramāṁ ati ati bhame.12.

1. dān, pūjā, paṁc -mahāvrat, devagurudharma prati rāg ityādirūp jo śubhopayog hai vah cāritrakā virodhī hai isaliye sarāg (śubhopayogavālā) cāritra virodhī śakti sahit hai aur vītarāg cāritra virodhī śakti rahit hai .

Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version

yadāyamātmā manāgapi dharmapariṇatimanāsādayannaśubhopayogapariṇatimālambate tadā kumanuṣyatiryaṅnārakabhramaṇarūpaṁ duḥkhasahasrabandhamanubhavati . tataścāritralavasyāpyabhāvādatyantahey evāyamaśubhopayog iti ..12..

evamayamapāstasamastaśubhāśubhopayogavr̥ttiḥ śuddhopayogavr̥ttimātmasātkurvāṇaḥ śuddhopayogā- dhikāramārabhate . tatra śuddhopayogaphalamātmanaḥ protsāhanārthamabhiṣṭauti — pūrvamanākulatvalakṣaṇapāramārthikasukhaviparītamākulatvotpādakaṁ svargasukhaṁ labhate . paścāt param- samādhisāmagrīsadbhāve mokṣaṁ ca labhate iti sūtrārthaḥ ..11.. ath cāritrapariṇāmāsaṁbhavādatyanta- heyasyāśubhopayogasya phalaṁ darśayati ---asuhodaeṇ aśubhodayen ādā ātmā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo kunarastiryaṅnārako bhūtvā . kiṁ karoti . dukkhasahassehiṁ sadā abhiddudo bhamadi accaṁtaṁ duḥkhasahasraiḥ sadā sarvakālamabhidrutaḥ kadarthitaḥ pīḍitaḥ san saṁsāre atyantaṁ bhramatīti . tathāhi ---nirvikāraśuddhātma- tattvarucirūpaniścayasamyaktvasya tatraiv śuddhātmanyavikṣiptacittavr̥ttirūpaniścayacāritrasya ca vilakṣaṇen viparītābhiniveśajanaken draṣṭaśrutānubhūtapañcendriyaviṣayābhilāṣatīvrasaṁkleśarūpeṇ cāśubhopayogen yadupārjitaṁ pāpakarma tadudayenāyamātmā sahajaśuddhātmānandaikalakṣaṇapāramārthikasukhaviparīten duḥkhen duḥkhitaḥ san svasvabhāvabhāvanācyuto bhūtvā saṁsāre‘tyantaṁ bhramatīti tātparyārthaḥ . evamupayogatray- phalakathanarūpeṇ caturthasthale gāthādvayaṁ gatam ..12.. ath śubhāśubhopayogadvayaṁ niścayanayen heyaṁ jñātvā śuddhopayogādhikāraṁ prārabhamāṇaḥ, śuddhātmabhāvanāmātmasātkurvāṇaḥ san jīvasya protsāhanārthaṁ śuddho- payogaphalaṁ prakāśayati . athavā dvitīyapātanīkā --yadyapi śuddhopayogaphalamagre jñānaṁ sukhaṁ ca saṁkṣepeṇ

anvayārtha : — [aśubhodayen ] aśubh udayase [ātmā ] ātmā [kunaraḥ ] kumanuṣya [tiryag ] tiryaṁc [nairayikaḥ ] aur nārakī [bhūtvā ] hokar [duḥkhasahasraiḥ ] hajāroṁ duḥkhoṁse [sadā abhidrutaḥ ] sadā pīṛit hotā huā [atyaṁtaṁ bhramati ] (saṁsārameṁ) atyanta bhramaṇ karatā hai ..12..

