Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 40-51.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 6 of 28

 

Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version

athendriyajñānasyaiv pralīnamanutpannaṁ ca jñātumaśakyamiti vitarkayati
atthaṁ akkhaṇivadidaṁ īhāpuvvehiṁ je vijāṇaṁti .
tesiṁ parokkhabhūdaṁ ṇādumasakkaṁ ti paṇṇattaṁ ..40..
arthamakṣanipatitamīhāpūrvairye vijānanti .
teṣāṁ parokṣabhūtaṁ jñātumaśakyamiti prajñaptam ..40..
ye khalu viṣayaviṣayisannipātalakṣaṇamindriyārthasannikarṣamadhigamya kramopajāyamāne-
nehādikaprakrameṇ paricchindanti, te kilātivāhitasvāstitvakālamanupasthitasvāstitvakālaṁ vā
na jānātīti vicārayati ---atthaṁ ghaṭapaṭādijñeyapadārthaṁ . kathaṁbhūtaṁ . akkhaṇivadidaṁ akṣanipatitaṁ indriyaprāptaṁ
indriyasaṁbaddhaṁ . itthaṁbhūtamarthaṁ īhāpuvvehiṁ je vijāṇaṁti avagrahehāvāyādikrameṇ ye puruṣā vijānanti hi
sphu ṭaṁ . tesiṁ parokkhabhūdaṁ teṣāṁ sambandhi jñānaṁ parokṣabhūtaṁ sat ṇādumasakkaṁ ti paṇṇattaṁ sūkṣmādipadārthān
jñātumaśakyamiti prajñaptaṁ kathitam . kaiḥ . jñānibhiriti . tadyathā --cakṣurādīndriyaṁ ghaṭapaṭādipadārthapārśve
gatvā paścādarthaṁ jānātīti sannikarṣalakṣaṇaṁ naiyāyikamate . athavā saṁkṣepeṇendriyārthayoḥ saṁbandhaḥ
sannikarṣaḥ sa ev pramāṇam . sa ca sannikarṣa ākāśādyamūrtapadārtheṣu deśāntaritamervādi-
1. parokṣa = akṣase par arthāt akṣase dūr hove aisā; indriy agocar .
2. sannipāt = milāp; saṁbaṁdh honā vah .3. sannikarṣa = saṁbaṁdh, samīpatā .
īhādipūrvak jāṇatā je akṣapatit padārthane,
tene parokṣa padārtha jāṇavuṁ śakya nā
jinajī kahe .40.
ab, indriyajñānake liye naṣṭa aur anutpannakā jānanā aśakya hai (arthāt indriyajñān
hī naṣṭa aur anutpanna padārthoṁko -paryāyoṁko nahīṁ jān sakatā) aisā nyāyase niścit karate haiṁ .
anvayārtha :[ye ] jo [akṣanipatitaṁ ] akṣapatit arthāt indriyagocar [arthaṁ ]
padārthako [īhāpūrvaiḥ ] īhādik dvārā [vijānanti ] jānate haiṁ, [teṣāṁ ] unake liye [parokṣabhūtaṁ ]
1parokṣabhūt padārthako [jñātuṁ ] jānanā [aśakyaṁ ] aśakya hai [iti prajñaptaṁ ] aisā sarvajñadevane
kahā hai ..40..
ṭīkā :viṣay aur viṣayīkā 2sannipāt jisakā lakṣaṇ (-svarūp) hai, aise
indriy aur padārthake 3sannikarṣako prāpta karake, jo anukramase utpanna īhādikake kramase jānate
haiṁ ve use nahīṁ jān sakate jisakā sva -astitvakāl bīt gayā hai tathā jisakā sva-
astitvakāl upasthit nahīṁ huā hai kyoṁki (-atīt -anāgat padārtha aur indriyake) yathokta

