Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 29-39.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 5 of 28

 

Page 48 of 513
PDF/HTML Page 81 of 546
single page version

bhūtarūpidravyāṇi ca parasparapraveśamantareṇāpi jñeyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇānyevamātmā‘rthāścā-
nyonyavr̥ttimantareṇāpi viśvajñeyākāragrahaṇasamarpaṇapravaṇāḥ
..28..
athārtheṣvavr̥ttasyāpi jñāninastadvr̥ttisādhakaṁ śaktivaicitryamudyotayati
ṇa paviṭṭho ṇāviṭṭho ṇāṇī ṇeyesu rūvamiv cakkhū .
jāṇadi passadi ṇiyadaṁ akkhātīdo jagamasesaṁ ..29..
tathāhi ---yathā rūpidravyāṇi cakṣuṣā sah parasparaṁ saṁbandhābhāve‘pi svākārasamarpaṇe samarthāni, cakṣūṁṣi ca
tadākāragrahaṇe samarthāni bhavanti, tathā trailokyodaravivaravartipadārthāḥ kālatrayaparyāyapariṇatā jñānen sah

parasparapradeśasaṁsargābhāve‘pi svakīyākārasamarpaṇe samarthā bhavanti, akhaṇḍaikapratibhāsamayaṁ kevalajñānaṁ tu

tadākāragrahaṇe samarthamiti bhāvārthaḥ
..28.. ath jñānī jñeyapadārtheṣu niścayanayenāpraviṣṭo‘pi vyavahāreṇ
praviṣṭa iv pratibhātīti śaktivaicitryaṁ darśayati ---ṇa paviṭṭho niścayanayen na praviṣṭaḥ, ṇāviṭṭho vyavahāreṇ
ca nāpraviṣṭaḥ kiṁtu praviṣṭa ev . sa kaḥ kartā . ṇāṇī jñānī . keṣu madhye . ṇeyesu jñeyapadārtheṣu . kimiv .
rūvamiv cakkhū rūpaviṣaye cakṣuriv . evaṁbhūtassan kiṁ karoti . jāṇadi passadi jānāti paśyati ca . ṇiyadaṁ
niścitaṁ saṁśayarahitaṁ . kiṁviśiṣṭaḥ san . akkhātīdo akṣātītaḥ . kiṁ jānāti paśyati . jagamasesaṁ
aur rūpī padārthoṁkī bhān̐ti upacārase kahā jā sakatā hai) . jaise naitra aur unake viṣayabhūt
rūpī padārtha paraspar praveś kiye binā hī jñeyākāroṁ ko grahaṇ aur samarpaṇ karaneke
svabhāvavāle haiṁ, usī prakār ātmā aur padārtha ek dūsaremeṁ praviṣṭa hue binā hī samasta
jñeyākāroṁke grahaṇ aur samarpaṇ karaneke svabhāvavāle haiṁ
. (jis prakār ān̐kh rūpī padārthoṁmeṁ
praveś nahīṁ karatī aur rūpī padārtha ān̐khameṁ praveś nahīṁ karate to bhī ān̐kh rūpī padārthoṁke
jñeyākāroṁke grahaṇ karane
jānanekesvabhāvavālī hai aur rūpī padārtha svayaṁke jñeyākāroṁko
samarpit honejanānekesvabhāvavāle haiṁ, usīprakār ātmā padārthoṁmeṁ praveś nahīṁ karatā aur
padārtha ātmāmeṁ praveś nahīṁ karate tathāpi ātmā padārthoṁke samasta jñeyākāroṁko grahaṇ kar
lene
jānaleneke svabhāvavālā hai aur padārtha svayaṁke samasta jñeyākāroṁko samarpit ho
jānejñāt ho jāneke svabhāvavāle haiṁ .) ..28..
ab, ātmā padārthoṁmeṁ pravr̥tta nahīṁ hotā tathāpi jisase (jis śaktivaicitryase ) usakā
padārthoṁmeṁ pravr̥tta honā siddha hotā hai us śaktivaicitryako udyot karate haiṁ :
jñeye praviṣṭa na, aṇapraviṣṭa na, jāṇato jag sarvane
nitye atīndriy ātamā, jyam netra jāṇe rūpane
.29.

Page 49 of 513
PDF/HTML Page 82 of 546
single page version

na praviṣṭo nāviṣṭo jñānī jñeyeṣu rūpamiv cakṣuḥ .
jānāti paśyati niyatamakṣātīto jagadaśeṣam ..29..
yathā hi cakṣū rūpidravyāṇi svapradeśairasaṁspr̥śadapraviṣṭaṁ paricchedyamākāramātmasātkurvanna
cāpraviṣṭaṁ jānāti paśyati ca, evamātmāpyakṣātītatvātprāpyakāritāvicāragocaradūratāmavāpto
jñeyatāmāpannāni samastavastūni svapradeśairasaṁspr̥śanna praviṣṭaḥ śaktivaicitryavaśato vastuvartinaḥ
samastajñeyākārānunmūlya iv ka valayanna cāpraviṣṭo jānāti paśyati ca
. evamasya
vicitraśakti yogino jñānino‘rtheṣvapraveś iv praveśo‘pi siddhimavatarati ..29..
jagadaśeṣamiti . tathā hi ---yathā locanaṁ kartr̥ rūpidravyāṇi yadyapi niścayen na spr̥śati tathāpi vyavahāreṇ
spr̥śatīti pratibhāti loke . tathāyamātmā mithyātvarāgādyāsravāṇāmātmanaśca saṁbandhi yatkevalajñānātpūrvaṁ
viśiṣṭabhedajñānaṁ tenotpannaṁ yatkevalajñānadarśanadvayaṁ ten jagattrayakālatrayavartipadārthānniścayenāspr̥śannapi
vyavahāreṇ spr̥śati, tathā spr̥śanniv jñānen jānāti darśanen paśyati ca
. kathaṁbhūtassan .
atīndriyasukhāsvādapariṇataḥ sannakṣātīt iti . tato jñāyate niścayenāpraveś iv vyavahāreṇ jñeyapadārtheṣu
1. prāpyakāritā = jñey viṣayoṁko sparśa karake hī kārya kar sakanājān sakanā . (indriyātīt hue
ātmāmeṁ prāpyakāritāke vicārakā bhī avakāś nahīṁ hai) .
પ્ર. ૭
anvayārtha :[cakṣuḥ rūpaṁ iv ] jaise cakṣu rūpako (jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa rahakar tathā
apraviṣṭa na rahakar jānatī -dekhatī hai) usīprakār [jñānī ] ātmā [akṣātītaḥ ] indriyātīt hotā
huā [aśeṣaṁ jagat ] aśeṣ jagatako (-samasta lokālokako) [jñeyeṣu ] jñeyomāṁ [na
praviṣṭaḥ ]
apraviṣṭa rahakar [na aviṣṭaḥ ] tathā apraviṣṭa na rahakar [niyataṁ ] nirantar [jānāti
paśyati ]
jānatā -dekhatā hai
..29..
ṭīkā :jisaprakār cakṣu rūpī dravyoṁko svapradeśoṁke dvārā asparśa karatā huā
apraviṣṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā jñey ākāroṁko ātmasāt (-nijarūp) karatā huā
apraviṣṭa na rahakar jānatā -dekhatā hai; isīprakār ātmā bhī indriyātītatāke kāraṇ
1prāpyakāritākī vicāragocaratāse dūr hotā huā jñeyabhūt samasta vastuoṁko svapradeśoṁse asparśa
karatā hai, isaliye apraviṣṭa rahakar (jānatā -dekhatā hai) tathā śakti vaicitryake kāraṇ vastumeṁ
vartate samasta jñeyākāroṁko mānoṁ mūlameṁse ukhāṛakar grās kar lenese apraviṣṭa na rahakar jānatā-
dekhatā hai
. isaprakār is vicitra śaktivāle ātmāke padārthoṁmeṁ apraveśakī bhān̐ti praveś bhī siddha
hotā hai .
bhāvārtha :yadyapi ān̐kh apane pradeśoṁse rūpī padārthoṁko sparśa nahīṁ karatī isaliye vah
niścayase jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa hai tathāpi vah rūpī padārthoṁko jānatī -dekhatī hai, isaliye vyavahārase

