Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 6-16 ; Shuddhopayog adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 3 of 28

 

Page 8 of 513
PDF/HTML Page 41 of 546
single page version

ab is prakār arahanta, siddha, ācārya, upādhyāy tathā sarva sādhuoṁko praṇām aur
vandanoccārase pravartamān dvaitake dvārā, 1bhāvyabhāvak bhāvase utpanna atyanta gārḥ 2itaretar
milanake kāraṇ samasta svaparakā vibhāg vilīn ho jānese jisameṁ 3advait pravartamān hai aisā
namaskār karake, unhīṁ arahanta, siddha, ācārya, upādhyāy, sarvasādhuoṁke āśramako,jo
ki (āśram) viśuddhajñānadarśanapradhān honese 4sahajaśuddhadarśanajñānasvabhāvavāle ātmatattvakā
śraddhān aur jñān jisakā lakṣaṇ hai aise samyagdarśan aur samyagjñānakā 5sampādak hai use
prāpta karake, samyagdarśanajñānasampanna hokar, jisameṁ 6kaṣāyakaṇ vidyamān honese jīvako jo
puṇyabandhakī prāptikā kāraṇ hai aise sarāg cāritrakovah (sarāg cāritra) kramase ā paṛane
yāmi ..3.. athaivamarhatsiddhācāryopādhyāyasarvasādhūnāṁ praṇativaṁdanābhidhānapravr̥ttadvaitadvāreṇ bhāvya-
bhāvakabhāvavijr̥mbhitātinirbhāretaretarasaṁvalanabalavilīnanikhilasvaparavibhāgatayā pravr̥ttādvaitaṁ
namaskāraṁ kr̥tvā
..4.. teṣāmevārhatsiddhācāryopādhyāyasarvasādhūnāṁ viśuddhajñānadarśanapradhānatven
sahajaśuddhadarśanajñānasvabhāvātmatattvaśraddhānāvabodhalakṣaṇasamyagdarśanajñānasaṁpādakamāśramaṁ samāsādya
samyagdarśanajñānasaṁpanno bhūtvā, jīvatkaṣāyakaṇatayā puṇyabandhasaṁprāptihetubhūtaṁ sarāgacāritraṁ
mahāvidehasthitaśrīsīmandharasvāmītīrthakaraparamadevaprabhr̥titīrthakaraiḥ sah tānev pañcaparameṣṭhino namaskaromi .
kayā karaṇabhūtayā . mokṣalakṣmīsvayaṁvaramaṇḍapabhūtajinadīkṣākṣaṇe maṅgalācārabhūtayā anantajñānādisiddhaguṇ-
bhāvanārūpayā siddhabhaktyā, tathaiv nirmalasamādhipariṇataparamayogiguṇabhāvanālakṣaṇayā yogabhaktyā ceti .
evaṁ pūrvavidehatīrthakaranamaskāramukhyatven gāthā gatetyabhiprāyaḥ ..3.. ath kiccā kr̥tvā . kam . ṇamo
namaskāram . kebhyaḥ . arahaṁtāṇaṁ siddhāṇaṁ tah ṇamo gaṇaharāṇaṁ ajjhāvayavaggāṇaṁ sāhūṇaṁ cev arhatsiddhagaṇadharo-
pādhyāyasādhubhyaścaiv . katisaṁkhyopetebhyaḥ . savvesiṁ sarvebhyaḥ . iti pūrvagāthātrayeṇ kr̥tapañca-
parameṣṭhinamaskāropasaṁhāro‘yam ..4.. evaṁ pañcaparameṣṭhinamaskāraṁ kr̥tvā kiṁ karomi . uvasaṁpayāmi upasaṁpadye
1. bhāvya = bhāne yogya; ciṁtavan karane yogya; dhyān karane yogya arthāt dhyey . bhāvak = bhāvanā karanevālā,
ciṁtavan karanevālā, dhyān karanevālā, arthāt dhyātā .
2. itaretaramilan = ek dūsarekā paraspar mil jānā arthāt miśrit ho jānā .
3. advait = paṁc parameṣṭhīke prati atyaṁt ārādhya bhāvake kāraṇ ārādhyarūp paṁc parameṣṭhī bhagavān aur
ārādhakarūp apane bhedakā vilay ho jātā hai . isaprakār namaskārameṁ advait pāyā jātā hai . yadyapi
namaskārameṁ praṇām aur vaṁdanoccār donoṁkā samāveś hotā hai isaliye usameṁ dvait kahā hai, tathāpi tīvra
bhaktibhāvase svaparakā bhedavilin ho jānekī apekṣāse usameṁ advait pāyā jātā hai
.
4. sahajaśuddhadarśanajñānasvabhāvavāle = sahaj śuddha darśan aur jñān jinakā svabhāv hai ve .
5. saṁpādak = prāpta karānevālā, utpanna karanevālā .
6. kaṣāyakaṇ = kaṣāyakā sūkṣmāṁś

Page 9 of 513
PDF/HTML Page 42 of 546
single page version

par bhī (guṇasthān -ārohaṇake kramameṁ balāt arthāt cāritramohake manda udayase ā paṛane par
bhī)
dūr ullaṁghan karake, jo samasta kaṣāyakleśarūpī kalaṁkase bhinna honese
nirvāṇaprāptikā kāraṇ hai aise vītarāgacāritra nāmak sāmyako prāpta karatā hūn̐ . samyagdarśan,
samyagjñān aur samyakcāritra kī aikyasvarūp ekāgratāko maiṁ prāpta huā hūn̐, yah (is)
pratijñākā artha hai
. is prakār tab inhoṁne (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevane) sākṣāt
mokṣamārgako aṁgīkār kiyā ..4 -5..
ab ve hī (kundakundācāryadev) vītarāgacāritra iṣṭa phalavālā hai isaliye usakī
upādeyatā aur sarāgacāritra aniṣṭa phalavālā hai isaliye usakī heyatākā vivecan
karate haiṁ :
kramāpatitamapi dūramutkramya sakalakaṣāyakalikalaṁk viviktatayā nirvāṇasaṁprāptihetubhūtaṁ
vītarāgacāritrākhyaṁ sāmyamupasampadye
. samyagdarśanajñānacāritraikyātmakaikāgrayaṁ gato‘smīti
pratijñārthaḥ . evaṁ tāvadayaṁ sākṣānmokṣamārgaṁ saṁpratipannaḥ ..5..
athāyamev vītarāgasarāgacāritrayoriṣṭāniṣṭaphalatvenopādeyaheyatvaṁ vivecayati
saṁpajjadi ṇivvāṇaṁ devāsuramaṇuyarāyavihavehiṁ .
jīvassa carittādo daṁsaṇaṇāṇappahāṇādo ..6..
samāśrayāmi . kim . sammaṁ sāmyaṁ cāritram . yasmāt kiṁ bhavati . jatto ṇivvāṇasaṁpattī
yasmānnirvāṇasaṁprāptiḥ . kiṁ kr̥tvā pūrvaṁ . samāsijja samāsādya prāpya . kam . visuddhaṇāṇadaṁsaṇapahāṇāsamaṁ
viśuddhajñānadarśanalakṣaṇapradhānāśramam . keṣāṁ sambandhitven . tesiṁ teṣāṁ pūrvoktapañcaparameṣṭhināmiti .
tathāhiahamārādhakaḥ, ete cārhadāday ārādhyā, ityārādhyārādhakavikalparūpo dvaitanamaskāro bhaṇyate .
rāgādyupādhivikalparahitaparamasamādhibalenātmanyevārādhyārādhakabhāvaḥ punaradvaitanamaskāro bhaṇyate . ityevaṁ-
lakṣaṇaṁ pūrvoktagāthātrayakathitaprakāreṇ pañcaparameṣṭhisambandhinaṁ dvaitādvaitanamaskāraṁ kr̥tvā . tataḥ kiṁ karomi .
rāgādibhyo bhinno‘yaṁ svātmotthasukhasvabhāvaḥ paramātmeti bhedajñānaṁ, tathā sa ev sarvaprakāropādey iti
rucirūpaṁ samyaktvamityuktalakṣaṇajñānadarśanasvabhāvaṁ, maṭhacaityālayādilakṣaṇavyavahārāśramādvilakṣaṇaṁ, bhāvā-

śramarūpaṁ pradhānāśramaṁ prāpya, tatpūrvakaṁ kramāyātamapi sarāgacāritraṁ puṇyabandhakāraṇamiti jñātvā parihr̥tya
pra. 2
sur -asur - manujendro taṇā vibhavo sahit nirvāṇanī
prāpti kare cāritrathī jīv jñānadarśanamukhyathī. 6.