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version

yathoditalakṣaṇasya grāhyagrāhakasaṁbandhasyāsaṁbhavataḥ paricchettuṁ na śaknuvanti ..40..
athātīndriyajñānasya tu yadyaducyate tattatsaṁbhavatīti saṁbhāvayati
apadesaṁ sapadesaṁ muttamamuttaṁ ca pajjayamajādaṁ .
palayaṁ gadaṁ ca jāṇadi taṁ ṇāṇamadiṁdiyaṁ bhaṇiyaṁ ..41..
apradeśaṁ sapradeśaṁ mūrtamamūrtaṁ ca paryayamajātam .
pralayaṁ gataṁ ca jānāti tajjñānamatīndriyaṁ bhaṇitam ..41..
indriyajñānaṁ nām upadeśāntaḥkaraṇendriyādīni virūpakāraṇatvenopalabdhisaṁskārādīn
padārtheṣu kālāntaritarāmarāvaṇādiṣu svabhāvāntaritabhūtādiṣu tathaivātisūkṣmeṣu paracetovr̥tti-
pudgalaparamāṇvādiṣu ca na pravartate
. kasmāditi cet . indriyāṇāṁ sthūlaviṣayatvāt, tathaiv
mūrtaviṣayatvācca . tataḥ kāraṇādindriyajñānen sarvajño na bhavati . tat ev cātīndriyajñānotpattikāraṇaṁ
rāgādivikalparahitaṁ svasaṁvedanajñānaṁ vihāy pañcendriyasukhasādhanabhūtendriyajñāne nānāmanorathavikalpa-
jālarūpe mānasajñāne ca ye ratiṁ kurvanti te sarvajñapadaṁ na labhante iti sūtrābhiprāyaḥ
..40..
1. indriyagocar padārtha grāhya hai aur indriyān̐ grāhak haiṁ .
je jāṇatuṁ apradeśane, sapradeś, mūrta, amūrtane,
paryāy naṣṭa -ajātane, bhākhyuṁ atīṁdriy jñān te
. 41.
lakṣaṇ (-yathoktasvarūp, ū par kahā gayā jaisā) 1grāhyagrāhakasambandhakā asaṁbhav hai .
bhāvārtha :indriyoṁke sāth padārthakā (arthāt viṣayīke sāth viṣayakā) sannikarṣa
sambandha ho tabhī (avagrah -īhā -avāy -dhāraṇārūp kramase) indriy jñān padārthako jān sakatā
hai
. naṣṭa aur anutpanna padārthoṁke sāth indriyoṁkā sannikarṣa -sambandha na honese indriy jñān unheṁ
nahīṁ jān sakatā . isaliye indriyajñān hīn hai, hey hai ..40..
ab, aisā spaṣṭa karate haiṁ ki atīndriy jñānake liye jo jo kahā jātā hai vah (sab)
saṁbhav hai :
anvayārtha :[apradeśaṁ ] jo jñān apradeśako, [sapradeśaṁ ] sapradeśako, [mūrtaṁ ]
mūrtako, [amūrtaḥ ca ] aur amūrtako tathā [ajātaṁ ] anutpanna [ca ] aur [pralayaṁgataṁ ] naṣṭa
[paryāyaṁ ] paryāyako [jānāti ] jānatā hai, [tat jñānaṁ ] vah jñān [atīndriyaṁ ] atīndriy
[bhaṇitam ] kahā gayā hai
..41..
ṭīkā :indriyajñān upadeś, antaḥkaraṇ aur indriy ityādiko

Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version

antaraṁgasvarūpakāraṇatvenopādāy pravartate; pravartamānaṁ ca sapradeśamevādhyavasyati sthūlopalambhak-
tvānnāpradeśam; mūrtamevāvagacchati tathāvidhaviṣayanibandhanasadbhāvānnāmūrtam; vartamānamev paricchi-
natti viṣayaviṣayisannipātasadbhāvānna tu vr̥ttaṁ vartsyacca
. yattu punaranāvaraṇamatīndriyaṁ jñānaṁ tasya
samiddhadhūmadhvajasyevānekaprakāratāliṁgitaṁ dāhyaṁ dāhyatānatikramāddāhyamev yathā tathātmanaḥ apradeśaṁ
sapradeśaṁ mūrtamamūrtamajātamativāhitaṁ ca paryāyajātaṁ jñeyatānatikramātparicchedyamev bhavatīti
..41..
athātīndriyajñānamatītānāgatasūkṣmādipadārthān jānātītyupadiśati ---apadesaṁ apradeśaṁ kālāṇuparamāṇvādi
sapadesaṁ śuddhajīvāstikāyādipañcāstikāyasvarūpaṁ muttaṁ mūrtaṁ pudgaladravyaṁ amuttaṁ ca amūrtaṁ ca
śuddhajīvadravyādi pajjayamajādaṁ palayaṁ gadaṁ ca paryāyamajātaṁ bhāvinaṁ pralayaṁ gataṁ cātītametatsarvaṁ pūrvoktaṁ jñeyaṁ
vastu jāṇadi jānāti yadjñānaṁ kartr̥ taṁ ṇāṇamadiṁdiyaṁ bhaṇiyaṁ tadjñānamatīndriyaṁ bhaṇitaṁ, tenaiv sarvajño
bhavati . tat ev ca pūrvagāthoditamindriyajñānaṁ mānasajñānaṁ ca tyaktvā ye nirvikalpasamādhi-
rūpasvasaṁvedanajñāne samastavibhāvapariṇāmatyāgen ratiṁ kurvanti ta ev paramāhlādaikalakṣaṇasukhasvabhāvaṁ
sarvajñapadaṁ labhante ityabhiprāyaḥ
..41.. evamatītānāgataparyāyā vartamānajñāne pratyakṣā na bhavantīti
1. virūp = jñānake svarūpase bhinna svarūpavāle . (upadeś, man aur indriyān̐ paudgalik honese unakā rūp
jñānake svarūpase bhinna hai . ve indriyajñānameṁ bahiraṁg kāraṇ haiṁ .)
2. upalabdhi = jñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamake nimittase padārthoṁko jānanekī śakti. (yah ‘labdha’ śakti
jab ‘upayukta’ hotī haiṁ tabhī padārtha jānanemeṁ āte hai .)
3. saṁskār = bhūtakālameṁ jāne huye padārthoṁkī dhāraṇā .
1virūp - kāraṇatāse (grahaṇ karake) aur 2upalabdhi (-kṣayopaśam), 3saṁskār ityādiko
aṁtaraṅga svarūp -kāraṇatāse grahaṇ karake pravr̥tta hotā hai; aur vah pravr̥tta hotā huā sapradeśako
hī jānatā hai kyoṁki vah sthūlako jānanevālā hai, apradeśako nahīṁ jānatā, (kyoṁki vah
sūkṣmako jānanevālā nahīṁ hai ); vah mūrtako hī jānatā hai kyoṁki vaise (mūrtik) viṣayake
sāth usakā sambandha hai, vah amūrtako nahīṁ jānatā (kyoṁki amūrtik viṣayake sāth
indriyajñānakā sambandha nahīṁ hai ); vah vartamānako hī jānatā hai, kyoṁki viṣay -viṣayīke
sannipāt sadbhāv hai, vah pravartit ho cukanevāleko aur bhaviṣyameṁ pravr̥tta honevāleko nahīṁ
jānatā (kyoṁki indriy aur padārthake sannikarṣakā abhāv hai )
.
parantu jo anāvaraṇ atīndriy jñān hai use apane apradeś, sapradeś, mūrta aur amūrta
(padārtha mātra) tathā anutpanna evaṁ vyatīt paryāyamātra, jñeyatākā atikramaṇ na karanese jñey
hī hai
jaise prajvalit agniko anek prakārakā īṁdhan, dāhyatākā atikramaṇ na karanese
dāhya hī hai . (jaise pradīpta agni dāhyamātrakoīṁdhanamātrakojalā detī hai, usīprakār
nirāvaraṇ jñān jñeyamātrakodravyaparyāyamātrakojānatā hai ) ..41..