Page 50 of 513
PDF/HTML Page 83 of 546
single page version

athaivaṁ jñānamartheṣu vartat iti saṁbhāvayati
rayaṇamih iṁdaṇīlaṁ duddhajjhasiyaṁ jahā sabhāsāe .
abhibhūy taṁ pi duddhaṁ vaṭṭadi tah ṇāṇamaṭṭhesu ..30..
ratnamihendranīlaṁ dugdhādhyuṣitaṁ yathā svabhāsā .
abhibhūy tadapi dugdhaṁ vartate tathā jñānamartheṣu ..30..
yathā kilendranīlaratnaṁ dugdhamadhivasatsvaprabhābhāreṇ tadabhibhūy vartamānaṁ dr̥ṣṭaṁ, tathā
praveśo‘pi ghaṭat iti ..29.. ath tamevārthaṁ dr̥ṣṭāntadvāreṇ dr̥ḍhayati --rayaṇaṁ ratnaṁ ih jagati .
kiṁnām . iṁdaṇīlaṁ indranīlasaṁjñam . kiṁviśiṣṭam . duddhajjhasiyaṁ dugdhe nikṣiptaṁ jahā yathā
sabhāsāe svakīyaprabhayā abhibhūy tiraskr̥tya . kim . taṁ pi duddhaṁ tatpūrvoktaṁ dugdhamapi vaṭṭadi vartate .
iti dr̥ṣṭānto gataḥ . tah ṇāṇamaṭṭhesu tathā jñānamartheṣu vartat iti . tadyathā ---yathendranīlaratnaṁ
kartr̥ svakīyanīlaprabhayā karaṇabhūtayā dugdhaṁ nīlaṁ kr̥tvā vartate, tathā niścayaratnatrayātmakaparamasāmāyik-
saṁyamen yadutpannaṁ kevalajñānaṁ tat svaparaparicchittisāmarthyen samastājñānāndhakāraṁ tiraskr̥tya
yah kahā jātā hai ki ‘merī ān̐kh bahutase padārthoṁmeṁ jā pahun̐catī hai .’ isīprakār yadyapi
kevalajñānaprāpta ātmā apane pradeśoṁke dvārā jñey padārthoṁko sparśa nahīṁ karatā isaliye vah
niścayase to jñeyoṁmeṁ apraviṣṭa hai tathāpi jñāyak -darśak śaktikī kisī param adbhut vicitratāke
kāraṇ (niścayase dūr rahakar bhī) vah samasta jñeyākāroṁko jānatā -dekhatā hai, isaliye vyavahārase
yah kahā jātā hai ki ‘ātmā sarvadravya -paryāyoṁmeṁ praviṣṭa ho jātā hai
.’ isaprakār vyavahārase
jñey padārthoṁmeṁ ātmākā praveś siddha hotā hai ..29..
ab, yahān̐ isaprakār (dr̥ṣṭāntapūrvak) yah spaṣṭa karate haiṁ ki jñān padārthoṁmeṁ pravr̥tta
hotā hai :
anvayārtha :[yathā ] jaise [ih ] is jagatameṁ [dugdhādhyuṣitaṁ ] dūdhameṁ paṛā huā
[indranīlaṁ ratnaṁ ] indranīl ratna [svabhāsā ] apanī prabhāke dvārā [tad api dugdhaṁ ] us dūdhameṁ
[abhibhūy ] vyāpta hokar [vartate ] vartatā hai, [tathā ] usīprakār [jñānaṁ ] jñān (arthāt
jñātr̥dravya) [artheṣu ] padārthoṁmeṁ vyāpta hokar vartatā hai
..30..
ṭīkā :jaise dūdhameṁ paṛā huā indranīl ratna apane prabhāsamūhase dūdhameṁ vyāpta hokar
jyam dūdhamāṁ sthit indranīlamaṇi svakīy prabhā vaṛe
dūdhane viṣe vyāpī rahe, tyam jñān paṇ artho viṣe
.30.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 84 of 546
single page version

saṁvedanamapyātmano‘bhinnatvāt kartraṁśenātmatāmāpannaṁ karaṇāṁśen jñānatāmāpannen kāraṇabhūtā-
nāmarthānāṁ kāryabhūtān samastajñeyākārānabhivyāpya vartamānaṁ, kārya kāraṇatvenopacarya jñānamarthān-
bhibhūy vartat ityucyamānaṁ na vipratiṣidhyate
..30..
athaivamarthā jñāne vartanta iti saṁbhāvayati
jadi te ṇa saṁti aṭṭhā ṇāṇe ṇāṇaṁ ṇa hodi savvagayaṁ .
savvagayaṁ vā ṇāṇaṁ kahaṁ ṇa ṇāṇaṭṭhiyā aṭṭhā ..31..
yugapadev sarvapadārtheṣu paricchittyākāreṇ vartate . ayamatra bhāvārthaḥ ---kāraṇabhūtānāṁ sarvapadārthānāṁ
kāryabhūtāḥ paricchittyākārā upacāreṇārthā bhaṇyante, teṣu ca jñānaṁ vartat iti bhaṇyamāne‘pi vyavahāreṇ
doṣo nāstīti
..30.. ath pūrvasūtreṇ bhaṇitaṁ jñānamartheṣu vartate vyavahāreṇātra punararthā jñāne vartanta
ityupadiśatijai yadi cet te aṭṭhā ṇa saṁti te padārthāḥ svakīyaparicchittyākārasamarpaṇadvāreṇādarśe
bimbavanna santi . kva . ṇāṇe kevalajñāne . ṇāṇaṁ ṇa hodi savvagayaṁ tadā jñānaṁ sarvagataṁ na bhavati . savvagayaṁ
1. pramāṇadr̥ṣṭise saṁvedan arthāt jñān kahane par ananta guṇaparyāyoṁkā piṁḍ samajhameṁ ātā hai . usameṁ yadi kartā,
karaṇ ādi aṁś kiye jāyeṁ to kartāaṁś vah akhaṁḍ ātmadravya hai aur karaṇ -aṁś vah jñānaguṇ hai .
2. padārtha kāraṇ haiṁ aur unake jñeyākār (dravya -guṇ -paryāy) kārya haiṁ .
3. is gāthāmeṁ bhī ‘jñān’ śabdase ananta guṇ -paryāyoṁkā piṁḍarūp jñātr̥dravya samajhanā cāhiye .
nav hoy artho jñānamāṁ, to jñān sau -gat paṇ nahīṁ,
ne sarvagat che jñān to kyam jñānasthit artho nahīṁ ?
.31.
vartatā huā dikhāī detā hai, usīprakār 1saṁvedan(jñān) bhī ātmāse abhinna honese kartāaṁśase
ātmatāko prāpta hotā huā jñānarūp kāraṇ -aṁśake dvārā 2kāraṇabhūt padārthoṁke kāryabhūt samasta
jñeyākāroṁmeṁ vyāpta hotā huā vartatā hai, isaliye kāryameṁ kāraṇakā (-jñeyākāroṁmeṁ padārthoṁkā)
upacār karake yah kahanemeṁ virodh nahīṁ ātā ki ‘jñān padārthoṁmeṁ vyāpta hokar vartatā hai
.
bhāvārtha :jaise dūdhase bhare hue pātrameṁ paṛā huā indranīl ratna (nīlamaṇi) sāre
dūdhako (apanī prabhāse nīlavarṇa kar detā hai isaliye vyavahārase ratna aur ratnakī prabhā sāre
dūdhameṁ) vyāpta kahī jātī hai, isīprakār jñeyoṁse bhare hue viśvameṁ rahanevālā ātmā samasta jñeyoṁko
(lokālokako) apanī jñānaprabhāke dvārā prakāśit karatā hai arthāt jānatā hai isaliye
vyavahārase ātmākā jñān aur ātmā sarvavyāpī kahalātā hai
. (yadyapi niścayase ve apane
asaṁkhya pradeśoṁmeṁ hī rahate haiṁ, jñeyoṁmeṁ praviṣṭa nahīṁ hote) ..30..
ab, aisā vyakta karate haiṁ ki is prakār padārtha 3
jñānameṁ vartate haiṁ :

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 85 of 546
single page version

yadi te na santyarthā jñāne jñānaṁ na bhavati sarvagatam .
sarvagataṁ vā jñānaṁ kathaṁ na jñānasthitā arthāḥ ..31..
yadi khalu nikhilātmīyajñeyākārasamarpaṇadvāreṇāvatīrṇāḥ sarve‘rthā na pratibhānti jñāne
tadā tanna sarvagatamabhyupagamyet . abhyupagamyet vā sarvagataṁ, tarhi sākṣāt saṁvedanamukurunda-
bhūmikāvatīrṇa(prati)bimbasthānīyasvīyasvīyasaṁvedyākārakāraṇāni paramparayā pratibimbasthānīy-
saṁvedyākārakāraṇānīti kathaṁ na jñānasthāyino‘rthā niścīyante
.. 31 ..
vā ṇāṇaṁ vyavahāreṇ sarvagataṁ jñānaṁ sammataṁ cedbhavatāṁ kahaṁ ṇa ṇāṇaṭṭhiyā aṭṭhā tarhi
vyavahāranayen svakīyajñeyākāraparicchittisamarpaṇadvāreṇ jñānasthitā arthāḥ kathaṁ na bhavanti kiṁtu
bhavantyeveti
. atrāyamabhiprāyaḥ --yat ev vyavahāreṇ jñeyaparicchittyākāragrahaṇadvāreṇ jñānaṁ sarvagataṁ
bhaṇyate, tasmādev jñeyaparicchittyākārasamarpaṇadvāreṇ padārthā api vyavahāreṇ jñānagatā bhaṇyanta
iti
..31.. ath jñāninaḥ padārthaiḥ sah yadyapi vyavahāreṇ grāhyagrāhakasambandho‘sti tathāpi
saṁśleṣādisambandho nāsti, ten kāraṇen jñeyapadārthaiḥ sah bhinnatvameveti pratipādayatigeṇhadi ṇev ṇa
1. bimba = jisakā darpaṇameṁ pratibiṁb paṛā ho vah . (jñānako darpaṇakī upamā dī jāye to, padārthoṁke
jñeyākār bimba samān haiṁ aur jñānameṁ honevāle jñānakī avasthārūp jñeyākār pratibimba samān haiṁ) .
2. padārtha sākṣāt svajñeyākāroṁke kāraṇ haiṁ (arthāt padārtha apane -apane dravya -guṇ -paryāyoṁke sākṣāt
kāraṇ haiṁ ) aur paramparāse jñānakī avasthārūp jñeyākāroṁke (jñānākāroṁke) kāraṇ haiṁ .
3. pratibimba naimittik kārya haiṁ aur mayūrādi nimitta -kāraṇ haiṁ .
anvayārtha :[yadi ] yadi [te arthāḥ ] ve padārtha [jñāne na saṁti ] jñānameṁ na hoṁ to
[jñānaṁ ] jñān [sarvagataṁ ] sarvagat [na bhavati ] nahīṁ ho sakatā [vā ] aur yadi [jñānaṁ sarvagataṁ ]
jñān sarvagat hai to [arthāḥ ] padārtha [jñānasthitāḥ ] jñānasthit [kathaṁ na ] kaise nahīṁ haiṁ ?
(arthāt avaśya haiṁ)
..31..
ṭīkā :yadi samasta sva -jñeyākāroṁke samarpaṇ dvārā (jñānameṁ) avatarit hote hue
samasta padārtha jñānameṁ pratibhāsit na hoṁ to vah jñān sarvagat nahīṁ mānā jātā . aur yadi vah (jñān)
sarvagat mānā jāye, to phi ra (padārtha) sākṣāt jñānadarpaṇ -bhūmikāmeṁ avatarit 1bimbakī bhān̐ti
apane -apane jñeyākāroṁke kāraṇ (honese) aur 2paramparāse pratibimbake samān jñeyākāroṁke kāraṇ
honese padārtha kaise jñānasthit niścit nahīṁ hote ? (avaśya hī jñānasthit niścit hote haiṁ)
bhāvārtha :darpaṇameṁ mayūr, mandir, sūrya, vr̥kṣa ityādike pratibimba paṛate haiṁ . vahān̐
niścayase to pratibimba darpaṇakī hī avasthāyeṁ haiṁ, tathāpi darpaṇameṁ pratibimba dekhakar 3kāryameṁ
kāraṇakā upacār karake vyavahārase kahā jātā hai ki ‘mayūrādik darpaṇameṁ haiṁ .’ isīprakār

