Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version
nyonyavr̥ttimantareṇāpi viśvajñeyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇāḥ
tadākāragrahaṇe samarthāni bhavanti, tathā trailokyodaravivaravartipadārthāḥ kālatrayaparyāyapariṇatā jñānen sah
parasparapradeśasaṁsargābhāve‘pi svakīyākārasamarpaṇe samarthā bhavanti, akhaṇḍaikapratibhāsamayaṁ kevalajñānaṁ tu
tadākāragrahaṇe samarthamiti bhāvārthaḥ
svabhāvavāle haiṁ, usī prakār ātmā aur padārtha ek dūsaremeṁ praviṣṭa hue binā hī samasta
jñeyākāroṁke grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle haiṁ
jñeyākāroṁke grahaṇ karane
lene
nitye atīndriy ātamā, jyam netra jāṇe rūpane
Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version
jñeyatāmāpannāni samastavastūni svapradeśairasaṁspr̥śanna praviṣṭaḥ śaktivaicitryavaśato vastuvartinaḥ
samastajñeyākārānunmūlya iv ka valayanna cāpraviṣṭo jānāti paśyati ca
vyavahāreṇ spr̥śati, tathā spr̥śanniv jñānen jānāti darśanen paśyati ca
huā [aśeṣaṁ jagat ] aśeṣ jagatako (-samasta lokālokako) [jñeyeṣu ] jñeyomāṁ [na
praviṣṭaḥ ] apraviṣṭa rahakar [na aviṣṭaḥ ] tathā apraviṣṭa na rahakar [niyataṁ ] nirantar [jānāti
paśyati ] jānatā -dekhatā hai
apraviṣṭa na rahakar jānatā -dekhatā hai; isīprakār ātmā bhī indriyātītatāke kāraṇ
vartate samasta jñeyākāroṁko mānoṁ mūlameṁse ukhāṛakar grās kar lenese apraviṣṭa na rahakar jānatā-
dekhatā hai
Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version
saṁyamen yadutpannaṁ kevalajñānaṁ tat svaparaparicchittisāmarthyen samastājñānāndhakāraṁ tiraskr̥tya
niścayase to jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa hai tathāpi jñāyak -darśak śaktikī kisī param adbhut vicitratāke
kāraṇ (niścayase dūr rahakar bhī) vah samasta jñeyākāroṁko jānatā -dekhatā hai, isaliye vyavahārase
yah kahā jātā hai ki ‘ātmā sarvadravya -paryāyoṁmeṁ praviṣṭa ho jātā hai
[abhibhūy ] vyāpta hokar [vartate ] vartatā hai, [tathā ] usīprakār [jñānaṁ ] jñān (arthāt
jñātr̥dravya) [artheṣu ] padārthoṁmeṁ vyāpta hokar vartatā hai
dūdhane viṣe vyāpī rahe, tyam jñān paṇ artho viṣe
Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version
bhibhūy vartat ityucyamānaṁ na vipratiṣidhyate
doṣo nāstīti
ne sarvagat che jñān to kyam jñānasthit artho nahīṁ ?
upacār karake yah kahanemeṁ virodh nahīṁ ātā ki ‘jñān padārthoṁmeṁ vyāpta hokar vartatā hai
dūdhameṁ) vyāpta kahī jātī hai, isīprakār jñeyoṁse bhare hue viśvameṁ rahanevālā ātmā samasta jñeyoṁko
(lokālokako) apanī jñānaprabhāke dvārā prakāśit karatā hai arthāt jānatā hai isaliye
vyavahārase ātmākā jñān aur ātmā sarvavyāpī kahalātā hai
Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version
saṁvedyākārakāraṇānīti kathaṁ na jñānasthāyino‘rthā niścīyante
bhavantyeveti
iti
jñān sarvagat hai to [arthāḥ ] padārtha [jñānasthitāḥ ] jñānasthit [kathaṁ na ] kaise nahīṁ haiṁ ?