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version

ath jñeyārthapariṇamanalakṣaṇā kriyā jñānānna bhavatīti śraddadhāti
pariṇamadi ṇeyamaṭṭhaṁ ṇādā jadi ṇev khāigaṁ tassa .
ṇāṇaṁ ti taṁ jiṇiṁdā khavayaṁtaṁ kammamevuttā ..42..
pariṇamati jñeyamarthaṁ jñātā yadi naiv kṣāyikaṁ tasya .
jñānamiti taṁ jinendrāḥ kṣapayantaṁ karmaivoktavantaḥ ..42..
paricchettā hi yatparicchedyamarthaṁ pariṇamati tanna tasya sakalakarmakakṣakṣayapravr̥ttasvābhāvik-
paricchedanidānamathavā jñānamev nāsti tasya; yataḥ pratyarthapariṇatidvāreṇ mr̥gatr̥ṣṇāmbhobhār-
saṁbhāvanākaraṇamānasaḥ suduḥsahaṁ karmabhāramevopabhuṁjānaḥ sa jinendrairudgītaḥ
..42..
bauddhamatanirākaraṇamukhyatven gāthātrayaṁ, tadanantaramindriyajñānen sarvajño na bhavatyatīndriyajñānen bhavatīti
naiyāyikamatānusāriśiṣyasaṁbodhanārthaṁ ca gāthādvayamiti samudāyen pañcamasthale gāthāpañcakaṁ gatam
..
ath rāgadveṣamohāḥ bandhakāraṇaṁ, na ca jñānamityādikathanarūpeṇ gāthāpañcakaparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti .
tadyathā --yasyeṣṭāniṣṭavikalparūpeṇ karmabandhakāraṇabhūten jñeyaviṣaye pariṇamanamasti tasya kṣāyikajñānaṁ
nāstītyāvedayati ---
pariṇamadi ṇeyamaṭṭhaṁ ṇādā jadi nīlamidaṁ pītamidamityādivikalparūpeṇ yadi jñeyārthaṁ
pariṇamati jñātātmā ṇev khāigaṁ tassa ṇāṇaṁ ti tasyātmanaḥ kṣāyikajñānaṁ naivāsti . athavā jñānamev
nāsti . kasmānnāsti . taṁ jiṇiṁdā khavayaṁtaṁ kammamevuttā taṁ puruṣaṁ karmatāpannaṁ jinendrāḥ kartāraḥ uktavaṁtaḥ .
ab, aisī śraddhā vyakta karate haiṁ ki jñey padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣaṇ hai aisī
(jñeyārthapariṇamanasvarūp) kriyā jñānameṁse utpanna nahīṁ hotī :
anvayārtha :[jñātā ] jñātā [yadi ] yadi [jñeyaṁ arthaṁ ] jñey padārtharūp [pariṇamati ]
pariṇamit hotā ho to [tasya ] usake [kṣāyikaṁ jñānaṁ ] kṣāyik jñān [na ev iti ] hotā hī
nahīṁ
. [jinendrā:] jinendradevoṁne [taṁ ] use [karma ev ] karmako hī [kṣapayantaṁ ] anubhav
karanevālā [uktavantaḥ ] kahā hai ..42..
ṭīkā :yadi jñātā jñey padārtharūp pariṇamit hotā ho , to use sakal karmavanake
kṣayase pravartamān svābhāvik jānapanekā kāraṇ (kṣāyik jñān) nahīṁ hai; athavā use jñān hī
nahīṁ hai; kyoṁki pratyek padārtharūpase pariṇatike dvārā mr̥gatr̥ṣṇāmeṁ jalasamūhakī kalpanā karanekī
bhāvanāvālā vah (ātmā) atyanta duḥsah karmabhārako hī bhogatā hai aisā jinendroṁne kahā hai
.
jo jñey arthe pariṇame jñātā, na kṣāyik jñān che;
te karmane ja anubhave che em jinadevo kahe
.42.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version