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 86 of 546
single page version

athaivaṁ jñānino‘rthaiḥ sahānyonyavr̥ttimattve‘pi paragrahaṇamokṣaṇapariṇamanābhāven sarvaṁ
paśyato‘dhyavasyataścātyantaviviktatvaṁ bhāvayati
geṇhadi ṇev ṇa muṁcadi ṇa paraṁ pariṇamadi kevalī bhagavaṁ .
pecchadi samaṁtado so jāṇadi savvaṁ ṇiravasesaṁ ..32..
gr̥hṇāti naiv na muñcati na paraṁ pariṇamati kevalī bhagavān .
paśyati samantataḥ sa jānāti sarvaṁ niravaśeṣam ..32..
muṁcadi gr̥hṇāti naiv muñcati naiv ṇa paraṁ pariṇamadi paraṁ paradravyaṁ jñeyapadārthaṁ naiv pariṇamati . sa kaḥ
kartā . kevalī bhagavaṁ kevalī bhagavān sarvajñaḥ . tato jñāyate paradravyeṇ sah bhinnatvamev . tarhi kiṁ
prabhu kevalī na grahe, na choḍe, pararūpe nav pariṇame;
dekhe ane jāṇe niḥśeṣe sarvataḥ te sarvane
.32.
jñānadarpaṇameṁ bhī sarva padārthoṁke samasta jñeyākāroṁke pratibimba paṛate haiṁ arthāt padārthoṁke
jñeyākāroṁke nimittase jñānameṁ jñānakī avasthārūp jñeyākār hote haiṁ (kyoṁki yadi aisā na ho
to jñān sarva padārthoṁko nahīṁ jān sakegā)
. vahān̐ niścayase jñānameṁ honevāle jñeyākār jñānakī
hī avasthāyeṁ hai, padārthoṁke jñeyākār kahīṁ jñānameṁ praviṣṭa nahīṁ hai . niścayase aisā hone par bhī
vyavahārase dekhā jāye to, jñānameṁ honevāle jñeyākāroṁke kāraṇ padārthoṁke jñeyākār haiṁ, aur
unake kāraṇ padārtha haiṁ
isaprakār paramparāse jñānameṁ honevāle jñeyākāroṁke kāraṇ padārtha haiṁ;
isaliye un (jñānakī avasthārūp) jñeyākāroṁko jñānameṁ dekhakar, kāryameṁ kāraṇakā upacār
karake vyavahārase aisā kahā jā sakatā hai ki ‘padārtha jñānameṁ haiṁ’
..31..
ab, isaprakār (vyavahārase) ātmākī padārthoṁke sāth ek dūsareṁmeṁ pravr̥tti hone par
bhī, (niścayase) vah parakā grahaṇ -tyāg kiye binā tathā pararūp pariṇamit hue binā sabako
dekhatā -jānatā hai isaliye use (padārthoṁke sāth) atyanta bhinnatā hai aisā batalāte haiṁ :
anvayārtha :[kevalī bhagavān ] kevalī bhagavān [paraṁ ] parako [na ev gr̥hṇāti ]
grahaṇ nahīṁ karate, [na muṁcati ] choṛate nahīṁ, [na pariṇamati ] pararūp pariṇamit nahīṁ hote; [saḥ ]
ve [niravaśeṣaṁ sarvaṁ ] niravaśeṣarūpase sabako (sampūrṇa ātmāko, sarva jñeyoṁko) [samantataḥ ]
sarva orase (sarva ātmapradeśoṁse) [paśyati jānāti ] dekhate
jānate haiṁ ..32..

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 87 of 546
single page version

ayaṁ khalvātmā svabhāvat ev paradravyagrahaṇamokṣaṇapariṇamanābhāvātsvatattvabhūtakeval-
jñānasvarūpeṇ vipariṇamya niṣkamponmajjajjyotirjātyamaṇikalpo bhūtvā‘vatiṣṭhamānaḥ samantataḥ
sphu ritadarśanajñānaśaktiḥ, samastamev niḥśeṣatayātmānamātmanātmani saṁcetayate
. athavā yugapadev
sarvārthasārthasākṣātkaraṇen jñaptiparivartanābhāvāt saṁbhāvitagrahaṇamokṣaṇalakṣaṇakriyāvirāmaḥ
prathamamev samastaparicchedyākārapariṇatatvāt punaḥ paramākārāntaramapariṇamamānaḥ samantato‘pi
viśvamaśeṣaṁ paśyati jānāti ca . evamasyātyantaviviktatvamev ..32..
paradravyaṁ na jānāti . pecchadi samaṁtado so jāṇadi savvaṁ ṇiravasesaṁ tathāpi vyavahāranayen paśyati
samantataḥ sarvadravyakṣetrakālabhāvairjānāti ca sarvaṁ niravaśeṣam . athavā dvitīyavyākhyānamabhyantare
kāmakrodhādi bahirviṣaye pañcendriyaviṣayādikaṁ bahirdravyaṁ na gr̥hṇāti, svakīyānantajñānādicatuṣṭayaṁ ca na
muñcati yatastataḥ kāraṇādayaṁ jīvaḥ kevalajñānotpattikṣaṇ ev yugapatsarvaṁ jānansan paraṁ vikalpāntaraṁ na

pariṇamati
. tathābhūtaḥ san kiṁ karoti . svatattvabhūtakevalajñānajyotiṣā jātyamaṇikalpo
niḥkampacaitanyaprakāśo bhūtvā svātmānaṁ svātmanā svātmani jānātyanubhavati . tenāpi kāraṇen paradravyaiḥ
sah bhinnatvamevetyabhiprāyaḥ ..32.. evaṁ jñānaṁ jñeyarūpeṇ na pariṇamatītyādivyākhyānarūpeṇ tr̥tīyasthale
1. niḥśeṣarūpase = kuch bhī kiṁcit mātra śeṣ na rahe isaprakār se .
2. sākṣātkār karanā = pratyakṣa jānanā .
3. jñaptikriyākā badalate rahanā arthāt jñānameṁ ek jñeyako grahaṇ karanā aur dūsareko choṛanā so grahaṇ -tyāg
hai; isaprakārakā grahaṇ -tyāg vah kriyā hai, aisī kriyākā kevalībhagavānake abhāv huā hai .
4. ākārāntar = anya ākār .
ṭīkā :yah ātmā, svabhāvase hī paradravyake grahaṇ -tyāgakā tathā paradravyarūpase
pariṇamit honekā (usake) abhāv honese, svatattvabhūt kevalajñānarūpase pariṇamit hokar
niṣkaṁp nikalanevālī jyotivālā uttam maṇi jaisā hokar rahatā huā, (1) jisake sarva orase
(sarva ātmapradeśoṁse) darśanajñānaśakti sphu rit hai aisā hotā huā,
niḥśeṣarūpase paripūrṇa
ātmāko ātmāse ātmāmeṁ saṁcetatā -jānatā -anubhav karatā hai, athavā (2) ekasāth hī sarva
padārthoṁke samūhakā
2sākṣātkār karaneke kāraṇ jñaptiparivartanakā abhāv honese jisake
3grahaṇatyāgarūp kriyā virāmako prāpta huī hai aisā hotā huā, pahalese hī samasta jñeyākārarūp
pariṇamit honese phi ra pararūpase4ākārāntararūpase nahīṁ pariṇamit hotā huā sarva prakārase
aśeṣ viśvako, (mātra) dekhatā -jānatā hai . isaprakār (pūrvokta donoṁ prakārase) usakā
(ātmākā padārthoṁse) atyanta bhinnatva hī hai .
bhāvārtha :kevalībhagavān sarva ātmapradeśoṁse apaneko hī anubhav karate rahate haiṁ;
isaprakār ve paradravyoṁse sarvathā bhinna haiṁ . athavā, kevalī bhagavānako sarva padārthoṁkā yugapat

