Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version

bhūtarūpidravyāṇi ca parasparapraveśamantareṇāpi jñeyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇānyevamātmā‘rthāścā- nyonyavr̥ttimantareṇāpi viśvajñeyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇāḥ ..28..

tathāhi ---yathā rūpidravyāṇi cakṣuṣā sah parasparaṁ saṁbandhābhāve‘pi svākārasamarpaṇe samarthāni, cakṣūṁṣi ca tadākāragrahaṇe samarthāni bhavanti, tathā trailokyodaravivaravartipadārthāḥ kālatrayaparyāyapariṇatā jñānen sah parasparapradeśasaṁsargābhāve‘pi svakīyākārasamarpaṇe samarthā bhavanti, akhaṇḍaikapratibhāsamayaṁ kevalajñānaṁ tu tadākāragrahaṇe samarthamiti bhāvārthaḥ ..28.. ath jñānī jñeyapadārtheṣu niścayanayenāpraviṣṭo‘pi vyavahāreṇ praviṣṭa iv pratibhātīti śaktivaicitryaṁ darśayati ---ṇa paviṭṭho niścayanayen na praviṣṭaḥ, ṇāviṭṭho vyavahāreṇ ca nāpraviṣṭaḥ kiṁtu praviṣṭa ev . sa kaḥ kartā . ṇāṇī jñānī . keṣu madhye . ṇeyesu jñeyapadārtheṣu . kimiv . rūvamiv cakkhū rūpaviṣaye cakṣuriv . evaṁbhūtassan kiṁ karoti . jāṇadi passadi jānāti paśyati ca . ṇiyadaṁ niścitaṁ saṁśayarahitaṁ . kiṁviśiṣṭaḥ san . akkhātīdo akṣātītaḥ . kiṁ jānāti paśyati . jagamasesaṁ aur rūpī padārthoṁkī bhān̐ti upacārase kahā jā sakatā hai) . jaise naitra aur unake viṣayabhūt rūpī padārtha paraspar praveś kiye binā hī jñeyākāroṁ ko grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle haiṁ, usī prakār ātmā aur padārtha ek dūsaremeṁ praviṣṭa hue binā hī samasta jñeyākāroṁke grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle haiṁ . (jis prakār ān̐kh rūpī padārthoṁmeṁ praveś nahīṁ karatī aur rūpī padārtha ān̐khameṁ praveś nahīṁ karate to bhī ān̐kh rūpī padārthoṁke jñeyākāroṁke grahaṇ karane — jānaneke — svabhāvavālī hai aur rūpī padārtha svayaṁke jñeyākāroṁko samarpit hone — janāneke — svabhāvavāle haiṁ, usīprakār ātmā padārthoṁmeṁ praveś nahīṁ karatā aur padārtha ātmāmeṁ praveś nahīṁ karate tathāpi ātmā padārthoṁke samasta jñeyākāroṁko grahaṇ kar lene — jānaleneke svabhāvavālā hai aur padārtha svayaṁke samasta jñeyākāroṁko samarpit ho jāne — jñāt ho jāneke svabhāvavāle haiṁ .) ..28..

ab, ātmā padārthoṁmeṁ pravr̥tta nahīṁ hotā tathāpi jisase (jis śaktivaicitryase ) usakā padārthoṁmeṁ pravr̥tta honā siddha hotā hai us śaktivaicitryako udyot karate haiṁ : —

jñeye praviṣṭa na, aṇapraviṣṭa na, jāṇato jag sarvane nitye atīndriy ātamā, jyam netra jāṇe rūpane.29.

Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version

yathā hi cakṣū rūpidravyāṇi svapradeśairasaṁspr̥śadapraviṣṭaṁ paricchedyamākāramātmasātkurvanna cāpraviṣṭaṁ jānāti paśyati ca, evamātmāpyakṣātītatvātprāpyakāritāvicāragocaradūratāmavāpto jñeyatāmāpannāni samastavastūni svapradeśairasaṁspr̥śanna praviṣṭaḥ śaktivaicitryavaśato vastuvartinaḥ samastajñeyākārānunmūlya iv ka valayanna cāpraviṣṭo jānāti paśyati ca . evamasya vicitraśakti yogino jñānino‘rtheṣvapraveś iv praveśo‘pi siddhimavatarati ..29.. jagadaśeṣamiti . tathā hi ---yathā locanaṁ kartr̥ rūpidravyāṇi yadyapi niścayen na spr̥śati tathāpi vyavahāreṇ spr̥śatīti pratibhāti loke . tathāyamātmā mithyātvarāgādyāsravāṇāmātmanaśca saṁbandhi yatkevalajñānātpūrvaṁ viśiṣṭabhedajñānaṁ tenotpannaṁ yatkevalajñānadarśanadvayaṁ ten jagattrayakālatrayavartipadārthānniścayenāspr̥śannapi vyavahāreṇ spr̥śati, tathā spr̥śanniv jñānen jānāti darśanen paśyati ca . kathaṁbhūtassan . atīndriyasukhāsvādapariṇataḥ sannakṣātīt iti . tato jñāyate niścayenāpraveś iv vyavahāreṇ jñeyapadārtheṣu

anvayārtha : — [cakṣuḥ rūpaṁ iv ] jaise cakṣu rūpako (jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa rahakar tathā apraviṣṭa na rahakar jānatī -dekhatī hai) usīprakār [jñānī ] ātmā [akṣātītaḥ ] indriyātīt hotā huā [aśeṣaṁ jagat ] aśeṣ jagatako (-samasta lokālokako) [jñeyeṣu ] jñeyomāṁ [na praviṣṭaḥ ] apraviṣṭa rahakar [na aviṣṭaḥ ] tathā apraviṣṭa na rahakar [niyataṁ ] nirantar [jānāti paśyati ] jānatā -dekhatā hai ..29..

ṭīkā : — jisaprakār cakṣu rūpī dravyoṁko svapradeśoṁke dvārā asparśa karatā huā apraviṣṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā jñey ākāroṁko ātmasāt (-nijarūp) karatā huā apraviṣṭa na rahakar jānatā -dekhatā hai; isīprakār ātmā bhī indriyātītatāke kāraṇ 1prāpyakāritākī vicāragocaratāse dūr hotā huā jñeyabhūt samasta vastuoṁko svapradeśoṁse asparśa karatā hai, isaliye apraviṣṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā śakti vaicitryake kāraṇ vastumeṁ vartate samasta jñeyākāroṁko mānoṁ mūlameṁse ukhāṛakar grās kar lenese apraviṣṭa na rahakar jānatā- dekhatā hai . isaprakār is vicitra śaktivāle ātmāke padārthoṁmeṁ apraveśakī bhān̐ti praveś bhī siddha hotā hai .

bhāvārtha : — yadyapi ān̐kh apane pradeśoṁse rūpī padārthoṁko sparśa nahīṁ karatī isaliye vah niścayase jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa hai tathāpi vah rūpī padārthoṁko jānatī -dekhatī hai, isaliye vyavahārase 1. prāpyakāritā = jñey viṣayoṁko sparśa karake hī kārya kar sakanā — jān sakanā . (indriyātīt hue

ātmāmeṁ prāpyakāritāke vicārakā bhī avakāś nahīṁ hai) . પ્ર. ૭

Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version

yathā kilendranīlaratnaṁ dugdhamadhivasatsvaprabhābhāreṇ tadabhibhūy vartamānaṁ dr̥ṣṭaṁ, tathā praveśo‘pi ghaṭat iti ..29.. ath tamevārthaṁ dr̥ṣṭāntadvāreṇ dr̥ḍhayati --rayaṇaṁ ratnaṁ ih jagati . kiṁnām . iṁdaṇīlaṁ indranīlasaṁjñam . kiṁviśiṣṭam . duddhajjhasiyaṁ dugdhe nikṣiptaṁ jahā yathā sabhāsāe svakīyaprabhayā abhibhūy tiraskr̥tya . kim . taṁ pi duddhaṁ tatpūrvoktaṁ dugdhamapi vaṭṭadi vartate . iti dr̥ṣṭānto gataḥ . tah ṇāṇamaṭṭhesu tathā jñānamartheṣu vartat iti . tadyathā ---yathendranīlaratnaṁ kartr̥ svakīyanīlaprabhayā karaṇabhūtayā dugdhaṁ nīlaṁ kr̥tvā vartate, tathā niścayaratnatrayātmakaparamasāmāyik- saṁyamen yadutpannaṁ kevalajñānaṁ tat svaparaparicchittisāmarthyen samastājñānāndhakāraṁ tiraskr̥tya yah kahā jātā hai ki ‘merī ān̐kh bahutase padārthoṁmeṁ jā pahun̐catī hai .’ isīprakār yadyapi kevalajñānaprāpta ātmā apane pradeśoṁke dvārā jñey padārthoṁko sparśa nahīṁ karatā isaliye vah niścayase to jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa hai tathāpi jñāyak -darśak śaktikī kisī param adbhut vicitratāke kāraṇ (niścayase dūr rahakar bhī) vah samasta jñeyākāroṁko jānatā -dekhatā hai, isaliye vyavahārase yah kahā jātā hai ki ‘ātmā sarvadravya -paryāyoṁmeṁ praviṣṭa ho jātā hai .’ isaprakār vyavahārase jñey padārthoṁmeṁ ātmākā praveś siddha hotā hai ..29..