ṭīkā : — jab yah ātmā kiṁcit mātra bhī dharmapariṇatiko prāpta na karatā huā aśubhopayog pariṇatikā avalamban karatā hai, tab vah kumanuṣya, tiryaṁc aur nārakīke rūpameṁ paribhramaṇ karatā huā (tadrūp) hajāroṁ duḥkhoṁke bandhanakā anubhav karatā hai; isaliye cāritrake leśamātrakā bhī abhāv honese yah aśubhopayog atyanta hey hī hai ..12..

isaprakār yah bhāv (bhagavān kundakundācārya dev) samasta śubhāśubhopayogavr̥ttiko (śubhaupayogarūp aur aśubh upayogarūp pariṇatiko) ✽apāsta kar (hey mānakar, tiraskār

✽ apāsta karanā = tiraskār karanā; hey mānanā; dūr karanā; choḍ denā.

Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version

āsaṁsārāpūrvaparamādbhutāhlādarūpatvādātmānamevāśritya pravr̥ttatvātparāśrayanirapekṣatvādatyanta- vilakṣaṇatvātsamastāyatinirapāyitvānnairantaryapravartamānatvāccātiśayavadātmasamutthaṁ viṣayātīt- vistareṇ ca kathayati tathāpyatrāpi pīṭhikāyāṁ sūcanāṁ karoti . athavā tr̥tīyapātanikā ---pūrvaṁ śuddhopayogaphalaṁ nirvāṇaṁ bhaṇitamidānīṁ punarnirvāṇasya phalamanantasukhaṁ kathayatīti pātanikātrayasyārthaṁ manasi dhr̥tvā sūtramidaṁ pratipādayati ---aisayaṁ āsaṁsārāddevendrādisukhebhyo‘pyapūrvādbhutaparamāhlādarūpatvād- tiśayasvarūpaṁ, ādasamutthaṁ rāgādivikalparahitasvaśuddhātmasaṁvittisamutpannatvādātmasamutthaṁ, visayātīdaṁ nirviṣayaparamātmatattvapratipakṣabhūtapañcendriyaviṣayātītatvādviṣayātītaṁ, aṇovamaṁ nirupamaparamānandaikalakṣaṇ- tvenopamārahitatvādanupamaṁ, aṇaṁtaṁ anantāgāmikāle vināśābhāvādapramitatvādvā‘nantaṁ, avvucchiṇṇaṁ ca karake, dūr karake) śuddhopayogavr̥ttiko ātmasāt (ātmarūp, apanerūp) karate hue śuddhopayog adhikār prārambha karate haiṁ . usameṁ (pahale) śuddhopayogake phalakī ātmāke protsāhanake liye praśaṁsā karate haiṁ .

anvayārtha : — [śuddhopayogaprasiddhānāṁ ] śuddhopayogase 1niṣpanna hue ātmāoṁko (kevalī aur siddhoṁkā) [sukhaṁ ] sukh [atiśayaṁ ] atiśay [ātmasamutthaṁ ] ātmotpanna [viṣayātītaṁ ] viṣayātīt (atīndriy) [anaupamyaṁ ] anupam [anantaṁ ] ananta (avināśī) [avyucchinnaṁ ca ] aur avicchinna (aṭūṭ) hai ..13..

ṭīkā : — (1) anādi saṁsārase jo pahale kabhī anubhavameṁ nahīṁ āyā aise apūrva, param adbhut āhlādarūp honese ‘atiśay’, (2) ātmākā hī āśray lekar (svāśrit) pravartamān honese ‘ātmotpanna’, (3) parāśrayase nirapekṣa honese ( – sparśa, ras, gaṁdh, varṇa aur śabdake tathā saṁkalpavikalpake āśrayakī apekṣāse rahit honese) ‘viṣayātīt’, (4) atyanta

atyaṁt, ātmotpanna, viṣayātīt, anup anaṁt ne vicchedahīn che sukh aho ! śuddhopayogaprasiddhane.13.