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 88 of 546
single page version

ath kevalajñāniśrutajñāninoraviśeṣadarśanen viśeṣākāṁkṣākṣobhaṁ kṣapayati
jo hi sudeṇ vijāṇadi appāṇaṁ jāṇagaṁ sahāveṇ .
taṁ suyakevalimisiṇo bhaṇaṁti logappadīvayarā ..33..
yo hi śruten vijānātyātmānaṁ jñāyakaṁ svabhāven .
taṁ śrutakevalinamr̥ṣayo bhaṇanti lokapradīpakarāḥ ..33..
gāthāpañcakaṁ gatam . ath yathā nirāvaraṇasakalavyaktilakṣaṇen kevalajñānenātmaparijñānaṁ bhavati tathā
sāvaraṇaikadeśavyaktilakṣaṇen kevalajñānotpattibījabhūten svasaṁvedanajñānarūpabhāvaśrutenāpyātmaparijñānaṁ
bhavatīti niścinoti
. athavā dvitīyapātanikā --yathā kevalajñānaṁ pramāṇaṁ bhavati tathā keval-
jñānapraṇītapadārthaprakāśakaṁ śrutajñānamapi parokṣapramāṇaṁ bhavatīti pātanikādvayaṁ manasi dhr̥tvā sūtramidaṁ
pratipādayati ---
jo yaḥ kartā hi sphu ṭaṁ sudeṇ nirvikārasvasaṁvittirūpabhāvśrutapariṇāmen vijāṇadi
jñān hotā hai isaliye unakā jñān ek jñeyameṁse dūsaremeṁ aur dūsarese tīsaremeṁ nahīṁ badalatā
tathā unheṁ kuch bhī jānanā śeṣ nahīṁ rahatā isaliye unakā jñān kisī viśeṣ jñeyākārako
jānaneke prati bhī nahīṁ jātā; isaprakār bhī ve parase sarvathā bhinna haiṁ
. [yadi jānanakriyā
badalatī ho tabhī use vikalpa (par -nimittak rāgadveṣ) ho sakate haiṁ aur tabhī itanā
paradravyake sāthakā sambandha kahalātā hai
. kintu kevalībhagavānakī jñaptikā parivartan nahīṁ hotā
isaliye ve parase atyanta bhinna haiṁ . ] isaprakār kevalajñānaprāpta ātmā parase atyanta bhinna
honese aur pratyek ātmā svabhāvase kevalībhagavān jaisā hī honese yah siddha huā ki
niścayase pratyek ātmā parase bhinna hai
..32..
ab kevalajñānīko aur śrutajñānīko aviśeṣarūpase dikhākar viśeṣ ākāṁkṣāke
kṣobhakā kṣay karate haiṁ (arthāt kevalajñānīmeṁ aur śrutajñānīmeṁ antar nahīṁ hai aisā batalākar
viśeṣ jānanekī icchāke kṣobhako naṣṭa karate haiṁ ) :
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo vāstavameṁ [śruten ] śrutajñānake dvārā [svabhāven jñāyakaṁ ]
svabhāvase jñāyak (arthāt jñāyākasvabhāv) [ātmānaṁ ] ātmāko [vijānāti ] jānatā hai
[taṁ ] use [lokapradīpakarāḥ ] lokake prakāśak [r̥ṣayaḥ ] r̥ṣīśvaragaṇ [śrutakevalinaṁ
bhaṇanti ]
śrutakevalī kahate haiṁ
..33..
śrutajñānathī jāṇe khare jñāyakasvabhāvī ātmane,
r̥ṣio prakāśak lokanā śrutakevalī tene kahe. 33
.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 89 of 546
single page version

yathā bhagavān yugapatpariṇatasamastacaitanyaviśeṣaśālinā kevalajñānenānādinidhan-
niṣkāraṇāsādhāraṇasvasaṁcetyamānacaitanyasāmānyamahimnaścetakasvabhāvenaikatvāt kevalasyātman
ātmanātmani saṁcetanāt kevalī, tathāyaṁ jano‘pi kramapariṇamamāṇakatipayacaitanyaviśeṣ-
śālinā śrutajñānenānādinidhananiṣkāraṇāsādhāraṇasvasaṁcetyamānacaitanyasāmānyamahimnaścetak-
svabhāvenaikatvāt
kevalasyātman ātmanātmani saṁcetanāt śrutakevalī . alaṁ viśeṣā-
kāṁkṣākṣobheṇ, svarūpaniścalairevāvasthīyate ..33..
vijānāti viśeṣeṇ jānāti viṣayasukhānandavilakṣaṇanijaśuddhātmabhāvanotthaparamānandaikalakṣaṇasukh-
rasāsvādenānubhavati
. kam . appāṇaṁ nijātmadravyam . jāṇagaṁ jñāyakaṁ kevalajñānasvarūpam . ken
kr̥tvā . sahāveṇ samastavibhāvarahitasvasvabhāven . taṁ suyakevaliṁ taṁ mahāyogīndraṁ śrutakevalinaṁ bhaṇaṁti
kathayanti . ke kartāraḥ . isiṇo r̥ṣayaḥ . kiṁviśiṣṭāḥ . logappadīvayarā lokapradīpak rā lokaprakāśakā
iti . ato vistaraḥ ---yugapatpariṇatasamastacaitanyaśālinā kevalajñānen anādyanantaniṣkāraṇānya-
dravyāsādhāraṇasvasaṁvedyamānaparamacaitanyasāmānyalakṣaṇasya paradravyarahitatven kevalasyātman ātmani
svānubhavanādyathā bhagavān kevalī bhavati, tathāyaṁ
gaṇadharadevādiniścayaratnatrayārādhakajano‘pi
1. anādinidhan = anādi -ananta (caitanyasāmānya ādi tathā anta rahit hai) .
2. niṣkāraṇ = jisakā koī kāraṇ nahīṁ haiṁ aisā; svayaṁsiddha; sahaj .
3. asādhāraṇ = jo anya kisī dravyameṁ na ho, aisā .
4. svasaṁvedyamān = svataḥ hī anubhavameṁ ānevālā .
5. cetak = cetanevālā; darśakajñāyak .
6. ātmā niścayase paradravyake tathā rāgadveṣādike saṁyogoṁ tathā guṇaparyāyake bhedoṁse rahit, mātra cetakasvabhāvarūp
hī hai, isaliye vah paramārthase keval (akelā, śuddha, akhaṇḍa) hai .
ṭīkā :jaise bhagavān, yugapat pariṇaman karate hue samasta caitanyaviśeṣayukta
kevalajñānake dvārā, 1anādinidhan -2niṣkāraṇ -3asādhāraṇ -4svasaṁvedyamān caitanyasāmānya
jisakī mahimā hai tathā jo 5cetakasvabhāvase ekatva honese keval (akelā, śuddha, akhaṁḍ)
hai aise ātmāko ātmāse ātmāmeṁ anubhav karaneke kāraṇ kevalī haiṁ; usīprakār ham bhī,
kramaśaḥ pariṇamit hote hue kitane hī caitanyaviśeṣoṁseyukta śrutajñānake dvārā, anādinidhan-
niṣkāraṇ -asādhāraṇ -svasaṁvedyamān -caitanyasāmānya jisakī mahimā hai tathā jo cetak
svabhāvake dvārā ekatva hone se
6keval (akelā) hai aise ātmāko ātmāse ātmāmeṁ anubhav
karaneke kāraṇ śrutakevalī haiṁ . (isaliye) viśeṣ ākāṁkṣāke kṣobhase bas ho; (ham to)
svarūpaniścal hī rahate haiṁ .

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 90 of 546
single page version

ath jñānasya śrutopādhibhedamudasyati
suttaṁ jiṇovadiṭṭhaṁ poggaladavvappagehiṁ vayaṇehiṁ .
taṁ jāṇaṇā hi ṇāṇaṁ suttassa ya jāṇaṇā bhaṇiyā ..34..
sūtraṁ jinopadiṣṭaṁ pudgaladravyātmakairvacanaiḥ .
tajjñaptirhi jñānaṁ sūtrasya ca jñaptirbhaṇitā ..34..
pūrvoktalakṣaṇasyātmano bhāvaśrutajñānen svasaṁvedanānniścayaśrutakevalī bhavatīti . kiṁc --yathā ko‘pi
devadatta ādityodayen divase paśyati, rātrau kimapi pradīpeneti . tathādityodayasthānīyen kevalajñānen
divasasthānīyamokṣaparyāye bhagavānātmānaṁ paśyati, saṁsārī vivekijanaḥ punarniśāsthānīyasaṁsāraparyāye
bhāvārtha :bhagavān samasta padārthoṁko jānate haiṁ, mātra isaliye hī ve ‘kevalī’ nahīṁ
kahalāte, kintu keval arthāt śuddha ātmāko jānane -anubhav karanese ‘kevalī’ kahalāte haiṁ .
keval (-śuddha) ātmāke jānane -anubhav karanevālā śrutajñānī bhī ‘śrutakevalī’ kahalātā hai .
kevalī aur śrutakevalīmeṁ itanā mātra antar hai kijisameṁ caitanyake samasta viśeṣ ek hī sāth
pariṇamit hote haiṁ aise kevalajñānake dvārā kevalī keval ātmākā anubhav karate haiṁ jisameṁ
caitanyake kuch viśeṣ kramaśaḥ pariṇamit hote haiṁ aise śrutajñānake dvārā śrutakevalī keval ātmākā
anubhav karate haiṁ; arthāt, kevalī sūryake samān kevalajñānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav
karate haiṁ tathā śrutakevalī dīpakake samān śrutajñānake dvārā ātmāko dekhate aur anubhav karate
haiṁ, isaprakār kevalī aur śrutakevalīmeṁ svarūpasthiratākī taratamatārūp bhed hī mukhya hai, kam-
barḥ (padārtha) jānanerūp bhed atyanta gauṇ hai
. isaliye adhik jānanekī icchākā kṣobh choṛakar
svarūpameṁ hī niścal rahanā yogya hai . yahī kevalajñān -prāptikā upāy hai ..33..
ab, jñānake śrut -upādhikr̥t bhedako dūr karate haiṁ (arthāt aisā batalāte haiṁ ki śrutajñān
bhī jñān hī hai, śrutarūp upādhike kāraṇ jñānameṁ koī bhed nahīṁ hotā) :
anvayārtha :[sūtraṁ ] sūtra arthāt [pudgaladravyātmakaiḥ vacanaiḥ ] pudgaladravyātmak
vacanoṁke dvārā [jinopadiṣṭaṁ ] jinendra bhagavānake dvārā upadiṣṭa vah [tajjñaptiḥ hī ] usakī jñapti
[jñānaṁ ] jñān hai [ca ] aur use [sūtrasya jñaptiḥ ] sūtrakī jñapti (śrutajñān) [bhaṇitā ] kahā
gayā hai
..34..
pudgalasvarūp vacanothī jin -upadiṣṭa je te sūtra che;
che jñapti tenī jñān, tene sūtranī jñapti kahe. 34
.