Page 10 of 513
PDF/HTML Page 43 of 546
single page version

sampadyate nirvāṇaṁ devāsuramanujarājavibhavaiḥ .
jīvasya caritrāddarśanajñānapradhānāt ..6..
saṁpadyate hi darśanajñānapradhānāccāritrādvītarāgānmokṣaḥ . tat ev ca sarāgāddevāsur-
manujarājavibhavakleśarūpo bandhaḥ . ato mumukṣuṇeṣṭaphalatvādvītarāgacāritramupādeyamaniṣṭaphalatvā-
tsarāgacāritraṁ heyam ..6..
ath cāritrasvarūpaṁ vibhāvayati
cārittaṁ khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho .
mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo hu samo ..7..
niścalaśuddhātmānubhūtisvarūpaṁ vītarāgacāritramahamāśrayāmīti bhāvārthaḥ . evaṁ prathamasthale namaskāramukhya-
tven gāthāpañcakaṁ gatam ..5.. athopādeyabhūtasyātīndriyasukhasya kāraṇatvādvītarāgacāritramupādeyam .
atīndriyasukhāpekṣayā heyasyendriyasukhasya kāraṇatvātsarāgacāritraṁ heyamityupadiśatisaṁpajjadi sampadyate .
kim . ṇivvāṇaṁ nirvāṇam . katham . sah . kaiḥ . devāsuramaṇuyarāyavihavehiṁ devāsuramanuṣyarājavibhavaiḥ . kasya .
jīvassa jīvasya . kasmāt . carittādo cāritrāt . kathaṁbhūtāt . daṁsaṇaṇāṇappahāṇādo samyagdarśan-
jñānapradhānāditi . tadyathā ---ātmādhīnajñānasukhasvabhāve śuddhātmadravye yanniścalanirvikārānubhūtirūpam-
anvayārtha :[jīvasya ] jīvako [darśanajñānapradhānāt ] darśanajñānapradhān [cāritrāt ]
cāritrase [devāsuramanujarājavibhavaiḥ ] devendra, asurendra aur narendrake vaibhavoṁke sāth [nirvāṇaṁ ]
nirvāṇ [saṁpadyate ] prāpta hotā hai
. (jīvako sarāgacāritrase devendra ityādike vaibhavoṁkī aur
vītarāgacāritrase nirvāṇakī prāpti hotī hai .) ..6..
ṭīkā :darśanajñānapradhān cāritrase, yadi vah (cāritra) vītarāg ho to mokṣa prāpta hotā
hai; aur usase hī, yadi vah sarāg ho to devendra -asurendra -narendrake vaibhavakleśarūp bandhakī prāpti
hotī hai
. isaliye mumukṣuoṁko iṣṭa phalavālā honese vītarāgacāritra grahaṇ karane yogya (upādey)
hai, aur aniṣṭa phalavālā honese sarāgacāritra tyāgane yogya (hey) hai ..6..
ab cāritrakā svarūp vyakta karate haiṁ :
cāritra che te dharma che, je dharma che, te sāmya che;
ne sāmya jīvano mohakṣobhavihīn nij pariṇām che. 7.

Page 11 of 513
PDF/HTML Page 44 of 546
single page version

cāritraṁ khalu dharmo dharmo yastatsāmyamiti nirdiṣṭam .
mohakṣobhavihīnaḥ pariṇām ātmano hi sāmyam ..7..
svarūpe caraṇaṁ cāritraṁ, svasamayapravr̥ttirityarthaḥ . tadev vastusvabhāvatvāddharmaḥ . śuddha-
caitanyaprakāśanamityarthaḥ . tadev ca yathāvasthitātmaguṇatvātsāmyam . sāmyaṁ tu darśanacāritra
mohanīyodayāpāditasamastamohakṣobhābhāvādatyantanirvikāro jīvasya pariṇāmaḥ ..7..
vasthānaṁ tallakṣaṇaniścayacāritrājjīvasya samutpadyate . kim . parādhīnendriyajanitajñānasukhavilakṣaṇaṁ,
svādhīnātīndriyarūpaparamajñānasukhalakṣaṇaṁ nirvāṇam . sarāgacāritrātpunardevāsuramanuṣyarājavibhūtijanako
mukhyavr̥ttyā viśiṣṭapuṇyabandho bhavati, paramparayā nirvāṇaṁ ceti . asureṣu madhye samyagdr̥ṣṭiḥ kathamutpadyate
iti cetnidānabandhen samyaktvavirādhanāṁ kr̥tvā tatrotpadyat iti jñātavyam . atra niścayen
vītarāgacāritramupādeyaṁ sarāgaṁ heyamiti bhāvārthaḥ ..6.. ath niścayacāritrasya paryāyanāmāni
kathayāmītyabhiprāyaṁ manasi saṁpradhārya sūtramiṁd nirūpayati, evamagre‘pi vivakṣitasūtrārthaṁ manasi
dhr̥tvāthavāsya sūtrasyāgre sūtramidamucitaṁ bhavatyevaṁ niścitya sūtramidaṁ pratipādayatīti pātanikālakṣaṇaṁ

yathāsaṁbhavaṁ sarvatra jñātavyam --
cārittaṁ cāritraṁ kartr̥ khalu dhammo khalu sphu ṭaṁ dharmo bhavati . dhammo jo so samo
tti ṇiddiṭṭho dharmo yaḥ sa tu śam iti nirdiṣṭaḥ . samo yastu śamaḥ saḥ mohakkhohavihīṇo pariṇāmo appaṇo
anvayārtha :[cāritraṁ ] cāritra [khalu ] vāstavameṁ [dharmaḥ ] dharma hai . [yaḥ dharmaḥ ] jo
dharma hai [tat sāmyam ] vah sāmya hai [iti nirdiṣṭam ] aisā (śāstroṁmeṁ) kahā hai . [sāmyaṁ hi ]
sāmya [mohakṣobhavihīnaḥ ] mokṣakṣobharahit aisā [ātmanaḥpariṇāmaḥ ] ātmākā pariṇām
(bhāv) hai
..7..
ṭīkā :svarūpameṁ caraṇ karanā (ramanā) so cāritra hai . svasamayameṁ pravr̥tti karanā
(apane svabhāvameṁ pravr̥tti karanā) aisā isakā artha hai . yahī vastukā svabhāv honese dharma hai .
śuddha caitanyakā prakāś karanā yah isakā artha hai . vahī yathāvasthit ātmaguṇ honese
(viṣamatārahit susthit ātmākā guṇ honese) sāmya hai . aur sāmya, darśanamohanīy tathā
cāritramohanīyake udayase utpanna honevāle samasta moh aur kṣobhake abhāvake kāraṇ atyanta
nirvikār aisā jīvakā pariṇām hai
.
bhāvārtha :śuddha ātmāke śraddhānarūp samyaktvase viruddha bhāv (mithyātva) vah moh
hai aur nirvikār niścal caitanyapariṇatirūp cāritrase viruddha bhāv (asthiratā) vah kṣobh hai .
moh aur kṣobh rahit pariṇām, sāmya, dharma aur cāritra yah sab paryāyavācī haiṁ ..7..

Page 12 of 513
PDF/HTML Page 45 of 546
single page version

athātmanaścāritratvaṁ niścinoti
pariṇamadi jeṇ davvaṁ takkālaṁ tammayaṁ ti paṇṇattaṁ .
tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo ..8..
pariṇamati yen dravyaṁ tatkālaṁ tanmayamiti prajñaptam .
tasmāddharmapariṇat ātmā dharmo mantavyaḥ ..8..
hu mohakṣobhavihīnaḥ pariṇāmaḥ . kasya . ātmanaḥ . hu sphu ṭamiti . tathāhi --śuddhacitsvarūpe caraṇaṁ cāritraṁ,
tadev cāritraṁ mithyātvarāgādisaṁsaraṇarūpe bhāvasaṁsāre patantaṁ prāṇinamuddhr̥tya nirvikāraśuddhacaitanye dharatīti
dharmaḥ
. sa ev dharmaḥ svātmabhāvanotthasukhāmr̥taśītajalen kāmakrodhādirūpāgnijanitasya saṁsāraduḥkh-
dāhasyopaśamakatvāt śam iti . tataśca śuddhātmaśraddhānarūpasamyaktvasya vināśako darśanamohābhidhāno moh
ityucyate . nirvikāraniścalacittavr̥ttirūpacāritrasya vināśakaścāritramohābhidhānaḥ kṣobh ityucyate .
tayorvidhvaṁsakatvātsa ev śamo mohakṣobhavihīnaḥ śuddhātmapariṇāmo bhaṇyat ityabhiprāyaḥ ..7..
athābhedanayen dharmapariṇat ātmaiv dharmo bhavatītyāvedayati ---pariṇamadi jeṇ davvaṁ takkāle tammayaṁ ti
paṇṇattaṁ
pariṇamati yen paryāyeṇ dravyaṁ kartr̥ tatkāle tanmayaṁ bhavatīti prajñaptaṁ yataḥ kāraṇāt,
tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇedavvo tataḥ kāraṇāt dharmeṇ pariṇat ātmaiv dharmo mantavya iti .
tadyathānijaśuddhātmapariṇatirūpo niścayadharmo bhavati . pañcaparameṣṭhayādibhaktipariṇāmarūpo vyavahār-
dharmastāvaducyate . yatasten ten vivakṣitāvivakṣitaparyāyeṇ pariṇataṁ dravyaṁ tanmayaṁ bhavati, tataḥ
pūrvoktadharmadvayen pariṇatastaptāyaḥpiṇḍavadabhedanayenātmaiv dharmo bhavatīti jñātavyam . tadapi kasmāt .
upādānakāraṇasdraśaṁ hi kāryamiti vacanāt . tacca punarupādānakāraṇaṁ śuddhāśuddhabheden dvidhā .
rāgādivikalparahitasvasaṁvedanajñānamāgamabhāṣayā śukladhyānaṁ vā kevalajñānotpattau śuddhopādānakāraṇaṁ
bhavati
. aśuddhātmā tu rāgādīnāmaśuddhaniścayenāśuddhopādānakāraṇaṁ bhavatīti sūtrārthaḥ . evaṁ cāritrasya
ab ātmākī cāritratā (arthāt ātmā hī cāritra hai aisā) niścay karate haiṁ :
anvayārtha :[dravyaṁ ] dravya jis samay [yen ] jis bhāvarūpase [pariṇamati ]
pariṇaman karatā hai [tatkālaṁ ] us samay [tanmayaṁ ] us may hai [iti ] aisā [prajñaptaṁ ] (jinendra
devane) kahā hai; [tasmāt ] isaliye [dharmapariṇataḥ ātmā ] dharmapariṇat ātmāko [dharmaḥ
mantavyaḥ ]
dharma samajhanā cāhiye
..8..
je bhāvamāṁ praṇame darav, te kāḷ tanmay te kahyuṁ;
jīvadravya tethī dharmamāṁ praṇamel dharma ja jāṇavuṁ . 8.