1. niṣpanna honā = utpanna honā; phalarūp honā; siddha honā . (śuddhopayogase niṣpanna hue arthāt śuddhopayog

Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version

manaupamyamanantamavyucchinnaṁ ca śuddhopayoganiṣpannānāṁ sukhamatastatsarvathā prārthanīyam ..13..

suvididapayatthasutto saṁjamatavasaṁjudo vigadarāgo .

asātodayābhāvānnirantaratvādavicchinnaṁ ca suhaṁ evamuktaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ sukhaṁ bhavati . keṣām . suddhuvaogappasiddhāṇaṁ vītarāgaparamasāmāyikaśabdavācyaśuddhopayogen prasiddhā utpannā ye‘rhatsiddhāsteṣā- miti . atredamev sukhamupādeyatven nirantaraṁ bhāvanīyamiti bhāvārthaḥ ..13.. ath yen śuddhopayogen pūrvoktasukhaṁ bhavati tatpariṇatapuruṣalakṣaṇaṁ prakāśayati ---suvididapayatthasutto suṣṭhu saṁśayādirahitatven viditā jñātā rocitāśca nijaśuddhātmādipadārthāstatpratipādakasūtrāṇi ca yen sa suviditapadārthasūtro bhaṇyate . saṁjamatavasaṁjudo bāhye dravyendriyavyāvartanen ṣaḍjīvarakṣeṇan cābhyantare nijaśuddhātmasaṁvittibalen svarūpe saṁyamanāt saṁyamayuktaḥ, bāhyābhyantaratapobalen kāmakrodhādiśatrubhirakhaṇḍitapratāpasya svaśuddhātmani pratapanādvijayanāttapaḥsaṁyuktaḥ . vigadarāgo vītarāgaśuddhātmabhāvanābalen samastarāgādidoṣarahitatvādvi- vilakṣaṇ honese (anya sukhoṁse sarvathā bhinna lakṣaṇavālā honese) ‘anupam’, (5) samasta āgāmī kālameṁ kabhī bhī nāśako prāpta na honese ‘ananta’ aur (6) binā hī antarake pravartamān honese ‘avicchinna’ sukh śuddhopayogase niṣpanna hue ātmāoṁke hotā hai, isaliye vah (sukh) sarvathā prārthanīy (vāṁchanīy) hai ..13.. ab śuddhopayogapariṇat ātmākā svarūp kahate haiṁ : —

anvayārtha : — [suviditapadārthasūtraḥ ] jinhoṁne (nij śuddha ātmādi) padārthoṁko aur sūtroṁko bhalī bhān̐ti jān liyā hai, [saṁyamatapaḥsaṁyutaḥ ] jo saṁyam aur tapayukta haiṁ, [vigatarāgaḥ ] jo vītarāg arthāt rāg rahit haiṁ [samasukhaduḥkhaḥ ] aur jinheṁ sukh -duḥkh samān haiṁ, [śramaṇaḥ ] aise śramaṇako (munivarako) [śuddhopayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘śuddhopayogī’ kahā gayā hai ..14..

suvidit sūtra padārtha, saṁyam tap sahit vītarāg ne sukh duḥkhamāṁ sam śramaṇane śuddhopayog jino kahe.14.

Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version

sūtrārthajñānabalen svaparadravyavibhāgaparijñānaśraddhānavidhānasamarthatvātsuviditapadārthasūtraḥ . sakalaṣaḍjīvanikāyaniśumbhanavikalpātpaṁcendriyābhilāṣavikalpācca vyāvartyātmanaḥ śuddhasvarūpe saṁyamanāt, svarūpaviśrāntanistaraṁgacaitanyapratapanācca saṁyamatapaḥsaṁyutaḥ . sakalamohanīyavipāk- vivekabhāvanāsauṣṭhavasphu ṭīkr̥tanirvikārātmasvarūpatvādvigatarāgaḥ . paramakalāvalokanānanubhūyamān- gatarāgaḥ . samasuhadukkho nirvikāranirvikalpasamādherudgatā samutpannā tathaiv paramānandasukharase līnā tallayā nirvikārasvasaṁvittirūpā yā tu paramakalā tadavaṣṭambheneṣṭāniṣṭendriyaviṣayeṣu harṣaviṣādarahitatvātsam- sukhaduḥkhaḥ . samaṇo evaṁguṇaviśiṣṭaḥ śramaṇaḥ paramamuniḥ bhaṇido suddhovaogo tti śuddhopayogo bhaṇit ityabhiprāyaḥ ..14.. evaṁ śuddhopayogaphalabhūtānantasukhasya śuddhopayogapariṇatapuruṣasya ca kathanarūpeṇ pañcamasthale gāthādvayaṁ gatam ..