ab, yahān̐ isaprakār (dr̥ṣṭāntapūrvak) yah spaṣṭa karate haiṁ ki jñān padārthoṁmeṁ pravr̥tta hotā hai : —

anvayārtha : — [yathā ] jaise [ih ] is jagatameṁ [dugdhādhyuṣitaṁ ] dūdhameṁ paṛā huā [indranīlaṁ ratnaṁ ] indranīl ratna [svabhāsā ] apanī prabhāke dvārā [tad api dugdhaṁ ] us dūdhameṁ [abhibhūy ] vyāpta hokar [vartate ] vartatā hai, [tathā ] usīprakār [jñānaṁ ] jñān (arthāt jñātr̥dravya) [artheṣu ] padārthoṁmeṁ vyāpta hokar vartatā hai ..30..

jyam dūdhamāṁ sthit indranīlamaṇi svakīy prabhā vaṛe dūdhane viṣe vyāpī rahe, tyam jñān paṇ artho viṣe.30.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version

saṁvedanamapyātmano‘bhinnatvāt kartraṁśenātmatāmāpannaṁ karaṇāṁśen jñānatāmāpannen kāraṇabhūtā- nāmarthānāṁ kāryabhūtān samastajñeyākārānabhivyāpya vartamānaṁ, kārya kāraṇatvenopacarya jñānamarthān- bhibhūy vartat ityucyamānaṁ na vipratiṣidhyate ..30..

yugapadev sarvapadārtheṣu paricchittyākāreṇ vartate . ayamatra bhāvārthaḥ ---kāraṇabhūtānāṁ sarvapadārthānāṁ kāryabhūtāḥ paricchittyākārā upacāreṇārthā bhaṇyante, teṣu ca jñānaṁ vartat iti bhaṇyamāne‘pi vyavahāreṇ doṣo nāstīti ..30.. ath pūrvasūtreṇ bhaṇitaṁ jñānamartheṣu vartate vyavahāreṇātra punararthā jñāne vartanta ityupadiśati – jai yadi cet te aṭṭhā ṇa saṁti te padārthāḥ svakīyaparicchittyākārasamarpaṇadvāreṇādarśe bimbavanna santi . kva . ṇāṇe kevalajñāne . ṇāṇaṁ ṇa hodi savvagayaṁ tadā jñānaṁ sarvagataṁ na bhavati . savvagayaṁ vartatā huā dikhāī detā hai, usīprakār 1saṁvedan(jñān) bhī ātmāse abhinna honese kartā – aṁśase ātmatāko prāpta hotā huā jñānarūp kāraṇ -aṁśake dvārā 2kāraṇabhūt padārthoṁke kāryabhūt samasta jñeyākāroṁmeṁ vyāpta hotā huā vartatā hai, isaliye kāryameṁ kāraṇakā (-jñeyākāroṁmeṁ padārthoṁkā) upacār karake yah kahanemeṁ virodh nahīṁ ātā ki ‘jñān padārthoṁmeṁ vyāpta hokar vartatā hai .’

bhāvārtha : — jaise dūdhase bhare hue pātrameṁ paṛā huā indranīl ratna (nīlamaṇi) sāre dūdhako (apanī prabhāse nīlavarṇa kar detā hai isaliye vyavahārase ratna aur ratnakī prabhā sāre dūdhameṁ) vyāpta kahī jātī hai, isīprakār jñeyoṁse bhare hue viśvameṁ rahanevālā ātmā samasta jñeyoṁko (lokālokako) apanī jñānaprabhāke dvārā prakāśit karatā hai arthāt jānatā hai isaliye vyavahārase ātmākā jñān aur ātmā sarvavyāpī kahalātā hai . (yadyapi niścayase ve apane asaṁkhya pradeśoṁmeṁ hī rahate haiṁ, jñeyoṁmeṁ praviṣṭa nahīṁ hote) ..30..

ab, aisā vyakta karate haiṁ ki is prakār padārtha 3jñānameṁ vartate haiṁ : — 1. pramāṇadr̥ṣṭise saṁvedan arthāt jñān kahane par ananta guṇaparyāyoṁkā piṁḍ samajhameṁ ātā hai . usameṁ yadi kartā,

karaṇ ādi aṁś kiye jāyeṁ to kartā – aṁś vah akhaṁḍ ātmadravya hai aur karaṇ -aṁś vah jñānaguṇ hai . 2. padārtha kāraṇ haiṁ aur unake jñeyākār (dravya -guṇ -paryāy) kārya haiṁ . 3. is gāthāmeṁ bhī ‘jñān’ śabdase ananta guṇ -paryāyoṁkā piṁḍarūp jñātr̥dravya samajhanā cāhiye .

nav hoy artho jñānamāṁ, to jñān sau -gat paṇ nahīṁ, ne sarvagat che jñān to kyam jñānasthit artho nahīṁ ?.31.

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version

yadi khalu nikhilātmīyajñeyākārasamarpaṇadvāreṇāvatīrṇāḥ sarve‘rthā na pratibhānti jñāne tadā tanna sarvagatamabhyupagamyet . abhyupagamyet vā sarvagataṁ, tarhi sākṣāt saṁvedanamukurunda- bhūmikāvatīrṇa(prati)bimbasthānīyasvīyasvīyasaṁvedyākārakāraṇāni paramparayā pratibimbasthānīy- saṁvedyākārakāraṇānīti kathaṁ na jñānasthāyino‘rthā niścīyante .. 31 .. vā ṇāṇaṁ vyavahāreṇ sarvagataṁ jñānaṁ sammataṁ cedbhavatāṁ kahaṁ ṇa ṇāṇaṭṭhiyā aṭṭhā tarhi vyavahāranayen svakīyajñeyākāraparicchittisamarpaṇadvāreṇ jñānasthitā arthāḥ kathaṁ na bhavanti kiṁtu bhavantyeveti . atrāyamabhiprāyaḥ --yat ev vyavahāreṇ jñeyaparicchittyākāragrahaṇadvāreṇ jñānaṁ sarvagataṁ bhaṇyate, tasmādev jñeyaparicchittyākārasamarpaṇadvāreṇ padārthā api vyavahāreṇ jñānagatā bhaṇyanta iti ..31.. ath jñāninaḥ padārthaiḥ sah yadyapi vyavahāreṇ grāhyagrāhakasambandho‘sti tathāpi saṁśleṣādisambandho nāsti, ten kāraṇen jñeyapadārthaiḥ sah bhinnatvameveti pratipādayati — geṇhadi ṇev ṇa

anvayārtha : — [yadi ] yadi [te arthāḥ ] ve padārtha [jñāne na saṁti ] jñānameṁ na hoṁ to [jñānaṁ ] jñān [sarvagataṁ ] sarvagat [na bhavati ] nahīṁ ho sakatā [vā ] aur yadi [jñānaṁ sarvagataṁ ] jñān sarvagat hai to [arthāḥ ] padārtha [jñānasthitāḥ ] jñānasthit [kathaṁ na ] kaise nahīṁ haiṁ ? (arthāt avaśya haiṁ) ..31..