ath kutastarhi jñeyārthapariṇamanalakṣaṇā kriyā tatphalaṁ ca bhavatīti vivecayati
udayagadā kammaṁsā jiṇavaravasahehiṁ ṇiyadiṇā bhaṇiyā .
tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā baṁdhamaṇubhavadi ..43..
udayagatāḥ karmāṁśā jinavaravr̥ṣabhaiḥ niyatyā bhaṇitāḥ .
teṣu vimūḍho rakto duṣṭo vā bandhamanubhavati ..43..
saṁsāriṇo hi niyamen tāvadudayagatāḥ pudgalakarmāṁśāḥ santyev . ath sa satsu teṣu
kiṁ kurvantam . kṣapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikārasahajānandaikasukhasvabhāvānubhavanaśūnyaḥ
sannudayāgataṁ svakīyakarmaiv sa anubhavannāste na ca jñānamityarthaḥ . athavā dvitīyavyākhyānamyadi
jñātā pratyarthaṁ pariṇamya paścādarthaṁ jānāti tadā arthānāmānantyātsarvapadārthaparijñānaṁ nāsti . athavā
tr̥tīyavyākhyānambahiraṅgajñeyapadārthān yadā chadmasthāvasthāyāṁ cintayati tadā rāgādivikalparahitaṁ
svasaṁvedanajñānaṁ nāsti, tadabhāve kṣāyikajñānamev notpadyate ityabhiprāyaḥ ..42.. athānantapadārtha-
paricchittipariṇamane‘pi jñānaṁ bandhakāraṇaṁ na bhavati, na ca rāgādirahitakarmodayo‘pīti niścinoti
udayagadā kammaṁsā jiṇavaravasahehiṁ ṇiyadiṇā bhaṇiyā udayagatā udayaṁ prāptāḥ karmāṁśā
bhāvārtha :jñey padārtharūpase pariṇaman karanā arthāt ‘yah harā hai, yah pīlā hai’
ityādi vikalparūpase jñey padārthoṁmeṁ pariṇaman karanā vah karmakā bhoganā hai, jñānakā nahīṁ .
nirvikār sahaj ānandameṁ līn rahakar sahajarūpase jānate rahanā vahī jñānakā svarūp hai; jñey
padārthoṁmeṁ rukanā
unake sanmukh vr̥tti honā, vah jñānakā svarūp nahīṁ hai ..42..
(yadi aisā hai ) to phi ra jñey padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣaṇ hai aisī
(jñeyārthapariṇamanasvarūp) kriyā aur usakā phal kahān̐se (kis kāraṇase) utpanna hotā hai,
aisā ab vivecan karate haiṁ :
anvayārtha :[udayagatāḥ karmāṁśāḥ ] (saṁsārī jīvake) udayaprāpta karmāṁś
(jñānāvaraṇīy ādi pudgalakarmake bhed) [niyatyā ] niyamase [jinavaravr̥ṣabhaiḥ ] jinavar vr̥ṣabhoṁne
[bhaṇitāḥ] kahe haiṁ
. [teṣu ] jīv un karmāṁśoṁke hone par [vimūḍhaḥ raktaḥ duṣṭaḥ vā ] mohī, rāgī
athavā dveṣī hotā huā [bandhaṁ anubhavati ] bandhakā anubhav karatā hai ..43..
ṭīkā :pratham to, saṁsārīke niyamase udayagat pudgal karmāṁś hote hī haiṁ . ab
bhākhyāṁ jine karmo udayagat niyamathī saṁsārīne,
te karma hotāṁ mohī -rāgī -dveṣī baṁdh anubhave
.43.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version

saṁcetayamāno moharāgadveṣapariṇatatvāt jñeyārthapariṇamanalakṣaṇayā kriyayā yujyate . tat ev ca
kriyāphalabhūtaṁ bandhamanubhavati . ato mohodayāt kriyākriyāphale, na tu jñānāt ..43..
ath kevalināṁ kriyāpi kriyāphalaṁ na sādhayatītyanuśāsti
ṭhāṇaṇisejjavihārā dhammuvadeso ya ṇiyadayo tesiṁ .
arahaṁtāṇaṁ kāle māyācāro vva itthīṇaṁ ..44..
jñānāvaraṇādimūlottarakarmaprakr̥tibhedāḥ jinavaravr̥ṣabhairniyatyā svabhāven bhaṇitāḥ, kiṁtu svakīy-
śubhāśubhaphalaṁ datvā gacchanti, na ca rāgādipariṇāmarahitāḥ santo bandhaṁ kurvanti
. tarhi kathaṁ bandhaṁ karoti
jīvaḥ iti cet . tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi teṣu udayāgateṣu satsu karmāṁśeṣu
moharāgadveṣavilakṣaṇanijaśuddhātmatattvabhāvanārahitaḥ san yo viśeṣeṇ mūḍho rakto duṣṭo vā bhavati saḥ
kevalajñānādyanantaguṇavyaktilakṣaṇamokṣādvilakṣaṇaṁ prakr̥tisthityanubhāgapradeśabhedabhinnaṁ bandhamanubhavati
. tataḥ
sthitametat jñānaṁ bandhakāraṇaṁ na bhavati karmodayo‘pi, kiṁtu rāgādayo bandhakāraṇamiti ..43.. ath
kevalināṁ rāgādyabhāvāddharmopadeśādayo‘pi bandhakāraṇaṁ na bhavantīti kathayati ---ṭhāṇaṇisejjavihārā dhammuvadeso
ya
sthānamūrdhvasthitirniṣadyā cāsanaṁ śrīvihāro dharmopadeśaśca
ṇiyadayo ete vyāpārā niyatayaḥ svabhāvā
પ્ર. ૧૦
vah saṁsārī, un udayagat karmāṁśoṁke astitvameṁ, cetate -jānate -anubhav karate hue, moh -rāg-
dveṣameṁ pariṇat honese jñey padārthoṁmeṁ pariṇaman jisakā lakṣaṇ hai aisī (jñeyārthapariṇamanasvarūp)
kriyāke sāth yukta hotā hai; aur isīliye kriyāke phalabhūt bandhakā anubhav karatā hai
. isase
(aisā kahā hai ki) mohake udayase hī (mohake udayameṁ yukta honeke kāraṇase hī) kriyā aur
kriyāphal hotā hai, jñānase nahīṁ
.
bhāvārtha :samasta saṁsārī jīvoṁke karmakā uday hai, parantu vah uday vandhakā kāraṇ
nahīṁ hai . yadi karmanimittak iṣṭa -aniṣṭa bhāvoṁmeṁ jīv rāgī -dveṣī -mohī hokar pariṇaman kare to
bandha hotā hai . isase yah bāt siddha huī ki jñān, uday prāpta paudgalik karma yā karmodayase
utpanna dehādikī kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīṁ haiṁ, bandhake kāraṇ mātra rāg -dveṣ -mohabhāv haiṁ .
isaliye ve bhāv sarvaprakārase tyāgane yogya hai ..43..
ab, aisā upadeś dete haiṁ ki kevalībhagavānake kriyā bhī kriyāphal (-bandha) utpanna
nahīṁ karatī :
dharmopadeś, vihār, āsan, sthān śrī arhaṁtane
varte sahaj te kālamāṁ, māyācaraṇ jyam nārīne
. 44.