Page 13 of 513
PDF/HTML Page 46 of 546
single page version

yatkhalu dravyaṁ yasminkāle yen bhāven pariṇamati tat tasmin kāle kilauṣṇya-
pariṇatāyaḥpiṇḍavattanmayaṁ bhavati . tato‘yamātmā dharmeṇ pariṇato dharma ev bhavatīti
siddhamātmanaścāritratvam ..8..
ath jīvasya śubhāśubhaśuddhatvaṁ niścinoti
jīvo pariṇamadi jadā suheṇ asuheṇ vā suho asuho .
suddheṇ tadā suddho havadi hi pariṇāmasabbhāvo ..9..
jīvaḥ pariṇamati yadā śubhenāśubhen vā śubho‘śubhaḥ .
śuddhen tadā śuddho bhavati hi pariṇāmasvabhāvaḥ ..9..
saṁkṣepasūcanarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayaṁ gatam ..8.. ath śubhāśubhaśuddhopayogatrayeṇ pariṇato jīvaḥ
śubhāśubhaśuddhopayogasvarūpo bhavatītyupadiśati ---jīvo pariṇamadi jadā suheṇ asuheṇ vā jīvaḥ kartā yadā
pariṇamati śubhenāśubhen vā pariṇāmen suho asuho havadi tadā śubhen śubho bhavati, aśubhen vā‘śubho
bhavati . suddheṇ tadā suddho hi śuddhen yadā pariṇamati tadā śuddho bhavati, hi sphu ṭam . kathaṁbhūtaḥ san .
ṭīkā :vāstavameṁ jo dravya jis samay jis bhāvarūpase pariṇaman karatā hai, vah
dravya us samay uṣṇatārūpase pariṇamit loheke golekī bhān̐ti us may hai, isaliye yah ātmā
dharmarūp pariṇamit hone se dharma hī hai
. isaprakār ātmākī cāritratā siddha huī .
bhāvārtha :sātavīṁ gāthāmeṁ kahā gayā hai ki cāritra ātmākā hī bhāv hai . aur is
gāthāmeṁ abhedanayase yah kahā hai ki jaise uṣṇatārūp pariṇamit lohekā golā svayaṁ hī uṣṇatā
hai
lohekā golā aur uṣṇatā pr̥thak nahīṁ hai, isī prakār cāritrabhāvase pariṇamit ātmā svayaṁ
hī cāritra hai ..8..
ab yahān̐ jīvakā śubh, aśubh aur śuddhatva (arthāt yah jīv hī śubh, aśubh aur
śuddha hai aisā) niścit karate haiṁ .
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [pariṇāmasvabhāvaḥ ] pariṇāmasvabhāvī honese [yadā ]
jab [śubhen vā aśubhen] śubh yā aśubh bhāvarūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai [śubhaḥ
aśubhaḥ ]
tab śubh yā aśubh (svayaṁ hī) hotā hai, [śuddhen ] aur jab śuddhabhāvarūp pariṇamit
hotā hai [tadā śuddhaḥ hi bhavati ] tab śuddha hotā hai
..9..
śubh ke aśubhamāṁ praṇamatāṁ śubh ke aśubh ātmā bane,
śuddhe praṇamatāṁ śuddha, pariṇām svabhāvī hoīne
. 9.

Page 14 of 513
PDF/HTML Page 47 of 546
single page version

yadā‘yamātmā śubhenāśubhen vā rāgabhāven pariṇamati tadā japātāpiccharāg-
pariṇataspha ṭikavat pariṇāmasvabhāvaḥ san śubho‘śubhaśca bhavati . yadā punaḥ śuddhenārāgabhāven
pariṇamati tadā śuddhārāgapariṇataspha ṭikavatpariṇāmasvabhāvaḥ san śuddho bhavatīti siddhaṁ jīvasya
śubhāśubhaśuddhatvam
..9..
pariṇāmasabbhāvo pariṇāmasadbhāvaḥ sanniti . tadyathā --yathā spha ṭikamaṇiviśeṣo nirmalo‘pi japāpuṣpādi-
raktakr̥ṣṇaśvetopādhivaśen raktakr̥ṣṇaśvetavarṇo bhavati, tathā‘yaṁ jīvaḥ svabhāven śuddhabuddhaikasvarūpo‘pi
vyavahāreṇ gr̥hasthāpekṣayā yathāsaṁbhavaṁ sarāgasamyaktvapūrvakadānapūjādiśubhānuṣṭhānen, tapodhanāpekṣayā tu

mūlottaraguṇādiśubhānuṣṭhānen pariṇataḥ śubho jñātavya iti
. mithyātvāviratipramādakaṣāyayogapañcapratyay-
rūpāśubhopayogenāśubho vijñeyaḥ . niścayaratnatrayātmakaśuddhopayogen pariṇataḥ śuddho jñātavya iti . kiṁc
jīvasyāsaṁkhyeyalokamātrapariṇāmāḥ siddhānte madhyamapratipattyā mithyādr̥ṣṭayādicaturdaśaguṇasthānarūpeṇ
kathitāḥ
. atra prābhr̥taśāstre tānyev guṇasthānāni saṁkṣepeṇāśubhaśubhaśuddhopayogarūpeṇ kathitāni .
kathamiti cet ---mithyātvasāsādanamiśraguṇasthānatraye tāratamyenāśubhopayogaḥ, tadanantaramasaṁyatasamyagdraṣṭi-
deśaviratapramattasaṁyataguṇasthānatraye tāratamyen śubhopayogaḥ, tadanantaramapramattādikṣīṇakaṣāyāntaguṇasthān-
ṣaṭake tāratamyen śuddhopayogaḥ, tadanantaraṁ sayogyayogijinaguṇasthānadvaye śuddhopayogaphalamiti
ṭīkā :jab yah ātmā śubh yā aśubh rāg bhāvase pariṇamit hotā hai tab japā
kusum yā tamāl puṣpake (lāl yā kāle) raṁgarūp pariṇamit spha ṭikakī bhān̐ti,
pariṇāmasvabhāv honese śubh yā aśubh hotā hai (us samay ātmā svayaṁ hī śubh yā aśubh
hai); aur jab vah śuddha arāgabhāvase pariṇamit hotā hai tab śuddha arāgapariṇat (raṁg rahit)
spha ṭikakī bhān̐ti, pariṇāmasvabhāv honese śuddha hotā hai
. (us samay ātmā svayaṁ hī śuddha hai) .
is prakār jīvakā śubhatva, aśubhatva aur śuddhatva siddha huā .
bhāvārtha :ātmā sarvathā kūṭastha nahīṁ hai kintu sthir rahakar pariṇaman karanā usakā
svabhāv hai, isaliye vah jaise jaise bhāvoṁse pariṇamit hotā hai vaisā vaisā hī vah svayaṁ ho jātā hai .
jaise spha ṭikamaṇi svabhāvase nirmal hai tathāpi jab vah lāl yā kāle phū lake saṁyog nimittase
pariṇamit hotā hai tab lāl yā kālā svayaṁ hī ho jātā hai
. isīprakār ātmā svabhāvase śuddha-
buddha -ekasvarūpī hone par bhī vyavahārase jab gr̥hasthadaśāmeṁ samyaktva pūrvak dānapūjādi śubh
anuṣṭhānarūp śubhopayogameṁ aur munidaśāmeṁ mūlaguṇ tathā uttaraguṇ ityādi śubh anuṣṭhānarūp
śubhopayogameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī śubh hotā hai, aur jab mithyātvādi pān̐c pratyayarūp
aśubhopayogameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī aśubh hotā hai aur jaise spha ṭikamaṇi apane
svābhāvik nirmal raṁgameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī śuddha hotā hai, usī prakār ātmā bhī jab
niścay ratnatrayātmak śuddhopayogameṁ pariṇamit hotā hai tab svayaṁ hī śuddha hotā hai
.

