Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 17-28 ; Gnan adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 4 of 28

 

Page 28 of 513
PDF/HTML Page 61 of 546
single page version

ath svāyaṁbhuvasyāsya śuddhātmasvabhāvalābhasyātyantamanapāyitvaṁ kathaṁcidutpād-
vyayadhrauvyayuktatvaṁ cālocayati
bhaṁgavihūṇo ya bhavo saṁbhavaparivajjido viṇāso hi .
vijjadi tassev puṇo ṭhidisaṁbhavaṇāsasamavāo ..17..
kevalajñānotpattiprastāve yato bhinnakārakaṁ nāpekṣate tataḥ svayaṁbhūrbhavatīti bhāvārthaḥ ..16.. evaṁ
sarvajñamukhyatven prathamagāthā . svayaṁbhūmukhyatven dvitīyā ceti prathamasthale gāthādvayaṁ gatam .. athāsya
bhagavato dravyārthikanayen nityatve‘pi paryāyārthikanayenānityatvamupadiśatibhaṁgavihūṇo ya bhavo bhaṅga-
vihīnaśca bhavaḥ jīvitamaraṇādisamatābhāvalakṣaṇaparamopekṣāsaṁyamarūpaśuddhopayogenotpanno yo‘sau bhavaḥ
kevalajñānotpādaḥ
. sa kiṁviśiṣṭaḥ . bhaṅgavihino vināśarahitaḥ . saṁbhavaparivajjido viṇāso tti
saṁbhavaparivarjito vināś iti . yo‘sau mithyātvarāgādisaṁsaraṇarūpasaṁsāraparyāyasya vināśaḥ . sa
sahāyatā nahīṁ kar sakatī . isaliye kevalajñān prāptike icchuk ātmāko bāhya sāmagrīkī
apekṣā rakhakar parataṁtra honā nirarthak hai . śuddhopayogameṁ līn ātmā svayaṁ hī chah kārakarūp
hokar kevalajñān prāpta karatā hai . vah ātmā svayaṁ anantaśaktivān jñāyakasvabhāvase svatantra
hai isalie svayaṁ hī kartā hai; svayaṁ anantaśaktivāle kevalajñānako prāpta karanese kevalajñān karma
hai, athavā kevalajñānase svayaṁ abhinna honese ātmā svayaṁ hī karma hai; apane ananta śaktivāle
pariṇaman svabhāvarūp utkr̥ṣṭa sādhanase kevalajñānako pragaṭ karatā hai, isaliye ātmā svayaṁ hī
karaṇ hai; apaneko hī kevalajñān detā hai, isaliye ātmā svayaṁ hī sampradān hai; apanemeṁse mati
śrutādi apūrṇa jñān dūr karake kevalajñān pragaṭ karatā hai, isaliye aur svayaṁ sahaj jñān
svabhāvake dvārā dhruv rahatā hai isaliye svayaṁ hī apādān hai, apanemeṁ hī arthāt apane hī ādhārase
kevalajñān pragaṭ karatā hai, isaliye svayaṁ hī adhikaraṇ hai
. isaprakār svayaṁ chah kārakarūp
hotā hai, isaliye vah ‘svayaṁbhū’ kahalātā hai . athavā, anādikālase ati dr̥rḥ ban̐dhe hue
(jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇ, mohanīy aur aṁtarāyarūp) dravya tathā bhāv ghātikarmoṁko naṣṭa karake
svayamev āvirbhūt huā arthāt kisīkī sahāyatāke binā apane āp hī svayaṁ pragaṭ huā
isaliye ‘svayaṁbhū’ kahalātā hai
..16..
ab is svayaṁbhūke śuddhātmasvabhāvakī prāptike atyanta avināśīpanā aur kathaṁcit
(koī prakārase) utpād -vyay -dhrauvyayuktatākā vicār karate haiṁ :
vyayahīn che utpād ne utpādahīn vināś che,
tene ja vaḷī utpādadhrauvyavināśano samavāy che
.17.

Page 29 of 513
PDF/HTML Page 62 of 546
single page version

bhaṅgavihīnaśca bhavaḥ saṁbhavaparivarjito vināśo hi .
vidyate tasyaiv punaḥ sthitisaṁbhavanāśasamavāyaḥ ..17..
asya khalvātmanaḥ śuddhopayogaprasādāt śuddhātmasvabhāven yo bhavaḥ sa punasten rūpeṇ
pralayābhāvādbhaṁgavihīnaḥ . yastvaśuddhātmasvabhāven vināśaḥ sa punarutpādābhāvātsaṁbhavaparivarjitaḥ .
ato‘sya siddhatvenānapāyitvam . evamapi sthitisaṁbhavanāśasamavāyo‘sya na vipratiṣidhyate,
bhaṁgarahitotpāden saṁbhavavarjitavināśen taddvayādhārabhūtadravyeṇ ca samavetatvāt ..17..
kiṁviśiṣṭaḥ . saṁbhavavihīnaḥ nirvikārātmatattvavilakṣaṇarāgādipariṇāmābhāvādutpattirahitaḥ . tasmājjñāyate
tasyaiv bhagavataḥ siddhasvarūpato dravyārthikanayen vināśo nāsti . vijjadi tassev puṇo ṭhidisaṁbhav-
ṇāsasamavāo vidyate tasyaiv punaḥ sthitisaṁbhavanāśasamavāyaḥ . tasyaiv bhagavataḥ paryāyārthikanayen
anvayārtha :[bhaṅgavihinaḥ ca bhavaḥ ] usake (śuddhātmasvabhāvako prāpta ātmāke)
vināś rahit utpād hai, aur [saṁbhavaparivarjitaḥ vināśaḥ hi ] utpād rahit vināś hai . [tasya
ev punaḥ ] usake hī phi ra [sthitisaṁbhavanāśasamavāyaḥ vidyate ] sthiti, utpād aur vināśakā
samavāy milāp, ekatrapanā vidyamān hai
..17..
ṭīkā :vāstavameṁ is (śuddhātmasvabhāvako prāpta) ātmāke śuddhopayogake prasādase
huā jo śuddhātmasvabhāvase (śuddhātmasvabhāvarūpase) utpād hai vah, punaḥ usarūpase pralayakā
abhāv honese vināś rahit hai; aur (us ātmāke śuddhopayogake prasādase huā) jo
aśuddhātmasvabhāvase vināś hai vah punaḥ utpattikā abhāv honese, utpād rahit hai
. isase (yah
kahā hai ki) us ātmāke siddharūpase avināśīpan hai . aisā hone par bhī ātmāke utpād,
vyay aur dhrauvyakā samavāy virodhako prāpta nahīṁ hotā, kyoṁki vah vināś rahit utpādake sāth,
utpād rahit vināśake sāth aur un donoṁke ādhārabhūt dravyake sāth samavet (tanmayatāse yukta
-ekamek) hai
.
bhāvārtha :svayaṁbhū sarvajña bhagavānake jo śuddhātma svabhāv utpanna huā vah kabhī naṣṭa
nahīṁ hotā, isaliye unake vināśarahit utpād hai; aur anādi avidyā janit vibhāv pariṇām
ek bār sarvathā nāśako prāpta honeke bād phi ra kabhī utpanna nahīṁ hote, isaliye unake utpād
rahit vināś hai
. isaprakār yahān̐ yah kahā hai ki ve siddharūpase avināśī hai . isaprakār
avināśī honepar bhī ve utpād -vyay -dhrauvyayukta haiṁ; kyoṁki śuddha paryāyakī apekṣāse unake
utpād hai, aśuddha paryāyakī apekṣāse vyay hai aur un donoṁke ādhārabhūt ātmatvakī apekṣāse
dhrauvya hai
..17..

Page 30 of 513
PDF/HTML Page 63 of 546
single page version

athotpādāditrayaṁ sarvadravyasādhāraṇatven śuddhātmano‘pyavaśyaṁbhāvīti vibhāvayati
uppādo ya viṇāso vijjadi savvassa aṭṭhajādassa .
pajjāeṇ du keṇavi aṭṭho khalu hodi sabbhūdo ..18..
utpādaśca vināśo vidyate sarvasyārthajātasya .
paryāyeṇ tu kenāpyarthaḥ khalu bhavati sadbhūtaḥ ..18..
yathā hi jātyajāmbūnadasyāṁgadaparyāyeṇotpattidrarṣṭā, pūrvavyavasthitāṁgulīyakādiparyāyeṇ ca
vināśaḥ, pītatādiparyāyeṇ tūbhayatrāpyutpattivināśāvanāsādayataḥ dhruvatvam; evamakhiladravyāṇāṁ
śuddhavyañjanaparyāyāpekṣayā siddhaparyāyeṇotpādaḥ, saṁsāraparyāyeṇ vināśaḥ, kevalajñānādiguṇādhāradravyatven
dhrauvyamiti
. tataḥ sthitaṁ dravyārthikanayen nityatve‘pi paryāyārthikanayenotpādavyayadhrauvyatrayaṁ
saṁbhavatīti ..17.. athotpādāditrayaṁ yathā suvarṇādimūrtapadārtheṣu dr̥śyate tathaivāmūrte‘pi siddhasvarūpe
vijñeyaṁ padārthatvāditi nirūpayatiuppādo ya viṇāso vijjadi savvassa aṭṭhajādassa utpādaśca vināśaśca
vidyate tāvatsarvasyārthajātasya padārthasamūhasya . ken kr̥tvā . pajjāeṇ du keṇavi paryāyeṇ tu kenāpi
vivakṣitenārthavyañjanarūpeṇ svabhāvavibhāvarūpeṇ vā . sa cārthaḥ kiṁviśiṣṭaḥ . aṭṭho khalu hodi sabbhūdo
arthaḥ khalu sphu ṭaṁ sattābhūtaḥ sattāyā abhinno bhavatīti . tathāhisuvarṇagorasamr̥ttikāpuruṣādimūrta-
padārtheṣu yathotpādāditrayaṁ loke prasiddhaṁ tathaivāmūrte‘pi muktajīve . yadyapi śuddhātmaruciparicchitti-
1. avaśyambhāvī = jarūr honevālā; aparihāryya .
utpād tem vināś che sau koī vastumātrane,
vaḷī koī paryayathī darek padārtha che sadbhūt khare
.18.
ab, utpād ādi tīnoṁ (utpād, vyay aur dhrauvya) sarva dravyoṁke sādhāraṇ hai isaliye
śuddha ātmā (kevalī bhagavān aur siddha bhagavān) ke bhī 1avaśyambhāvī hai aisā vyakta
karate haiṁ :
anvayārtha :[utpādaḥ ] kisī paryāyase utpād [vināśaḥ ca ] aur kisī paryāyase
vināś [sarvasya ] sarva [arthajātasya ] padārthamātrake [vidyate ] hotā hai; [ken api paryāyeṇ
tu ]
aur kisī paryāyase [arthaḥ ] padārtha [sadbhūtaḥ khalu bhavati ] vāstavameṁ dhruv hai
..18..
ṭīkā :jaise uttam svarṇakī bājūbandarūp paryāyase utpatti dikhāī detī hai, pūrva
avasthārūpase vartanevālī an̐gūṭhī ityādik paryāyase vināś dekhā jātā hai aur pīlāpan ityādi