iti caturdaśagāthābhiḥ sthalapañcaken pīṭhikābhidhānaḥ prathamo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ ..

tadanantaraṁ sāmānyen sarvajñasiddhirjñānavicāraḥ saṁkṣepeṇ śuddhopayogaphalaṁ ceti kathanarūpeṇ gāthā-

ṭīkā : — sūtroṁke arthake jñānabalase svadravya aur paradravyake vibhāgake 1parijñānameṁ śraddhānameṁ aur vidhānameṁ (ācaraṇameṁ) samartha honese (svadravya aur paradravyakī bhinnatākā jñān, śraddhān aur ācaraṇ honese) jo śramaṇ padārthoṁko aur (unake pratipādak) sūtroṁko jinhoṁne bhalībhān̐ti jān liyā hai aise haiṁ, samasta chah jīvanikāyake hananake vikalpase aur paṁcendriy sambandhī abhilāṣāke vikalpase ātmāko 2vyāvr̥tta karake ātmākā śuddhasvarūpameṁ saṁyaman karanese, aur 3svarūpaviśrānta 4nistaraṁg 5caitanyapratapan honese jo saṁyam aur tapayukta haiṁ, sakal mohanīyake vipākase bhedakī bhāvanākī utkr̥ṣṭatāse (samasta mohanīy karmake udayase bhinnatvakī utkr̥ṣṭa bhāvanāse) nirvikār ātmasvarūpako pragaṭ kiyā honese jo vītarāg hai, aur paramakalāke avalokanake kāraṇ sātā vedanīy tathā asātā vedanīyake vipākase utpanna honevāle jo sukh -duḥkh un sukh -duḥkh janit pariṇāmoṁkī viṣamatākā anubhav nahīṁ honese (param sukharasameṁ līn nirvikār svasaṁvedanarūp paramakalāke anubhavake kāraṇ iṣṭāniṣṭa

1. parijñān = pūrā jñān; jñān .

2. vyāvr̥tta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake .

3. svarūpaviśrānta = svarūpameṁ sthir huā .

4. nistaraṁg = taraṁg rahit; caṁcalatā rahit; vikalpa rahit; śāṁt .

5. pratapan honā = pratāpavān honā, prakāśit honā, daidīpyamān honā .

Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version

sātāsātavedanīyavipākanirvartitasukhaduḥkhajanitapariṇāmavaiṣamyatvātsamasukhaduḥkhaḥ śramaṇaḥ śuddho- payog ityabhidhīyate ..14..

uvaogavisuddho jo vigadāvaraṇaṁtarāyamoharao .

saptakam . tatra sthalacatuṣṭayaṁ bhavati; tasmin prathamasthale sarvajñasvarūpakathanārthaṁ prathamagāthā, svayambhūkathanārthaṁ dvitīyā ceti ‘uvaogavisuddho’ ityādi gāthādvayam . ath tasyaiv bhagavat utpādavyayadhrauvyasthāpanārthaṁ prathamagāthā, punarapi tasyaiv draḍhīkaraṇārthaṁ dvitīyā ceti ‘bhaṁgavihīṇo’ ityādi gāthādvayam . ath sarvajñaśraddhānenānantasukhaṁ bhavatīti darśanārthaṁ ‘taṁ savvaṭṭhavariṭṭhaṁ’ ityādi sūtramekam . athātīndriyajñānasaukhyapariṇamanakathanamukhyatven prathamagāthā, kevalibhuktinirākaraṇamukhyatven dvitīyā ceti ‘pakkhīṇaghāikammo’ iti prabhr̥ti gāthādvayam . evaṁ dvitīyāntarādhikāre sthalacatuṣṭayen samudāy- saṁyogoṁmeṁ harṣa -śokādi viṣay pariṇāmoṁkā anubhav na hone se) jo 1samasukhaduḥkh haiṁ, aise śramaṇ śuddhopayogī kahalāte haiṁ ..14..