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 91 of 546
single page version

śrutaṁ hi tāvatsūtram . tacca bhagavadarhatsarvajñopajñaṁ syātkāraketanaṁ paudgalikaṁ śabdabrahma .
tajjñaptirhi jñānam . śrutaṁ tu tatkāraṇatvāt jñānatvenopacaryat ev . evaṁ sati sūtrasya jñaptiḥ
śrutajñānamityāyāti . ath sūtramupādhitvānnādriyate jñaptirevāvaśiṣyate . sā ca kevalinaḥ
śrutakevalinaścātmasaṁcetane tulyaiv iti nāsti jñānasya śrutopādhibhedaḥ .. 34 ..
pradīpasthānīyen rāgādivikalparahitaparamasamādhinā nijātmānaṁ paśyatīti . ayamatrābhiprāyaḥ ---ātmā
parokṣaḥ, kathaṁ dhyānaṁ kriyate iti sandehaṁ kr̥tvā paramātmabhāvanā na tyājyeti ..33.. ath śabdarūpaṁ
dravyaśrutaṁ vyavahāreṇ jñānaṁ niścayenārthaparicchittirūpaṁ bhāvaśrutamev jñānamiti kathayati .
athavātmabhāvanārato niścayaśrutakevalī bhavatīti pūrvasūtre bhaṇitam . ayaṁ tu vyavahāraśrutakevalīti
kathyate ---suttaṁ dravyaśrutam . kathambhūtam . jiṇovadiṭṭhaṁ jinopadiṣṭam . kaiḥ kr̥tvā . poggaladavvappagehiṁ vayaṇehiṁ
pudgaladravyātmakairdivyadhvanivacanaiḥ . taṁ jāṇaṇā hi ṇāṇaṁ ten pūrvokta śabdaśrutādhāreṇ jñaptirarthapari-
cchittirjñānaṁ bhaṇyate hi sphu ṭam . suttassa ya jāṇaṇā bhaṇiyā pūrvoktadravyaśrutasyāpi vyavahāreṇ
jñānavyapadeśo bhavati na tu niścayeneti . tathā hi --yathā niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo jīvaḥ
paścādvayavahāreṇ naranārakādirūpo‘pi jīvo bhaṇyate; tathā niścayenākhaṇḍaikapratibhāsarūpaṁ samasta-
vastuprakāśakaṁ jñānaṁ bhaṇyate, paścādvayavahāreṇ meghapaṭalāvr̥tādityasyāvasthāviśeṣavatkarmapaṭalāvr̥tā-

khaṇḍaikajñānarūpajīvasya matijñānaśrutajñānādivyapadeśo bhavatīti bhāvārthaḥ
..34.. ath bhinnajñānenātmā
1. syātkār = ‘syāt’ śabda . (syāt = kathaṁcit; kisī apekṣāse)
2. jñapti = jānanā; jānanekī kriyā; jānanakriyā .
ṭīkā :pratham to śrut hī sūtra hai; aur vah sūtra bhagavān arhantasarvajñake dvārā
svayaṁ jānakar upadiṣṭa 1syātkār cihnayukta, paudagalik śabdabrahma hai . usakī 2jñapti
(-śabdabrahmako jānanevālī jñātr̥kriyā) so jñān hai; śrut (-sūtra) to usakā (-jñānakā)
kāraṇ honese jñānake rūpameṁ upacārase hī kahā jātā hai (jaise ki annako prāṇ kahā jātā
hai)
. aisā honese yah phalit huā ki ‘sūtrakī jñapti’ so śrutajñān hai . ab yadi sūtra to
upādhi honese usakā ādar na kiyā jāye to ‘jñapti’ hī śeṣ rah jātī hai; (‘sūtrakī jñapti’
kahane par niścayase jñapti kahīṁ paudgalik sūtrakī nahīṁ, kintu ātmākī hai; sūtra jñaptikā
svarūpabhūt nahīṁ, kintu viśeṣ vastu arthāt upādhi hai; kyoṁki sūtra na ho to vahān̐ bhī jñapti
to hotī hī hai
. isaliye yadi sūtrako na ginā jāy to ‘jñapti’ hī śeṣ rahatī hai .) aur
vah (-jñapti) kevalī aur śrutakevalīke ātmānubhavanameṁ samān hī hai . isaliye jñānameṁ śrut-
upādhikr̥t bhed nahīṁ hai ..34..

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 92 of 546
single page version

athātmajñānayoḥ kartr̥karaṇatākr̥taṁ bhedamapanudati
jo jāṇadi so ṇāṇaṁ ṇa havadi ṇāṇeṇ jāṇago ādā .
ṇāṇaṁ pariṇamadi sayaṁ aṭṭhā ṇāṇaṭṭhiyā savve ..35..
yo jānāti sa jñānaṁ na bhavati jñānen jñāyak ātmā .
jñānaṁ pariṇamate svayamarthā jñānasthitāḥ sarve ..35..
apr̥thagbhūtakartr̥karaṇatvaśaktipāramaiśvaryayogitvādātmano ya ev svayamev jānāti sa
ev jñānamantarlīnasādhakatamoṣṇatvaśakteḥ svataṁtrasya jātavedaso dahanakriyāprasiddheruṣṇa-
jñānī na bhavatītyupadiśatijo jāṇadi so ṇāṇaṁ yaḥ kartā jānāti sa jñānaṁ bhavatīti . tathā hi
yathā saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi sati paścādabhedanayen dahanakriyāsamarthoṣṇaguṇen pariṇato-
‘gnirapyuṣṇo bhaṇyate, tathārthakriyāparicchittisamarthajñānaguṇen pariṇat ātmāpi jñānaṁ bhaṇyate . tathā
coktam‘jānātīti jñānamātmā’ . ṇa havadi ṇāṇeṇ jāṇago ādā sarvathaiv bhinnajñānenātmā jñāyako na
1. pāramaiśvarya = param sāmarthya; parameśvaratā . 2.sādhakatam = utkr̥ṣṭa sādhan vah karaṇ .
3. jo svataṁtra rūpase kare vah kartā .
4. agni jalānekī kriyā karatī hai, isaliye use uṣṇatā kahā jātā hai .
je jāṇato te jñān, nahi jīv jñānathī jñāyak bane;
pote praṇamato jñānarūp, ne jñānasthit sau artha che. 35
.
ab, ātmā aur jñānakā karttr̥tva -karaṇatvakr̥t bhed dūr karate haiṁ (arthāt paramārthataḥ
abhed ātmāmeṁ, ‘ātmā jñātr̥kriyākā kartā hai aur jñān karaṇ hai’ aisā vyavahārase bhed kiyā
jātā hai, tathāpi ātmā aur jñān bhinna nahīṁ haiṁ isaliye abhedanayase ‘ātmā hī jñān hai’ aisā
samajhāte haiṁ) :
anvayārtha :[yaḥ jānāti ] jo jānatā hai [saḥ jñānaṁ ] so jñān hai (arthāt jo
jñāyak hai vahī jñān hai), [jñānen ] jñānake dvārā [ātmā ] ātmā [jñāyakaḥ bhavati ] jñāyak
hai [na ] aisā nahīṁ hai
. [svayaṁ ] svayaṁ hī [jñānaṁ pariṇamate ] jñānarūp pariṇamit hotā hai [sarve
arthāḥ ] aur sarva padārtha [jñānasthitāḥ ] jñānasthit haiṁ ..35..
ṭīkā :ātmā apr̥thagbhūt kartr̥tva aur karaṇatvakī śaktirūp 1pāramaiśvaryavān honese
jo svayamev jānatā hai (arthāt jo jñāyak hai) vahī jñān hai; jaisejisameṁ 2sādhakatam
uṣṇatvaśakti antarlīn hai, aisī 3svataṁtra agnike 4dahanakriyākī prasiddhi honese uṣṇatā kahī jātī
hai . parantu aisā nahīṁ hai ki jaise pr̥thagvartī han̐siyese devadatta kāṭanevālā kahalātā hai usīprakār

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 93 of 546
single page version

vyapadeśavat . na tu yathā pr̥thagvartinā dātreṇ lāvako bhavati devadattastathā jñānen jñāyako
bhavatyātmā . tathā satyubhayoracetanatvamacetanayoḥ saṁyoge‘pi na paricchittiniṣpattiḥ . pr̥thaktva-
vartinorapi paricchedābhyupagame parapariccheden parasya paricchittirbhūtiprabhr̥tīnāṁ ca paricchittiprasūti-
ranaṁku śā syāt
. kiṁcsvato‘vyatiriktasamastaparicchedyākārapariṇataṁ jñānaṁ svayaṁ pariṇam-
mānasya kāryabhūtasamastajñeyākārakāraṇībhūtāḥ sarve‘rthā jñānavartin ev kathaṁcidbhavanti; kiṁ
jñātr̥jñānavibhāgakleśakalpanayā
..35..
ath kiṁ jñānaṁ kiṁ jñeyamiti vyanakti
tamhā ṇāṇaṁ jīvo ṇeyaṁ davvaṁ tihā samakkhādaṁ .
davvaṁ ti puṇo ādā paraṁ ca pariṇāmasaṁbaddhaṁ ..36..
bhavatīti . ath matam --yathā bhinnadātreṇ lāvako bhavati devadattastathā bhinnajñānen jñāyako bhavatu ko
doṣ iti . naivam . chedanakriyāviṣaye dātraṁ bahiraṅgopakaraṇaṁ tadbhinnaṁ bhavatu, abhyantaropakaraṇaṁ tu
devadattasya chedanakriyāviṣaye śaktiviśeṣastaccābhinnamev bhavati; tathārthaparicchittiviṣaye jñānamevā-
bhyantaropakaraṇaṁ tathābhinnamev bhavati, upādhyāyaprakāśādibahiraṅgopakaraṇaṁ tadbhinnamapi bhavatu doṣo