Page 31 of 513
PDF/HTML Page 64 of 546
single page version

niścalānubhūtilakṣaṇasya saṁsārāvasānotpannakāraṇasamayasāraparyāyasya vināśo bhavati tathaiv keval-
jñānādivyaktirūpasya kāryasamayasāraparyāyasyotpādaśca bhavati, tathāpyubhayaparyāyapariṇatātmadravyatven

dhrauvyatvaṁ padārthatvāditi
. athavā yathā jñeyapadārthāḥ pratikṣaṇaṁ bhaṅgatrayeṇ pariṇamanti tathā jñānamapi
paricchittyapekṣayā bhaṅgatrayeṇ pariṇamati . ṣaṭsthānagatāgurulaghukaguṇavr̥ddhihānyapekṣayā vā bhaṅgatrayamav-
boddhavyamiti sūtratātparyam ..18.. evaṁ siddhajīve dravyārthikanayen nityatve‘pi vivakṣitaparyāyeṇotpād-
vyayadhrauvyasthāpanarūpeṇ dvitīyasthale gāthādvayaṁ gatam . ath taṁ pūrvoktasarvajñaṁ ye manyante te samyagdr̥ṣṭayo
bhavanti, paramparayā mokṣaṁ ca labhanta iti pratipādayati
1taṁ savvaṭṭhavariṭṭhaṁ iṭṭhaṁ amarāsurappahāṇehiṁ .
ye saddahaṁti jīvā tesiṁ dukkhāṇi khīyaṁti ..“1..
taṁ savvaṭṭhavariṭṭhaṁ taṁ sarvārthavariṣṭhaṁ iṭṭhaṁ iṣṭamabhimataṁ . kaiḥ . amarāsurappahāṇehiṁ amarāsurapradhānaiḥ . ye
saddahaṁti ye śraddadhati rocante jīvā bhavyajīvāḥ . tesiṁ teṣām . dukkhāṇi vītarāgapāramārthik-
sukhavilakṣaṇāni duḥkhāni . khīyaṁti vināśaṁ gacchanti, iti sūtrārthaḥ ..



1.. evaṁ
kenacitparyāyeṇotpādaḥ kenacidvināśaḥ kenaciddhrrauvyamityavaboddhavyam . ataḥ śuddhātmano‘pyutpā-
dāditrayarūpaṁ dravyalakṣaṇabhūtamastitvamavaśyaṁbhāvi ..18..
paryāyase donoṁmeṁ (bājūbanda aur an̐gūṭhī meṁ) utpatti -vināśako prāpta na honese dhrauvyatva dikhāī
detā hai
. isaprakār sarva dravyoṁke kisī paryāyase utpād, kisī paryāyase vināś aur kisī
paryāyase dhrauvya hotā hai, aisā jānanā cāhie . isase (yah kahā gayā hai ki) śuddha ātmāke
bhī dravyakā lakṣaṇabhūt utpād, vyay, dhrauvyarūp astitva avaśyambhāvī hai .
bhāvārtha :dravyakā lakṣaṇ astitva hai aur astitva utpād -vyay -dhrauvyarūp hai .
isaliye kisī paryāyase utpād, kisī paryāyase vināś aur kisī paryāyase dhrauvyatva pratyek
padārthake hotā hai
.
praśna :‘dravyakā astitva utpādādik tīnoṁse kyoṁ kahā hai ? ekamātra dhrauvyase hī
kahanā cāhiye; kyoṁki jo dhruv rahatā hai vah sadā banā rah sakatā hai ?’
uttar :yadi padārtha dhruv hī ho to miṭṭī, sonā, dūdh ityādi samasta padārtha ek hī
sāmānya ākārase rahanā cāhiye; aur ghaṛā, kuṁḍal, dahī ityādi bhed kabhī na honā cāhiye .
kintu aisā nahīṁ hotā arthāt bhed to avaśya dikhāī dete haiṁ . isaliye padārtha sarvathā dhruv na
rahakar kisī paryāyase utpanna aur kisī paryāyase naṣṭa bhī hote haiṁ . yadi aisā na mānā jāye
to saṁsārakā hī lop ho jāye .
1. aisī jo jo gāthāyeṁ śrī amr̥tacaṁdrācāryaviracit tattvapradīpikā ṭīkāmeṁ nahīṁ lekin śrī jayasenācāryadev
viracit tātparyavr̥tti ṭīkāmeṁ hai un gāthāoṁke aṁtameṁ () karake un gāthāoṁko alag naṁbar diye hai.

Page 32 of 513
PDF/HTML Page 65 of 546
single page version

athāsyātmanaḥ śuddhopayogānubhāvātsvayaṁbhuvo bhūtasya kathamindriyairvinā jñānānandāviti
saṁdehamudasyati
pakkhīṇaghādikammo aṇaṁtavaravīrio ahiyatejo .
jādo adiṁdio so ṇāṇaṁ sokkhaṁ ca pariṇamadi ..19..
nirdoṣiparamātmaśraddhānānmokṣo bhavatīti kathanarūpeṇ tr̥tīyasthale gāthā gatā .. athāsyātmano
nirvikārasvasaṁvedanalakṣaṇaśuddhopayogaprabhāvātsarvajñatve satīndriyairvinā kathaṁ jñānānandāviti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ
dadāti
pakkhīṇaghādikammo jñānādyanantacatuṣṭayasvarūpaparamātmadravyabhāvanālakṣaṇaśuddhopayogabalen prakṣīṇ-
ghātikarmā san . aṇaṁtavaravīrio anantavaravīryaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . ahiyatejo adhikatejāḥ . atra
tejaḥ śabden kevalajñānadarśanadvayaṁ grāhyam . jādo so sa pūrvoktalakṣaṇ ātmā jātaḥ saṁjātaḥ . kathaṁbhūtaḥ .
aṇiṁdiyo anindriy indriyaviṣayavyāpārarahitaḥ . anindriyaḥ san kiṁ karoti . ṇāṇaṁ sokkhaṁ ca pariṇamadi
kevalajñānamanantasaukhyaṁ ca pariṇamatīti . tathāhianen vyākhyānen kimuktaṁ bhavati . ātmā
isaprakār pratyek dravya utpād -vyay -dhrauvyamay hai, isaliye mukta ātmāke bhī
utpād -vyay -dhrauvya avaśya hote haiṁ . yadi sthūlatāse dekhā jāye to siddha paryāyakā utpād
aur saṁsār paryāyakā vyay huā tathā ātmatva dhruv banā rahā . is apekṣāse mukta
ātmāke bhī utpād -vyay -dhrauvya hotā hai . athavā mukta ātmākā jñān jñey padārthoṁke
ākārarūp huā karatā hai isaliye samasta jñey padārthomeṁ jis jis prakārase utpādādik
hotā hai us -us prakārase jñānameṁ utpādādik hotā rahatā hai, isaliye mukta ātmāke samay
samay par utpād -vyay -dhrauvya hotā hai
. athavā adhik sūkṣmatāse dekhā jāye to,
agurulaghuguṇameṁ honevālī ṣaṭagunī hānī vr̥ddhike kāraṇ mukta ātmāko samay samay par
utpād -vyay -dhrauvyamay vartatā hai
. yahān̐ jaise siddhabhagavānake utpādādi kahe haiṁ usīprakār
kevalī bhagavānake bhī yathāyogya samajh lenā cāhiye ..18..
ab, śuddhopayogake prabhāvase svayaṁbhū hue is (pūrvokta) ātmāke indriyoṁke binā
jñān aur ānanda kaise hotā hai ? aise saṁdehakā nivāraṇ karate haiṁ :
prakṣīṇaghātikarma, anahadavīrya, adhikaprakāś ne
indriy -atīt thayel ātmā jñānasaukhye pariṇame
.19.