ab, śuddhopayogakī prāptike bād tatkāl (antar paṛe binā) hī honevālī śuddha ātmasvabhāv (kevalajñān) prāptikī praśaṁsā karate haiṁ : —

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [upayogaviśuddhaḥ ] upayog viśuddha (śuddhopayogī) hai [ātmā ] vah ātmā [vigatāvaraṇāntarāyamoharajāḥ ] jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇ, antarāy aur moharūp rajase rahit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev hotā huā [jñeyabhūtānāṁ ] jñeyabhūt padārthoṁke [pāraṁ yāti ] pārako prāpta hotā hai ..15..

je upayogaviśuddha te mohādighātiraj thakī svayamev rahit thayo thako jñeyāntane pāme sahī.15.

1. samasukhaduḥkh = jinheṁ sukh aur duḥkh (iṣṭāniṣṭa saṁyog) donoṁ samān haiṁ .

Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version

yo hi nām caitanyapariṇāmalakṣaṇenopayogen yathāśakti viśuddho bhūtvā vartate sa khalu pratipadamudbhidyamānaviśiṣṭaviśuddhiśaktirudgranthitāsaṁsārabaddhadr̥ḍhataramohagranthitayātyantanirvikāracaitanyo nirastasamastajñānadarśanāvaraṇāntarāyatayā niḥpratighavijr̥mbhitātmaśaktiśca svayamev bhūto jñeyatvamāpannānāmantamavāpnoti . ih ki lātmā jñānasvabhāvo jñānaṁ, tu jñeyamātraṁ; tataḥ samasta- jñeyāntarvartijñānasvabhāvamātmānamātmā śuddhopayogaprasādādevāsādayati ..15.. pātanikā . tadyathā ---ath śuddhopayogalābhānantaraṁ kevalajñānaṁ bhavatīti kathayati . athavā dvitīyapātanikā ---kundakundācāryadevāḥ sambodhanaṁ kurvanti, he śivakumāramahārāj, ko‘pyāsannabhavyaḥ saṁkṣeparuciḥ pīṭhikāvyākhyānamev śrutvātmakāryaṁ karoti, anyaḥ ko‘pi punarvistararuciḥ śuddhopayogen saṁjātasarvajñasya jñānasukhādikaṁ vicārya paścādātmakāryaṁ karotīti vyākhyāti ---uvaogavisuddho jo upayogen śuddhopayogen pariṇāmen viśuddho bhūtvā vartate yaḥ vigadāvaraṇaṁtarāyamoharao bhūdo vigatāvaraṇāntarāyamoharajobhūtaḥ san . katham . sayamev niścayen svayamev ādā sa pūrvokta ātmā jādi yāti gacchati . kiṁ . paraṁ pāramavasānam . keṣām . ṇeyabhūdāṇaṁ jñeyabhūtapadārthānām . sarvaṁ jānātītyarthaḥ . ato vistar : — yo nirmohaśuddhātmasaṁvittilakṣaṇen śuddhopayogasaṁjñenāgamabhāṣayā pr̥thaktvavitarka- vīcāraprathamaśukladhyānen pūrvaṁ niravaśeṣamohakṣapaṇaṁ kr̥tvā tadanantaraṁ rāgādivikalpopādhirahitasvasaṁvitti- lakṣaṇenaikatvavitarkāvīcārasaṁjñadvitīyaśukladhyānen kṣīṇakaṣāyaguṇasthāne‘ntarmuhūrtakālaṁ sthitvā tasyai- vāntyasamaye jñānadarśanāvaraṇavīryāntarāyābhidhānaghātikarmatrayaṁ yugapadvināśayati, sa jagattrayakālatray- vartisamastavastugatānantadharmāṇāṁ yugapatprakāśakaṁ kevalajñānaṁ prāpnoti . tataḥ sthitaṁ śuddhopayogātsarvajño bhavatīti ..15.. ath śuddhopayogajanyasya śuddhātmasvabhāvalābhasya bhinnakārak nirapekṣatvenātmādhīnatvaṁ