nāsti
. yadi ca bhinnajñānen jñānī bhavati tarhi parakīyajñānen sarve‘pi kumbhastambhādijaḍapadārthā jñānino
(pr̥thagvartī) jñānase ātmā jānanevālā (-jñāyak) hai . yadi aisā ho to donoṁke acetanatā ā
jāyegī aur acetanoṁkā saṁyog hone par bhī jñapti utpanna nahīṁ hogī . ātmā aur jñānake pr̥thagvartī
hone par bhī yadi ātmāke jñaptikā honā mānā jāye to parajñānake dvārā parako jñapti ho jāyegī aur
isaprakār rākh ityādike bhī jñaptikā udbhav niraṁkuś ho jāyegā
. (‘ātmā aur jñān pr̥thak haiṁ
kintu jñān ātmāke sāth yukta ho jātā hai isaliye ātmā jānanekā kārya karatā hai’ yadi aisā
mānā jāye to jaise jñān ātmāke sāth yukta hotā hai, usīprakār rākh, ghaṛā, staṁbh ityādi samasta
padārthoṁke sāth yukta ho jāye aur usase ve sab padārtha bhī jānanekā kārya karane lageṁ; kintu aisā
to nahīṁ hotā, isaliye ātmā aur jñān pr̥thak nahīṁ haiṁ ) aur, apanese abhinna aise samasta
jñeyākārarūp pariṇamit jo jñān hai usarūp svayaṁ pariṇamit honevāleko, kāryabhūt samasta
jñeyākāroṁke kāraṇabhūt samasta padārtha jñānavarti hī kathaṁcit haiṁ
. (isaliye) jñātā aur jñānake
vibhāgakī kliṣṭa kalpanāse kyā prayojan hai ? ..35..
ab, yah vyakta karate haiṁ ki jñān kyā hai aur jñey kyā hai :
che jñān tethī jīv, jñey tridhā kaheluṁ dravya che;
e dravya par ne ātamā, pariṇāmasaṁyut jeh che. 36.

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 94 of 546
single page version

tasmāt jñānaṁ jīvo jñeyaṁ dravyaṁ tridhā samākhyātam .
dravyamiti punarātmā paraśca pariṇāmasaṁbaddhaḥ ..36..
yataḥ paricchedarūpeṇ svayaṁ vipariṇamya svataṁtra ev paricchinatti tato jīv ev
jñānamanyadravyāṇāṁ tathā pariṇantuṁ paricchettuṁ cāśakteḥ . jñeyaṁ tu vr̥ttavartamānavartiṣyamāṇavicitra-
paryāyaparamparāprakāreṇ tridhākālakoṭisparśitvādanādyanantaṁ dravyam . tattu jñeyatāmāpadyamānaṁ
dvedhātmaparavikalpāt . iṣyate hi svaparaparicchedakatvādavabodhasya bodhyasyaivaṁvidhaṁ dvaividhyam .
nanu svātmani kriyāvirodhāt kathaṁ nāmātmaparicchedakatvam . kā hi nām kriyā
kīdr̥śaśca virodhaḥ . kriyā hyatra virodhinī samutpattirūpā vā jñaptirūpā vā . utpattirūpā hi
tāvannaikaṁ svasmātprajāyat ityāgamādviruddhaiv . jñaptirūpāyāstu prakāśanakriyayev pratyavasthitatvānna
bhavantu, na ca tathā . ṇāṇaṁ pariṇamadi sayaṁ yat ev bhinnajñānen jñānī na bhavati tat ev ghaṭotpattau
mr̥tpiṇḍa iv svayamevopādānarūpeṇātmā jñānaṁ pariṇamati . aṭṭhā ṇāṇaṭṭhiyā savve vyavahāreṇ jñeyapadārthā
ādarśe bimbamiv paricchittyākāreṇ jñāne tiṣṭhantītyabhiprāyaḥ ..35.. athātmā jñānaṁ bhavati śeṣaṁ tu
jñeyamityāvedayati ---tamhā ṇāṇaṁ jīvo yasmādātmaivopādānarūpeṇ jñānaṁ pariṇamati tathaiv padārthān
paricchinatti, iti bhaṇitaṁ pūrvasūtre, tasmādātmaiv jñānaṁ . ṇeyaṁ davvaṁ tasya jñānarūpasyātmano jñeyaṁ bhavati .
kim . dravyam . tihā samakkhādaṁ tacca dravyaṁ kālatrayaparyāyapariṇatirūpeṇ dravyaguṇaparyāyarūpeṇ vā
anvayārtha :[tasmāt ] isaliye [jīvaḥ jñānaṁ ] jīv jñān hai [jñeyaṁ ] aur jñey
[tridhā samākhyātaṁ ] tīn prakārase varṇit (trikālasparśī) [dravyaṁ ] dravya hai . [punaḥ dravyaṁ iti ]
(vah jñeyabhūt) dravya arthāt [ātmā ] ātmā (svātmā) [paraḥ ca ] aur par
[pariṇāmasambaddhaḥ ] joki pariṇāmavāle haiṁ
..36..
ṭīkā :(pūrvokta prakār) jñānarūpase svayaṁ pariṇamit hokar svataṁtratayā hī jānatā hai
isaliye jīv hī jñān hai, kyoṁki anya dravya isaprakār (jñānarūp) pariṇamit hone tathā jānanemeṁ
asamartha haiṁ
. aur jñey, varta cukī, varta rahī aur vartanevālī aisī vicitra paryāyoṁkī paramparāke
prakārase trividh kālakoṭiko sparśa karatā honese anādi -ananta aisā dravya hai . (ātmā hī jñān
hai aur jñey samasta dravya haiṁ ) vah jñeyabhūt dravya ātmā aur par (-sva aur par) aise do bhedase
do prakārakā hai
. jñān svaparajñāyak hai, isaliye jñeyakī aisī dvividhatā mānī jātī hai .
(praśna) :apanemeṁ kriyāke ho sakanekā virodh hai, isaliye ātmāke svajñāyakatā
kaise ghaṭit hotī hai ?
(uttar) :kaunasī kriyā hai aur kis prakārakā virodh hai ? jo yahān̐ (praśnameṁ
virodhī kriyā kahī gaī hai vah yā to utpattirūp hogī yā jñaptirūp hogī . pratham, utpattirūp
kriyā to ‘kahīṁ svayaṁ apanemeṁse utpanna nahīṁ ho sakatī’ is āgamakathanase viruddha hī hai; parantu

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546
single page version

tatra vipratiṣedhasyāvatāraḥ . yathā hi prakāśakasya pradīpasya paraṁ prakāśyatāmāpannaṁ prakāśayataḥ
svasmin prakāśye na prakāśakāntaraṁ mr̥gyaṁ svayamev prakāśanakriyāyāḥ samupalambhāt; tathā
paricchedakasyātmanaḥ paraṁ paricchedyatāmāpannaṁ paricchindataḥ svasmin paricchedye na paricchedakāntaraṁ
mr̥gyaṁ svayamev paricchedanakriyāyāḥ samupalambhāt
.
nanu kut ātmano dravyajñānarūpatvaṁ dravyāṇāṁ ca ātmajñeyarūpatvaṁ ca ? pariṇām-
saṁbandhatvāt . yataḥ khalu ātmā dravyāṇi ca pariṇāmaiḥ sah saṁbadhyante, tat ātmano
dravyālambanajñānen dravyāṇāṁ tu jñānamālambya jñeyākāreṇ pariṇatirabādhitā pratapati ..36..
tathaivotpādavyayadhrauvyarūpeṇ ca tridhā samākhyātam . davvaṁ ti puṇo ādā paraṁ ca tacca jñeyabhūtaṁ dravyamātmā
bhavati paraṁ ca . kasmāt . yato jñānaṁ svaṁ jānāti paraṁ ceti pradīpavat . tacca svaparadravyaṁ kathaṁbhūtam .
pariṇāmasaṁbaddhaṁ kathaṁcitpariṇāmītyarthaḥ . naiyāyikamatānusārī kaścidāh ---jñānaṁ jñānāntaravedyaṁ prameyatvāt
1.koī paryāy svayaṁ apanemeṁse utpanna nahīṁ ho sakatī, kintu vah dravyake ādhārasedravyameṁse utpanna hotī hai;
kyoṁki yadi aisā na ho to dravyarūp ādhārake binā paryāyeṁ utpanna hone lageṁ aur jalake binā taraṁgeṁ hone lageṁ; kintu
yah sab pratyakṣa viruddha hai; isaliye paryāyake utpanna honeke liye dravyarūp ādhār āvaśyak hai
. isīprakār jñānaparyāy
bhī svayaṁ apanemeṁse utpanna nahīṁ ho sakatī; vah ātmadravyameṁse utpanna ho sakatī haijo ki ṭhīk hī hai . parantu jñān
paryāy svayaṁ apanese hī jñāt nahīṁ ho sakatī yah bāt yathārtha nahīṁ hai . ātma dravyameṁse utpanna honevālī jñānaparyāy svayaṁ
apanese hī jñāt hotī hai . jaise dīpakarūpī ādhārameṁse utpanna hone vālī prakāśaparyāy sva -parako prakāśit karatī hai,
usī prakār ātmārūpī ādhārameṁse utpanna honevālī jñānaparyāy svaparako jānatī hai . aur yah anubhav siddha bhī hai ki
jñān svayaṁ apaneko jānatā hai .
2.jñānake jñeyabhūt dravya ālamban arthāt nimitta haiṁ . yadi jñān jñeyako na jāne to jñānakā jñānatva kyā ?
3.jñeyakā jñān ālamban arthāt nimitta hai . yadi jñey jñānameṁ jñāt na ho to jñeyakā jñeyatva kyā ?
jñaptirūp kriyāmeṁ virodh nahīṁ ātā, kyoṁki vah, prakāśan kriyākī bhān̐ti, utpattikriyāse
viruddha prakārase (bhinna prakārase) hotī hai
. jaise jo prakāśyabhūt parako prakāśit karatā hai aise
prakāśak dīpakako sva prakāśyako prakāśit karaneke sambandhameṁ anya prakāśakakī āvaśyakatā
nahīṁ hotī, kyoṁki usake svayamev prakāśan kriyākī prāpti hai; usīprakār jo jñeyabhūt parako
jānatā hai aise jñāyak ātmāko sva jñeyake jānaneke sambandhameṁ anya jñāyakakī āvaśyakatā
nahīṁ hotī, kyoṁki svayamev jñān -kriyā kī prāpti
1 hai . (isase siddha huā ki jñān svako
bhī jān sakatā hai .)
(praśna) :ātmāko dravyoṁkī jñānarūpatā aur dravyoṁko ātmākī jñeyarūpatā kaise
(kisaprakār ghaṭit) hai ?
(uttar) :ve pariṇāmavāle honese . ātmā aur dravya pariṇāmayukta haiṁ, isaliye
ātmāke, dravya jisakā 2ālamban haiṁ aise jñānarūpase (pariṇati), aur dravyoṁke, jñānakā
3avalamban lekar jñeyākārarūpase pariṇati abādhitarūpase tapatī haipratāpavaṁt vartatī hai .