Page 33 of 513
PDF/HTML Page 66 of 546
single page version

prakṣīṇaghātikarmā anantavaravīryo‘dhikatejāḥ .
jāto‘tīndriyaḥ sa jñānaṁ saukhyaṁ ca pariṇamati ..19..
ayaṁ khalvātmā śuddhopayogasāmarthyāt prakṣīṇaghātikarmā, kṣāyopaśamikajñān-
darśanāsaṁpr̥ktatvādatīndriyo bhūtaḥ sannikhilāntarāyakṣayādanantavaravīryaḥ, kr̥tsnajñānadarśanāvaraṇ-
pralayādadhik ke valajñānadarśanābhidhānatejāḥ, samastamohanīyābhāvādatyantanirvikāraśuddhacaitanya-
svabhāvamātmānamāsādayan svayamev svaparaprakāśakatvalakṣaṇaṁ jñānamanāku latvalakṣaṇaṁ saukhyaṁ ca
bhūtvā pariṇamate
. evamātmano jñānānandau svabhāv ev . svabhāvasya tu parānapekṣatvādindriyai-
rvināpyātmano jñānānandau saṁbhavataḥ ..19..
tāvanniścayenānantajñānasukhasvabhāvo‘pi vyavahāreṇ saṁsārāvasthāyāṁ karmapracchāditajñānasukhaḥ san
paścādindriyādhāreṇ kimapyalpajñānaṁ sukhaṁ ca pariṇamati
. yadā punarnirvikalpasvasaṁvittibalen karmābhāvo
bhavati tadā kṣayopaśamābhāvādindriyāṇi na santi svakīyātīndriyajñānaṁ sukhaṁ cānubhavati . tataḥ sthitaṁ
indriyābhāve‘pi svakīyānantajñānaṁ sukhaṁ cānubhavati . tadapi kasmāt . svabhāvasya parāpekṣā
nāstītyabhiprāyaḥ ..19.. athātīndriyatvādev kevalinaḥ śarīrādhārodbhūtaṁ bhojanādisukhaṁ kṣudhādiduḥkhaṁ ca
nāstīti vicārayatisokkhaṁ vā puṇ dukkhaṁ kevalaṇāṇissa ṇatthi sukhaṁ vā punarduḥkhaṁ vā kevalajñānino
1. adhik = utkr̥ṣṭa; asādhāraṇ; atyanta . 2. anapekṣa = svataṁtra; udāsīn; apekṣā rahit .
પ્ર. ૫
anvayārtha :[prakṣīṇaghātikarmā ] jisake ghātikarma kṣay ho cuke haiṁ, [atīndriyaḥ
jātaḥ ] jo atīndriy ho gayā hai, [anantavaravīryaḥ ] ananta jisakā uttam vīrya hai aur
[adhikatejāḥ ]
1adhik jisakā (kevalajñān aur kevaladarśanarūp) tej hai [saḥ ] aisā vah
(svayaṁbhū ātmā) [jñānaṁ saukhyaṁ ca ] jñān aur sukharūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai ..19..
ṭīkā :śuddhopayogake sāmarthyase jisake ghātikarma kṣayako prāpta hue haiṁ,
kṣāyopaśamik jñān -darśanake sāth asaṁpr̥kta (saṁparka rahit) honese jo atīndriy ho gayā hai,
samasta antarāyakā kṣay honese ananta jisakā uttam vīrya hai, samasta jñānāvaraṇ aur
darśanāvaraṇakā pralay ho jānese adhik jisakā kevalajñān aur kevaladarśan nāmak tej hai
aisā yah (svayaṁbhū) ātmā, samasta mohanīyake abhāvake kāraṇ atyaṁt nirvikār śuddha caitanya
svabhāvavāle ātmākā (atyanta nirvikār śuddha caitanya jisakā svabhāv hai aise ātmākā )
anubhav karatā huā svayamev svaparaprakāśakatā lakṣaṇ jñān aur anākulatā lakṣaṇ sukh hokar
pariṇamit hotā hai
. is prakār ātmākā, jñān aur ānanda svabhāv hī hai . aur svabhāv parase
2anapekṣa honeke kāraṇ indriyoṁke binā bhī ātmāke jñān aur ānanda hotā hai .

Page 34 of 513
PDF/HTML Page 67 of 546
single page version

athātīndriyatvādev śuddhātmanaḥ śārīraṁ sukhaduḥkhaṁ nāstīti vibhāvayati
sokkhaṁ vā puṇ dukkhaṁ kevalaṇāṇissa ṇatthi dehagadaṁ .
jamhā adiṁdiyattaṁ jādaṁ tamhā du taṁ ṇeyaṁ ..20..
nāsti . kathaṁbhūtam . dehagadaṁ dehagataṁ dehādhārajihvendriyādisamutpannaṁ kavalāhārādisukham, asātodayajanitaṁ
kṣudhādiduḥkhaṁ ca . kasmānnāsti . jamhā adiṁdiyattaṁ jādaṁ yasmānmohādighātikarmābhāve pañcendriy-
viṣayavyāpārarahitatvaṁ jātam . tamhā du taṁ ṇeyaṁ tasmādatīndriyatvāddhetoratīndriyamev tajjñānaṁ sukhaṁ ca
jñeyamiti . tadyathālohapiṇḍasaṁsargābhāvādagniryathā ghanaghātapiṭṭanaṁ na labhate tathāyamātmāpi lohapiṇḍa-
sthānīyendriyagrāmābhāvāt sāṁsārikasukhaduḥkhaṁ nānubhavatītyarthaḥ . kaścidāhkevalināṁ bhuktirasti,
audārikaśarīrasadbhāvāt . asadvedyakarmodayasadbhāvādvā . asmadādivat . parihāramāhtadbhagavataḥ śarīr-
maudārikaṁ na bhavati kiṁtu paramaudārikam . tathā coktaṁ‘‘śuddhaspha ṭikasaṁkāśaṁ tejomūrtimayaṁ vapuḥ . jāyate
kṣīṇadoṣasya saptadhātuvivarjitam’’ .. yaccoktamasadvedyodayasadbhāvāttatra parihāramāhyathā vrīhyādibījaṁ
jalasahakārikāraṇasahitamaṅkakakakakuuuuurādikāryaṁ janayati tathaivāsadvedyakarma mohanīyasahakārikāraṇasahitaṁ kṣudhādi-
kāryamutpādayati . ka smāt . ‘mohassa baleṇ ghādade jīvaṁ’ iti vacanāt . yadi punarmohābhāve‘pi
kṣudhādiparīṣahaṁ janayati tarhi vadharogādiparīṣahamapi janayatu, na ca tathā . tadapi kasmāt .
‘bhuktyupasargābhāvāt’ iti vacanāt . anyadapi dūṣaṇamasti . yadi kṣudhābādhāsti tarhi
kṣudhākṣīṇaśakteranantavīryaṁ nāsti . tathaiv kṣudhāduḥkhitasyānantasukhamapi nāsti . jihvendriyaparicchitti-
rūpamatijñānapariṇatasya kevalajñānamapi na saṁbhavati . athavā anyadapi kāraṇamasti . asadvedyodayāpekṣayā
sadvedyodayo‘nantaguṇo‘sti . tataḥ kāraṇāt śarkarārāśimadhye nimbakaṇikāvadasadvedyodayo vidyamāno‘pi
na jñāyate . tathaivānyadapi bādhakamastiyathā pramattasaṁyatāditapodhanānāṁ vedodaye vidyamāne‘pi
mandamohodayatvādakhaṇḍabrahmacāriṇāṁ strīparīṣahabādhā nāsti, yathaiv ca navagraiveyakādyahamindradevānāṁ
bhāvārtha :ātmāko jñān aur sukharūp pariṇamit honemeṁ indriyādik par nimittoṁkī
āvaśyak tā nahīṁ hai; kyoṁki jisakā lakṣaṇ arthāt svarūp svaparaprakāśakatā hai aisā jñān aur
jisakā lakṣaṇ anākulatā hai aisā sukh ātmākā svabhāv hī hai
..19..
ab atīndriyatāke kāraṇ hī śuddha ātmāke (kevalī bhagavānake) śārīrik sukh duḥkh
nahīṁ hai yah vyakta karate haiṁ :
kan̐ī dehagat nathī sukh ke nathī duḥkh kevaḷajñānīne,
jethī atīndriyatā thaī te kāraṇe e jāṇaje
.20.