ṭīkā : — yadi samasta sva -jñeyākāroṁke samarpaṇ dvārā (jñānameṁ) avatarit hote hue samasta padārtha jñānameṁ pratibhāsit na hoṁ to vah jñān sarvagat nahīṁ mānā jātā . aur yadi vah (jñān) sarvagat mānā jāye, to phi ra (padārtha) sākṣāt jñānadarpaṇ -bhūmikāmeṁ avatarit 1bimbakī bhān̐ti apane -apane jñeyākāroṁke kāraṇ (honese) aur 2paramparāse pratibimbake samān jñeyākāroṁke kāraṇ honese padārtha kaise jñānasthit niścit nahīṁ hote ? (avaśya hī jñānasthit niścit hote haiṁ)

bhāvārtha : — darpaṇameṁ mayūr, mandir, sūrya, vr̥kṣa ityādike pratibimba paṛate haiṁ . vahān̐ niścayase to pratibimba darpaṇakī hī avasthāyeṁ haiṁ, tathāpi darpaṇameṁ pratibimba dekhakar 3kāryameṁ kāraṇakā upacār karake vyavahārase kahā jātā hai ki ‘mayūrādik darpaṇameṁ haiṁ .’ isīprakār 1. bimba = jisakā darpaṇameṁ pratibiṁb paṛā ho vah . (jñānako darpaṇakī upamā dī jāye to, padārthoṁke

jñeyākār bimba samān haiṁ aur jñānameṁ honevāle jñānakī avasthārūp jñeyākār pratibimba samān haiṁ) . 2. padārtha sākṣāt svajñeyākāroṁke kāraṇ haiṁ (arthāt padārtha apane -apane dravya -guṇ -paryāyoṁke sākṣāt

kāraṇ haiṁ ) aur paramparāse jñānakī avasthārūp jñeyākāroṁke (jñānākāroṁke) kāraṇ haiṁ . 3. pratibimba naimittik kārya haiṁ aur mayūrādi nimitta -kāraṇ haiṁ .

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version

athaivaṁ jñānino‘rthaiḥ sahānyonyavr̥ttimattve‘pi paragrahaṇamokṣaṇapariṇamanābhāven sarvaṁ paśyato‘dhyavasyataścātyantaviviktatvaṁ bhāvayati —

ab, isaprakār (vyavahārase) ātmākī padārthoṁke sāth ek dūsareṁmeṁ pravr̥tti hone par bhī, (niścayase) vah parakā grahaṇ -tyāg kiye binā tathā pararūp pariṇamit hue binā sabako dekhatā -jānatā hai isaliye use (padārthoṁke sāth) atyanta bhinnatā hai aisā batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [kevalī bhagavān ] kevalī bhagavān [paraṁ ] parako [na ev gr̥hṇāti ] grahaṇ nahīṁ karate, [na muṁcati ] choṛate nahīṁ, [na pariṇamati ] pararūp pariṇamit nahīṁ hote; [saḥ ] ve [niravaśeṣaṁ sarvaṁ ] niravaśeṣarūpase sabako (sampūrṇa ātmāko, sarva jñeyoṁko) [samantataḥ ] sarva orase (sarva ātmapradeśoṁse) [paśyati jānāti ] dekhate – jānate haiṁ ..32..

prabhu kevalī na grahe, na choḍe, pararūpe nav pariṇame; dekhe ane jāṇe niḥśeṣe sarvataḥ te sarvane.32.

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version

ayaṁ khalvātmā svabhāvat ev paradravyagrahaṇamokṣaṇapariṇamanābhāvātsvatattvabhūtakeval- jñānasvarūpeṇ vipariṇamya niṣkamponmajjajjyotirjātyamaṇikalpo bhūtvā‘vatiṣṭhamānaḥ samantataḥ sphu ritadarśanajñānaśaktiḥ, samastamev niḥśeṣatayātmānamātmanātmani saṁcetayate . athavā yugapadev sarvārthasārthasākṣātkaraṇen jñaptiparivartanābhāvāt saṁbhāvitagrahaṇamokṣaṇalakṣaṇakriyāvirāmaḥ prathamamev samastaparicchedyākārapariṇatatvāt punaḥ paramākārāntaramapariṇamamānaḥ samantato‘pi viśvamaśeṣaṁ paśyati jānāti ca . evamasyātyantaviviktatvamev ..32.. paradravyaṁ na jānāti . pecchadi samaṁtado so jāṇadi savvaṁ ṇiravasesaṁ tathāpi vyavahāranayen paśyati samantataḥ sarvadravyakṣetrakālabhāvairjānāti ca sarvaṁ niravaśeṣam . athavā dvitīyavyākhyānam — abhyantare kāmakrodhādi bahirviṣaye pañcendriyaviṣayādikaṁ bahirdravyaṁ na gr̥hṇāti, svakīyānantajñānādicatuṣṭayaṁ ca na muñcati yatastataḥ kāraṇādayaṁ jīvaḥ kevalajñānotpattikṣaṇ ev yugapatsarvaṁ jānansan paraṁ vikalpāntaraṁ na pariṇamati . tathābhūtaḥ san kiṁ karoti . svatattvabhūtakevalajñānajyotiṣā jātyamaṇikalpo niḥkampacaitanyaprakāśo bhūtvā svātmānaṁ svātmanā svātmani jānātyanubhavati . tenāpi kāraṇen paradravyaiḥ sah bhinnatvamevetyabhiprāyaḥ ..32.. evaṁ jñānaṁ jñeyarūpeṇ na pariṇamatītyādivyākhyānarūpeṇ tr̥tīyasthale

ṭīkā : — yah ātmā, svabhāvase hī paradravyake grahaṇ -tyāgakā tathā paradravyarūpase pariṇamit honekā (usake) abhāv honese, svatattvabhūt kevalajñānarūpase pariṇamit hokar niṣkaṁp nikalanevālī jyotivālā uttam maṇi jaisā hokar rahatā huā, (1) jisake sarva orase (sarva ātmapradeśoṁse) darśanajñānaśakti sphu rit hai aisā hotā huā, niḥśeṣarūpase paripūrṇa ātmāko ātmāse ātmāmeṁ saṁcetatā -jānatā -anubhav karatā hai, athavā (2) ekasāth hī sarva padārthoṁke samūhakā 2sākṣātkār karaneke kāraṇ jñaptiparivartanakā abhāv honese jisake 3grahaṇatyāgarūp kriyā virāmako prāpta huī hai aisā hotā huā, pahalese hī samasta jñeyākārarūp pariṇamit honese phi ra pararūpase — 4ākārāntararūpase nahīṁ pariṇamit hotā huā sarva prakārase aśeṣ viśvako, (mātra) dekhatā -jānatā hai . isaprakār (pūrvokta donoṁ prakārase) usakā (ātmākā padārthoṁse) atyanta bhinnatva hī hai .

bhāvārtha : — kevalībhagavān sarva ātmapradeśoṁse apaneko hī anubhav karate rahate haiṁ; isaprakār ve paradravyoṁse sarvathā bhinna haiṁ . athavā, kevalī bhagavānako sarva padārthoṁkā yugapat 1. niḥśeṣarūpase = kuch bhī kiṁcit mātra śeṣ na rahe isaprakār se . 2. sākṣātkār karanā = pratyakṣa jānanā . 3. jñaptikriyākā badalate rahanā arthāt jñānameṁ ek jñeyako grahaṇ karanā aur dūsareko choṛanā so grahaṇ -tyāg

hai; isaprakārakā grahaṇ -tyāg vah kriyā hai, aisī kriyākā kevalībhagavānake abhāv huā hai . 4. ākārāntar = anya ākār .

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version

ab kevalajñānīko aur śrutajñānīko aviśeṣarūpase dikhākar viśeṣ ākāṁkṣāke kṣobhakā kṣay karate haiṁ (arthāt kevalajñānīmeṁ aur śrutajñānīmeṁ antar nahīṁ hai aisā batalākar viśeṣ jānanekī icchāke kṣobhako naṣṭa karate haiṁ ) : —

anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo vāstavameṁ [śruten ] śrutajñānake dvārā [svabhāven jñāyakaṁ ] svabhāvase jñāyak (arthāt jñāyākasvabhāv) [ātmānaṁ ] ātmāko [vijānāti ] jānatā hai [taṁ ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokake prakāśak [r̥ṣayaḥ ] r̥ṣīśvaragaṇ [śrutakevalinaṁ bhaṇanti ] śrutakevalī kahate haiṁ ..33..