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 96 of 546
single page version

athātivāhitānāgatānāmapi dravyaparyāyāṇāṁ tādātvikavat pr̥thaktven jñāne vr̥ttimudyotayati
takkāligev savve sadasabbhūdā hi pajjayā tāsiṁ .
vaṭṭaṁte te ṇāṇe visesado davvajādīṇaṁ ..37..
tātkālikā iv sarve sadasadbhūtā hi paryāyāstāsām .
vartante te jñāne viśeṣato dravyajātīnām ..37..
sarvāsāmev hi dravyajātīnāṁ trisamayāvacchinnātmalābhabhūmikatven kramapratapatsvarūpasaṁpadaḥ
ghaṭādivat . parihāramāh --pradīpen vyabhicāraḥ, pradīpastāvatprameyaḥ paricchedyo jñeyo bhavati na ca
pradīpāntareṇ prakāśyate, tathā jñānamapi svayamevātmānaṁ prakāśayati na ca jñānāntareṇ prakāśyate . yadi
punarjñānāntareṇ prakāśyate tarhi gaganāvalambinī mahatī durnivārānavasthā prāpnotīti sūtrārthaḥ ..36.. evaṁ
niścayaśrutakevalivyavahāraśrutakevalikathanamukhyatven bhinnajñānanirākaraṇen jñānajñeyasvarūpakathanen ca
caturthasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam
. athātītānāgataparyāyā vartamānajñāne sāṁpratā iv dr̥śyanta iti
nirūpayatisavve sadasabbhūdā hi pajjayā sarve sadbhūtā asadbhūtā api paryāyāḥ ye hi sphu ṭaṁ vaṭṭaṁte te tetetetete
(ātmā aur dravya samay -samay par pariṇaman kiyā karate haiṁ, ve kūṭastha nahīṁ haiṁ; isaliye ātmā
jñān svabhāvase aur dravya jñey svabhāvase pariṇaman karatā hai, isaprakār jñān svabhāvameṁ pariṇamit
ātmā jñānake ālambanabhūt dravyoṁko jānatā hai aur jñey -svabhāvase pariṇamit dravya jñeyake
ālambanabhūt jñānameṁ
ātmāmeṁjñāt hote haiṁ .) ..36..
ab, aisā udyot karate haiṁ ki dravyoṁkī atīt aur anāgat paryāyeṁ bhī tātkālik
paryāyoṁkī bhān̐ti pr̥thakrūpase jñānameṁ vartatī haiṁ :
anvayārtha :[tāsām dravyajātīnām ] un (jīvādi) dravyajātiyoṁkī [te sarve ]
samasta [sadasadbhūtāḥ hi ] vidyamān aur avidyamān [paryāyāḥ ] paryāyeṁ [tātkālikāḥ iv ]
tātkālik (vartamān) paryāyoṁkī bhān̐ti
, [viśeṣataḥ ] viśiṣṭatāpūrvak (apane -apane bhinna-
bhinna svarūpameṁ ) [jñāne vartante ] jñānameṁ vartatī haiṁ ..37..
ṭīkā :(jīvādik) samasta dravyajātiyoṁkī paryāyoṁkī utpattikī maryādā
tīnoṁkālakī maryādā jitanī honese (ve tīnoṁkālameṁ utpanna huā karatī haiṁ isaliye), unakī
(un samasta dravya -jātiyoṁkī), kramapūrvak tapatī huī svarūp -sampadā vālī (-ekake bād
te dravyanā sadbhūtasadbhūt paryayo sau vartatā,
tatkālanā paryāy jem, viśeṣapūrvak jñānamāṁ. 37.

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 97 of 546
single page version

sadbhūtāsadbhūtatāmāyānto ye yāvantaḥ paryāyāste tāvantastātkālikā ivātyantasaṁkareṇāpya-
vadhāritaviśeṣalakṣaṇā ekakṣaṇ evāvabodhasaudhasthitimavataranti
. na khalvetadayuktamdr̥ṣṭā-
virodhāt; draśyate hi chadmasthasyāpi vartamānamiv vyatītamanāgataṁ vā vastu cintayataḥ
saṁvidālambitastadākāraḥ .kiṁc citrapaṭīsthānīyatvāt saṁvidaḥ; yathā hi citrapaṭayāmati-
vāhitānāmanupasthitānāṁ vartamānānāṁ ca vastūnāmālekhyākārāḥ sākṣādekakṣaṇ evāvabhāsante, tathā
saṁvidbhittāvapi
.kiṁ ca sarvajñeyākārāṇāṁ tādātvik tvāvirodhāt; yathā hi
pradhvastānāmanuditānāṁ ca vastūnāmālekhyākārā vartamānā ev, tathātītānāmanāgatānāṁ ca
paryāyāṇāṁ jñeyākārā vartamānā ev bhavanti
..37..
pūrvoktāḥ paryāyā vartante pratibhāsante pratisphu ranti . kka . ṇāṇe kevalajñāne . kathaṁbhūtā iv . takkāligev
tātkālikā iv vartamānā iv . kāsāṁ sambandhinaḥ . tāsiṁ davvajādīṇaṁ tāsāṁ prasiddhānāṁ
1. jñānameṁ samasta dravyoṁkī tīnoṁkālakī paryāyeṁ ek hī sāth jñāt hone par bhī pratyek paryāyakā viśiṣṭa
svarūp -pradeś, kāl, ākār ityādi viśeṣatāyeṁspaṣṭa jñāt hotā hai; saṁkarvyatikar nahīṁ hote .
2. ālekhya = ālekhan yogya; citrit karane yogya .
dūsarī pragaṭ honevālī), vidyamānatā aur avidyamānatāko prāpta jo jitanī paryāyeṁ haiṁ, ve sab
tātkālik (vartamānakālīn) paryāyoṁkī bhān̐ti, atyanta
1miśrit honepar bhī sab paryāyoṁke
viśiṣṭa lakṣaṇ spaṣṭa jñāt hoṁ isaprakār, ek kṣaṇameṁ hī, jñānamaṁdirameṁ sthitiko prāpta hotī haiṁ .
yah (tīnoṁ kālakī paryāyoṁkā vartamān paryāyoṁkī bhān̐ti jñānameṁ jñāt honā) ayukta nahīṁ hai;
kyoṁki
(1) usakā dr̥ṣṭāntake sāth (jagatameṁ jo dikhāī detā haianubhavameṁ ātā hai usake
sāth ) avirodh hai . (jagatameṁ ) dikhāī detā hai ki chadmasthake bhī, jaise vartamān vastukā
ciṁtavan karate hue jñān usake ākārakā avalamban karatā hai usīprakār bhūt aur bhaviṣyat
vastukā ciṁtavan karate hue (bhī) jñān usake ākārakā avalamban karatā hai
.
(2) aur jñān citrapaṭake samān hai . jaise citrapaṭameṁ atīt, anāgat aur vartamān
vastuoṁke 2ālekhyākār sākṣāt ek kṣaṇameṁ hī bhāsit hote haiṁ; usīprakār jñānarūpī bhittimeṁ
(-jñānabhūmikāmeṁ, jñānapaṭameṁ ) bhī atīt, anāgat aur vartamān paryāyoṁke jñeyākār sākṣāt ek
kṣaṇameṁ hī bhāsit hote haiṁ
.
(3) aur sarva jñeyākāroṁkī tātkālikatā (vartamānatā, sāmpratikatā) aviruddha hai .
jaise naṣṭa aur anutpanna vastuoṁke ālekhyākār vartamān hī haiṁ, usīprakār atīt aur anāgat
paryāyoṁke jñeyākār vartamān hī haiṁ
.

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 98 of 546
single page version

athāsadbhūtaparyāyāṇāṁ kathaṁcitsadbhūtatvaṁ vidadhāti
je ṇev hi saṁjāyā je khalu ṇaṭṭhā bhavīy pajjāyā .
te hoṁti asabbhūdā pajjāyā ṇāṇapaccakkhā ..38..
ye naiv hi saṁjātā ye khalu naṣṭā bhūtvā paryāyāḥ .
te bhavanti asadbhūtāḥ paryāyā jñānapratyakṣāḥ ..38..
śuddhajīvadravyādidravyajātīnāmiti vyavahitasaṁbandhaḥ . kasmāt . visesado svakīyasvakīyapradeś-
kālākāraviśeṣaiḥ saṁkaravyatikaraparihāreṇetyarthaḥ . kiṁc ---yathā chadmasthapuruṣasyātītānāgataparyāyā manasi
cintayataḥ pratisphu ranti, yathā ca citrabhittau bāhubalibharatādivyatikrāntarūpāṇi śreṇikatīrthakarādi-
bhāvirūpāṇi ca vartamānānīv pratyakṣeṇ dr̥śyante tathā citrabhittisthānīyakevalajñāne bhūtabhāvinaśca paryāyā