Page 35 of 513
PDF/HTML Page 68 of 546
single page version

saukhyaṁ vā punarduḥkhaṁ kevalajñānino nāsti dehagatam .
yasmādatīndriyatvaṁ jātaṁ tasmāttu tajjñeyam ..20..
vedodaye vidyamāne‘pi mandamohodayen strīviṣayabādhā nāsti, tathā bhagavatyasadvedyodaye vidyamāne‘pi
niravaśeṣamohābhāvāt kṣudhābādhā nāsti
. yadi punarucyate bhavadbhi :::::mithyādr̥ṣṭayādisayog-
kevaliparyantāstrayodaśaguṇasthānavartino jīvā āhārakā bhavantītyāhārakamārgaṇāyāmāgame bhaṇitamāste,
tataḥ kāraṇāt kevalināmāhāro‘stīti
. tadapyayuktam . ‘‘ṇokamma -kammahāro kavalāhāro ya
leppamāhāro . ojamaṇo vi ya kamaso āhāro chavviho ṇeyo’’ .. iti gāthākathitakrameṇ yadyapi
ṣaṭprakār āhāro bhavati tathāpi nokarmāhārāpekṣayā kevalināmāhārakatvamavaboddhavyam . na ca
kavalāhārāpekṣayā . tathāhisūkṣmāḥ surasāḥ sugandhā anyamanujānāmasaṁbhavinaḥ kavalāhāraṁ vināpi
kiñcidūnapūrvakoṭiparyantaṁ śarīrasthitihetavaḥ saptadhāturahitaparamaudārikaśarīranokarmāhārayogyā lābhānta-
rāyakarmaniravaśeṣakṣayāt pratikṣaṇaṁ pudgalā āsravantīti navakevalalabdhivyākhyānakāle bhaṇitaṁ tiṣṭhati
.
tato jñāyate nokarmāhārāpekṣayā kevalināmāhārakatvam . ath matambhavadīyakalpanayā āhārānāhārakatvaṁ
nokarmāhārāpekṣayā, na ca kavalāhārāpekṣayā ceti kathaṁ jñāyate . naivam . ‘‘ekaṁ dvau trīn vānāhārakaḥ’’
iti tattvārthe kathitamāste . asya sūtrasyārthaḥ kathyatebhavāntaragamanakāle vigrahagatau śarīrābhāve sati
nūtanaśarīradhāraṇārthaṁ trayāṇāṁ śarīrāṇāṁ ṣaṇṇāṁ paryāptīnāṁ yogyapudgalapiṇḍagrahaṇaṁ nokarmāhār ucyate . sa
ca vigrahagatau karmāhāre vidyamāne‘pyekadvitrisamayaparyantaṁ nāsti . tato nokarmāhārāpekṣayā‘‘hārā-
nāhārakatvamāgame jñāyate . yadi punaḥ kavalāhārāpekṣayā tarhi bhojanakālaṁ vihāy sarvadaivānāhārak ev,
samayatrayaniyamo na ghaṭate . ath matamkevalināṁ kavalāhāro‘sti manuṣyatvāt vartamānamanuṣyavat .
tadapyayukta m . tarhi pūrvakālapuruṣāṇāṁ sarvajñatvaṁ nāsti, rāmarāvaṇādipuruṣāṇāṁ ca viśeṣasāmarthyaṁ nāsti
vartamānamanuṣyavat . na ca tathā . kiṁc chadmasthatapodhanā api saptadhāturahitaparamaudārikaśarīrābhāve ‘chaṭṭho
tti paḍhamasaṇṇā’ iti vacanāt pramattasaṁyataṣaṣṭhaguṇasthānavartino yadyapyāhāraṁ gr̥hṇanti tathāpi jñānasaṁyam-
dhyānasiddhayarthaṁ, na ca dehamamatvārtham
. uktaṁ ca‘‘kāyasthityarthamāhāraḥ kāyo jñānārthamiṣyate . jñānaṁ
karmavināśāy tannāśe paramaṁ sukham’’ .. ‘‘ṇa balāusāhaṇaṭṭhaṁ ṇa sarīrassa ya cayaṭṭha tejaṭṭhaṁ . ṇāṇaṭṭha
saṁjamaṭṭhaṁ jhāṇaṭṭhaṁ cev bhuṁjaṁti ..’’ tasya bhagavato jñānasaṁyamadhyānādiguṇāḥ svabhāvenaiv tiṣṭhanti na
cāhārabalen . yadi punardehamamatvenāhāraṁ gr̥hṇāti tarhi chadmasthebhyo‘pyasau hīnaḥ prāpnoti . athocyate
tasyātiśayaviśeṣātprakaṭā bhuktirnāsti pracchannā vidyate . tarhi paramaudārikaśarīratvādbhuktirev
nāstyayamevātiśayaḥ kiṁ na bhavati . tatra tu pracchannabhuktau māyāsthānaṁ dainyavr̥ttiḥ, anye‘pi
piṇḍaśuddhikathitā doṣā bahavo bhavanti . te cānyatra tarkaśāstre jñātavyāḥ . atra
anvayārtha :[kevalajñāninaḥ ] kevalajñānīke [dehagataṁ ] śarīrasambandhī [saukhyaṁ ]
sukh [vā punaḥ duḥkhaṁ ] yā duḥkh [nāsti ] nahīṁ hai, [yasmāt ] kyoṁki [atīndriyatvaṁ jātaṁ ]
atīndriyatā utpanna huī hai [tasmāt tu tat jñeyam ] isaliye aisā jānanā cāhiye
..20..

Page 36 of 513
PDF/HTML Page 69 of 546
single page version

yat ev śuddhātmano jātavedas iv kālāyasagolotkūlitapudgalāśeṣavilāsakalpo
nāstīndriyagrāmastat ev ghoraghanaghātābhighātaparamparāsthānīyaṁ śarīragataṁ sukhaduḥkhaṁ na
syāt
..20..
ath jñānasvarūpaprapaṁc saukhyasvarūpaprapaṁc ca kramapravr̥ttaprabandhadvayenābhidadhāti . tatra
kevalino‘tīndriyajñānapariṇatatvātsarvaṁ pratyakṣaṁ bhavatīti vibhāvayati
pariṇamado khalu ṇāṇaṁ paccakkhā savvadavvapajjāyā .
so ṇev te vijāṇadi uggahapuvvāhiṁ kiriyāhiṁ ..21..
cādhyātmagranthatvānnocyanta iti . ayamatra bhāvārthaḥidaṁ vastusvarūpamev jñātavyamatrāgraho na kartavyaḥ .
kasmāt . durāgrahe sati rāgadveṣotpattirbhavati tataśca nirvikāracidānandaikasvabhāvaparamātmabhāvanāvighāto
bhavatīti ..20.. evamanantajñānasukhasthāpane prathamagāthā kevalibhuktinirākaraṇe dvitīyā ceti gāthādvayaṁ
gatam .
iti saptagāthābhiḥ sthalacatuṣṭayen sāmānyen sarvajñasiddhināmā dvitīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
ath jñānaprapañcābhidhānāntarādhikāre trayastriṁśadgāthā bhavanti . tatrāṣṭau sthalāni . teṣvādau
ṭīkā :jaise agniko lohapiṇḍake tapta pudgaloṁkā samasta vilās nahīṁ hai (arthāt
agni loheke goleke pudgaloṁke vilāsaseunakī kriyāsebhinna hai) usīprakār śuddha
ātmāke (arthāt kevalajñānī bhagavānake) indriy -samūh nahīṁ hai; isīliye jaise agniko
ghanake ghor āghātoṁkī paramparā nahīṁ hai (loheke goleke saṁsargakā abhāv hone par ghanake
lagātār āghātoṁ kī bhayaṁkar mār agnipar nahīṁ paṛatī) isīprakār śuddha ātmāke śarīr
sambandhī sukh duḥkh nahīṁ haiṁ
.
bhāvārtha :kevalī bhagavānake śarīr sambandhī kṣudhādikā duḥkh yā bhojanādikā sukh
nahīṁ hotā isaliye unake kavalāhār nahīṁ hotā ..20..
ab, jñānake svarūpakā vistār aur sukhake svarūpakā vistār kramaśaḥ pravartamān do
adhikāroṁke dvārā kahate haiṁ . inameṁse (pratham) atīndriy jñānarūp pariṇamit honese kevalī
bhagavānake sab pratyakṣa hai yah pragaṭ karate haiṁ :
pratyakṣa che sau dravyaparyay jñānpariṇamanārane;
jāṇe nahīṁ te temane avagrahihādi kriyā vaḍe.21.

Page 37 of 513
PDF/HTML Page 70 of 546
single page version

pariṇamamānasya khalu jñānaṁ pratyakṣāḥ sarvadravyaparyāyāḥ .
sa naiv tān vijānātyavagrahapūrvābhiḥ kriyābhiḥ ..21..
yato na khalvindriyāṇyālambyāvagrahehāvāyapūrvakaprakrameṇ kevalī vijānāti, svayamev
samastāvaraṇakṣayakṣaṇ evānādyanantāhetukāsādhāraṇabhūtajñānasvabhāvamev kāraṇatvenopādāy tadupari
pravik satkevalajñānopayogībhūy vipariṇamate, tato‘syākramasamākrāntasamastadravyakṣetrakāl-
bhāvatayā samakṣasaṁvedanālambanabhūtāḥ sarvadravyaparyāyāḥ pratyakṣā ev bhavanti
..21..
kevalajñānasya sarvaṁ pratyakṣaṁ bhavatīti kathanamukhyatven ‘pariṇamado khalu’ ityādigāthādvayam,
athātmajñānayorniścayenāsaṁkhyātapradeśatve‘pi vyavahāreṇ sarvagatatvaṁ bhavatītyādikathanamukhyatven ‘ādā

ṇāṇapamāṇaṁ’ ityādigāthāpañcakam, tataḥ paraṁ jñānajñeyayoḥ parasparagamananirākaraṇamukhyatayā ‘ṇāṇī

ṇāṇasahāvo’ ityādigāthāpañcakam, ath niścayavyavahārakevalipratipādanādimukhyatven ‘jo hi sudeṇ’

ityādisūtracatuṣṭayam, ath vartamānajñāne kālatrayaparyāyaparicchittikathanādirūpeṇ ‘takkāligev savve’

ityādisūtrapañcakam, ath kevalajñānaṁ bandhakāraṇaṁ na bhavati rāgādivikalparahitaṁ chadmasthajñānamapi, kiṁtu

rāgādayo bandhakāraṇamityādinirūpaṇamukhyatayā ‘pariṇamadi ṇeyaṁ’ ityādisūtrapañcakam, ath kevalajñānaṁ

sarvajñānaṁ sarvajñatven pratipādayatītyādivyākhyānamukhyatven ‘jaṁ takkāliyamidaraṁ’ ityādigāthāpañcakam,

ath jñānaprapañcopasaṁhāramukhyatven prathamagāthā, namaskārakathanen dvitīyā ceti ‘ṇavi pariṇamadi’ ityādi

gāthādvayam
. evaṁ jñānaprapañcābhidhānatr̥tīyāntarādhikāre trayastriṁśadgāthābhiḥ sthalāṣṭaken samudāy-
anvayārtha :[khalu ] vāstavameṁ [jñānaṁ pariṇamamānasya ] jñānarūpase
(kevalajñānarūpase)pariṇamit hote hue kevalībhagavānake [sarvadravyaparyāyāḥ ] sarva dravya -paryāyeṁ
[pratyakṣāḥ ] pratyakṣa haiṁ; [saḥ ] ve [tān ] unheṁ [avagrahapūrvābhiḥ kriyābhiḥ ] avagrahādi
kriyāoṁse [naiv vijānāti ] nahīṁ jānate
..21..
ṭīkā : kevalībhagavān indriyoṁke ālambanase avagrah -īhā -avāy pūrvak kramase
nahīṁ jānate, (kintu) svayamev samasta āvaraṇake kṣayake kṣaṇ hī, anādi ananta, ahetuk aur
asādhāraṇ jñānasvabhāvako hī kāraṇarūp grahaṇ karanese tatkāl hī pragaṭ honevāle
kevalajñānopayogarūp hokar pariṇamit hote haiṁ; isaliye unake samasta dravya, kṣetra, kāl aur
bhāvakā akramik grahaṇ honese samakṣa saṁvedanakī (
pratyakṣa jñānakī) ālambanabhūt samasta
dravya -paryāyeṁ pratyakṣa hī haiṁ .
bhāvārtha :jisakā na ādi hai aur na aṁt hai, tathā jisakā koī kāraṇ nahīṁ
aur jo anya kisī dravyameṁ nahīṁ hai, aise jñān svabhāvako hī upādey karake, kevalajñānakī
utpattike bījabhūt śukladhyān nāmak svasaṁvedanajñānarūpase jab ātmā pariṇamit hotā hai tab