śrutajñānathī jāṇe khare jñāyakasvabhāvī ātmane, r̥ṣio prakāśak lokanā śrutakevalī tene kahe. 33.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version

yathā bhagavān yugapatpariṇatasamastacaitanyaviśeṣaśālinā kevalajñānenānādinidhan- niṣkāraṇāsādhāraṇasvasaṁcetyamānacaitanyasāmānyamahimnaścetakasvabhāvenaikatvāt kevalasyātman ātmanātmani saṁcetanāt kevalī, tathāyaṁ jano‘pi kramapariṇamamāṇakatipayacaitanyaviśeṣ- śālinā śrutajñānenānādinidhananiṣkāraṇāsādhāraṇasvasaṁcetyamānacaitanyasāmānyamahimnaścetak- svabhāvenaikatvāt kevalasyātman ātmanātmani saṁcetanāt śrutakevalī . alaṁ viśeṣā- kāṁkṣākṣobheṇ, svarūpaniścalairevāvasthīyate ..33.. vijānāti viśeṣeṇ jānāti viṣayasukhānandavilakṣaṇanijaśuddhātmabhāvanotthaparamānandaikalakṣaṇasukh- rasāsvādenānubhavati . kam . appāṇaṁ nijātmadravyam . jāṇagaṁ jñāyakaṁ kevalajñānasvarūpam . ken kr̥tvā . sahāveṇ samastavibhāvarahitasvasvabhāven . taṁ suyakevaliṁ taṁ mahāyogīndraṁ śrutakevalinaṁ bhaṇaṁti kathayanti . ke kartāraḥ . isiṇo r̥ṣayaḥ . kiṁviśiṣṭāḥ . logappadīvayarā lokapradīpak rā lokaprakāśakā iti . ato vistaraḥ ---yugapatpariṇatasamastacaitanyaśālinā kevalajñānen anādyanantaniṣkāraṇānya- dravyāsādhāraṇasvasaṁvedyamānaparamacaitanyasāmānyalakṣaṇasya paradravyarahitatven kevalasyātman ātmani svānubhavanādyathā bhagavān kevalī bhavati, tathāyaṁ gaṇadharadevādiniścayaratnatrayārādhakajano‘pi 1. anādinidhan = anādi -ananta (caitanyasāmānya ādi tathā anta rahit hai) . 2. niṣkāraṇ = jisakā koī kāraṇ nahīṁ haiṁ aisā; svayaṁsiddha; sahaj . 3. asādhāraṇ = jo anya kisī dravyameṁ na ho, aisā . 4. svasaṁvedyamān = svataḥ hī anubhavameṁ ānevālā . 5. cetak = cetanevālā; darśakajñāyak . 6. ātmā niścayase paradravyake tathā rāgadveṣādike saṁyogoṁ tathā guṇaparyāyake bhedoṁse rahit, mātra cetakasvabhāvarūp

kevalajñānake dvārā, 1anādinidhan -2niṣkāraṇ -3asādhāraṇ -4svasaṁvedyamān caitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo 5cetakasvabhāvase ekatva honese keval (akelā, śuddha, akhaṁḍ) hai aise ātmāko ātmāse ātmāmeṁ anubhav karaneke kāraṇ kevalī haiṁ; usīprakār ham bhī, kramaśaḥ pariṇamit hote hue kitane hī caitanyaviśeṣoṁseyukta śrutajñānake dvārā, anādinidhan- niṣkāraṇ -asādhāraṇ -svasaṁvedyamān -caitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo cetak svabhāvake dvārā ekatva hone se 6keval (akelā) hai aise ātmāko ātmāse ātmāmeṁ anubhav karaneke kāraṇ śrutakevalī haiṁ . (isaliye) viśeṣ ākāṁkṣāke kṣobhase bas ho; (ham to) svarūpaniścal hī rahate haiṁ .

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version

pūrvoktalakṣaṇasyātmano bhāvaśrutajñānen svasaṁvedanānniścayaśrutakevalī bhavatīti . kiṁc --yathā ko‘pi devadatta ādityodayen divase paśyati, rātrau kimapi pradīpeneti . tathādityodayasthānīyen kevalajñānen divasasthānīyamokṣaparyāye bhagavānātmānaṁ paśyati, saṁsārī vivekijanaḥ punarniśāsthānīyasaṁsāraparyāye

kahalāte, kintu keval arthāt śuddha ātmāko jānane -anubhav karanese ‘kevalī’ kahalāte haiṁ . keval (-śuddha) ātmāke jānane -anubhav karanevālā śrutajñānī bhī ‘śrutakevalī’ kahalātā hai . kevalī aur śrutakevalīmeṁ itanā mātra antar hai ki — jisameṁ caitanyake samasta viśeṣ ek hī sāth pariṇamit hote haiṁ aise kevalajñānake dvārā kevalī keval ātmākā anubhav karate haiṁ jisameṁ caitanyake kuch viśeṣ kramaśaḥ pariṇamit hote haiṁ aise śrutajñānake dvārā śrutakevalī keval ātmākā anubhav karate haiṁ; arthāt, kevalī sūryake samān kevalajñānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate haiṁ tathā śrutakevalī dīpakake samān śrutajñānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate haiṁ, isaprakār kevalī aur śrutakevalīmeṁ svarūpasthiratākī taratamatārūp bhed hī mukhya hai, kam- barḥ (padārtha) jānanerūp bhed atyanta gauṇ hai . isaliye adhik jānanekī icchākā kṣobh choṛakar svarūpameṁ hī niścal rahanā yogya hai . yahī kevalajñān -prāptikā upāy hai ..33..

ab, jñānake śrut -upādhikr̥t bhedako dūr karate haiṁ (arthāt aisā batalāte haiṁ ki śrutajñān bhī jñān hī hai, śrutarūp upādhike kāraṇ jñānameṁ koī bhed nahīṁ hotā) : —

vacanoṁke dvārā [jinopadiṣṭaṁ ] jinendra bhagavānake dvārā upadiṣṭa vah [tajjñaptiḥ hī ] usakī jñapti [jñānaṁ ] jñān hai [ca ] aur use [sūtrasya jñaptiḥ ] sūtrakī jñapti (śrutajñān) [bhaṇitā ] kahā gayā hai ..34..

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version

tajjñaptirhi jñānam . śrutaṁ tu tatkāraṇatvāt jñānatvenopacaryat ev . evaṁ sati sūtrasya jñaptiḥ śrutajñānamityāyāti . ath sūtramupādhitvānnādriyate jñaptirevāvaśiṣyate . sā ca kevalinaḥ śrutakevalinaścātmasaṁcetane tulyaiv iti nāsti jñānasya śrutopādhibhedaḥ .. 34 .. pradīpasthānīyen rāgādivikalparahitaparamasamādhinā nijātmānaṁ paśyatīti . ayamatrābhiprāyaḥ ---ātmā parokṣaḥ, kathaṁ dhyānaṁ kriyate iti sandehaṁ kr̥tvā paramātmabhāvanā na tyājyeti ..33.. ath śabdarūpaṁ dravyaśrutaṁ vyavahāreṇ jñānaṁ niścayenārthaparicchittirūpaṁ bhāvaśrutamev jñānamiti kathayati . athavātmabhāvanārato niścayaśrutakevalī bhavatīti pūrvasūtre bhaṇitam . ayaṁ tu vyavahāraśrutakevalīti kathyate ---suttaṁ dravyaśrutam . kathambhūtam . jiṇovadiṭṭhaṁ jinopadiṣṭam . kaiḥ kr̥tvā . poggaladavvappagehiṁ vayaṇehiṁ pudgaladravyātmakairdivyadhvanivacanaiḥ . taṁ jāṇaṇā hi ṇāṇaṁ ten pūrvokta śabdaśrutādhāreṇ jñaptirarthapari- cchittirjñānaṁ bhaṇyate hi sphu ṭam . suttassa ya jāṇaṇā bhaṇiyā pūrvoktadravyaśrutasyāpi vyavahāreṇ jñānavyapadeśo bhavati na tu niścayeneti . tathā hi --yathā niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo jīvaḥ paścādvayavahāreṇ naranārakādirūpo‘pi jīvo bhaṇyate; tathā niścayenākhaṇḍaikapratibhāsarūpaṁ samasta- vastuprakāśakaṁ jñānaṁ bhaṇyate, paścādvayavahāreṇ meghapaṭalāvr̥tādityasyāvasthāviśeṣavatkarmapaṭalāvr̥tā- khaṇḍaikajñānarūpajīvasya matijñānaśrutajñānādivyapadeśo bhavatīti bhāvārthaḥ ..34.. ath bhinnajñānenātmā 1. syātkār = ‘syāt’ śabda . (syāt = kathaṁcit; kisī apekṣāse) 2. jñapti = jānanā; jānanekī kriyā; jānanakriyā .