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version

sthānaniṣadyāvihārā dharmopadeśaśca niyatayasteṣām .
arhatāṁ kāle māyācār iv strīṇām ..44..
yathā hi mahilānāṁ prayatnamantareṇāpi tathāvidhayogyatāsadbhāvāt svabhāvabhūt ev
māyopaguṇṭhanāguṇṭhito vyavahāraḥ pravartate, tathā hi kevalināṁ prayatnamantareṇāpi tathāvidh-
yogyatāsadbhāvāt
sthānamāsanaṁ viharaṇaṁ dharmadeśanā ca svabhāvabhūtā ev pravartante . api
cāviruddhametadambhodharadr̥ṣṭāntāt . yathā khalvambhodharākārapariṇatānāṁ pudgalānāṁ gamanamavasthānaṁ
garjanamambuvarṣaṁ ca puruṣaprayatnamantareṇāpi dr̥śyante, tathā kevalināṁ sthānādayo‘buddhipūrvakā ev
dr̥śyante
. ato‘mī sthānādayo mohodayapūrvakatvābhāvāt kriyāviśeṣā api kevalināṁ
kriyāphalabhūtabandhasādhanāni na bhavanti ..44..
anīhitāḥ . keṣām . tesiṁ arahaṁtāṇaṁ teṣāmarhatāṁ nirdoṣiparamātmanām . kva . kāle arhadavasthāyām . ka
iv . māyācāro vva itthīṇaṁ māyācār iv strīṇāmiti . tathā hiyathā strīṇāṁ strīvedoday-
sadbhāvātprayatnābhāve‘pi māyācāraḥ pravartate, tathā bhagavatāṁ śuddhātmatattvapratipakṣabhūtamohodayakāryehāpūrva-
anvayārtha :[teṣām arhatāṁ ] un arahanta bhagavantoṁke [kāle ] us samay
[sthānaniṣadyāvihārāḥ ] khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār [dharmopadeśaḥ ca ] aur dharmopadeś-[strīṇāṁ
māyācāraḥ iv ]
striyoṁke māyācārakī bhān̐ti, [niyatayaḥ ] svābhāvik hī
prayatna binā hī
hotā hai ..44..
ṭīkā :jaise striyoṁke, prayatnake binā bhī, us prakār yogyatākā sadbhāv honese
svabhāvabhūt hī māyāke ḍhakkanase ḍhan̐kā huā vyavahār pravartatā hai, usīprakār kevalībhagavānake,
prayatnake binā hī (
prayatna na honepar bhī) us prakārakī yogyatākā sadbhāv honese khaṛe rahanā,
baiṭhanā, vihār aur dharmadeśanā svabhāvabhūt hī pravartate haiṁ aur yah (prayatnake binā hī vihārādikā
honā), bādalake dr̥ṣṭāntase aviruddha hai
. jaise bādalake ākārarūp pariṇamit pudgaloṁkā gaman,
sthiratā, garjan aur jalavr̥ṣṭi puruṣ -prayatnake binā bhī dekhī jātī hai, usīprakār kevalībhagavānake
khaṛe rahanā ityādi abuddhipūrvak hī (icchāke binā hī) dekhā jātā hai
. isaliye yah sthānādik
(khaṛe rahane -baiṭhane ityādikā vyāpār), mohodayapūrvak na honese, kriyāviśeṣ (kriyāke
prakār) hone par bhī kevalī bhagavānake kriyāphalabhūt bandhake sādhan nahīṁ hote .
bhāvārtha :kevalī bhagavānake sthān, āsan aur vihār, yah kāyayogasambandhī
kriyāen̐ tathā divyadhvanise niścay -vyavahārasvarūp dharmakā upadeśvacanayog sambandhī kriyā-