Page 38 of 513
PDF/HTML Page 71 of 546
single page version

athāsya bhagavato‘tīndriyajñānapariṇatatvādev na kiṁcitparokṣaṁ bhavatītyabhipraiti
ṇatthi parokkhaṁ kiṁci vi samaṁt savvakkhaguṇasamiddhassa .
akkhātīdassa sadā sayamev hi ṇāṇajādassa ..22..
nāsti parokṣaṁ kiṁcidapi samantataḥ sarvākṣaguṇasamr̥ddhasya .
akṣātītasya sadā svayamev hi jñānajātasya ..22..
pātanikā . tadyathāathātīndriyajñānapariṇatatvātkevalinaḥ sarvaṁ pratyakṣaṁ bhavatīti pratipādayatipaccakkhā
savvadavvapajjāyā sarvadravyaparyāyāḥ pratyakṣā bhavanti . kasya . kevalinaḥ . kiṁ kurvataḥ . pariṇamado
pariṇamamānasya . khalu sphu ṭam . kim . ṇāṇaṁ anantapadārthaparicchittisamarthaṁ kevalajñānam . tarhi kiṁ krameṇ
jānāti . so ṇev te vijāṇadi uggahapuvvāhiṁ kiriyāhiṁ sa ca bhagavānnaiv tān jānātyavagrahapūrvābhiḥ
kriyābhiḥ, kiṁtu yugapadityarthaḥ . ito vistar :anādyanantamahetukaṁ cidānandaikasvabhāvaṁ nij-
śuddhātmānamupādeyaṁ kr̥tvā kevalajñānotpatterbījabhūtenāgamabhāṣayā śukladhyānasaṁjñen rāgādivikalpa-
jālarahitasvasaṁvedanajñānen yadāyamātmā pariṇamati, tadā svasaṁvedanajñānaphalabhūtakevalajñān-

paricchittyākārapariṇatasya tasminnev kṣaṇe kramapravr̥ttakṣāyopaśamikajñānābhāvādakramasamākrāntasamasta-

dravyakṣetrakālabhāvatayā sarvadravyaguṇaparyāyā asyātmanaḥ pratyakṣā bhavantītyabhiprāyaḥ
..21.. ath sarvaṁ
usake nimittase sarva ghātikarmoṁkā kṣay ho jātā hai aur us kṣay honeke samay hī ātmā
svayamev kevalajñānarūp pariṇamit hone lagatā hai
. ve kevalajñānī bhagavān kṣāyopaśamik
jñānavāle jīvoṁkī bhān̐ti avagrah -ihā -avāy aur dhāraṇārūp kramase nahīṁ jānate kintu sarva
dravya, kṣetra, kāl, bhāvako yugapat jānate haiṁ
. isaprakār unake sab kuch pratyakṣa hotā
hai ..21..
ab atīndriy jñānarūp pariṇamit honese hī in bhagavānako kuch bhī parokṣa nahīṁ hai,
aisā abhiprāy pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[sadā akṣātītasya ] jo sadā indriyātīt haiṁ, [samantataḥ sarvākṣaguṇ-
samr̥ddhasya ] jo sarva orase (sarva ātmapradeśoṁse) sarva indriy guṇoṁse samr̥ddha haiṁ [svayamev hi
jñānajātasya ] aur jo svayamev jñānarūp hue haiṁ, un kevalī bhagavānako [kiṁcit api ] kuch
bhī [parokṣaṁ nāsti ] parokṣa nahīṁ hai
..22..
na parokṣa kan̐ī paṇ sarvataḥ sarvākṣaguṇ samr̥ddhane,
indriy -atīt sadaiv ne svayamev jñān thayelane
.22.

Page 39 of 513
PDF/HTML Page 72 of 546
single page version

asya khalu bhagavataḥ samastāvaraṇakṣayakṣaṇ ev sāṁsārikaparicchittiniṣpattibalādhān-
hetubhūtāni pratiniyataviṣayagrāhīṇyakṣāṇi tairatītasya, sparśarasagandhavarṇaśabdaparicchedarūpaiḥ
samarasatayā samantataḥ sarvaīrevendriyaguṇaiḥ samr̥ddhasya, svayamev sāmastyen svaparaprakāśanakṣamamanaśvaraṁ
lokottarajñānaṁ jātasya, akramasamākrāntasamastadravyakṣetrakālabhāvatayā na kiṁcanāpi parokṣamev
syāt
..22..
pratyakṣaṁ bhavatītyanvayarūpeṇ pūrvasūtre bhaṇitamidānīṁ tu parokṣaṁ kimapi nāstīti tamevārthaṁ vyatirekeṇ
dr̥ḍhayati
ṇatthi parokkhaṁ kiṁci vi asya bhagavataḥ parokṣaṁ kimapi nāsti . kiṁviśiṣṭasya . samaṁt
savvakkhaguṇasamiddhassa samantataḥ sarvātmapradeśaiḥ sāmastyen vā sparśarasagandhavarṇaśabdaparicchittirūp-
sarvendriyaguṇasamr̥ddhasya . tarhi kimakṣasahitasya . naivam . akkhātīdassa akṣātītasyendriyavyāpārarahitasya,
athavā dvitīyavyākhyānamakṣṇoti jñānen vyāpnotītyakṣa ātmā tadguṇasamr̥ddhasya . sadā sarvadā
sarvakālam . punarapi kiṁrūpasya . sayamev hi ṇāṇajādassa svayamev hi sphu ṭaṁ kevalajñānarūpeṇ jātasya
pariṇatasyeti . tadyathāatīndriyasvabhāvaparamātmano viparītāni kramapravr̥ttihetubhūtānīndriyāṇyatikrāntasya
jagattrayakālatrayavartisamastapadārthayugapatpratyakṣapratītisamarthamavinaśvaramakhaṇḍaikapratibhāsamayaṁ kevalajñānaṁ
pariṇatasyāsya bhagavataḥ parokṣaṁ kimapi nāstīti bhāvārthaḥ
..22.. evaṁ kevalināṁ samastaṁ pratyakṣaṁ
bhavatīti kathanarūpeṇ prathamasthale gāthādvayaṁ gatam . athātmā jñānapramāṇo bhavatīti jñānaṁ ca
ṭīkā :samasta āvaraṇake kṣayake kṣaṇ hī jo (bhagavān) sāṁsārik jñānako utpanna
karaneke balako kāryarūp denemeṁ hetubhūt aisī apane apane niścit viṣayoṁko grahaṇ karanevālī
indriyoṁse atīt hue haiṁ, jo sparśa, ras, gaṁdh, varṇa aur śabdake jñānarūp sarva indriy
guṇoṁke
dvārā sarva orase samarasarūpase samr̥ddha haiṁ (arthāt jo bhagavān sparśa, ras, gaṁdh, varṇa tathā śabdako
sarva ātmapradeśoṁse samānarūpase jānate haiṁ) aur jo svayamev samastarūpase svaparakā prakāśan
karanemeṁ samartha avināśī lokottar jñānarūp hue haiṁ, aise in (kevalī) bhagavānako samasta dravya-
kṣetra -kāl -bhāvakā akramik grahaṇ honese kuch bhī parokṣa nahīṁ hai
.
bhāvārtha :indriyakā guṇ to sparśādik ek -ek guṇako hī jānanā hai jaise
cakṣuindriyakā guṇ rūpako hī jānanā hai arthāt rūpako hī jānanemeṁ nimitta honā hai . aur
indriyajñān kramik hai . kevalībhagavān indriyoṁke nimittake binā samasta ātmapradeśoṁse sparśādi
sarva viṣayoṁko jānate haiṁ, aur jo samastarūpase sva -par prakāśak hai aise lokottar jñānarūp
(
laukikajñānase bhinna kevalajñānarūp) svayamev pariṇamit huā karate haiṁ; isaliye samasta
dravya -kṣetra -kāl aur bhāvako avagrahādi kram rahit jānate haiṁ isaliye kevalī bhagavānake kuch
bhī parokṣa nahīṁ hai
..22..