svayaṁ jānakar upadiṣṭa 1syātkār cihnayukta, paudagalik śabdabrahma hai . usakī 2jñapti (-śabdabrahmako jānanevālī jñātr̥kriyā) so jñān hai; śrut (-sūtra) to usakā (-jñānakā) kāraṇ honese jñānake rūpameṁ upacārase hī kahā jātā hai (jaise ki annako prāṇ kahā jātā hai) . aisā honese yah phalit huā ki ‘sūtrakī jñapti’ so śrutajñān hai . ab yadi sūtra to upādhi honese usakā ādar na kiyā jāye to ‘jñapti’ hī śeṣ rah jātī hai; (‘sūtrakī jñapti’ kahane par niścayase jñapti kahīṁ paudgalik sūtrakī nahīṁ, kintu ātmākī hai; sūtra jñaptikā svarūpabhūt nahīṁ, kintu viśeṣ vastu arthāt upādhi hai; kyoṁki sūtra na ho to vahān̐ bhī jñapti to hotī hī hai . isaliye yadi sūtrako na ginā jāy to ‘jñapti’ hī śeṣ rahatī hai .) aur vah (-jñapti) kevalī aur śrutakevalīke ātmānubhavanameṁ samān hī hai . isaliye jñānameṁ śrut- upādhikr̥t bhed nahīṁ hai ..34..

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version

apr̥thagbhūtakartr̥karaṇatvaśaktipāramaiśvaryayogitvādātmano ya ev svayamev jānāti sa ev jñānamantarlīnasādhakatamoṣṇatvaśakteḥ svataṁtrasya jātavedaso dahanakriyāprasiddheruṣṇa- jñānī na bhavatītyupadiśati — jo jāṇadi so ṇāṇaṁ yaḥ kartā jānāti sa jñānaṁ bhavatīti . tathā hi — yathā saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi sati paścādabhedanayen dahanakriyāsamarthoṣṇaguṇen pariṇato- ‘gnirapyuṣṇo bhaṇyate, tathārthakriyāparicchittisamarthajñānaguṇen pariṇat ātmāpi jñānaṁ bhaṇyate . tathā coktam – ‘jānātīti jñānamātmā’ . ṇa havadi ṇāṇeṇ jāṇago ādā sarvathaiv bhinnajñānenātmā jñāyako na

ab, ātmā aur jñānakā karttr̥tva -karaṇatvakr̥t bhed dūr karate haiṁ (arthāt paramārthataḥ abhed ātmāmeṁ, ‘ātmā jñātr̥kriyākā kartā hai aur jñān karaṇ hai’ aisā vyavahārase bhed kiyā jātā hai, tathāpi ātmā aur jñān bhinna nahīṁ haiṁ isaliye abhedanayase ‘ātmā hī jñān hai’ aisā samajhāte haiṁ) : —

anvayārtha : — [yaḥ jānāti ] jo jānatā hai [saḥ jñānaṁ ] so jñān hai (arthāt jo jñāyak hai vahī jñān hai), [jñānen ] jñānake dvārā [ātmā ] ātmā [jñāyakaḥ bhavati ] jñāyak hai [na ] aisā nahīṁ hai . [svayaṁ ] svayaṁ hī [jñānaṁ pariṇamate ] jñānarūp pariṇamit hotā hai [sarve arthāḥ ] aur sarva padārtha [jñānasthitāḥ ] jñānasthit haiṁ ..35..

ṭīkā : — ātmā apr̥thagbhūt kartr̥tva aur karaṇatvakī śaktirūp 1pāramaiśvaryavān honese jo svayamev jānatā hai (arthāt jo jñāyak hai) vahī jñān hai; jaise – jisameṁ 2sādhakatam uṣṇatvaśakti antarlīn hai, aisī 3svataṁtra agnike 4dahanakriyākī prasiddhi honese uṣṇatā kahī jātī hai . parantu aisā nahīṁ hai ki jaise pr̥thagvartī han̐siyese devadatta kāṭanevālā kahalātā hai usīprakār 1. pāramaiśvarya = param sāmarthya; parameśvaratā . 2.sādhakatam = utkr̥ṣṭa sādhan vah karaṇ . 3. jo svataṁtra rūpase kare vah kartā . 4. agni jalānekī kriyā karatī hai, isaliye use uṣṇatā kahā jātā hai .

je jāṇato te jñān, nahi jīv jñānathī jñāyak bane; pote praṇamato jñānarūp, ne jñānasthit sau artha che. 35.

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version

vyapadeśavat . na tu yathā pr̥thagvartinā dātreṇ lāvako bhavati devadattastathā jñānen jñāyako bhavatyātmā . tathā satyubhayoracetanatvamacetanayoḥ saṁyoge‘pi na paricchittiniṣpattiḥ . pr̥thaktva- vartinorapi paricchedābhyupagame parapariccheden parasya paricchittirbhūtiprabhr̥tīnāṁ ca paricchittiprasūti- ranaṁku śā syāt . kiṁc – svato‘vyatiriktasamastaparicchedyākārapariṇataṁ jñānaṁ svayaṁ pariṇam- mānasya kāryabhūtasamastajñeyākārakāraṇībhūtāḥ sarve‘rthā jñānavartin ev kathaṁcidbhavanti; kiṁ jñātr̥jñānavibhāgakleśakalpanayā ..35..

bhavatīti . ath matam --yathā bhinnadātreṇ lāvako bhavati devadattastathā bhinnajñānen jñāyako bhavatu ko doṣ iti . naivam . chedanakriyāviṣaye dātraṁ bahiraṅgopakaraṇaṁ tadbhinnaṁ bhavatu, abhyantaropakaraṇaṁ tu devadattasya chedanakriyāviṣaye śaktiviśeṣastaccābhinnamev bhavati; tathārthaparicchittiviṣaye jñānamevā- bhyantaropakaraṇaṁ tathābhinnamev bhavati, upādhyāyaprakāśādibahiraṅgopakaraṇaṁ tadbhinnamapi bhavatu doṣo nāsti . yadi ca bhinnajñānen jñānī bhavati tarhi parakīyajñānen sarve‘pi kumbhastambhādijaḍapadārthā jñānino (pr̥thagvartī) jñānase ātmā jānanevālā (-jñāyak) hai . yadi aisā ho to donoṁke acetanatā ā jāyegī aur acetanoṁkā saṁyog hone par bhī jñapti utpanna nahīṁ hogī . ātmā aur jñānake pr̥thagvartī hone par bhī yadi ātmāke jñaptikā honā mānā jāye to parajñānake dvārā parako jñapti ho jāyegī aur isaprakār rākh ityādike bhī jñaptikā udbhav niraṁkuś ho jāyegā . (‘ātmā aur jñān pr̥thak haiṁ kintu jñān ātmāke sāth yukta ho jātā hai isaliye ātmā jānanekā kārya karatā hai’ yadi aisā mānā jāye to jaise jñān ātmāke sāth yukta hotā hai, usīprakār rākh, ghaṛā, staṁbh ityādi samasta padārthoṁke sāth yukta ho jāye aur usase ve sab padārtha bhī jānanekā kārya karane lageṁ; kintu aisā to nahīṁ hotā, isaliye ātmā aur jñān pr̥thak nahīṁ haiṁ ) aur, apanese abhinna aise samasta jñeyākārarūp pariṇamit jo jñān hai usarūp svayaṁ pariṇamit honevāleko, kāryabhūt samasta jñeyākāroṁke kāraṇabhūt samasta padārtha jñānavarti hī kathaṁcit haiṁ . (isaliye) jñātā aur jñānake vibhāgakī kliṣṭa kalpanāse kyā prayojan hai ? ..35..