(arthāt avaśya haiṁ)
Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version
dekhe ane jāṇe niḥśeṣe sarvataḥ te sarvane
jñeyākāroṁke nimittase jñānameṁ jñānakī avasthārūp jñeyākār hote haiṁ (kyoṁki yadi aisā na ho
to jñān sarva padārthoṁko nahīṁ jān sakegā)
unake kāraṇ padārtha haiṁ
karake vyavahārase aisā kahā jā sakatā hai ki ‘padārtha jñānameṁ haiṁ’
dekhatā -jānatā hai isaliye use (padārthoṁke sāth) atyanta bhinnatā hai aisā batalāte haiṁ :
ve [niravaśeṣaṁ sarvaṁ ] niravaśeṣarūpase sabako (sampūrṇa ātmāko, sarva jñeyoṁko) [samantataḥ ]
sarva orase (sarva ātmapradeśoṁse) [paśyati jānāti ] dekhate
Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version
sphu ritadarśanajñānaśaktiḥ, samastamev niḥśeṣatayātmānamātmanātmani saṁcetayate
muñcati yatastataḥ kāraṇādayaṁ jīvaḥ kevalajñānotpattikṣaṇ ev yugapatsarvaṁ jānansan paraṁ vikalpāntaraṁ na
pariṇamati
niṣkaṁp nikalanevālī jyotivālā uttam maṇi jaisā hokar rahatā huā, (1) jisake sarva orase
(sarva ātmapradeśoṁse) darśanajñānaśakti sphu rit hai aisā hotā huā,
padārthoṁke samūhakā
Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version
bhavatīti niścinoti
pratipādayati ---
tathā unheṁ kuch bhī jānanā śeṣ nahīṁ rahatā isaliye unakā jñān kisī viśeṣ jñeyākārako
jānaneke prati bhī nahīṁ jātā; isaprakār bhī ve parase sarvathā bhinna haiṁ
paradravyake sāthakā sambandha kahalātā hai
niścayase pratyek ātmā parase bhinna hai
viśeṣ jānanekī icchāke kṣobhako naṣṭa karate haiṁ ) :
[taṁ ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokake prakāśak [r̥ṣayaḥ ] r̥ṣīśvaragaṇ [śrutakevalinaṁ
bhaṇanti ] śrutakevalī kahate haiṁ
r̥ṣio prakāśak lokanā śrutakevalī tene kahe. 33
Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version
svabhāvenaikatvāt
rasāsvādenānubhavati
svānubhavanādyathā bhagavān kevalī bhavati, tathāyaṁ
kramaśaḥ pariṇamit hote hue kitane hī caitanyaviśeṣoṁseyukta śrutajñānake dvārā, anādinidhan-
niṣkāraṇ -asādhāraṇ -svasaṁvedyamān -caitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo cetak
svabhāvake dvārā ekatva hone se
Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version
caitanyake kuch viśeṣ kramaśaḥ pariṇamit hote haiṁ aise śrutajñānake dvārā śrutakevalī keval ātmākā
anubhav karate haiṁ; arthāt, kevalī sūryake samān kevalajñānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav
karate haiṁ tathā śrutakevalī dīpakake samān śrutajñānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate
haiṁ, isaprakār kevalī aur śrutakevalīmeṁ svarūpasthiratākī taratamatārūp bhed hī mukhya hai, kam-
barḥ (padārtha) jānanerūp bhed atyanta gauṇ hai
[jñānaṁ ] jñān hai [ca ] aur use [sūtrasya jñaptiḥ ] sūtrakī jñapti (śrutajñān) [bhaṇitā ] kahā
gayā hai
che jñapti tenī jñān, tene sūtranī jñapti kahe. 34
Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version
vastuprakāśakaṁ jñānaṁ bhaṇyate, paścādvayavahāreṇ meghapaṭalāvr̥tādityasyāvasthāviśeṣavatkarmapaṭalāvr̥tā-
khaṇḍaikajñānarūpajīvasya matijñānaśrutajñānādivyapadeśo bhavatīti bhāvārthaḥ
kāraṇ honese jñānake rūpameṁ upacārase hī kahā jātā hai (jaise ki annako prāṇ kahā jātā
hai)
kahane par niścayase jñapti kahīṁ paudgalik sūtrakī nahīṁ, kintu ātmākī hai; sūtra jñaptikā
svarūpabhūt nahīṁ, kintu viśeṣ vastu arthāt upādhi hai; kyoṁki sūtra na ho to vahān̐ bhī jñapti
to hotī hī hai
Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version
pote praṇamato jñānarūp, ne jñānasthit sau artha che. 35
jātā hai, tathāpi ātmā aur jñān bhinna nahīṁ haiṁ isaliye abhedanayase ‘ātmā hī jñān hai’ aisā
samajhāte haiṁ) :
hai [na ] aisā nahīṁ hai
Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version
ranaṁku śā syāt
jñātr̥jñānavibhāgakleśakalpanayā
bhyantaropakaraṇaṁ tathābhinnamev bhavati, upādhyāyaprakāśādibahiraṅgopakaraṇaṁ tadbhinnamapi bhavatu doṣo
nāsti
isaprakār rākh ityādike bhī jñaptikā udbhav niraṁkuś ho jāyegā
mānā jāye to jaise jñān ātmāke sāth yukta hotā hai, usīprakār rākh, ghaṛā, staṁbh ityādi samasta