Page 40 of 513
PDF/HTML Page 73 of 546
single page version

athātmano jñānapramāṇatvaṁ jñānasya sarvagatatvaṁ codyotayati
ādā ṇāṇapamāṇaṁ ṇāṇaṁ ṇeyappamāṇamuddiṭṭhaṁ .
ṇeyaṁ loyāloyaṁ tamhā ṇāṇaṁ tu savvagayaṁ ..23..
ātmā jñānapramāṇaṁ jñānaṁ jñeyapramāṇamuddiṣṭam .
jñeyaṁ lokālokaṁ tasmājjñānaṁ tu sarvagatam ..23..
ātmā hi ‘samaguṇaparyāyaṁ dravyam’ iti vacanāt jñānen sah hīnādhikatvarahitatven
pariṇatatvāttatparimāṇaḥ, jñānaṁ tu jñeyaniṣṭhatvāddāhyaniṣṭhadahanavattatparimāṇaṁ; jñeyaṁ tu
lokālokavibhāgavibhaktānantaparyāyamālikālīḍhasvarūpasūcitā vicchedotpādadhrauvyā ṣaḍdravyī
vyavahāreṇ sarvagatamityupadiśatiādā ṇāṇapamāṇaṁ jñānen sah hīnādhikatvābhāvādātmā jñānapramāṇo
bhavati . tathāhi‘samaguṇaparyāyaṁ dravyaṁ bhavati’ iti vacanādvartamānamanuṣyabhave vartamānamanuṣya-
paryāyapramāṇaḥ, tathaiv manuṣyaparyāyapradeśavartijñānaguṇapramāṇaśca pratyakṣeṇ dr̥śyate yathāyamātmā, tathā
niścayataḥ sarvadaivāvyābādhākṣayasukhādyanantaguṇādhārabhūto yo‘sau kevalajñānaguṇastatpramāṇo‘yamātmā
.
ṇāṇaṁ ṇeyappamāṇamuddiṭṭhaṁ dāhyaniṣṭhadahanavat jñānaṁ jñeyapramāṇamuddiṣṭaṁ kathitam . ṇeyaṁ loyāloyaṁ jñeyaṁ lokā-
1. jñeyaniṣṭha = jñeyoṁkā avalamban karanevālā; jñeyomeṁ tatpar . 2. dahan = jalānā; agni .
3. vibhakta = vibhāgavālā . (ṣaṭdravyoṁke samūhameṁ lok -alokarūp do vibhāg haiṁ) .
4. ananta paryāyeṁ dravyako āliṁgit karatī hai (dravyameṁ hotī haiṁ) aise svarūpavālā dravya jñāt hotā hai .
jīvadravya jñānapramāṇ bhākhyuṁ, jñān jñeyapramāṇ che;
ne jñey lokālok, tethī sarvagat e jñān che
.23.
ab, ātmākā jñānapramāṇapanā aur jñānakā sarvagatapanā udyot karate haiṁ :
anvayārtha :[ātmā ] ātmā [jñānapramāṇaṁ ] jñān pramāṇ hai; [jñānaṁ ] jñān
[jñeyapramāṇaṁ ] jñey pramāṇ [uddiṣṭaṁ ] kahā gayā hai . [jñeyaṁ lokālokaṁ ] jñey lokālok hai
[tasmāt ] isaliye [jñānaṁ tu ] jñān [sarvagataṁ ] sarvagatsarva vyāpak hai ..23..
ṭīkā :‘samaguṇaparyāyaṁ dravyaṁ (guṇ -paryāyeṁ arthāt yugapad sarvaguṇ aur paryāyeṁ hī
dravya hai)’ is vacanake anusār ātmā jñānase hīnādhikatārahitarūpase pariṇamit honeke kāraṇ
jñānapramāṇ hai, aur jñān
1jñeyaniṣṭha honese, dāhyaniṣṭha 2 dahanakī bhān̐ti, jñey pramāṇ hai . jñey to lok
aur alokake vibhāgase 3vibhakta, 4ananta paryāyamālāse āliṁgit svarūpase sūcit (pragaṭ,
jñān), nāśavān dikhāī detā huā bhī dhruv aisā ṣaṭdravya -samūh, arthāt sab kuch hai .

Page 41 of 513
PDF/HTML Page 74 of 546
single page version

lokaṁ bhavati . śuddhabuddhaikasvabhāvasarvaprakāropādeyabhūtaparamātmadravyādiṣaḍdravyātmako lokaḥ, lokādbahi-
rbhāge śuddhākāśamalokaḥ, tacca lokālokadvayaṁ svakīyasvakīyānantaparyāyapariṇatirūpeṇānityamapi
dravyārthikanayen nityam
. tamhā ṇāṇaṁ tu savvagayaṁ yasmānniścayaratnatrayātmakaśuddhopayogabhāvanābalenotpannaṁ
yatkevalajñānaṁ taṭṭaṅkotkīrṇākāranyāyen nirantaraṁ pūrvoktajñeyaṁ jānāti, tasmādvayavahāreṇ tu jñānaṁ sarvagataṁ
bhaṇyate
. tataḥ sthitametadātmā jñānapramāṇaṁ jñānaṁ sarvagatamiti ..23.. athātmānaṁ jñānapramāṇaṁ ye na manyante
tatra hīnādhikatve dūṣaṇaṁ dadātiṇāṇappamāṇamādā ṇa havadi jasseh jñānapramāṇamātmā na bhavati
sarvamiti yāvat . tato niḥśeṣāvaraṇakṣayakṣaṇ ev lokālokavibhāgavibhaktasamastavastvākār-
pāramupagamya tathaivāpracyutatven vyavasthitatvāt jñānaṁ sarvagatam ..23..
athātmano jñānapramāṇatvānabhyupagame dvau pakṣāvupanyasya dūṣayati
ṇāṇappamāṇamādā ṇa havadi jasseh tassa so ādā .
hīṇo vā ahio vā ṇāṇādo havadi dhuvamev ..24..
hīṇo jadi so ādā taṇṇāṇamacedaṇaṁ ṇa jāṇādi .
ahio vā ṇāṇādo ṇāṇeṇ viṇā kahaṁ ṇādi ..25.. jugalaṁ .
પ્ર. ૬
(jñey chahoṁ dravyoṁkā samūh arthāt sab kuch hai) isaliye niḥśeṣ āvaraṇake kṣayake samay hī
lok aur alokake vibhāgase vibhakta samasta vastuoṁke ākāroṁke pārako prāpta karake
isīprakār acyutarūp rahane se jñān sarvagat hai
.
bhāvārtha :guṇ -paryāyase dravya ananya hai isaliye ātmā jñānase hīnādhik na honese jñān
jitanā hī hai; aur jaise dāhya (jalane yogya padārtha) kā avalamban karanevālā dahan dāhyake barābar
hī hai usī prakār jñeyakā avalamban karanevālā jñān jñeyake barābar hī hai
. jñey to samasta
lokālok arthāt sab hī hai . isaliye, sarva āvaraṇakā kṣay hote hī (jñān) sabako jānatā hai
aur phi ra kabhī bhī sabake jānanese cyut nahīṁ hotā isaliye jñān sarvavyāpak hai ..23..
ab ātmāko jñān pramāṇ na mānanemeṁ do pakṣa upasthit karake doṣ batalāte haiṁ :
jīvadravya jñānapramāṇ nahie mānyatā che jehane,
tenā mate jīv jñānathī hīn ke adhik avaśya che.24.
jo hīn ātmā hoy, nav jāṇe acetan jñān e,
ne adhik jñānathī hoy to vaṇ jñān kyam jāṇe are
?25.

Page 42 of 513
PDF/HTML Page 75 of 546
single page version

jñānapramāṇamātmā na bhavati yasyeh tasya sa ātmā .
hīno vā adhiko vā jñānādbhavati dhruvamev ..24..
hīno yadi sa ātmā tat jñānamacetanaṁ na jānāti .
adhiko vā jñānāt jñānen vinā kathaṁ jānāti ..25.. yugalam .
yadi khalvayamātmā hīno jñānādityabhyupagamyate tadātmano‘tiricyamānaṁ jñānaṁ svāśray-
bhūtacetanadravyasamavāyābhāvādacetanaṁ bhavadrūpādiguṇakalpatāmāpannaṁ na jānāti . yadi punarjñānā-
dadhik iti pakṣaḥ kakṣīkriyate tadāvaśyaṁ jñānādatiriktatvāt pr̥thagbhūto bhavan ghaṭapaṭādi-
sthānīyatāmāpanno jñānamantareṇ na jānāti . tato jñānapramāṇ evāyamātmābhyup-
gantavyaḥ .. 24 . 25 ..
yasya vādino mate‘tra jagati tassa so ādā tasya mate sa ātmā hīṇo vā ahio vā ṇāṇādo havadi
dhuvamev hīno vā adhiko vā jñānātsakāśād bhavati niścitameveti ..24.. hīṇo jadi so ādā taṁ
ṇāṇamacedaṇaṁ ṇa jāṇādi hīno yadi sa ātmā tadāgnerabhāve sati uṣṇaguṇo yathā śītalo bhavati tathā
svāśrayabhūtacetanātmakadravyasamavāyābhāvāttasyātmano jñānamacetanaṁ bhavatsat kimapi na jānāti . ahio
anvayārtha :[ih ] is jagatameṁ [yasya ] jisake matameṁ [ātmā ] ātmā
[jñānapramāṇaṁ ] jñānapramāṇ [na bhavati ] nahīṁ hai, [tasya ] usake matameṁ [ saḥ ātmā ] vah ātmā
[dhruvam ev ] avaśya [jñānāt hīnaḥ vā ] jñānase hīn [adhikaḥ vā bhavati ] athavā adhik
honā cāhiye
.
[yadi ] yadi [saḥ ātmā ] vah ātmā [hīnaḥ ] jñānase hīn ho [tat ] to vah [jñānaṁ ]
jñān [acetanaṁ ] acetan honese [na jānāti ] nahīṁ jānegā, [jñānāt adhikaḥ vā ] aur yadi
(ātmā) jñānase adhik ho to (vah ātmā) [jñānen vinā ] jñānake binā [kathaṁ jānāti ]
kaise jānegā ?
..24 -25..
ṭīkā : yadi yah svīkār kiyā jāye ki yah ātmā jñānase hīn hai to ātmāse
āge barḥ jānevālā jñān (ātmāke kṣetrase āge barḥakar usase bāhar vyāpta honevālā jñān)
apane āśrayabhūt cetanadravyakā samavāy (sambandha) na rahanese acetan hotā huā rūpādi guṇ
jaisā honese nahīṁ jānegā; aur yadi aisā pakṣa svīkār kiyā jāye ki yah ātmā jñānase adhik
hai to avaśya (ātmā) jñānase āge barḥ jānese (
jñānake kṣetrase bāhar vyāpta honese) jñānase
pr̥thak hotā huā ghaṭapaṭādi jaisā honese jñānake binā nahīṁ jānegā . isaliye yah ātmā
jñānapramāṇ hī mānanā yogya hai .