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version

athaivaṁ sati tīrthakr̥tāṁ puṇyavipāko‘kiṁcitkar evetyavadhārayati
puṇṇaphalā arahaṁtā tesiṁ kiriyā puṇo hi odaiyā .
mohādīhiṁ virahidā tamhā sā khāig tti madā ..45..
puṇyaphalā arhantasteṣāṁ kriyā punarhi audayikī .
mohādibhiḥ virahitā tasmāt sā kṣāyikīti matā ..45..
arhantaḥ khalu sakalasamyakparipakvapuṇyakalpapādapaphalā ev bhavanti . kriyā tu teṣāṁ
yā kācan sā sarvāpi tadudayānubhāvasaṁbhāvitātmasaṁbhūtitayā kilaudayikyev . athaivaṁbhūtāpi sā
prayatnābhāve‘pi śrīvihārādayaḥ pravartante . meghānāṁ sthānagamanagarjanajalavarṣaṇādivadvā . tataḥ sthitametat
mohādyabhāvāt kriyāviśeṣā api bandhakāraṇaṁ na bhavantīti ..44.. ath pūrvaṁ yaduktaṁ rāgādi-
rahitakarmodayo bandhakāraṇaṁ na bhavati vihārādikriyā ca, tamevārthaṁ prakārāntareṇ dr̥ḍhayati ---puṇṇaphalā
arahaṁtā
pañcamahākalyāṇapūjājanakaṁ trailokyavijayakaraṁ yattīrthakaranām puṇyakarma tatphalabhūtā arhanto
bhavanti . tesiṁ kiriyā puṇo hi odaiyā teṣāṁ yā divyadhvanirūpavacanavyāpārādikriyā sā niḥkriyaśuddhātma-
aghātikarmake nimittase sahaj hī hotī hai . usameṁ kevalī bhagavānakī kiṁcit mātra icchā nahīṁ
hotī, kyoṁki jahān̐ mohanīy -karmakā sarvathā kṣay ho gayā hai vahān̐ usakī kāryabhūt icchā kahān̐se
hogī ? isaprakār icchāke binā hī
moh -rāg -dveṣake binā hīhonese kevalī -bhagavānake
liye ve kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīṁ hotīṁ ..44..
isaprakār honese tīrthaṁkaroṁke puṇyakā vipāk akiṁcitkar hī hai (-kuch karatā nahīṁ
hai, svabhāvakā kiṁcit ghāt nahīṁ karatā) aisā ab niścit karate haiṁ :
anvayārtha :[arhantaḥ ] arahantabhagavān [puṇyaphalāḥ ] puṇyaphalavāle haiṁ [punaḥ hi ]
aur [teṣāṁ kriyā ] unakī kriyā [audayikī ] audayikī hai; [mohādibhiḥ virahitā ]
mohādise rahit hai [tasmāt ] isaliye [sā ] vah [kṣāyikī ] kṣāyikī [iti matā ] mānī gaī
hai
..45..
ṭīkā :arahantabhagavān jinake vāstavameṁ puṇyarūpī kalpavr̥kṣake samasta phal
bhalībhān̐ti paripakva hue haiṁ aise hī haiṁ, aur unakī jo bhī kriyā hai vah sab usake
che puṇyaphal arhaṁt, ne arhaṁtakiriyā udayikī;
mohādithī virahit tethī te kriyā kṣāyik gaṇī
.45.