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version

yataḥ paricchedarūpeṇ svayaṁ vipariṇamya svataṁtra ev paricchinatti tato jīv ev jñānamanyadravyāṇāṁ tathā pariṇantuṁ paricchettuṁ cāśakteḥ . jñeyaṁ tu vr̥ttavartamānavartiṣyamāṇavicitra- paryāyaparamparāprakāreṇ tridhākālakoṭisparśitvādanādyanantaṁ dravyam . tattu jñeyatāmāpadyamānaṁ dvedhātmaparavikalpāt . iṣyate hi svaparaparicchedakatvādavabodhasya bodhyasyaivaṁvidhaṁ dvaividhyam .

nanu svātmani kriyāvirodhāt kathaṁ nāmātmaparicchedakatvam . kā hi nām kriyā kīdr̥śaśca virodhaḥ . kriyā hyatra virodhinī samutpattirūpā vā jñaptirūpā vā . utpattirūpā hi tāvannaikaṁ svasmātprajāyat ityāgamādviruddhaiv . jñaptirūpāyāstu prakāśanakriyayev pratyavasthitatvānna bhavantu, na ca tathā . ṇāṇaṁ pariṇamadi sayaṁ yat ev bhinnajñānen jñānī na bhavati tat ev ghaṭotpattau mr̥tpiṇḍa iv svayamevopādānarūpeṇātmā jñānaṁ pariṇamati . aṭṭhā ṇāṇaṭṭhiyā savve vyavahāreṇ jñeyapadārthā ādarśe bimbamiv paricchittyākāreṇ jñāne tiṣṭhantītyabhiprāyaḥ ..35.. athātmā jñānaṁ bhavati śeṣaṁ tu jñeyamityāvedayati ---tamhā ṇāṇaṁ jīvo yasmādātmaivopādānarūpeṇ jñānaṁ pariṇamati tathaiv padārthān paricchinatti, iti bhaṇitaṁ pūrvasūtre, tasmādātmaiv jñānaṁ . ṇeyaṁ davvaṁ tasya jñānarūpasyātmano jñeyaṁ bhavati . kim . dravyam . tihā samakkhādaṁ tacca dravyaṁ kālatrayaparyāyapariṇatirūpeṇ dravyaguṇaparyāyarūpeṇ vā

anvayārtha : — [tasmāt ] isaliye [jīvaḥ jñānaṁ ] jīv jñān hai [jñeyaṁ ] aur jñey [tridhā samākhyātaṁ ] tīn prakārase varṇit (trikālasparśī) [dravyaṁ ] dravya hai . [punaḥ dravyaṁ iti ] (vah jñeyabhūt) dravya arthāt [ātmā ] ātmā (svātmā) [paraḥ ca ] aur par [pariṇāmasambaddhaḥ ] joki pariṇāmavāle haiṁ ..36..

ṭīkā : — (pūrvokta prakār) jñānarūpase svayaṁ pariṇamit hokar svataṁtratayā hī jānatā hai isaliye jīv hī jñān hai, kyoṁki anya dravya isaprakār (jñānarūp) pariṇamit hone tathā jānanemeṁ asamartha haiṁ . aur jñey, varta cukī, varta rahī aur vartanevālī aisī vicitra paryāyoṁkī paramparāke prakārase trividh kālakoṭiko sparśa karatā honese anādi -ananta aisā dravya hai . (ātmā hī jñān hai aur jñey samasta dravya haiṁ ) vah jñeyabhūt dravya ātmā aur par (-sva aur par) aise do bhedase do prakārakā hai . jñān svaparajñāyak hai, isaliye jñeyakī aisī dvividhatā mānī jātī hai .

(praśna) : — apanemeṁ kriyāke ho sakanekā virodh hai, isaliye ātmāke svajñāyakatā kaise ghaṭit hotī hai ?

(uttar) : — kaunasī kriyā hai aur kis prakārakā virodh hai ? jo yahān̐ (praśnameṁ virodhī kriyā kahī gaī hai vah yā to utpattirūp hogī yā jñaptirūp hogī . pratham, utpattirūp kriyā to ‘kahīṁ svayaṁ apanemeṁse utpanna nahīṁ ho sakatī’ is āgamakathanase viruddha hī hai; parantu

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version

tatra vipratiṣedhasyāvatāraḥ . yathā hi prakāśakasya pradīpasya paraṁ prakāśyatāmāpannaṁ prakāśayataḥ svasmin prakāśye na prakāśakāntaraṁ mr̥gyaṁ svayamev prakāśanakriyāyāḥ samupalambhāt; tathā paricchedakasyātmanaḥ paraṁ paricchedyatāmāpannaṁ paricchindataḥ svasmin paricchedye na paricchedakāntaraṁ mr̥gyaṁ svayamev paricchedanakriyāyāḥ samupalambhāt .

nanu kut ātmano dravyajñānarūpatvaṁ dravyāṇāṁ ca ātmajñeyarūpatvaṁ ca ? pariṇām- saṁbandhatvāt . yataḥ khalu ātmā dravyāṇi ca pariṇāmaiḥ sah saṁbadhyante, tat ātmano dravyālambanajñānen dravyāṇāṁ tu jñānamālambya jñeyākāreṇ pariṇatirabādhitā pratapati ..36.. tathaivotpādavyayadhrauvyarūpeṇ ca tridhā samākhyātam . davvaṁ ti puṇo ādā paraṁ ca tacca jñeyabhūtaṁ dravyamātmā bhavati paraṁ ca . kasmāt . yato jñānaṁ svaṁ jānāti paraṁ ceti pradīpavat . tacca svaparadravyaṁ kathaṁbhūtam . pariṇāmasaṁbaddhaṁ kathaṁcitpariṇāmītyarthaḥ . naiyāyikamatānusārī kaścidāh ---jñānaṁ jñānāntaravedyaṁ prameyatvāt jñaptirūp kriyāmeṁ virodh nahīṁ ātā, kyoṁki vah, prakāśan kriyākī bhān̐ti, utpattikriyāse viruddha prakārase (bhinna prakārase) hotī hai . jaise jo prakāśyabhūt parako prakāśit karatā hai aise prakāśak dīpakako sva prakāśyako prakāśit karaneke sambandhameṁ anya prakāśakakī āvaśyakatā nahīṁ hotī, kyoṁki usake svayamev prakāśan kriyākī prāpti hai; usīprakār jo jñeyabhūt parako jānatā hai aise jñāyak ātmāko sva jñeyake jānaneke sambandhameṁ anya jñāyakakī āvaśyakatā nahīṁ hotī, kyoṁki svayamev jñān -kriyā kī prāpti1 hai . (isase siddha huā ki jñān svako bhī jān sakatā hai .)

(praśna) : — ātmāko dravyoṁkī jñānarūpatā aur dravyoṁko ātmākī jñeyarūpatā kaise ( – kisaprakār ghaṭit) hai ?

(uttar) : — ve pariṇāmavāle honese . ātmā aur dravya pariṇāmayukta haiṁ, isaliye ātmāke, dravya jisakā 2ālamban haiṁ aise jñānarūpase (pariṇati), aur dravyoṁke, jñānakā 3avalamban lekar jñeyākārarūpase pariṇati abādhitarūpase tapatī hai — pratāpavaṁt vartatī hai .

1.koī paryāy svayaṁ apanemeṁse utpanna nahīṁ ho sakatī, kintu vah dravyake ādhārase – dravyameṁse utpanna hotī hai; kyoṁki yadi aisā na ho to dravyarūp ādhārake binā paryāyeṁ utpanna hone lageṁ aur jalake binā taraṁgeṁ hone lageṁ; kintu yah sab pratyakṣa viruddha hai; isaliye paryāyake utpanna honeke liye dravyarūp ādhār āvaśyak hai . isīprakār jñānaparyāy bhī svayaṁ apanemeṁse utpanna nahīṁ ho sakatī; vah ātmadravyameṁse utpanna ho sakatī hai — jo ki ṭhīk hī hai . parantu jñān paryāy svayaṁ apanese hī jñāt nahīṁ ho sakatī yah bāt yathārtha nahīṁ hai . ātma dravyameṁse utpanna honevālī jñānaparyāy svayaṁ apanese hī jñāt hotī hai . jaise dīpakarūpī ādhārameṁse utpanna hone vālī prakāśaparyāy sva -parako prakāśit karatī hai, usī prakār ātmārūpī ādhārameṁse utpanna honevālī jñānaparyāy svaparako jānatī hai . aur yah anubhav siddha bhī hai ki jñān svayaṁ apaneko jānatā hai . 2.jñānake jñeyabhūt dravya ālamban arthāt nimitta haiṁ . yadi jñān jñeyako na jāne to jñānakā jñānatva kyā ? 3.jñeyakā jñān ālamban arthāt nimitta hai . yadi jñey jñānameṁ jñāt na ho to jñeyakā jñeyatva kyā ?