Page 43 of 513
PDF/HTML Page 76 of 546
single page version

athātmano‘pi jñānavat sarvagatatvaṁ nyāyāyātamabhinandati
savvagado jiṇavasaho savve vi ya taggayā jagadi aṭṭhā .
ṇāṇamayādo ya jiṇo visayādo tassa te bhaṇidā ..26..
sarvagato jinavr̥ṣabhaḥ sarve‘pi ca tadgatā jagatyarthāḥ .
jñānamayatvācca jino viṣayatvāttasya te bhaṇitāḥ ..26..
vā ṇāṇādo ṇāṇeṇ viṇā kahaṁ ṇādi adhiko vā jñānātsakāśāttarhi yathoṣṇaguṇābhāve‘gniḥ śītalo
bhavansan dahanakriyāṁ pratyasamartho bhavati tathā jñānaguṇābhāve satyātmāpyacetano bhavansan kathaṁ jānāti,
na kathamapīti
. ayamatra bhāvārthaḥ ---ye kecanātmānamaṅguṣṭhaparvamātraṁ, śyāmākataṇḍulamātraṁ,
vaṭakakaṇikādimātraṁ vā manyante te niṣiddhāḥ . ye‘pi samudghātasaptakaṁ vihāy dehādadhikaṁ manyante
te‘pi nirākr̥tā iti ..25.. ath yathā jñānaṁ pūrvaṁ sarvagatamuktaṁ tathaiv sarvagatajñānāpekṣayā bhagavānapi
sarvagato bhavatītyāvedayati ---savvagado sarvagato bhavati . sa kaḥ kartā . jiṇavasaho jinavr̥ṣabhaḥ
bhāvārtha :ātmākā kṣetra jñānake kṣetrase kam mānā jāye to ātmāke kṣetrase bāhar
vartanevālā jñān cetanadravyake sāth sambandha na honese acetan guṇ jaisā hī hogā, isaliye
vah jānanekā kām nahīṁ kar sakegā, jaise ki varṇa, gaṁdh, ras, sparśa ityādi acetan guṇ
jānanekā kām nahīṁ kar sakate
. yadi ātmākā kṣetra jñānake kṣetra se adhik mānā jāye to
jñānake kṣetrase bāhar vartanevālā jñānaśūnya ātmā jñānake binā jānanekā kām nahīṁ ka ra
sakegā, jaise jñānaśūnya ghaṭ, paṭ ityādi padārtha jānanekā kām nahīṁ kar sakate
. isaliye
ātmā na to jñānase hīn hai aur na adhik hai, kintu jñān jitanā hī hai ..24 -25..
ab, jñānakī bhān̐ti ātmākā bhī sarvagatatva nyāyasiddha hai aisā kahate haiṁ :
anvayārtha :[jinavr̥ṣabhaḥ ] jinavar [sarvagataḥ ] sarvagat haiṁ [ca ] aur [jagati ]
jagatake [sarve api arthāḥ ] sarva padārtha [tadgatāḥ ] jinavaragat (jinavarameṁ prāpta) haiṁ;
[jinaḥ jñānamayatvāt ] kyoṁki jin jñānamay haiṁ [ca ] aur [te ] ve sab padārtha
[viṣayatvāt ] jñānake viṣay honese [tasya ] jinake viṣay [bhaṇitāḥ ] kahe gaye haiṁ
..26..
che sarvagat jinavar ane sau artha jinavaraprāpta che,
jin jñānamay ne sarva artho viṣay jinanā hoine
.26.

Page 44 of 513
PDF/HTML Page 77 of 546
single page version

jñānaṁ hi trisamayāvacchinnasarvadravyaparyāyarūpavyavasthitaviśvajñeyākārānākrāmat sarvagatamuktaṁ,
tathābhūtajñānamayībhūy vyavasthitatvādbhagavānapi sarvagat ev . evaṁ sarvagatajñānaviṣayatvātsarve‘rthā
api sarvagatajñānāvyatiriktasya bhagavatastasya te viṣayā iti bhaṇitatvāttadgatā ev bhavanti .
tatra niścayanayenānākulatvalakṣaṇasaukhyasaṁvedanatvādhiṣṭhānatvāvacchinnātmapramāṇajñānasva-
tattvāparityāgen viśvajñeyākārānanupagamyāvabudhyamāno‘pi vyavahāranayen bhagavān sarvagat iti
vyapadiśyate
. tathā naimittikabhūtajñeyākārānātmasthānavalokya sarve‘rthāstadgatā ityupacaryante . na
ca teṣāṁ paramārthato‘nyonyagamanamasti, sarvadravyāṇāṁ svarūpaniṣṭhatvāt . ayaṁ kramo jñāne‘pi
niśceyaḥ ..26..
sarvajñaḥ . kasmāt sarvagato bhavati . jiṇo jinaḥ ṇāṇamayādo ya jñānamayatvāddhetoḥ savve vi ya taggayā jagadi
aṭṭhā sarve‘pi ca ye jagatyarthāste darpaṇe bimbavad vyavahāreṇ tatra bhagavati gatā bhavanti . kasmāt .
te bhaṇidā te‘rthāstatra gatā bhaṇitāḥ visayādo viṣayatvātparicchedyatvāt jñeyatvāt . kasya . tassa tasya
bhagavat iti . tathāhi ---yadanantajñānamanākulatvalakṣaṇānantasukhaṁ ca tadādhārabhūtastāvadātmā . itthaṁ-
bhūtātmapramāṇaṁ jñānamātmanaḥ svasvarūpaṁ bhavati . itthaṁbhūtaṁ svasvarūpaṁ dehagatamaparityajannev lokālokaṁ
paricchinatti . tataḥ kāraṇādvayavahāreṇ sarvagato bhaṇyate bhagavān . yen ca kāraṇen nīlapītādibahiḥ-
padārthā ādarśe bimbavat paricchittyākāreṇ jñāne pratiphalanti tataḥ kāraṇādupacāreṇārthakāryabhūtā
1. adhiṣṭhān = ādhār, rahanekā sthān . (ātmā sukhasaṁvedanakā ādhār hai . jitanemeṁ sukhakā vedan hotā hai
utanā hī ātmā hai .)
2. jñeyākāroṁ = par padārthoṁke dravya -guṇ -paryāy jo ki jñey haiṁ . (yah jñeyākār paramārthataḥ ātmāse sarvathā bhinna
hai .)
ṭīkā :jñān trikālake sarva dravyaparyāyarūp pravartamān samasta jñeyākāroṁko pahun̐c
jānese (jānatā honese) sarvagat kahā gayā hai; aur aise (sarvagat) jñānamay hokar rahanese
bhagavān bhī sarvagat hī haiṁ . isaprakār sarva padārtha bhī sarvagat jñānake viṣay honese, sarvagat jñānase
abhinna un bhagavānake ve viṣay haiṁ aisā (śāstrameṁ) kahā hai; isaliye sarva padārtha bhagavānagat
hī (
bhagavānameṁ prāpta hī) haiṁ .
vahān̐ (aisā samajhanā ki)niścayanayase anākulatālakṣaṇ sukhakā jo saṁvedan us
sukhasaṁvedanake 1adhiṣṭhānatā jitanā hī ātmā hai aur us ātmāke barābar hī jñān svatattva
hai; us nijsvarūp ātmapramāṇ jñānako choṛe binā, samasta 2jñeyākāroṁke nikaṭ gaye binā,
bhagavān (sarva padārthoṁko) jānate haiṁ . niścayanayase aisā hone par bhī vyavahāranayase yah kahā

Page 45 of 513
PDF/HTML Page 78 of 546
single page version

athātmajñānayorekatvānyatvaṁ cintayati
ṇāṇaṁ appa tti madaṁ vaṭṭadi ṇāṇaṁ viṇā ṇa appāṇaṁ .
tamhā ṇāṇaṁ appā appā ṇāṇaṁ va aṇṇaṁ vā ..27..
jñānamātmeti mataṁ vartate jñānaṁ vinā nātmānam .
tasmāt jñānamātmā ātmā jñānaṁ vā anyadvā ..27..
arthākārā apyarthā bhaṇyante . te ca jñāne tiṣṭhantītyucyamāne doṣo nāstītyabhiprāyaḥ ..26.. ath
jñānamātmā bhavati, ātmā tu jñānaṁ sukhādikaṁ vā bhavatīti pratipādayatiṇāṇaṁ appa tti madaṁ jñānamātmā
bhavatīti mataṁ sammatam . kasmāt . vaṭṭadi ṇāṇaṁ viṇā ṇa appāṇaṁ jñānaṁ kartr̥ vinātmānaṁ jīvamanyatra
1. naimittikabhūt jñeyākāroṁ = jñānameṁ honevāle (jñānakī avasthārūp) jñeyākāroṁ . (in jñeyākāroṁko jñānākār bhī
kahā jātā hai, kyoṁki jñān in jñeyākārarūp pariṇamit hote haiṁ . yah jñeyākār naimittik haiṁ aur par padārthoṁke
dravya -guṇ -paryāy unake nimitta haiṁ . in jñeyākāroṁko ātmāmeṁ dekhakar ‘samasta par padārtha ātmāmeṁ haiṁ,
isaprakār upacār kiyā jātā hai . yah bāt 31 vīṁ gāthāmeṁ darpaṇakā dr̥ṣṭānta dekar samajhāī gaī hai .)
che jñān ātmā jinamate; ātmā vinā nahi jñān che ,
te kāraṇe che jñān jīv, jīv jñān che vā anya che .27.
jātā hai ki bhagavān sarvagat haiṁ . aur 1naimittikabhūt jñeyākāroṁko ātmastha (ātmāmeṁ rahe hue)
dekhakar aisā upacārase kahā jātā hai; ki ‘sarva padārtha ātmagat (ātmāmeṁ) haiṁ ’; parantu
paramārthataḥ unakā ek dūsaremeṁ gaman nahīṁ hotā, kyoṁki sarva dravya svarūpaniṣṭha (arthāt apane-
apane svarūpameṁ niścal avasthit) haiṁ
.
yahī kram jñānameṁ bhī niścit karanā cāhiye . (arthāt ātmā aur jñeyoṁke sambandhameṁ
niścay -vyavahārase kahā gayā hai, usīprakār jñān aur jñeyoṁke sambandhameṁ bhī samajhanā
cāhie)
..26..
ab, ātmā aur jñānake ekatva -anyatvakā vicār karate haiṁ :
gāthā : 27 anvayārtha :[jñānaṁ ātmā ] jñān ātmā hai [iti mataṁ ] aisā
jinadevakā mat hai . [ātmānaṁ vinā ] ātmāke binā (anya kisī dravyameṁ) [jñānaṁ na vartate ]
jñān nahīṁ hotā, [tasmāt ] isaliye [jñānaṁ ātmā ] jñān ātmā hai; [ātmā ] aur ātmā [jñānaṁ
vā ]
(jñān guṇ dvārā) jñān hai [anyat vā ] athavā (sukhādi anya guṇ dvārā) anya hai
..27..