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version

samastamahāmohamūrdhābhiṣiktaskandhāvārasyātyantakṣaye saṁbhūtatvānmoharāgadveṣarūpāṇāmuparaṁjakānām-
bhāvāccaitanyavikārakāraṇatāmanāsādayantī nityamaudayikī kāryabhūtasya bandhasyākāraṇabhūtatayā
kāryabhūtasya mokṣasya kāraṇabhūtatayā ca kṣāyikyev kathaṁ hi nām nānumanyet
. athānumanyet
cettarhi karmavipāko‘pi na teṣāṁ svabhāvavighātāy ..45..
tattvaviparītakarmodayajanitatvātsarvāpyaudayikī bhavati hi sphu ṭam . mohādīhiṁ virahidā nirmoh-
śuddhātmatattvapracchādakamamakārāhaṅkārotpādanasamarthamohādivirahitatvādyataḥ tamhā sā khāyag tti madā tasmāt
sā yadyapyaudayikī tathāpi nirvikāraśuddhātmatattvasya vikriyāmakurvatī satī kṣāyikīti matā . atrāh
śiṣyaḥ ---‘audayikā bhāvāḥ bandhakāraṇam’ ityāgamavacanaṁ tarhi vr̥thā bhavati . parihāramāh --audayikā
bhāvā bandhakāraṇaṁ bhavanti, paraṁ kiṁtu mohodayasahitāḥ . dravyamohodaye‘pi sati yadi śuddhātmabhāvanābalen
bhāvamohen na pariṇamati tadā baṁdho na bhavati . yadi punaḥ karmodayamātreṇ bandho bhavati tarhi saṁsāriṇāṁ
sarvadaiv karmodayasya vidyamānatvāt sarvadaiv bandha ev, na mokṣa ityabhiprāyaḥ ..45.. ath yathārhatāṁ
śubhāśubhapariṇāmavikāro nāsti tathaikānten saṁsāriṇāmapi nāstīti sāṁkhyamatānusāriśiṣyeṇ pūrvapakṣe
1. uparaṁjakoṁ = uparāg -malinatā karanevāle (vikārībhāv) .
(puṇyake) udayake prabhāvase utpanna honeke kāraṇ audayikī hī hai . kintu aisī (puṇyake
udayase honevālī) hone par bhī vah sadā audayikī kriyā mahāmoharājākī samasta senāke
sarvathā kṣayase utpanna hotī hai isaliye moharāgadveṣarūpī
1uparaṁjakoṁkā abhāv honese caitanyake
vikārakā kāraṇ nahīṁ hotī isaliye kāryabhūt bandhakī akāraṇabhūtatāse aur kāryabhūt mokṣakī
kāraṇabhūtatāse kṣāyikī hī kyoṁ na mānanī cāhiye ? (avaśya mānanī cāhiye) aur jab
kṣāyikī hī māne tab karmavipāk (-karmoday) bhī unake (arahantoṁke) svabhāvavighātakā
kāraṇ nahīṁ hotā (aisai niścit hotā hai )
.
bhāvārtha :arahantabhagavānake jo divyadhvani, vihār ādi kriyāen̐ haiṁ ve niṣkriy
śuddha ātmatattvake pradeśaparispaṁdameṁ nimittabhūt pūrvabaddha karmodayase utpanna hotī haiṁ isaliye
audayikī haiṁ
. ve kriyāen̐ arahantabhagavānake caitanyavikārarūp bhāvakarma utpanna nahīṁ karatīṁ,
kyoṁki (unake) nirmoh śuddha ātmatattvake rāgadveṣamoharūp vikārameṁ nimittabhūt
mohanīyakarmakā kṣay ho cukā hai
. aur ve kriyāen̐ unheṁ, rāgadveṣamohakā abhāv ho jānese
navīn bandhameṁ kāraṇarūp nahīṁ hotīṁ, parantu ve pūrvakarmoṁke kṣayameṁ kāraṇarūp haiṁ kyoṁki jin
karmoṁke udayase ve kriyāen̐ hotī haiṁ ve karma apanā ras dekar khir jāte haiṁ
. isaprakār
mohanīyakarmake kṣayase utpanna honese aur karmoṁke kṣayameṁ kāraṇabhūt honese arahaṁtabhagavānakī
vah audayikī kriyā kṣāyikī kahalātī hai
..45..

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version

ath kevalināmiv sarveṣāmapi svabhāvavighātābhāvaṁ niṣedhayati
jadi so suho va asuho ṇa havadi ādā sayaṁ sahāveṇ .
saṁsāro vi ṇa vijjadi savvesiṁ jīvakāyāṇaṁ ..46..
yadi sa śubho vā aśubho na bhavati ātmā svayaṁ svabhāven .
saṁsāro‘pi na vidyate sarveṣāṁ jīvakāyānām ..46..
yadi khalvekānten śubhāśubhabhāvasvabhāven svayamātmā na pariṇamate tadā sarvadaiv sarvathā
nirvighāten śuddhasvabhāvenaivāvatiṣṭhate . tathā ca sarva ev bhūtagrāmāḥ samastabandhasādhan-
śūnyatvādājavaṁjavābhāvasvabhāvato nityamuktatāṁ pratipadyeran . tacca nābhyupagamyate; ātmanaḥ
kr̥te sati dūṣaṇadvāreṇ parihāraṁ dadāti ---jadi so suho va asuho ṇa havadi ādā sayaṁ sahāveṇ yathaiv
śuddhanayenātmā śubhāśubhābhyāṁ na pariṇamati tathaivāśuddhanayenāpi svayaṁ svakīyopādānakāraṇen
svabhāvenāśuddhaniścayarūpeṇāpi yadi na pariṇamati tadā
. kiṁ dūṣaṇaṁ bhavati . saṁsāro vi ṇa vijjadi
nissaṁsāraśuddhātmasvarūpātpratipakṣabhūto vyavahāranayenāpi saṁsāro na vidyate . keṣām . savvesiṁ jīvakāyāṇaṁ
sarveṣāṁ jīvasaṁghātānāmiti . tathā hi --ātmā tāvatpariṇāmī, sa ca karmopādhinimitte sati
spha ṭikamaṇirivopādhiṁ gr̥hṇāti, tataḥ kāraṇātsaṁsārābhāvo na bhavati . ath matam ---saṁsārābhāvaḥ
ab, kevalībhagavānakī bhān̐ti samasta jīvoṁke svabhāv vighātakā abhāv honekā niṣedh
karate haiṁ :
anvayārtha :[yadi ] yadi (aisā mānā jāye ki) [saḥ ātmā ] ātmā
[svayaṁ ] svayaṁ [svabhāven ] svabhāvase (-apane bhāvase) [śubhaḥ vā aśubhaḥ ] śubh yā
aśubh [na bhavati ] nahīṁ hotā (śubhāśubh bhāvameṁ pariṇamit hī nahīṁ hotā) [sarveṣāṁ jīvakāyānāṁ ]
to samasta jīvanikāyoṁke [saṁsāraḥ api ] saṁsār bhī [na vidyate ] vidyamān nahīṁ hai aisā siddha
hogā
..46..
ṭīkā :yadi ekāntase aisā mānā jāye ki śubhāśubhabhāvarūp svabhāvameṁ
(-apane bhāvameṁ ) ātmā svayaṁ pariṇamit nahīṁ hotā, to yah siddha huā ki (vah) sadā hī
sarvathā nirvighāt śuddhasvabhāvase hī avasthit hai; aur isaprakār samasta jīvasamūh, samasta
bandhakāraṇoṁse rahit siddha honese saṁsār abhāvarūp svabhāvake kāraṇ nityamuktatāko prāpta ho
ātmā svayaṁ nij bhāvathī jo śubh -aśubh bane nahīṁ,
to sarva jīvanikāyane saṁsār paṇ varte nahīṁ ! 46.