Page 15 of 513
PDF/HTML Page 48 of 546
single page version

ath pariṇāmaṁ vastusvabhāvatven niścinoti
ṇatthi viṇā pariṇāmaṁ attho atthaṁ viṇeh pariṇāmo .
davvaguṇapajjayattho attho atthittaṇivvatto ..10..
nāsti vinā pariṇāmamartho‘rthaṁ vineh pariṇāmaḥ .
dravyaguṇaparyayastho‘rtho‘stitvanirvr̥ttaḥ ..10..
na khalu pariṇāmamantareṇ vastu sattāmālambate . vastuno dravyādibhiḥ pariṇāmāt
pr̥thagupalambhābhāvānniḥpariṇāmasya kharaśr̥ṁgakalpatvād draśyamānagorasādipariṇāmavirodhācca .
bhāvārthaḥ ..9.. ath nityaikāntakṣaṇikaikāntaniṣedhārthaṁ pariṇāmapariṇāminoḥ parasparaṁ kathaṁcidabhedaṁ
darśayatiṇatthi viṇā pariṇāmaṁ attho muktajīve tāvatkathyate, siddhaparyāyarūpaśuddhapariṇāmaṁ vinā
śuddhajīvapadārtho nāsti . kasmāt . saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi pradeśabhedābhāvāt . atthaṁ viṇeh
pariṇāmo muktātmapadārthaṁ vinā ih jagati śuddhātmopalambhalakṣaṇaḥ siddhaparyāyarūpaḥ śuddhapariṇāmo nāsti .
kasmāt . saṁjñādibhede‘pi pradeśabhedābhāvāt . davvaguṇapajjayattho ātmasvarūpaṁ dravyaṁ, tatraiv kevalajñānādayo
guṇāḥ, siddharūpaḥ paryāyaśca, ityuktalakṣaṇeṣu dravyaguṇaparyāyeṣu tiṣṭhatīti dravyaguṇaparyāyastho bhavati . sa
siddhānta granthoṁmeṁ jīvake asaṁkhya pariṇāmoṁko madhyam varṇanase caudah guṇasthānarūp kahā
gayā hai . un guṇasthānoṁko saṁkṣepase ‘upayog’ rūp varṇan karate hue, pratham tīn guṇasthānoṁmeṁ
tāratamyapūrvak (ghaṭatā huā) aśubhopayog, cauthe se chaṭṭhe guṇasthān tak tāratamya pūrvak (barḥatā
huā) śubhopayog, sātaveṁse bārahaveṁ guṇasthān tak tāratamya pūrvak śuddhopayog aur antim do
guṇasthānoṁmeṁ śuddhopayogakā phal kahā gayā hai,
aisā varṇan kathaṁcit ho sakatā hai ..9..
ab pariṇām vastukā svabhāv hai yah niścay karate haiṁ :
anvayārtha :[ih ] is lokameṁ [pariṇāmaṁ vinā ] pariṇāmake binā [arthaḥ nāsti ]
padārtha nahīṁ hai, [arthaṁ vinā ] padārthake binā [pariṇāmaḥ ] pariṇām nahīṁ hai; [arthaḥ ] padārtha
[dravyaguṇaparyayasthaḥ ] dravya -guṇ -paryāyameṁ rahanevālā aur [astitvanirvr̥ttaḥ ] (utpād-
vyayadhrauvyamay) astitvase banā huā hai
..10..
ṭīkā :pariṇāmake binā vastu astitva dhāraṇ nahīṁ karatī, kyoṁki vastu dravyādike
dvārā (dravya -kṣetra -kāl -bhāvase) pariṇāmase bhinna anubhavameṁ (dekhanemeṁ) nahīṁ ātī, kyoṁki
pariṇām viṇ na padārtha, ne na padārtha viṇ pariṇām che;
guṇ -dravya -paryayasthit ne astitvasiddha padārtha che
.10.

Page 16 of 513
PDF/HTML Page 49 of 546
single page version

antareṇ vastu pariṇāmo‘pi na sattāmālambate . svāśrayabhūtasya vastuno‘bhāve nirāśrayasya
pariṇāmasya śūnyatvaprasaṁgāt . vastu punarūrdhvatāsāmānyalakṣaṇe dravye sahabhāviviśeṣalakṣaṇeṣu
guṇeṣu kramabhāviviśeṣalakṣaṇeṣu paryāyeṣu vyavasthitamutpādavyayadhrauvyamayāstitven nirvartit-
nirvr̥ttimacca
. ataḥ pariṇāmasvabhāvamev ..10..
kaḥ kartā . attho paramātmapadārthaḥ, suvarṇadravyapītatvādiguṇakuṇḍalādiparyāyasthasuvarṇapadārthavat . punaśca
kiṁrūpaḥ . atthittaṇivvatto śuddhadravyaguṇaparyāyādhārabhūtaṁ yacchuddhāstitvaṁ ten nirvr̥tto‘stitvanirvr̥ttaḥ,
suvarṇadravyaguṇaparyāyāstitvanirvr̥ttasuvarṇapadārthavaditi . ayamatra tātparyārthaḥ . yathā ---muktajīve dravyaguṇ-
paryāyatrayaṁ parasparāvinābhūtaṁ darśitaṁ tathā saṁsārijīve‘pi matijñānādivibhāvaguṇeṣu naranārakādi-
vibhāvaparyāyeṣu nayavibhāgen yathāsaṁbhavaṁ vijñeyam, tathaiv pudgalādiṣvapi
. evaṁ śubhāśubh-
śuddhapariṇāmavyākhyānamukhyatven tr̥tīyasthale gāthādvayaṁ gatam ..10.. ath vītarāgasarāgacāritrasaṁjñayoḥ
1. yadi vastuko pariṇām rahit mānā jāve to goras ityādi vastuoṁke dūdh, dahī ādi jo pariṇām pratyakṣa
dikhāī dete haiṁ unake sāth virodh āyegā .
2. kālakī apekṣāse sthir honeko arthāt kālāpekṣit pravāhako ū rdhvatā athavā ūn̐ cāī kahā jātā hai .
ū rdhvatāsāmānya arthāt anādi -ananta ucca (kālāpekṣit) pravāhasāmānya dravya hai .
(1) pariṇām rahit vastu gadheke sīṁgake samān hai, (2) tathā usakā, dikhāī denevāle goras
ityādi (dūdh, dahī vagairah) ke pariṇāmoṁke sāth
1virodh ātā hai . (jaisepariṇāmake binā
vastu astitva dhāraṇ nahīṁ karatī usī prakār) vastuke binā pariṇām bhī astitvako dhāraṇ
nahīṁ karatā, kyoṁki svāśrayabhūt vastuke abhāvameṁ (apane āśrayarūp jo vastu hai vah na ho
to ) nirāśray pariṇāmako śūnyatākā prasaṁg ātā hai
.
aur vastu to 2ū rdhvatāsāmānyasvarūp dravyameṁ, sahabhāvī viśeṣasvarūp (sāth hī sāth
rahanevāle viśeṣ -bhed jinakā svarūp hai aise) guṇoṁmeṁ tathā kramabhāvī viśeṣasvarūp paryāyoṁmeṁ
rahī huī aur utpād -vyay -dhrauvyamay astitvase banī huī hai; isaliye vastu pariṇām-
svabhāvavālī hī hai
.
bhāvārtha :jahān̐ jahān̐ vastu dikhāī detī hai vahān̐ vahān̐ pariṇām dikhāī detā hai . jaise
goras apane dūdh, dahī ghī, chāch ityādi pariṇāmoṁse yukta hī dikhāī detā hai . jahān̐ pariṇām
nahīṁ hotā vahān̐ vastu bhī nahīṁ hotī . jaise kālāpan, snigdhatā ityādi pariṇām nahīṁ hai to gadheke
sīṁgarūp vastu bhī nahīṁ hai . isase siddha huā ki vastu pariṇām rahit kadāpi nahīṁ hotī . jaise
vastu pariṇāmake binā nahīṁ hotī usīprakār pariṇām bhī vastuke binā nahīṁ hote, kyoṁki
vasturūp āśrayake binā pariṇām kisake āśrayase raheṁge ? gorasarūp āśrayake binā dūdh, dahī
ityādi pariṇām kisake ādhārase hoṁge ?

Page 17 of 513
PDF/HTML Page 50 of 546
single page version

ath cāritrapariṇāmasaṁparkasaṁbhavavatoḥ śuddhaśubhapariṇāmayorupādānahānāy phal-
mālocayati
dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo .
pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ suhovajutto ya saggasuhaṁ ..11..
dharmeṇ pariṇatātmā ātmā yadi śuddhasaṁprayogayutaḥ .
prāpnoti nirvāṇasukhaṁ śubhopayukto vā svargasukham ..11..
śuddhaśubhopayogapariṇāmayoḥ saṁkṣepeṇ phalaṁ darśayati ---dhammeṇ pariṇadappā appā dharmmeṇ pariṇatātmā
pariṇatasvarūpaḥ sannayamātmā jadi suddhasaṁpaogajudo yadi cecchuddhopayogābhidhānaśuddhasaṁprayog-
pariṇāmayutaḥ pariṇato bhavati pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ tadā nirvāṇasukhaṁ prāpnoti . suhovajutto va saggasuhaṁ
śubhopayogayutaḥ pariṇataḥ san svargasukhaṁ prāpnoti . ito vistaram ---ih dharmaśabdenāhiṁsālakṣaṇaḥ
sāgārānagārarūpastathottamakṣamādilakṣaṇo ratnatrayātmako vā, tathā mohakṣobharahit ātmapariṇāmaḥ śuddha-
vastusvabhāvaśceti gr̥hyate
. sa ev dharmaḥ paryāyāntareṇ cāritraṁ bhaṇyate . ‘cārittaṁ khalu dhammo’ iti
vacanāt . tacca cāritramapahr̥tasaṁyamopekṣāsaṁyamabheden sarāgavītarāgabheden vā śubhopayogaśuddhopayogabheden
pra. 3
aur phi ra vastu to dravya -guṇ -paryāyamay hai . usameṁ traikālik ū rdhva pravāhasāmānya dravya
hai aur sāth hī sāth rahanevāle bhed ve guṇ haiṁ, tathā kramaśaḥ honevāle bhed ve paryāyeṁ haiṁ . aise
dravya, guṇ aur paryāyakī ekatāse rahit koī vastu nahīṁ hotī . dūsarī rītise kahā jāy to,
vastu utpād -vyay -dhrauvyamay hai arthāt vah utpanna hotī hai, naṣṭa hotī hai aur sthir rahatī hai .
isaprakār vah dravya -guṇ -paryāyamay aur utpād -vyay -dhrauvyamay honese usameṁ kriyā
(pariṇaman) hotī hī rahatī hai
. isaliye pariṇām vastukā svabhāv hī hai ..10..
ab jinakā cāritra pariṇāmake sāth samparka (sambandha) hai aise jo śuddha aur śubh (do
prakārake) pariṇām haiṁ unake grahaṇ tathā tyāgake liye (śuddha pariṇāmake grahaṇ aur śubh
pariṇāmake tyāgake liye) unakā phal vicārate haiṁ :
anvayārtha :[dharmeṇ pariṇatātmā ] dharmase pariṇamit svarūpavālā [ātmā ] ātmā
[yadi ] yadi [śuddhasaṁprayogayuktaḥ ] śuddha upayogameṁ yukta ho to [nirvāṇasukhaṁ ] mokṣa sukhako
[prāpnoti ] prāpta karatā hai [śubhopayuktaḥ ca ] aur yadi śubhopayogavālā ho to (svargasukham )
svargake sukhako (bandhako) prāpta karatā hai
..11..
jo dharma pariṇat svarūp jiv śuddhopayogī hoy to
te pāmato nirvāṇasukh, ne svargasukh śubhayukta jo
.11.