yugapatpratyakṣeṇ dr̥śyante, nāsti virodhaḥ
. yathāyaṁ kevalī bhagavān paradravyaparyāyān paricchittimātreṇ
pra. 9
bhāvārtha :kevalajñān samasta dravyoṁkī tīnoṁ kālakī paryāyoṁko yugapad jānatā hai .
yahān̐ yah praśna ho sakatā hai ki jñān naṣṭa aur anutpanna paryāyoṁko vartamān kālameṁ kaise jān
sakatā hai ? usakā samādhān hai ki
jagatameṁ bhī dekhā jātā hai ki alpajña jīvakā jñān bhī
naṣṭa aur anutpanna vastuoṁkā ciṁtavan kar sakatā hai, anumānake dvārā jān sakatā hai, tadākār
ho sakatā hai; tab phi ra pūrṇa jñān naṣṭa aur anutpanna paryāyoṁko kyoṁ na jān sakegā ? jñānaśakti
hī aisī hai ki vah citrapaṭakī bhān̐ti atīt aur anāgat paryāyoṁko bhī jān sakatī hai aur
ālekhyatvaśaktikī bhān̐ti, dravyoṁkī jñeyatva śakti aisī hai ki unakī atīt aur anāgat
paryāyeṁ bhī jñānameṁ jñeyarūp hotī haiṁ
jñāt hotī haiṁ
. isaprakār ātmākī adbhut jñānaśakti aur
dravyoṁkī adbhut jñeyatvaśaktike kāraṇ kevalajñānameṁ samasta dravyoṁkī tīnoṁkālakī paryāyoṁkā
ek hī samayameṁ bhāsit honā aviruddha hai
..37..
ab, avidyamān paryāyoṁkī (bhī) kathaṁcit (-kisī prakārase; kisī apekṣāse)
vidyamānatā batalāte haiṁ :
anvayārtha :[ye paryāyāḥ ] jo paryāyeṁ [hi ] vāstavameṁ [na ev saṁjātāḥ ] utpanna nahīṁ
huī haiṁ, tathā [ye ] jo paryāyeṁ [khalu ] vāstavameṁ [bhūtvā naṣṭāḥ ] utpanna hokar naṣṭa ho gaī haiṁ, [te ]
ve [asadbhūtāḥ paryāyāḥ ] avidyamān paryāyeṁ [jñānapratyakṣāḥ bhavanti ] jñān pratyakṣa haiṁ
..38..
je paryayo aṇajāt che, valī janmīne pravinaṣṭa je,
te sau asadbhūt paryayo paṇ jñānamāṁ pratyakṣa che
.38.

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 99 of 546
single page version

ye khalu nādyāpi saṁbhūtimanubhavanti, ye cātmalābhamanubhūy vilayamupagatāste kilā-
sadbhūtā api paricchedaṁ prati niyatatvāt jñānapratyakṣatāmanubhavantaḥ śilāstambhotkīrṇabhūtabhāvi-
devavadaprakampārpitasvarūpāḥ sadbhūtā ev bhavanti ..38..
athaitadevāsadbhūtānāṁ jñānapratyakṣatvaṁ draḍhayati
jadi paccakkhamajādaṁ pajjāyaṁ palayidaṁ ca ṇāṇassa .
ṇa havadi vā taṁ ṇāṇaṁ divvaṁ ti hi ke parūveṁti ..39..
jānāti, na ca tanmayatven, niścayen tu kevalajñānādiguṇādhārabhūtaṁ svakīyasiddhaparyāyamev svasaṁvittyā-
kāreṇ tanmayo bhūtvā paricchinatti jānāti, tathāsannabhavyajīvenāpi nijaśuddhātmasamyakśraddhān-

jñānānuṣṭhānarūpaniścayaratnatrayaparyāy ev sarvatātparyeṇ jñātavya iti tātparyam
..37.. athātītānā-
gataparyāyāṇāmasadbhūtasaṁjñā bhavatīti pratipādayati ---je ṇev hi saṁjāyā je khalu ṇaṭṭhā bhavīy pajjāyā ye naiv
saṁjātā nādyāpi bhavanti, bhāvin ityarthaḥ . hi sphu ṭaṁ ye ca khalu naṣṭā vinaṣṭāḥ paryāyāḥ . kiṁ kr̥tvā .
bhūtvā . te hoṁti asabbhūdā pajjāyā te pūrvoktā bhūtā bhāvinaśca paryāyā avidyamānatvādasadbhūtā bhaṇyante .
ṇāṇapaccakkhā te cāvidyamānatvādasadbhūtā api vartamānajñānaviṣayatvādvayavahāreṇ bhūtārthā bhaṇyante, tathaiv
jñānapratyakṣāśceti . yathāyaṁ bhagavānniścayen paramānandaikalakṣaṇasukhasvabhāvaṁ mokṣaparyāyamev tanmayatven
paricchinatti, paradravyaparyāyaṁ tu vyavahāreṇeti; tathā bhāvitātmanā puruṣeṇ rāgādivikalpopādhi-
rahitasvasaṁvedanaparyāy ev tātparyeṇ jñātavyaḥ, bahirdravyaparyāyāśca gauṇavr̥ttyeti
bhāvārthaḥ ..38..
1. pratyakṣa = akṣake pratiakṣake sanmukhakṣake nikaṭameṁakṣake sambandhameṁ ho aisā .
[akṣa = jñān; ātmā .]
jñāne ajāt -vinaṣṭa paryāyo taṇī pratyakṣatā
nav hoy jo, to jñānane e ‘divya’ kauṇ kahe bhalā ? 39.
ṭīkā :jo (paryāyeṁ ) abhī tak utpanna bhī nahīṁ huī aur jo utpanna hokar naṣṭa
ho gaī haiṁ, ve (paryāyeṁ ) vāstavameṁ avidyamān hone par bhī, jñānake prati niyat honese (jñānameṁ
niścit
sthirlagī huī honese, jñānameṁ sīdhī jñāt honese ) 1jñānapratyakṣa vartatī huī, pāṣāṇ
stambhameṁ utkīrṇa, bhūt aur bhāvī devoṁ (tīrthaṁkaradevoṁ ) kī bhān̐ti apane svarūpako akampatayā
(jñānako) arpit karatī huī (ve paryāyeṁ ) vidyamān hī haiṁ
..38..
ab, inhīṁ avidyamān paryāyoṁkī jñānapratyakṣatāko dr̥rḥ karate haiṁ :

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 100 of 546
single page version

yadi pratyakṣo‘jātaḥ paryāyaḥ pralayitaśca jñānasya .
na bhavati vā tat jñānaṁ divyamiti hi ke prarūpayanti ..39..
yadi khalvasaṁbhāvitabhāvaṁ saṁbhāvitabhāvaṁ ca paryāyajātamapratighavijr̥ṁbhitākhaṁḍit-
pratāpaprabhuśaktitayā prasabhenaiv nitāntamākramyākramasamarpitasvarūpasarvasvamātmānaṁ prati niyataṁ jñānaṁ
na karoti, tadā tasya kutastanī divyatā syāt
. ataḥ kāṣṭhāprāptasya paricchedasya sarva-
metadupapannam ..39..
athāsadbhūtaparyāyāṇāṁ vartamānajñānapratyakṣatvaṁ dr̥ḍhayatijai paccakkhamajādaṁ pajjāyaṁ palayidaṁ ca ṇāṇassa ṇa havadi
vā yadi pratyakṣo na bhavati . sa kaḥ . ajātaparyāyo bhāviparyāyaḥ . na kevalaṁ bhāviparyāyaḥ pralayitaśca
vā . kasya . jñānasya . taṁ ṇāṇaṁ divvaṁ ti hi ke parūveṁti tadjñānaṁ divyamiti ke prarūpayanti, na
ke‘pīti . tathā hiyadi vartamānaparyāyavadatītānāgataparyāyaṁ jñānaṁ kartr̥ kramakaraṇavyavadhān-
rahitatven sākṣātpratyakṣaṁ na karoti, tarhi tat jñānaṁ divyaṁ na bhavati . vastutastu jñānamev na bhavatīti .
yathāyaṁ kevalī parakīyadravyaparyāyān yadyapi paricchittimātreṇ jānāti, tathāpi niścayanayen
sahajānandaikasvabhāve svaśuddhātmani tanmayatven paricchittiṁ karoti, tathā nirmalavivekijano‘pi yadyapi

vyavahāreṇ parakīyadravyaguṇaparyāyaparijñānaṁ karoti, tathāpi niścayen nirvikārasvasaṁvedanaparyāye

viṣayatvātparyāyeṇ parijñānaṁ karotīti sūtratātparyam
..39.. athātītānāgatasūkṣmādipadārthānindriyajñānaṁ
anvayārtha :[yadi vā ] yadi [ajātaḥ paryāyaḥ ] anutpanna paryāy [ca ]
tathā [pralayitaḥ ] naṣṭa paryāy [jñānasya ] jñānake (kevalajñānake) [pratyakṣaḥ na bhavati ] pratyakṣa na ho
to [tat jñānaṁ ] us jñānako [divyaṁ iti hi ] ‘divya’ [ke prarūpayaṁti ] kaun prarūpegā ?
..39..
ṭīkā :jisane astitvakā anubhav nahīṁ kiyā aur jisane astitvakā anubhav
kar liyā hai aisī (anutpanna aur naṣṭa) paryāyamātrako yadi jñān apanī nirvighna vikasit,
akhaṁḍit pratāpayukta prabhuśaktike (-mahā sāmarthya ) dvārā balāt atyanta ākramit kare
(-prāpta kare), tathā ve paryāyeṁ apane svarūpasarvasvako akramase arpit kareṁ (-ek hī sāth
jñānameṁ jñāt hoṁ ) isaprakār unheṁ apane prati niyat na kare (-apanemeṁ niścit na kare, pratyakṣa
na jāne), to us jñānakī divyatā kyā hai ? isase (yah kahā gayā hai ki) parākāṣṭhāko prāpta
jñānake liye yah sab yogya hai
.
bhāvārtha :ananta mahimāvān kevalajñānakī yah divyatā hai ki vah ananta dravyoṁkī
samasta paryāyoṁko (atīt aur anāgat paryāyoṁko bhī) sampūrṇatayā ek hī samay pratyakṣa
jānatā hai
..39..