padārthoṁke sāth yukta ho jāye aur usase ve sab padārtha bhī jānanekā kārya karane lageṁ; kintu aisā
to nahīṁ hotā, isaliye ātmā aur jñān pr̥thak nahīṁ haiṁ ) aur, apanese abhinna aise samasta
jñeyākārarūp pariṇamit jo jñān hai usarūp svayaṁ pariṇamit honevāleko, kāryabhūt samasta
jñeyākāroṁke kāraṇabhūt samasta padārtha jñānavarti hī kathaṁcit haiṁ
Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version
[pariṇāmasambaddhaḥ ] joki pariṇāmavāle haiṁ
asamartha haiṁ
do prakārakā hai
Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version
mr̥gyaṁ svayamev paricchedanakriyāyāḥ samupalambhāt
yah sab pratyakṣa viruddha hai; isaliye paryāyake utpanna honeke liye dravyarūp ādhār āvaśyak hai
viruddha prakārase (bhinna prakārase) hotī hai
nahīṁ hotī, kyoṁki usake svayamev prakāśan kriyākī prāpti hai; usīprakār jo jñeyabhūt parako
jānatā hai aise jñāyak ātmāko sva jñeyake jānaneke sambandhameṁ anya jñāyakakī āvaśyakatā
nahīṁ hotī, kyoṁki svayamev jñān -kriyā kī prāpti
Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version
caturthasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam
jñān svabhāvase aur dravya jñey svabhāvase pariṇaman karatā hai, isaprakār jñān svabhāvameṁ pariṇamit
ātmā jñānake ālambanabhūt dravyoṁko jānatā hai aur jñey -svabhāvase pariṇamit dravya jñeyake
ālambanabhūt jñānameṁ
tātkālik (vartamān) paryāyoṁkī bhān̐ti
(un samasta dravya -jātiyoṁkī), kramapūrvak tapatī huī svarūp -sampadā vālī (-ekake bād
Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version
vadhāritaviśeṣalakṣaṇā ekakṣaṇ evāvabodhasaudhasthitimavataranti
saṁvidbhittāvapi
paryāyāṇāṁ jñeyākārā vartamānā ev bhavanti
tātkālik (vartamānakālīn) paryāyoṁkī bhān̐ti, atyanta
kyoṁki
vastukā ciṁtavan karate hue (bhī) jñān usake ākārakā avalamban karatā hai
kṣaṇameṁ hī bhāsit hote haiṁ
paryāyoṁke jñeyākār vartamān hī haiṁ
Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version
bhāvirūpāṇi ca vartamānānīv pratyakṣeṇ dr̥śyante tathā citrabhittisthānīyakevalajñāne bhūtabhāvinaśca paryāyā
yugapatpratyakṣeṇ dr̥śyante, nāsti virodhaḥ
sakatā hai ? usakā samādhān hai ki
ho sakatā hai; tab phi ra pūrṇa jñān naṣṭa aur anutpanna paryāyoṁko kyoṁ na jān sakegā ? jñānaśakti
hī aisī hai ki vah citrapaṭakī bhān̐ti atīt aur anāgat paryāyoṁko bhī jān sakatī hai aur
ālekhyatvaśaktikī bhān̐ti, dravyoṁkī jñeyatva śakti aisī hai ki unakī atīt aur anāgat
paryāyeṁ bhī jñānameṁ jñeyarūp hotī haiṁ
ek hī samayameṁ bhāsit honā aviruddha hai
ve [asadbhūtāḥ paryāyāḥ ] avidyamān paryāyeṁ [jñānapratyakṣāḥ bhavanti ] jñān pratyakṣa haiṁ
te sau asadbhūt paryayo paṇ jñānamāṁ pratyakṣa che
Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version
kāreṇ tanmayo bhūtvā paricchinatti jānāti, tathāsannabhavyajīvenāpi nijaśuddhātmasamyakśraddhān-
jñānānuṣṭhānarūpaniścayaratnatrayaparyāy ev sarvatātparyeṇ jñātavya iti tātparyam
rahitasvasaṁvedanaparyāy ev tātparyeṇ jñātavyaḥ, bahirdravyaparyāyāśca gauṇavr̥ttyeti
nav hoy jo, to jñānane e ‘divya’ kauṇ kahe bhalā ? 39.
niścit
(jñānako) arpit karatī huī (ve paryāyeṁ ) vidyamān hī haiṁ
Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version
na karoti, tadā tasya kutastanī divyatā syāt
sahajānandaikasvabhāve svaśuddhātmani tanmayatven paricchittiṁ karoti, tathā nirmalavivekijano‘pi yadyapi
vyavahāreṇ parakīyadravyaguṇaparyāyaparijñānaṁ karoti, tathāpi niścayen nirvikārasvasaṁvedanaparyāye
viṣayatvātparyāyeṇ parijñānaṁ karotīti sūtratātparyam
to [tat jñānaṁ ] us jñānako [divyaṁ iti hi ] ‘divya’ [ke prarūpayaṁti ] kaun prarūpegā ?
akhaṁḍit pratāpayukta prabhuśaktike (-mahā sāmarthya ) dvārā balāt atyanta ākramit kare
(-prāpta kare), tathā ve paryāyeṁ apane svarūpasarvasvako akramase arpit kareṁ (-ek hī sāth
jñānameṁ jñāt hoṁ ) isaprakār unheṁ apane prati niyat na kare (-apanemeṁ niścit na kare, pratyakṣa
na jāne), to us jñānakī divyatā kyā hai ? isase (yah kahā gayā hai ki) parākāṣṭhāko prāpta
jñānake liye yah sab yogya hai
jānatā hai