Page 18 of 513
PDF/HTML Page 51 of 546
single page version

yadāyamātmā dharmapariṇatasvabhāvaḥ śuddhopayogapariṇatimudvahati tadā niḥpratyanīkaśaktitayā
svakāryakaraṇasamarthacāritraḥ sākṣānmokṣamavāpnoti . yadā tu dharmapariṇatasvabhāvo‘pi śubhop-
yogapariṇatyā saṁgacchate tadā sapratyanīkaśaktitayā svakāryakaraṇāsamarthaḥ kathaṁcidviruddha-
kāryakāricāritraḥ śikhitaptaghr̥topasiktapuruṣo dāhaduḥkhamiv svargasukhabandhamavāpnoti
. ataḥ
śuddhopayog upādeyaḥ śubhopayogo heyaḥ ..11..
ath cāritrapariṇāmasaṁparkāsaṁbhavādatyantaheyasyāśubhapariṇāmasya phalamālocayati
asuhodaeṇ ādā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo .
dukkhasahassehiṁ sadā abhiddudo bhamadi accaṁtaṁ ..12..
ca dvidhā bhavati . tatra yacchuddhasaṁprayogaśabdavācyaṁ śuddhopayogasvarūpaṁ vītarāgacāritraṁ ten nirvāṇaṁ labhate .
nirvikalpasamādhirūpaśuddhopayogaśaktyabhāve sati yadā śubhopayogarūpasarāgacāritreṇ pariṇamati tadā
1. dān, pūjā, paṁc -mahāvrat, devagurudharma prati rāg ityādirūp jo śubhopayog hai vah cāritrakā virodhī hai isaliye
sarāg (śubhopayogavālā) cāritra virodhī śakti sahit hai aur vītarāg cāritra virodhī śakti rahit hai .
aśubhodaye ātmā kunar, tiryaṁc ne nārakapaṇe
nitye sahasra duḥkhe pīṛit, saṁsāramāṁ ati ati bhame
.12.
ṭīkā :jab yah ātmā dharmapariṇat svabhāvavālā hotā huā śuddhopayog pariṇatiko
dhāraṇ karatā haibanāye rakhatā hai tab, jo virodhī śaktise rahit honeke kāraṇ apanā kārya
karaneke liye samartha hai aisā cāritravān honese, (vah) sākṣāt mokṣako prāpta karatā hai; aur
jab vah dharmapariṇat svabhāvavālā hone par bhī śubhopayog pariṇatike sāth yukta hotā hai tab
jo
1virodhī śakti sahit honese svakārya karanemeṁ asamartha hai aur kathaṁcit viruddha kārya
karanevālā hai aise cāritrase yukta honese, jaise agnise garma kiyā huā ghī kisī manuṣya par
ḍāl diyā jāve to vah usakī jalanase duḥkhī hotā hai, usīprakār vah svarga sukhake bandhako
prāpta hotā hai, isaliye śuddhopayog upādey hai aur śubhopayog hey hai
.
bhāvārtha :jaise ghī svabhāvataḥ śītalatā utpanna karanevālā hai tathāpi garma ghī se jal
jāte haiṁ, isīprakār cāritra svabhāvase mokṣa dātā hai, tathāpi sarāg cāritrase bandha hotā hai . jaise
ṭhaṁḍā ghī śītalatā utpanna karatā hai isīprakār vītarāg cāritra sākṣāt mokṣakā kāraṇ hai ..11..
ab cāritra pariṇāmake sāth samparka rahit honese jo atyanta hey hai aise aśubh
pariṇāmakā phal vicārate haiṁ :

Page 19 of 513
PDF/HTML Page 52 of 546
single page version

aśubhodayenātmā kunarastiryagbhūtvā nairayikaḥ .
duḥkhasahasraiḥ sadā abhidruto bhramatyatyantam ..12..
yadāyamātmā manāgapi dharmapariṇatimanāsādayannaśubhopayogapariṇatimālambate tadā
kumanuṣyatiryaṅnārakabhramaṇarūpaṁ duḥkhasahasrabandhamanubhavati . tataścāritralavasyāpyabhāvādatyantahey
evāyamaśubhopayog iti ..12..
evamayamapāstasamastaśubhāśubhopayogavr̥ttiḥ śuddhopayogavr̥ttimātmasātkurvāṇaḥ śuddhopayogā-
dhikāramārabhate . tatra śuddhopayogaphalamātmanaḥ protsāhanārthamabhiṣṭauti
pūrvamanākulatvalakṣaṇapāramārthikasukhaviparītamākulatvotpādakaṁ svargasukhaṁ labhate . paścāt param-
samādhisāmagrīsadbhāve mokṣaṁ ca labhate iti sūtrārthaḥ ..11.. ath cāritrapariṇāmāsaṁbhavādatyanta-
heyasyāśubhopayogasya phalaṁ darśayati ---asuhodaeṇ aśubhodayen ādā ātmā kuṇaro tiriyo bhavīy ṇeraiyo
kunarastiryaṅnārako bhūtvā . kiṁ karoti . dukkhasahassehiṁ sadā abhiddudo bhamadi accaṁtaṁ duḥkhasahasraiḥ sadā
sarvakālamabhidrutaḥ kadarthitaḥ pīḍitaḥ san saṁsāre atyantaṁ bhramatīti . tathāhi ---nirvikāraśuddhātma-
tattvarucirūpaniścayasamyaktvasya tatraiv śuddhātmanyavikṣiptacittavr̥ttirūpaniścayacāritrasya ca vilakṣaṇen
viparītābhiniveśajanaken
draṣṭaśrutānubhūtapañcendriyaviṣayābhilāṣatīvrasaṁkleśarūpeṇ cāśubhopayogen
yadupārjitaṁ pāpakarma tadudayenāyamātmā sahajaśuddhātmānandaikalakṣaṇapāramārthikasukhaviparīten duḥkhen
duḥkhitaḥ san svasvabhāvabhāvanācyuto bhūtvā saṁsāre‘tyantaṁ bhramatīti tātparyārthaḥ
. evamupayogatray-
phalakathanarūpeṇ caturthasthale gāthādvayaṁ gatam ..12.. ath śubhāśubhopayogadvayaṁ niścayanayen heyaṁ jñātvā
śuddhopayogādhikāraṁ prārabhamāṇaḥ, śuddhātmabhāvanāmātmasātkurvāṇaḥ san jīvasya protsāhanārthaṁ śuddho-
payogaphalaṁ prakāśayati
. athavā dvitīyapātanīkā --yadyapi śuddhopayogaphalamagre jñānaṁ sukhaṁ ca saṁkṣepeṇ
anvayārtha :[aśubhodayen ] aśubh udayase [ātmā ] ātmā [kunaraḥ ] kumanuṣya
[tiryag ] tiryaṁc [nairayikaḥ ] aur nārakī [bhūtvā ] hokar [duḥkhasahasraiḥ ] hajāroṁ duḥkhoṁse [sadā
abhidrutaḥ ]
sadā pīṛit hotā huā [atyaṁtaṁ bhramati ] (saṁsārameṁ) atyanta bhramaṇ karatā hai
..12..
ṭīkā :jab yah ātmā kiṁcit mātra bhī dharmapariṇatiko prāpta na karatā huā
aśubhopayog pariṇatikā avalamban karatā hai, tab vah kumanuṣya, tiryaṁc aur nārakīke rūpameṁ
paribhramaṇ karatā huā (tadrūp) hajāroṁ duḥkhoṁke bandhanakā anubhav karatā hai; isaliye cāritrake
leśamātrakā bhī abhāv honese yah aśubhopayog atyanta hey hī hai
..12..
isaprakār yah bhāv (bhagavān kundakundācārya dev) samasta śubhāśubhopayogavr̥ttiko
(śubhaupayogarūp aur aśubh upayogarūp pariṇatiko) apāsta kar (hey mānakar, tiraskār
apāsta karanā = tiraskār karanā; hey mānanā; dūr karanā; choḍ denā.