ṭīkā : — jo (ātmā) caitanya pariṇāmasvarūp upayogake dvārā yathāśakti viśuddha hokar vartatā hai, vah (ātmā) jise pad pad par ( – pratyek paryāyameṁ) 1viśiṣṭa viśuddha śakti pragaṭ hotī jātī hai, aisā honese, anādi saṁsārase ban̐dhī huī dr̥rḥatar mohagranthi chūṭ jānese atyanta nirvikār caitanyavālā aur samasta jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇ tathā antarāyake naṣṭa ho jānese nirvighna vikasit ātmaśaktivān svayamev hotā huā jñeyatāko prāpta (padārthoṁ) ke antako pā letā hai .

yahān̐ (yah kahā hai ki) ātmā jñānasvabhāv hai, aur jñān jñey pramāṇ hai; isaliye samasta jñeyoṁke bhītar praveśako prāpta (jñātā) jñān jisakā svabhāv hai aise ātmāko ātmā śuddhopayogake hī prasādase prāpta karatā hai .

bhāvārtha : — śuddhopayogī jīv pratikṣaṇ atyanta śuddhiko prāpta karatā rahatā hai; aur

1. viśiṣṭa = viśeṣ; asādhāraṇ; khās .

Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version

ath śuddhopayogajanyasya śuddhātmasvabhāvalābhasya kārakāntaranirapekṣatayā‘tyanta- mātmāyattatvaṁ dyotayati — tah so laddhasahāvo savvaṇhū savvalogapadimahido .

ayaṁ khalvātmā śuddhopayogabhāvanānubhāvapratyastamitasamastaghātikarmatayā samupalabdha- śuddhānantaśakticitsvabhāvaḥ, śuddhānantaśaktijñāyakasvabhāven svatantratvādgr̥hītakartr̥tvādhikāraḥ, prakāśayati — tah so laddhasahāvo yathā niścayaratnatrayalakṣaṇaśuddhopayogaprasādātsarvaṁ jānāti tathaiv saḥ pūrvoktalabdhaśuddhātmasvabhāvaḥ san ādā ayamātmā havadi sayaṁbhu tti ṇiddiṭṭho svayambhūrbhavatīti nirdiṣṭaḥ kathitaḥ . kiṁviśiṣṭo bhūtaḥ . savvaṇhū savvalogapadimahido bhūdo sarvajñaḥ sarvalokapatimahitaśca bhūtaḥ saṁjātaḥ . isaprakār mohakā kṣay karake nirvikār cetanāvān hokar, bārahaveṁ guṇasthānake antim samayameṁ jñānāvaraṇ; darśanāvaraṇ aur antarāyakā yugapad kṣay karake samasta jñeyoṁko jānanevāle kevalajñānako prāpta karatā hai . isaprakār śuddhopayogase hī śuddhātmasvabhāvakā lābh hotā hai ..15..

ab, śuddhopayogase honevālī śuddhātmasvabhāvakī prāpti anya kārakoṁse nirapekṣa ( – svataṁtra) honese atyanta ātmādhīn hai ( – leśamātra parādhīn nahīṁ hai) yah pragaṭ karate haiṁ : —

anvayārtha : — [tathā ] isaprakār [saḥ ātmā ] vah ātmā [labdhasvabhāvaḥ ] svabhāvako prāpta [sarvajñaḥ ] sarvajña [sarvalokapatimahitaḥ ] aur 1sarva (tīn) lokake adhipatiyoṁse pūjit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev huā hone se [svayaṁbhūḥ bhavati ] ‘svayaṁbhū’ hai [iti nirdiṣṭaḥ ] aisā jinendradevane kahā hai ..16..

ṭīkā : — śuddha upayogakī bhāvanāke prabhāvase samasta ghātikarmoṁke naṣṭa honese jisane śuddha anantaśaktivān caitanya svabhāvako prāpta kiyā hai, aisā yah (pūrvokta) ātmā, (1) śuddha

1. sarvalokake adhipati = tīnoṁ lokake svāmī — surendra, asurendra aur cakravartī .

Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version

śuddhānantaśaktijñānavipariṇamanasvabhāven prāpyatvāt karmatvaṁ kalayan, śuddhānantaśaktijñān- vipariṇamanasvabhāven sādhakatamatvāt karaṇatvamanubibhrāṇaḥ, śuddhānantaśaktijñānavipariṇaman- svabhāven karmaṇā samāśriyamāṇatvāt saṁpradānatvaṁ dadhānaḥ, śuddhānantaśaktijñānavipariṇamanasamaye pūrvapravr̥ttavikalajñānasvabhāvāpagame‘pi sahajajñānasvabhāven dhruvatvālambanādapādānatvamupādadānaḥ, śuddhānantaśaktijñānavipariṇamanasvabhāvasyādhārabhūtatvādadhikaraṇatvamātmasātkurvāṇaḥ, svayamev ṣaṭkārakīrūpeṇopajāyamānaḥ, utpattivyapekṣayā dravyabhāvabhedabhinnaghātikarmāṇyapāsya svayamevā- virbhūtatvādvā svayaṁbhūriti nirdiśyate . ato na niścayataḥ pareṇ sahātmanaḥ kārakatva- katham . sayamev niścayen svayameveti . tathāhi — abhinnakārakacidānandaikacaitanyasvabhāven svatantratvāt kartā bhavati . nityānandaikasvabhāven svayaṁ prāpyatvāt karmakārakaṁ bhavati . śuddhacaitanyasvabhāven sādhakatamatvātkaraṇakārakaṁ bhavati . nirvikāraparamānandaikapariṇatilakṣaṇen śuddhātmabhāvarūpakarmaṇā anantaśaktiyukta jñāyak svabhāvake kāraṇ svataṁtra honese jisane kartr̥tvake adhikārako grahaṇ kiyā hai aisā, (2) śuddha anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ svayaṁ hī prāpya honese ( – svayaṁ hī prāpta hotā honese) karmatvakā anubhav karatā huā, (3) śuddha anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvase svayaṁ hī sādhakatam (-utkr̥ṣṭa sādhan) honese karaṇatāko dhāraṇ karatā huā, (4) śuddha anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ svayaṁ hī karma dvārā samāśrit honese (arthāt karma svayaṁko hī denemeṁ ātā honese) sampradānatāko dhāraṇ karatā huā, (5) śuddha anantaśaktimay jñānarūpase pariṇamit honeke samay pūrvameṁ pravartamān 1vikalajñānasvabhāvakā nāś hone par bhī sahaj jñānasvabhāvase svayaṁ hī dhruvatākā avalamban karanese apādānako dhāraṇ karatā huā, aur (6) śuddha anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvakā svayaṁ hī ādhār hone se adhikaraṇatā ko ātmasāt karatā huā — (is prakār) svayamev chah kārakarūp honese athavā utpatti – apekṣāse 2dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarmoṁko dūr karake svayamev āvirbhūt honese, ‘svayaṁbhū’ kahalātā hai .

yahān̐ yah kahā gayā hai ki — niścayase parake sāth ātmākā kārakatākā sambandha nahīṁ hai, ki jisase śuddhātmasvabhāvakī prāptike liye sāmagrī ( – bāhya sādhan) ḍhūn̐ḍhanekī vyagratāse jīv (vyartha hī) parataṁtra hote haiṁ .

1. vikalajñān = apūrṇa (mati śrutādi ) jñān .

2. dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarma = dravya aur bhāvake bhedase ghātikarma do prakārake haiṁ, dravyaghātikarma aur

Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version

saṁbandho‘sti, yataḥ śuddhātmasvabhāvalābhāy sāmagrīmārgaṇavyagratayā paratantrarbhūyate ..16.. samāśriyamāṇatvātsaṁpradānaṁ bhavati . tathaiv pūrvamatyādijñānavikalpavināśe‘pyakhaṇḍitaikacaitanya- prakāśenāvinaśvaratvādapādānaṁ bhavati . niścayaśuddhacaitanyādiguṇasvabhāvātmanaḥ svayamevādhāratvādadhikaraṇaṁ bhavatītyabhedaṣaṭkārakīrūpeṇ svat ev pariṇamamāṇaḥ sannayamātmā paramātmasvabhāv-

bhāvārtha : — kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇ nāmak chah kārak haiṁ . jo svataṁtratayā -svādhīnatāse karatā hai vah karttā hai; karttā jise prāpta karatā hai vah karma hai; sādhakatam arthāt utkr̥ṣṭa sādhanako karaṇ kahate haiṁ; karma jise diyā jātā hai athavā jisake liye kiyā jātā hai vah sampradān hai; jisameṁse karma kiyā jātā hai, vah dhruvavastu apādān hai, aur jisameṁ arthāt jisake ādhārase karma kiyā jātā hai vah adhikaraṇ hai . yah chah kārak vyavahār aur niścayake bhedase do prakārake haiṁ . jahān̐ parake nimittase kāryakī siddhi kahalātī hai vahā vyavahār kārak haiṁ, aur jahān̐ apane hī upādān kāraṇase kāryakī siddhi kahī jātī hai vahān̐ niścayakārak haiṁ .

vyavahār kārakoṁkā dr̥ṣṭānta isaprakār hai — kumhār kartā hai; ghaṛā karma hai; daṁḍ, cakra, cīvar ityādi karaṇ hai; kumhār jal bharanevāleke liye ghaṛā banātā hai, isaliye jal bharanevālā sampradān hai; ṭokarīmeṁse miṭṭī lekar ghaṛā banātā hai, isaliye ṭokarī apādān hai, aur pr̥thvīke ādhār par ghaṛā banātā hai, isaliye pr̥thvī adhikaraṇ hai . yahān̐ sabhī kārak bhinna -bhinna haiṁ . anya kartā hai; anya karma hai; anya karaṇ hai; anya sampradān; anya apādān aur anya adhikaraṇ hai . paramārthataḥ koī dravya kisīkā kartā – hartā nahīṁ ho sakatā, isaliye yah chahoṁ vyavahār kārak asatya haiṁ . ve mātra upacarit asadbhūt vyavahāranayase kahe jāte haiṁ . niścayase kisī dravyakā anya dravyake sāth kāraṇatākā sambandha hai hī nahīṁ .

niścay kārakoṁkā dr̥ṣṭānta is prakār hai : — miṭṭī svataṁtratayā ghaṭarūp kāryako prāpta hotī hai isalie miṭṭī kartā hai aur ghaṛā karma hai . athavā, ghaṛā miṭṭīse abhinna hai isaliye miṭṭī svayaṁ hī karma hai; apane pariṇaman svabhāv se miṭṭīne ghaṛā banāyā isaliye miṭṭī svayaṁ hī karaṇ hai; miṭṭīne ghaṛārūp karma apaneko hī diyā isalie miṭṭī svayaṁ sampradān hai; miṭṭīne apanemeṁse piṁḍarūp avasthā naṣṭa karake ghaṭarūp karma kiyā aur svayaṁ dhruv banī rahī isalie vah svayaṁ hī apādān hai; miṭṭīne apane hī ādhārase ghaṛā banāyā isaliye svayaṁ hī adhikaraṇ hai . isaprakār niścayase chahoṁ kārak ek hī dravyameṁ hai . paramārthataḥ ek dravya dūsare kī sahāyatā nahīṁ kar sakatā aur dravya svayaṁ hī, apaneko, apanese, apane lie, apanemeṁse, apanemeṁ karatā hai isaliye niścay chah kārak hī param satya haiṁ .

uparokta prakārase dravya svayaṁ hī apanī ananta śaktirūp sampadāse paripūrṇa hai isaliye svayaṁ hī chah kārakarūp hokar apanā kārya karaneke lie samartha hai, use bāhya sāmagrī koī