Page 46 of 513
PDF/HTML Page 79 of 546
single page version

yataḥ śeṣasamastacetanācetanavastusamavāyasaṁbandhanirutsuk tayā‘nādyanantasvabhāvasiddha-
samavāyasaṁbandhamek mātmānamābhimukhyenāvalambya pravr̥ttatvāt taṁ vinā ātmānaṁ jñānaṁ na dhārayati,
tato jñānamātmaiv syāt . ātmā tvanantadharmādhiṣṭhānatvāt jñānadharmadvāreṇ jñānamanyadharma-
dvāreṇānyadapi syāt .
kiṁ cānekānto‘tra balavān . ekānten jñānamātmeti jñānasyā -bhāvo‘cetanatvamātmano
viśeṣaguṇābhāvādabhāvo vā syāt . sarvathātmā jñānamiti nirāśrayatvāt jñānasyābhāv ātmanaḥ
śeṣaparyāyābhāvastadavinābhāvinastasyāpyabhāvaḥ syāt ..27..
ghaṭapaṭādau na vartate . tamhā ṇāṇaṁ appā tasmāt jñāyate kathaṁcijjñānamātmaiv syāt . iti gāthāpādatrayeṇ
jñānasya kathaṁcidātmatvaṁ sthāpitam . appā ṇāṇaṁ va aṇṇaṁ vā ātmā tu jñānadharmadvāreṇ jñānaṁ bhavati,
sukhavīryādidharmadvāreṇānyadvā niyamo nāstīti . tadyathāyadi punarekānten jñānamātmeti bhaṇyate tadā
jñānaguṇamātra evātmā prāptaḥ sukhādidharmāṇāmavakāśo nāsti . tathā sukhavīryādidharmasamūhābhāvādātmā-
bhāvaḥ, ātman ādhārabhūtasyābhāvādādheyabhūtasya jñānaguṇasyāpyabhāvaḥ, ityekānte sati dvayorapyabhāvaḥ .
tasmātkathaṁcijjñānamātmā na sarvatheti . ayamatrābhiprāyaḥātmā vyāpako jñānaṁ vyāpyaṁ tato
jñānamātmā syāt, ātmā tu jñānamanyadvā bhavatīti . tathā coktam‘vyāpakaṁ tadatanniṣṭhaṁ vyāpyaṁ
1. samavāy sambandha = jahān̐ guṇ hote haiṁ vahān̐ guṇī hotā hai aur jahān̐ guṇī hotā hai vahān̐ guṇ hote haiṁ, jahān̐
guṇ nahīṁ hote vahān̐ guṇī nahīṁ hotā aur jahān̐ guṇī nahīṁ hotā vahān̐ guṇ nahīṁ hoteis prakār guṇ-
guṇīkā abhinna -pradeśarūp sambandha; tādātmyasambandha hai .
ṭīkā :kyoṁki śeṣ samasta cetan tathā acetan vastuoṁke sāth 1samavāyasambandha
nahīṁ hai, isaliye jisake sāth anādi ananta svabhāvasiddha samavāyasambandha hai aise ek ātmākā
ati nikaṭatayā (abhinna pradeśarūpase) avalamban karake pravartamān honese jñān ātmāke binā
apanā astitva nahīṁ rakh sakatā; isaliye jñān ātmā hī hai
. aur ātmā to ananta dharmoṁkā
adhiṣṭhān (-ādhār) honese jñānadharmake dvārā jñān hai aur anya dharmake dvārā anya bhī hai .
aur phi ra, isake atirikta (viśeṣ samajhanā ki) yahān̐ anekānta balavān hai . yadi
yah mānā jāy ki ekāntase jñān ātmā hai to, (jñānaguṇ ātmadravya ho jānese) jñānakā
abhāv ho jāyegā, (aur jñānaguṇakā abhāv honese) ātmāke acetanatā ā jāyegī athavā
viśeṣaguṇakā abhāv honese ātmākā abhāv ho jāyegā
. yadi yah mānā jāye ki sarvathā
ātmā jñān hai to, (ātmadravya ek jñānaguṇarūp ho jānepar jñānakā koī ādhārabhūt dravya nahīṁ
rahanese) nirāśrayatāke kāraṇ jñānakā abhāv ho jāyegā athavā (ātmadravyake ek jñānaguṇarūp
ho jānese) ātmākī śeṣ paryāyoṁkā (
sukh, vīryādi guṇoṁkā) abhāv ho jāyegā aur unake

Page 47 of 513
PDF/HTML Page 80 of 546
single page version

ath jñānajñeyayoḥ parasparagamanaṁ pratihanti
ṇāṇī ṇāṇasahāvo aṭṭhā ṇeyappagā hi ṇāṇissa .
rūvāṇi va cakkhūṇaṁ ṇevaṇṇoṇṇesu vaṭṭaṁti ..28..
jñānī jñānasvabhāvo‘rthā jñeyātmakā hi jñāninaḥ .
rūpāṇīv cakṣuṣoḥ naivānyonyeṣu vartante ..28..
jñānī cārthāśca svalakṣaṇabhūtapr̥thaktvato na mitho vr̥ttimāsādayanti kiṁtu teṣāṁ
jñānajñeyasvabhāvasaṁbandhasādhitamanyonyavr̥ttimātramasti cakṣurūpavat . yathā hi cakṣūṁṣi tadviṣay-
tanniṣṭhamev ca’ ..27.. ityātmajñānayorekatvaṁ, jñānasya vyavahāreṇ sarvagatatvamityādikathanarūpeṇ
dvitīyasthale gāthāpañcakaṁ gatam . ath jñānaṁ jñeyasamīpe na gacchatīti niścinoti --ṇāṇī ṇāṇasahāvo jñānī
sarvajñaḥ kevalajñānasvabhāv ev . aṭṭhā ṇeyappagā hi ṇāṇissa jagattrayakālatrayavartipadārthā jñeyātmakā ev
bhavanti na ca jñānātmakāḥ . kasya . jñāninaḥ . rūvāṇi va cakkhūṇaṁ ṇevaṇṇoṇṇesu vaṭṭaṁti jñānī
padārthāścānyonyaṁ parasparamekatven na vartante . kānīv, keṣāṁ saṁbaṁdhitven . rūpāṇīv cakṣuṣāmiti .
sāth hī avinābhāvī sambandhavāle ātmākā bhī abhāv ho jāyegā . (kyoṁki sukh, vīrya
ityādi guṇ na hoṁ to ātmā bhī nahīṁ ho sakatā) ..27..
ab, jñān aur jñeyake paraspar gamanakā niṣedh karate haiṁ ( arthāt jñān aur jñey ek-
dūsaremeṁ praveś nahīṁ karate aisā kahate haiṁ .) :
anvayārtha :[jñānī ] ātmā [jñānasvabhāvaḥ ] jñān svabhāv hai [arthāḥ hi ] aur padārtha
[jñāninaḥ ] ātmāke [jñeyātmakāḥ ] jñey svarūp haiṁ, [rūpāṇi iv cakṣuṣoḥ ] jaise ki rūp (rūpī
padārtha) netroṁkā jñey hai vaise [anyonyeṣu ] ve ek -dūsare meṁ [na ev vartante ] nahīṁ vartate ..28..
ṭīkā :ātmā aur padārtha svalakṣaṇabhūt pr̥thaktvake kāraṇ ek dūsaremeṁ nahīṁ vartate
parantu unake mātra netra aur rūpī padārthakī bhān̐ti jñānajñeyasvabhāv -sambandhase honevālī ek
dūsaremeṁ pravr̥tti pāī jātī hai
. (pratyek dravyakā lakṣaṇ anya dravyoṁse bhinnatva honese ātmā
aur padārtha ek dūsaremeṁ nahīṁ vartate, kintu ātmākā jñānasvabhāv hai aur padārthoṁkā jñey
svabhāv hai, aise jñānajñeyabhāvarūp sambandhake kāraṇ hī mātra unakā ek dūsaremeṁ honā netra
che ‘jñānī’ jñānasvabhāv, artho jñeyarūp che ‘jñānī’nā,
jyam rūp che netro taṇāṁ, nahi vartatā anyonyamāṁ
.28.