Page 20 of 513
PDF/HTML Page 53 of 546
single page version

aisayamādasamutthaṁ visayātīdaṁ aṇovamamaṇaṁtaṁ .
avvucchiṇṇaṁ ca suhaṁ suddhuvaogappasiddhāṇaṁ ..13..
atiśayamātmasamutthaṁ viṣayātītamanaupamyamanantam .
avyucchinnaṁ ca sukhaṁ śuddhopayogaprasiddhānām ..13..
āsaṁsārāpūrvaparamādbhutāhlādarūpatvādātmānamevāśritya pravr̥ttatvātparāśrayanirapekṣatvādatyanta-
vilakṣaṇatvātsamastāyatinirapāyitvānnairantaryapravartamānatvāccātiśayavadātmasamutthaṁ viṣayātīt-
1. niṣpanna honā = utpanna honā; phalarūp honā; siddha honā . (śuddhopayogase niṣpanna hue arthāt śuddhopayog
kāraṇase kāryarūp hue .)
atyaṁt, ātmotpanna, viṣayātīt, anup anaṁt ne
vicchedahīn che sukh aho ! śuddhopayogaprasiddhane
.13.
vistareṇ ca kathayati tathāpyatrāpi pīṭhikāyāṁ sūcanāṁ karoti . athavā tr̥tīyapātanikā ---pūrvaṁ
śuddhopayogaphalaṁ nirvāṇaṁ bhaṇitamidānīṁ punarnirvāṇasya phalamanantasukhaṁ kathayatīti pātanikātrayasyārthaṁ
manasi dhr̥tvā sūtramidaṁ pratipādayati ---
aisayaṁ āsaṁsārāddevendrādisukhebhyo‘pyapūrvādbhutaparamāhlādarūpatvād-
tiśayasvarūpaṁ, ādasamutthaṁ rāgādivikalparahitasvaśuddhātmasaṁvittisamutpannatvādātmasamutthaṁ, visayātīdaṁ
nirviṣayaparamātmatattvapratipakṣabhūtapañcendriyaviṣayātītatvādviṣayātītaṁ, aṇovamaṁ nirupamaparamānandaikalakṣaṇ-
tvenopamārahitatvādanupamaṁ, aṇaṁtaṁ anantāgāmikāle vināśābhāvādapramitatvādvā‘nantaṁ, avvucchiṇṇaṁ ca
karake, dūr karake) śuddhopayogavr̥ttiko ātmasāt (ātmarūp, apanerūp) karate hue śuddhopayog
adhikār prārambha karate haiṁ
. usameṁ (pahale) śuddhopayogake phalakī ātmāke protsāhanake liye
praśaṁsā karate haiṁ .
anvayārtha :[śuddhopayogaprasiddhānāṁ ] śuddhopayogase 1niṣpanna hue ātmāoṁko
(kevalī aur siddhoṁkā) [sukhaṁ ] sukh [atiśayaṁ ] atiśay [ātmasamutthaṁ ] ātmotpanna
[viṣayātītaṁ ] viṣayātīt (atīndriy) [anaupamyaṁ ] anupam [anantaṁ ] ananta (avināśī)
[avyucchinnaṁ ca ] aur avicchinna (aṭūṭ) hai
..13..
ṭīkā :(1) anādi saṁsārase jo pahale kabhī anubhavameṁ nahīṁ āyā aise apūrva,
param adbhut āhlādarūp honese ‘atiśay’, (2) ātmākā hī āśray lekar (svāśrit)
pravartamān honese ‘ātmotpanna’, (3) parāśrayase nirapekṣa honese (
sparśa, ras, gaṁdh, varṇa aur
śabdake tathā saṁkalpavikalpake āśrayakī apekṣāse rahit honese) ‘viṣayātīt’, (4) atyanta

Page 21 of 513
PDF/HTML Page 54 of 546
single page version

manaupamyamanantamavyucchinnaṁ ca śuddhopayoganiṣpannānāṁ sukhamatastatsarvathā prārthanīyam ..13..
ath śuddhopayogapariṇatātmasvarūpaṁ nirūpayati
suvididapayatthasutto saṁjamatavasaṁjudo vigadarāgo .
samaṇo samasuhadukkho bhaṇido suddhovaogo tti ..14..
suviditapadārthasūtraḥ saṁyamatapaḥsaṁyuto vigatarāgaḥ .
śramaṇaḥ samasukhaduḥkho bhaṇitaḥ śuddhopayog iti ..14..
asātodayābhāvānnirantaratvādavicchinnaṁ ca suhaṁ evamuktaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ sukhaṁ bhavati . keṣām .
suddhuvaogappasiddhāṇaṁ vītarāgaparamasāmāyikaśabdavācyaśuddhopayogen prasiddhā utpannā ye‘rhatsiddhāsteṣā-
miti . atredamev sukhamupādeyatven nirantaraṁ bhāvanīyamiti bhāvārthaḥ ..13.. ath yen śuddhopayogen
pūrvoktasukhaṁ bhavati tatpariṇatapuruṣalakṣaṇaṁ prakāśayati ---suvididapayatthasutto suṣṭhu saṁśayādirahitatven viditā
jñātā rocitāśca nijaśuddhātmādipadārthāstatpratipādakasūtrāṇi ca yen sa suviditapadārthasūtro bhaṇyate .
saṁjamatavasaṁjudo bāhye dravyendriyavyāvartanen ṣaḍjīvarakṣeṇan cābhyantare nijaśuddhātmasaṁvittibalen svarūpe
saṁyamanāt saṁyamayuktaḥ, bāhyābhyantaratapobalen kāmakrodhādiśatrubhirakhaṇḍitapratāpasya svaśuddhātmani
pratapanādvijayanāttapaḥsaṁyuktaḥ
. vigadarāgo vītarāgaśuddhātmabhāvanābalen samastarāgādidoṣarahitatvādvi-
vilakṣaṇ honese (anya sukhoṁse sarvathā bhinna lakṣaṇavālā honese) ‘anupam’, (5) samasta
āgāmī kālameṁ kabhī bhī nāśako prāpta na honese ‘ananta’ aur (6) binā hī antarake pravartamān
honese ‘avicchinna’ sukh śuddhopayogase niṣpanna hue ātmāoṁke hotā hai, isaliye vah (sukh)
sarvathā prārthanīy (vāṁchanīy) hai
..13..
ab śuddhopayogapariṇat ātmākā svarūp kahate haiṁ :
anvayārtha :[suviditapadārthasūtraḥ ] jinhoṁne (nij śuddha ātmādi) padārthoṁko aur
sūtroṁko bhalī bhān̐ti jān liyā hai, [saṁyamatapaḥsaṁyutaḥ ] jo saṁyam aur tapayukta haiṁ,
[vigatarāgaḥ ] jo vītarāg arthāt rāg rahit haiṁ [samasukhaduḥkhaḥ ] aur jinheṁ sukh -duḥkh
samān haiṁ, [śramaṇaḥ ] aise śramaṇako (munivarako) [śuddhopayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘śuddhopayogī’
kahā gayā hai
..14..
suvidit sūtra padārtha, saṁyam tap sahit vītarāg ne
sukh duḥkhamāṁ sam śramaṇane śuddhopayog jino kahe
.14.

Page 22 of 513
PDF/HTML Page 55 of 546
single page version

gatarāgaḥ . samasuhadukkho nirvikāranirvikalpasamādherudgatā samutpannā tathaiv paramānandasukharase līnā tallayā
nirvikārasvasaṁvittirūpā yā tu paramakalā tadavaṣṭambheneṣṭāniṣṭendriyaviṣayeṣu harṣaviṣādarahitatvātsam-
sukhaduḥkhaḥ
. samaṇo evaṁguṇaviśiṣṭaḥ śramaṇaḥ paramamuniḥ bhaṇido suddhovaogo tti śuddhopayogo bhaṇit
ityabhiprāyaḥ ..14.. evaṁ śuddhopayogaphalabhūtānantasukhasya śuddhopayogapariṇatapuruṣasya ca kathanarūpeṇ
pañcamasthale gāthādvayaṁ gatam ..
iti caturdaśagāthābhiḥ sthalapañcaken pīṭhikābhidhānaḥ prathamo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
tadanantaraṁ sāmānyen sarvajñasiddhirjñānavicāraḥ saṁkṣepeṇ śuddhopayogaphalaṁ ceti kathanarūpeṇ gāthā-
sūtrārthajñānabalen svaparadravyavibhāgaparijñānaśraddhānavidhānasamarthatvātsuviditapadārthasūtraḥ .
sakalaṣaḍjīvanikāyaniśumbhanavikalpātpaṁcendriyābhilāṣavikalpācca vyāvartyātmanaḥ śuddhasvarūpe
saṁyamanāt
, svarūpaviśrāntanistaraṁgacaitanyapratapanācca saṁyamatapaḥsaṁyutaḥ . sakalamohanīyavipāk-
vivekabhāvanāsauṣṭhavasphu ṭīkr̥tanirvikārātmasvarūpatvādvigatarāgaḥ . paramakalāvalokanānanubhūyamān-
1. parijñān = pūrā jñān; jñān .
2. vyāvr̥tta karake = vimukh karake; rokakar; alag karake .
3. svarūpaviśrānta = svarūpameṁ sthir huā .
4. nistaraṁg = taraṁg rahit; caṁcalatā rahit; vikalpa rahit; śāṁt .
5. pratapan honā = pratāpavān honā, prakāśit honā, daidīpyamān honā .
ṭīkā :sūtroṁke arthake jñānabalase svadravya aur paradravyake vibhāgake 1parijñānameṁ
śraddhānameṁ aur vidhānameṁ (ācaraṇameṁ) samartha honese (svadravya aur paradravyakī bhinnatākā jñān,
śraddhān aur ācaraṇ honese) jo śramaṇ padārthoṁko aur (unake pratipādak) sūtroṁko jinhoṁne
bhalībhān̐ti jān liyā hai aise haiṁ, samasta chah jīvanikāyake hananake vikalpase aur paṁcendriy
sambandhī abhilāṣāke vikalpase ātmāko
2vyāvr̥tta karake ātmākā śuddhasvarūpameṁ saṁyaman
karanese, aur 3svarūpaviśrānta 4nistaraṁg 5caitanyapratapan honese jo saṁyam aur tapayukta haiṁ,
sakal mohanīyake vipākase bhedakī bhāvanākī utkr̥ṣṭatāse (samasta mohanīy karmake udayase
bhinnatvakī utkr̥ṣṭa bhāvanāse) nirvikār ātmasvarūpako pragaṭ kiyā honese jo vītarāg hai,
aur paramakalāke avalokanake kāraṇ sātā vedanīy tathā asātā vedanīyake vipākase utpanna
honevāle jo sukh -duḥkh un sukh -duḥkh janit pariṇāmoṁkī viṣamatākā anubhav nahīṁ honese
(param sukharasameṁ līn nirvikār svasaṁvedanarūp paramakalāke anubhavake kāraṇ iṣṭāniṣṭa