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version

sarvāsāmev hi dravyajātīnāṁ trisamayāvacchinnātmalābhabhūmikatven kramapratapatsvarūpasaṁpadaḥ ghaṭādivat . parihāramāh --pradīpen vyabhicāraḥ, pradīpastāvatprameyaḥ paricchedyo jñeyo bhavati na ca pradīpāntareṇ prakāśyate, tathā jñānamapi svayamevātmānaṁ prakāśayati na ca jñānāntareṇ prakāśyate . yadi punarjñānāntareṇ prakāśyate tarhi gaganāvalambinī mahatī durnivārānavasthā prāpnotīti sūtrārthaḥ ..36.. evaṁ niścayaśrutakevalivyavahāraśrutakevalikathanamukhyatven bhinnajñānanirākaraṇen jñānajñeyasvarūpakathanen ca caturthasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam . athātītānāgataparyāyā vartamānajñāne sāṁpratā iv dr̥śyanta iti nirūpayati — savve sadasabbhūdā hi pajjayā sarve sadbhūtā asadbhūtā api paryāyāḥ ye hi sphu ṭaṁ vaṭṭaṁte te tetetetete (ātmā aur dravya samay -samay par pariṇaman kiyā karate haiṁ, ve kūṭastha nahīṁ haiṁ; isaliye ātmā jñān svabhāvase aur dravya jñey svabhāvase pariṇaman karatā hai, isaprakār jñān svabhāvameṁ pariṇamit ātmā jñānake ālambanabhūt dravyoṁko jānatā hai aur jñey -svabhāvase pariṇamit dravya jñeyake ālambanabhūt jñānameṁ — ātmāmeṁ — jñāt hote haiṁ .) ..36..

ab, aisā udyot karate haiṁ ki dravyoṁkī atīt aur anāgat paryāyeṁ bhī tātkālik paryāyoṁkī bhān̐ti pr̥thakrūpase jñānameṁ vartatī haiṁ : —

anvayārtha : — [tāsām dravyajātīnām ] un (jīvādi) dravyajātiyoṁkī [te sarve ] samasta [sadasadbhūtāḥ hi ] vidyamān aur avidyamān [paryāyāḥ ] paryāyeṁ [tātkālikāḥ iv ] tātkālik (vartamān) paryāyoṁkī bhān̐ti, [viśeṣataḥ ] viśiṣṭatāpūrvak (apane -apane bhinna- bhinna svarūpameṁ ) [jñāne vartante ] jñānameṁ vartatī haiṁ ..37..

ṭīkā : — (jīvādik) samasta dravyajātiyoṁkī paryāyoṁkī utpattikī maryādā tīnoṁkālakī maryādā jitanī honese (ve tīnoṁkālameṁ utpanna huā karatī haiṁ isaliye), unakī (un samasta dravya -jātiyoṁkī), kramapūrvak tapatī huī svarūp -sampadā vālī (-ekake bād

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version

sadbhūtāsadbhūtatāmāyānto ye yāvantaḥ paryāyāste tāvantastātkālikā ivātyantasaṁkareṇāpya- vadhāritaviśeṣalakṣaṇā ekakṣaṇ evāvabodhasaudhasthitimavataranti . na khalvetadayuktam — dr̥ṣṭā- virodhāt; draśyate hi chadmasthasyāpi vartamānamiv vyatītamanāgataṁ vā vastu cintayataḥ saṁvidālambitastadākāraḥ . — kiṁc citrapaṭīsthānīyatvāt saṁvidaḥ; yathā hi citrapaṭayāmati- vāhitānāmanupasthitānāṁ vartamānānāṁ ca vastūnāmālekhyākārāḥ sākṣādekakṣaṇ evāvabhāsante, tathā saṁvidbhittāvapi . — kiṁ ca sarvajñeyākārāṇāṁ tādātvik tvāvirodhāt; yathā hi pradhvastānāmanuditānāṁ ca vastūnāmālekhyākārā vartamānā ev, tathātītānāmanāgatānāṁ ca paryāyāṇāṁ jñeyākārā vartamānā ev bhavanti ..37.. pūrvoktāḥ paryāyā vartante pratibhāsante pratisphu ranti . kka . ṇāṇe kevalajñāne . kathaṁbhūtā iv . takkāligev tātkālikā iv vartamānā iv . kāsāṁ sambandhinaḥ . tāsiṁ davvajādīṇaṁ tāsāṁ prasiddhānāṁ dūsarī pragaṭ honevālī), vidyamānatā aur avidyamānatāko prāpta jo jitanī paryāyeṁ haiṁ, ve sab tātkālik (vartamānakālīn) paryāyoṁkī bhān̐ti, atyanta 1miśrit honepar bhī sab paryāyoṁke viśiṣṭa lakṣaṇ spaṣṭa jñāt hoṁ isaprakār, ek kṣaṇameṁ hī, jñānamaṁdirameṁ sthitiko prāpta hotī haiṁ . yah (tīnoṁ kālakī paryāyoṁkā vartamān paryāyoṁkī bhān̐ti jñānameṁ jñāt honā) ayukta nahīṁ hai; kyoṁki —

(1) usakā dr̥ṣṭāntake sāth (jagatameṁ jo dikhāī detā hai — anubhavameṁ ātā hai usake sāth ) avirodh hai . (jagatameṁ ) dikhāī detā hai ki chadmasthake bhī, jaise vartamān vastukā ciṁtavan karate hue jñān usake ākārakā avalamban karatā hai usīprakār bhūt aur bhaviṣyat vastukā ciṁtavan karate hue (bhī) jñān usake ākārakā avalamban karatā hai .

(2) aur jñān citrapaṭake samān hai . jaise citrapaṭameṁ atīt, anāgat aur vartamān vastuoṁke 2ālekhyākār sākṣāt ek kṣaṇameṁ hī bhāsit hote haiṁ; usīprakār jñānarūpī bhittimeṁ (-jñānabhūmikāmeṁ, jñānapaṭameṁ ) bhī atīt, anāgat aur vartamān paryāyoṁke jñeyākār sākṣāt ek kṣaṇameṁ hī bhāsit hote haiṁ .

(3) aur sarva jñeyākāroṁkī tātkālikatā (vartamānatā, sāmpratikatā) aviruddha hai . jaise naṣṭa aur anutpanna vastuoṁke ālekhyākār vartamān hī haiṁ, usīprakār atīt aur anāgat paryāyoṁke jñeyākār vartamān hī haiṁ . 1. jñānameṁ samasta dravyoṁkī tīnoṁkālakī paryāyeṁ ek hī sāth jñāt hone par bhī pratyek paryāyakā viśiṣṭa

svarūp -pradeś, kāl, ākār ityādi viśeṣatāyeṁ – spaṣṭa jñāt hotā hai; saṁkar – vyatikar nahīṁ hote . 2. ālekhya = ālekhan yogya; citrit karane yogya .