Page 23 of 513
PDF/HTML Page 56 of 546
single page version

sātāsātavedanīyavipākanirvartitasukhaduḥkhajanitapariṇāmavaiṣamyatvātsamasukhaduḥkhaḥ śramaṇaḥ śuddho-
payog ityabhidhīyate
..14..
ath śuddhopayogalābhānantarabhāviśuddhātmasvabhāvalābhamabhinaṁdati
uvaogavisuddho jo vigadāvaraṇaṁtarāyamoharao .
bhūdo sayamevādā jādi paraṁ ṇeyabhūdāṇaṁ ..15..
upayogaviśuddho yo vigatāvaraṇāntarāyamoharajāḥ .
bhūtaḥ svayamevātmā yāti pāraṁ jñeyabhūtānām ..15..
saptakam . tatra sthalacatuṣṭayaṁ bhavati; tasmin prathamasthale sarvajñasvarūpakathanārthaṁ prathamagāthā,
svayambhūkathanārthaṁ dvitīyā ceti ‘uvaogavisuddho’ ityādi gāthādvayam . ath tasyaiv bhagavat
utpādavyayadhrauvyasthāpanārthaṁ prathamagāthā, punarapi tasyaiv draḍhīkaraṇārthaṁ dvitīyā ceti ‘bhaṁgavihīṇo’ ityādi
gāthādvayam . ath sarvajñaśraddhānenānantasukhaṁ bhavatīti darśanārthaṁ ‘taṁ savvaṭṭhavariṭṭhaṁ’ ityādi sūtramekam .
athātīndriyajñānasaukhyapariṇamanakathanamukhyatven prathamagāthā, kevalibhuktinirākaraṇamukhyatven dvitīyā
ceti ‘pakkhīṇaghāikammo’ iti prabhr̥ti gāthādvayam
. evaṁ dvitīyāntarādhikāre sthalacatuṣṭayen samudāy-
1. samasukhaduḥkh = jinheṁ sukh aur duḥkh (iṣṭāniṣṭa saṁyog) donoṁ samān haiṁ .
je upayogaviśuddha te mohādighātiraj thakī
svayamev rahit thayo thako jñeyāntane pāme sahī
.15.
saṁyogoṁmeṁ harṣa -śokādi viṣay pariṇāmoṁkā anubhav na hone se) jo 1samasukhaduḥkh haiṁ, aise
śramaṇ śuddhopayogī kahalāte haiṁ ..14..
ab, śuddhopayogakī prāptike bād tatkāl (antar paṛe binā) hī honevālī śuddha
ātmasvabhāv (kevalajñān) prāptikī praśaṁsā karate haiṁ :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [upayogaviśuddhaḥ ] upayog viśuddha (śuddhopayogī) hai
[ātmā ] vah ātmā [vigatāvaraṇāntarāyamoharajāḥ ] jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇ, antarāy aur
moharūp rajase rahit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev hotā huā [jñeyabhūtānāṁ ] jñeyabhūt padārthoṁke [pāraṁ
yāti ]
pārako prāpta hotā hai
..15..

Page 24 of 513
PDF/HTML Page 57 of 546
single page version

yo hi nām caitanyapariṇāmalakṣaṇenopayogen yathāśakti viśuddho bhūtvā vartate sa khalu
pratipadamudbhidyamānaviśiṣṭaviśuddhiśaktirudgranthitāsaṁsārabaddhadr̥ḍhataramohagranthitayātyantanirvikāracaitanyo
nirastasamastajñānadarśanāvaraṇāntarāyatayā niḥpratighavijr̥mbhitātmaśaktiśca svayamev bhūto
jñeyatvamāpannānāmantamavāpnoti
. ih ki lātmā jñānasvabhāvo jñānaṁ, tu jñeyamātraṁ; tataḥ samasta-
jñeyāntarvartijñānasvabhāvamātmānamātmā śuddhopayogaprasādādevāsādayati ..15..
pātanikā . tadyathā ---ath śuddhopayogalābhānantaraṁ kevalajñānaṁ bhavatīti kathayati . athavā
dvitīyapātanikā ---kundakundācāryadevāḥ sambodhanaṁ kurvanti, he śivakumāramahārāj, ko‘pyāsannabhavyaḥ
saṁkṣeparuciḥ pīṭhikāvyākhyānamev śrutvātmakāryaṁ karoti, anyaḥ ko‘pi punarvistararuciḥ śuddhopayogen
saṁjātasarvajñasya jñānasukhādikaṁ vicārya paścādātmakāryaṁ karotīti vyākhyāti ---
uvaogavisuddho jo
upayogen śuddhopayogen pariṇāmen viśuddho bhūtvā vartate yaḥ
vigadāvaraṇaṁtarāyamoharao bhūdo
vigatāvaraṇāntarāyamoharajobhūtaḥ san
. katham . sayamev niścayen svayamev ādā sa pūrvokta ātmā jādi
yāti gacchati . kiṁ . paraṁ pāramavasānam . keṣām . ṇeyabhūdāṇaṁ jñeyabhūtapadārthānām . sarvaṁ jānātītyarthaḥ .
ato vistar :yo nirmohaśuddhātmasaṁvittilakṣaṇen śuddhopayogasaṁjñenāgamabhāṣayā pr̥thaktvavitarka-
vīcāraprathamaśukladhyānen pūrvaṁ niravaśeṣamohakṣapaṇaṁ kr̥tvā tadanantaraṁ rāgādivikalpopādhirahitasvasaṁvitti-
lakṣaṇenaikatvavitarkāvīcārasaṁjñadvitīyaśukladhyānen kṣīṇakaṣāyaguṇasthāne‘ntarmuhūrtakālaṁ sthitvā tasyai-

vāntyasamaye jñānadarśanāvaraṇavīryāntarāyābhidhānaghātikarmatrayaṁ yugapadvināśayati, sa jagattrayakālatray-

vartisamastavastugatānantadharmāṇāṁ yugapatprakāśakaṁ kevalajñānaṁ prāpnoti
. tataḥ sthitaṁ śuddhopayogātsarvajño
bhavatīti ..15.. ath śuddhopayogajanyasya śuddhātmasvabhāvalābhasya bhinnakārak nirapekṣatvenātmādhīnatvaṁ
1. viśiṣṭa = viśeṣ; asādhāraṇ; khās .
ṭīkā :jo (ātmā) caitanya pariṇāmasvarūp upayogake dvārā yathāśakti viśuddha
hokar vartatā hai, vah (ātmā) jise pad pad par (pratyek paryāyameṁ) 1viśiṣṭa viśuddha
śakti pragaṭ hotī jātī hai, aisā honese, anādi saṁsārase ban̐dhī huī dr̥rḥatar mohagranthi chūṭ
jānese atyanta nirvikār caitanyavālā aur samasta jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇ tathā antarāyake
naṣṭa ho jānese nirvighna vikasit ātmaśaktivān svayamev hotā huā jñeyatāko prāpta
(padārthoṁ) ke antako pā letā hai
.
yahān̐ (yah kahā hai ki) ātmā jñānasvabhāv hai, aur jñān jñey pramāṇ hai; isaliye
samasta jñeyoṁke bhītar praveśako prāpta (jñātā) jñān jisakā svabhāv hai aise ātmāko ātmā
śuddhopayogake hī prasādase prāpta karatā hai
.
bhāvārtha :śuddhopayogī jīv pratikṣaṇ atyanta śuddhiko prāpta karatā rahatā hai; aur

Page 25 of 513
PDF/HTML Page 58 of 546
single page version

ath śuddhopayogajanyasya śuddhātmasvabhāvalābhasya kārakāntaranirapekṣatayā‘tyanta-
mātmāyattatvaṁ dyotayati
tah so laddhasahāvo savvaṇhū savvalogapadimahido .
bhūdo sayamevādā havadi sayaṁbhu tti ṇiddiṭṭho ..16..
tathā sa labdhasvabhāvaḥ sarvajñaḥ sarvalokapatimahitaḥ .
bhūtaḥ svayamevātmā bhavati svayambhūriti nirdiṣṭaḥ ..16..
ayaṁ khalvātmā śuddhopayogabhāvanānubhāvapratyastamitasamastaghātikarmatayā samupalabdha-
śuddhānantaśakticitsvabhāvaḥ, śuddhānantaśaktijñāyakasvabhāven svatantratvādgr̥hītakartr̥tvādhikāraḥ,
prakāśayatitah so laddhasahāvo yathā niścayaratnatrayalakṣaṇaśuddhopayogaprasādātsarvaṁ jānāti tathaiv saḥ
pūrvoktalabdhaśuddhātmasvabhāvaḥ san ādā ayamātmā havadi sayaṁbhu tti ṇiddiṭṭho svayambhūrbhavatīti nirdiṣṭaḥ
kathitaḥ . kiṁviśiṣṭo bhūtaḥ . savvaṇhū savvalogapadimahido bhūdo sarvajñaḥ sarvalokapatimahitaśca bhūtaḥ saṁjātaḥ .
1. sarvalokake adhipati = tīnoṁ lokake svāmīsurendra, asurendra aur cakravartī .
sarvajña, labdha svabhāv ne trijagendrapūjit e rīte
svayamev jīv thayo thako tene svayaṁbhū jin kahe
.16.
pra. 4
isaprakār mohakā kṣay karake nirvikār cetanāvān hokar, bārahaveṁ guṇasthānake antim samayameṁ
jñānāvaraṇ; darśanāvaraṇ aur antarāyakā yugapad kṣay karake samasta jñeyoṁko jānanevāle
kevalajñānako prāpta karatā hai
. isaprakār śuddhopayogase hī śuddhātmasvabhāvakā lābh hotā
hai ..15..
ab, śuddhopayogase honevālī śuddhātmasvabhāvakī prāpti anya kārakoṁse nirapekṣa
(svataṁtra) honese atyanta ātmādhīn hai (leśamātra parādhīn nahīṁ hai) yah pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[tathā ] isaprakār [saḥ ātmā ] vah ātmā [labdhasvabhāvaḥ ]
svabhāvako prāpta [sarvajñaḥ ] sarvajña [sarvalokapatimahitaḥ ] aur 1sarva (tīn) lokake
adhipatiyoṁse pūjit [svayamev bhūtaḥ ] svayamev huā hone se [svayaṁbhūḥ bhavati ] ‘svayaṁbhū’ hai
[iti nirdiṣṭaḥ ] aisā jinendradevane kahā hai
..16..
ṭīkā :śuddha upayogakī bhāvanāke prabhāvase samasta ghātikarmoṁke naṣṭa honese jisane
śuddha anantaśaktivān caitanya svabhāvako prāpta kiyā hai, aisā yah (pūrvokta) ātmā, (1) śuddha