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version

bhāvārtha : — kevalajñān samasta dravyoṁkī tīnoṁ kālakī paryāyoṁko yugapad jānatā hai . yahān̐ yah praśna ho sakatā hai ki jñān naṣṭa aur anutpanna paryāyoṁko vartamān kālameṁ kaise jān sakatā hai ? usakā samādhān hai ki — jagatameṁ bhī dekhā jātā hai ki alpajña jīvakā jñān bhī naṣṭa aur anutpanna vastuoṁkā ciṁtavan kar sakatā hai, anumānake dvārā jān sakatā hai, tadākār ho sakatā hai; tab phi ra pūrṇa jñān naṣṭa aur anutpanna paryāyoṁko kyoṁ na jān sakegā ? jñānaśakti hī aisī hai ki vah citrapaṭakī bhān̐ti atīt aur anāgat paryāyoṁko bhī jān sakatī hai aur ālekhyatvaśaktikī bhān̐ti, dravyoṁkī jñeyatva śakti aisī hai ki unakī atīt aur anāgat paryāyeṁ bhī jñānameṁ jñeyarūp hotī haiṁ – jñāt hotī haiṁ

dravyoṁkī adbhut jñeyatvaśaktike kāraṇ kevalajñānameṁ samasta dravyoṁkī tīnoṁkālakī paryāyoṁkā ek hī samayameṁ bhāsit honā aviruddha hai ..37..

ab, avidyamān paryāyoṁkī (bhī) kathaṁcit (-kisī prakārase; kisī apekṣāse) vidyamānatā batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [ye paryāyāḥ ] jo paryāyeṁ [hi ] vāstavameṁ [na ev saṁjātāḥ ] utpanna nahīṁ huī haiṁ, tathā [ye ] jo paryāyeṁ [khalu ] vāstavameṁ [bhūtvā naṣṭāḥ ] utpanna hokar naṣṭa ho gaī haiṁ, [te ] ve [asadbhūtāḥ paryāyāḥ ] avidyamān paryāyeṁ [jñānapratyakṣāḥ bhavanti ] jñān pratyakṣa haiṁ ..38..

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version

ye khalu nādyāpi saṁbhūtimanubhavanti, ye cātmalābhamanubhūy vilayamupagatāste kilā- sadbhūtā api paricchedaṁ prati niyatatvāt jñānapratyakṣatāmanubhavantaḥ śilāstambhotkīrṇabhūtabhāvi- devavadaprakampārpitasvarūpāḥ sadbhūtā ev bhavanti ..38..

jānāti, na ca tanmayatven, niścayen tu kevalajñānādiguṇādhārabhūtaṁ svakīyasiddhaparyāyamev svasaṁvittyā- kāreṇ tanmayo bhūtvā paricchinatti jānāti, tathāsannabhavyajīvenāpi nijaśuddhātmasamyakśraddhān- jñānānuṣṭhānarūpaniścayaratnatrayaparyāy ev sarvatātparyeṇ jñātavya iti tātparyam ..37.. athātītānā- gataparyāyāṇāmasadbhūtasaṁjñā bhavatīti pratipādayati ---je ṇev hi saṁjāyā je khalu ṇaṭṭhā bhavīy pajjāyā ye naiv saṁjātā nādyāpi bhavanti, bhāvin ityarthaḥ . hi sphu ṭaṁ ye ca khalu naṣṭā vinaṣṭāḥ paryāyāḥ . kiṁ kr̥tvā . bhūtvā . te hoṁti asabbhūdā pajjāyā te pūrvoktā bhūtā bhāvinaśca paryāyā avidyamānatvādasadbhūtā bhaṇyante . ṇāṇapaccakkhā te cāvidyamānatvādasadbhūtā api vartamānajñānaviṣayatvādvayavahāreṇ bhūtārthā bhaṇyante, tathaiv jñānapratyakṣāśceti . yathāyaṁ bhagavānniścayen paramānandaikalakṣaṇasukhasvabhāvaṁ mokṣaparyāyamev tanmayatven paricchinatti, paradravyaparyāyaṁ tu vyavahāreṇeti; tathā bhāvitātmanā puruṣeṇ rāgādivikalpopādhi- rahitasvasaṁvedanaparyāy ev tātparyeṇ jñātavyaḥ, bahirdravyaparyāyāśca gauṇavr̥ttyeti bhāvārthaḥ ..38..

ṭīkā : — jo (paryāyeṁ ) abhī tak utpanna bhī nahīṁ huī aur jo utpanna hokar naṣṭa ho gaī haiṁ, ve (paryāyeṁ ) vāstavameṁ avidyamān hone par bhī, jñānake prati niyat honese (jñānameṁ niścit — sthir — lagī huī honese, jñānameṁ sīdhī jñāt honese ) 1jñānapratyakṣa vartatī huī, pāṣāṇ stambhameṁ utkīrṇa, bhūt aur bhāvī devoṁ (tīrthaṁkaradevoṁ ) kī bhān̐ti apane svarūpako akampatayā (jñānako) arpit karatī huī (ve paryāyeṁ ) vidyamān hī haiṁ ..38..

ab, inhīṁ avidyamān paryāyoṁkī jñānapratyakṣatāko dr̥rḥ karate haiṁ : — 1. pratyakṣa = akṣake prati — akṣake sanmukh — akṣake nikaṭameṁ — akṣake sambandhameṁ ho aisā .

jñāne ajāt -vinaṣṭa paryāyo taṇī pratyakṣatā nav hoy jo, to jñānane e ‘divya’ kauṇ kahe bhalā ? 39.

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version

yadi khalvasaṁbhāvitabhāvaṁ saṁbhāvitabhāvaṁ ca paryāyajātamapratighavijr̥ṁbhitākhaṁḍit- pratāpaprabhuśaktitayā prasabhenaiv nitāntamākramyākramasamarpitasvarūpasarvasvamātmānaṁ prati niyataṁ jñānaṁ na karoti, tadā tasya kutastanī divyatā syāt . ataḥ kāṣṭhāprāptasya paricchedasya sarva- metadupapannam ..39.. athāsadbhūtaparyāyāṇāṁ vartamānajñānapratyakṣatvaṁ dr̥ḍhayati — jai paccakkhamajādaṁ pajjāyaṁ palayidaṁ ca ṇāṇassa ṇa havadi vā yadi pratyakṣo na bhavati . sa kaḥ . ajātaparyāyo bhāviparyāyaḥ . na kevalaṁ bhāviparyāyaḥ pralayitaśca vā . kasya . jñānasya . taṁ ṇāṇaṁ divvaṁ ti hi ke parūveṁti tadjñānaṁ divyamiti ke prarūpayanti, na ke‘pīti . tathā hi — yadi vartamānaparyāyavadatītānāgataparyāyaṁ jñānaṁ kartr̥ kramakaraṇavyavadhān- rahitatven sākṣātpratyakṣaṁ na karoti, tarhi tat jñānaṁ divyaṁ na bhavati . vastutastu jñānamev na bhavatīti . yathāyaṁ kevalī parakīyadravyaparyāyān yadyapi paricchittimātreṇ jānāti, tathāpi niścayanayen sahajānandaikasvabhāve svaśuddhātmani tanmayatven paricchittiṁ karoti, tathā nirmalavivekijano‘pi yadyapi vyavahāreṇ parakīyadravyaguṇaparyāyaparijñānaṁ karoti, tathāpi niścayen nirvikārasvasaṁvedanaparyāye viṣayatvātparyāyeṇ parijñānaṁ karotīti sūtratātparyam ..39.. athātītānāgatasūkṣmādipadārthānindriyajñānaṁ

anvayārtha : — [yadi vā ] yadi [ajātaḥ paryāyaḥ ] anutpanna paryāy [ca ] tathā [pralayitaḥ ] naṣṭa paryāy [jñānasya ] jñānake (kevalajñānake) [pratyakṣaḥ na bhavati ] pratyakṣa na ho to [tat jñānaṁ ] us jñānako [divyaṁ iti hi ] ‘divya’ [ke prarūpayaṁti ] kaun prarūpegā ? ..39..

ṭīkā : — jisane astitvakā anubhav nahīṁ kiyā aur jisane astitvakā anubhav kar liyā hai aisī (anutpanna aur naṣṭa) paryāyamātrako yadi jñān apanī nirvighna vikasit, akhaṁḍit pratāpayukta prabhuśaktike (-mahā sāmarthya ) dvārā balāt atyanta ākramit kare (-prāpta kare), tathā ve paryāyeṁ apane svarūpasarvasvako akramase arpit kareṁ (-ek hī sāth jñānameṁ jñāt hoṁ ) isaprakār unheṁ apane prati niyat na kare (-apanemeṁ niścit na kare, pratyakṣa na jāne), to us jñānakī divyatā kyā hai ? isase (yah kahā gayā hai ki) parākāṣṭhāko prāpta jñānake liye yah sab yogya hai

bhāvārtha : — ananta mahimāvān kevalajñānakī yah divyatā hai ki vah ananta dravyoṁkī samasta paryāyoṁko (atīt aur anāgat paryāyoṁko bhī) sampūrṇatayā ek hī samay pratyakṣa jānatā hai ..39..