Page 26 of 513
PDF/HTML Page 59 of 546
single page version

śuddhānantaśaktijñānavipariṇamanasvabhāven prāpyatvāt karmatvaṁ kalayan, śuddhānantaśaktijñān-
vipariṇamanasvabhāven sādhakatamatvāt karaṇatvamanubibhrāṇaḥ, śuddhānantaśaktijñānavipariṇaman-
svabhāven karmaṇā samāśriyamāṇatvāt saṁpradānatvaṁ dadhānaḥ, śuddhānantaśaktijñānavipariṇamanasamaye
pūrvapravr̥ttavikalajñānasvabhāvāpagame‘pi sahajajñānasvabhāven dhruvatvālambanādapādānatvamupādadānaḥ,
śuddhānantaśaktijñānavipariṇamanasvabhāvasyādhārabhūtatvādadhikaraṇatvamātmasātkurvāṇaḥ, svayamev
ṣaṭkārakīrūpeṇopajāyamānaḥ, utpattivyapekṣayā dravyabhāvabhedabhinnaghātikarmāṇyapāsya svayamevā-
virbhūtatvādvā svayaṁbhūriti nirdiśyate
. ato na niścayataḥ pareṇ sahātmanaḥ kārakatva-
katham . sayamev niścayen svayameveti . tathāhiabhinnakārakacidānandaikacaitanyasvabhāven svatantratvāt
kartā bhavati . nityānandaikasvabhāven svayaṁ prāpyatvāt karmakārakaṁ bhavati . śuddhacaitanyasvabhāven
sādhakatamatvātkaraṇakārakaṁ bhavati . nirvikāraparamānandaikapariṇatilakṣaṇen śuddhātmabhāvarūpakarmaṇā
1. vikalajñān = apūrṇa (mati śrutādi ) jñān .
2. dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarma = dravya aur bhāvake bhedase ghātikarma do prakārake haiṁ, dravyaghātikarma aur
bhāvaghātikarma .
anantaśaktiyukta jñāyak svabhāvake kāraṇ svataṁtra honese jisane kartr̥tvake adhikārako grahaṇ
kiyā hai aisā, (2) śuddha anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ svayaṁ
hī prāpya honese (
svayaṁ hī prāpta hotā honese) karmatvakā anubhav karatā huā, (3) śuddha
anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvase svayaṁ hī sādhakatam (-utkr̥ṣṭa sādhan)
honese karaṇatāko dhāraṇ karatā huā, (4) śuddha anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke
svabhāvake kāraṇ svayaṁ hī karma dvārā samāśrit honese (arthāt karma svayaṁko hī denemeṁ ātā
honese) sampradānatāko dhāraṇ karatā huā, (5) śuddha anantaśaktimay jñānarūpase pariṇamit
honeke samay pūrvameṁ pravartamān
1vikalajñānasvabhāvakā nāś hone par bhī sahaj jñānasvabhāvase svayaṁ
hī dhruvatākā avalamban karanese apādānako dhāraṇ karatā huā, aur (6) śuddha
anantaśaktiyukta jñānarūpase pariṇamit honeke svabhāvakā svayaṁ hī ādhār hone se adhikaraṇatā
ko ātmasāt karatā huā
(is prakār) svayamev chah kārakarūp honese athavā utpatti
apekṣāse 2dravya -bhāvabhedase bhinna ghātikarmoṁko dūr karake svayamev āvirbhūt honese, ‘svayaṁbhū’
kahalātā hai .
yahān̐ yah kahā gayā hai kiniścayase parake sāth ātmākā kārakatākā sambandha nahīṁ
hai, ki jisase śuddhātmasvabhāvakī prāptike liye sāmagrī (bāhya sādhan) ḍhūn̐ḍhanekī vyagratāse
jīv (vyartha hī) parataṁtra hote haiṁ .

Page 27 of 513
PDF/HTML Page 60 of 546
single page version

saṁbandho‘sti, yataḥ śuddhātmasvabhāvalābhāy sāmagrīmārgaṇavyagratayā paratantrarbhūyate ..16..
samāśriyamāṇatvātsaṁpradānaṁ bhavati . tathaiv pūrvamatyādijñānavikalpavināśe‘pyakhaṇḍitaikacaitanya-
prakāśenāvinaśvaratvādapādānaṁ bhavati . niścayaśuddhacaitanyādiguṇasvabhāvātmanaḥ svayamevādhāratvādadhikaraṇaṁ
bhavatītyabhedaṣaṭkārakīrūpeṇ svat ev pariṇamamāṇaḥ sannayamātmā paramātmasvabhāv-
bhāvārtha :kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān aur adhikaraṇ nāmak chah kārak
haiṁ . jo svataṁtratayā -svādhīnatāse karatā hai vah karttā hai; karttā jise prāpta karatā hai vah karma
hai; sādhakatam arthāt utkr̥ṣṭa sādhanako karaṇ kahate haiṁ; karma jise diyā jātā hai athavā jisake
liye kiyā jātā hai vah sampradān hai; jisameṁse karma kiyā jātā hai, vah dhruvavastu apādān
hai, aur jisameṁ arthāt jisake ādhārase karma kiyā jātā hai vah adhikaraṇ hai
. yah chah kārak
vyavahār aur niścayake bhedase do prakārake haiṁ . jahān̐ parake nimittase kāryakī siddhi kahalātī
hai vahā vyavahār kārak haiṁ, aur jahān̐ apane hī upādān kāraṇase kāryakī siddhi kahī jātī
hai vahān̐ niścayakārak haiṁ
.
vyavahār kārakoṁkā dr̥ṣṭānta isaprakār haikumhār kartā hai; ghaṛā karma hai; daṁḍ, cakra,
cīvar ityādi karaṇ hai; kumhār jal bharanevāleke liye ghaṛā banātā hai, isaliye jal bharanevālā
sampradān hai; ṭokarīmeṁse miṭṭī lekar ghaṛā banātā hai, isaliye ṭokarī apādān hai, aur pr̥thvīke
ādhār par ghaṛā banātā hai, isaliye pr̥thvī adhikaraṇ hai
. yahān̐ sabhī kārak bhinna -bhinna haiṁ .
anya kartā hai; anya karma hai; anya karaṇ hai; anya sampradān; anya apādān aur anya
adhikaraṇ hai
. paramārthataḥ koī dravya kisīkā kartāhartā nahīṁ ho sakatā, isaliye yah chahoṁ
vyavahār kārak asatya haiṁ . ve mātra upacarit asadbhūt vyavahāranayase kahe jāte haiṁ . niścayase
kisī dravyakā anya dravyake sāth kāraṇatākā sambandha hai hī nahīṁ .
niścay kārakoṁkā dr̥ṣṭānta is prakār hai :miṭṭī svataṁtratayā ghaṭarūp kāryako prāpta hotī
hai isalie miṭṭī kartā hai aur ghaṛā karma hai . athavā, ghaṛā miṭṭīse abhinna hai isaliye miṭṭī
svayaṁ hī karma hai; apane pariṇaman svabhāv se miṭṭīne ghaṛā banāyā isaliye miṭṭī svayaṁ hī karaṇ
hai; miṭṭīne ghaṛārūp karma apaneko hī diyā isalie miṭṭī svayaṁ sampradān hai; miṭṭīne apanemeṁse
piṁḍarūp avasthā naṣṭa karake ghaṭarūp karma kiyā aur svayaṁ dhruv banī rahī isalie vah svayaṁ
hī apādān hai; miṭṭīne apane hī ādhārase ghaṛā banāyā isaliye svayaṁ hī adhikaraṇ hai
.
isaprakār niścayase chahoṁ kārak ek hī dravyameṁ hai . paramārthataḥ ek dravya dūsare kī sahāyatā
nahīṁ kar sakatā aur dravya svayaṁ hī, apaneko, apanese, apane lie, apanemeṁse, apanemeṁ karatā
hai isaliye niścay chah kārak hī param satya haiṁ
.
uparokta prakārase dravya svayaṁ hī apanī ananta śaktirūp sampadāse paripūrṇa hai isaliye
svayaṁ hī chah kārakarūp hokar apanā kārya karaneke lie samartha hai, use bāhya sāmagrī koī