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version

pariṇāmadharmatven spha ṭikasya japātāpiccharāgasvabhāvatvavat śubhāśubhasvabhāvatvadyotanāt ..46..
ath punarapi prakr̥tamanusr̥tyātīndriyajñānaṁ sarvajñatvenābhinandati
jaṁ takkāliyamidaraṁ jāṇadi jugavaṁ samaṁtado savvaṁ .
atthaṁ vicittavisamaṁ taṁ ṇāṇaṁ khāiyaṁ bhaṇiyaṁ ..47..
yattātkālikamitaraṁ jānāti yugapatsamantataḥ sarvam .
arthaṁ vicitraviṣamaṁ tat jñānaṁ kṣāyikaṁ bhaṇitam ..47..
sāṁkhyānāṁ dūṣaṇaṁ na bhavati, bhūṣaṇamev . naivam . saṁsārābhāvo hi mokṣo bhaṇyate, sa ca saṁsārijīvānāṁ
na dr̥śyate, pratyakṣavirodhāditi bhāvārthaḥ ..46.. evaṁ rāgādayo bandhakāraṇaṁ, na ca jñānamityādi-
vyākhyānamukhyatven ṣaṣṭhasthale gāthāpañcakaṁ gatam . ath prathamaṁ tāvat kevalajñānamev sarvajñasvarūpaṁ,
jāyeṁge arthāt nityamukta siddha hoveṁge ! kintu aisā svīkār nahīṁ kiyā jā sakatā; kyoṁki
ātmā pariṇāmadharmavālā honese, jaise spha ṭikamaṇi, japākusum aur tamālapuṣpake raṁg -rūp
svabhāvayuktatāse prakāśit hotā hai usīprakār, use (ātmāke) śubhāśubh -svabhāvayuktatā
prakāśit hotī hai
. (jaise spha ṭikamaṇi lāl aur kāle phū lake nimittase lāl aur kāle
svabhāvameṁ pariṇamit dikhāī detā hai usīprakār ātmā karmopādhike nimittase śubhāśubh
svabhāvarūp pariṇamit hotā huā dikhāī detā hai)
.
bhāvārtha :jaise śuddhanayase koī jīv śubhāśubh bhāvarūp pariṇamit nahīṁ hotā
usīprakār yadi aśuddhanayase bhī pariṇamit na hotā ho to vyavahāranayase bhī samasta jīvoṁke
saṁsārakā abhāv ho jāye aur sabhī jīv sadā mukta hī siddha hojāveṁ ! kintu yah to pratyakṣa
viruddha hai
. isaliye jaise kevalībhagavānake śubhāśubh pariṇāmoṁkā abhāv hai usīprakār sabhī
jīvoṁke sarvathā śubhāśubh pariṇāmoṁkā abhāv nahīṁ samajhanā cāhiye ..46..
ab, punaḥ prakr̥takā (cālu viṣayakā) anusaraṇ karake atīndriy jñānako sarvajñarūpase
abhinandan karate haiṁ . (arthāt atīndriy jñān sabakā jñātā hai aisī usakī praśaṁsā karate haiṁ )
anvayārtha :[yat ] jo [yugapad ] ek hī sāth [samantataḥ ] sarvataḥ (sarva
ātmapradeśoṁse) [tātkālikaṁ ] tātkālik [itaraṁ ] yā atātkālik, [vicitraviṣamaṁ ]
sau vartamānavartamān, vicitra, viṣam padārthane
yugapad saravataḥ jāṇatuṁ, te jñān kṣāyik jin kahe . 47.

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version

tatkālakalitavr̥ttikamatītodarkakālakalitavr̥ttikaṁ cāpyekapad ev samantato‘pi
sakalamapyarthajātaṁ, pr̥thaktvavr̥ttasvalakṣaṇalakṣmīkaṭākṣitānekaprakāravyaṁjitavaicitryamitaretaravirodh-
dhāpitāsamānajātīyatvoddāmitavaiṣamyaṁ kṣāyikaṁ jñānaṁ kil jānīyāt
; tasya hi kram-
pravr̥ttihetubhūtānāṁ kṣayopaśamāvasthāvasthitajñānāvaraṇīyakarmapudgalānāmatyantābhāvāttātkāli-
kamatātkālikaṁ vāpyarthajātaṁ tulyakālamev prakāśet; sarvato viśuddhasya pratiniyat-
deśaviśuddherantaḥplavanāt
samantato‘pi prakāśet; sarvāvaraṇakṣayāddeśāvaraṇakṣayopaśamasyān-
vasthānātsarvamapi prakāśet; sarvaprakārajñānāvaraṇīyakṣayādasarvaprakārajñānāvaraṇīyakṣayopaśamasya
vilayanādvicitramapi prakāśet; asamānajātīyajñānāvaraṇakṣayātsamānajātīyajñānāvaraṇīy-
tadanantaraṁ sarvaparijñāne sati ekaparijñānaṁ, ekaparijñāne sati sarvaparijñānamityādikathanarūpeṇ
gāthāpañcakaparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti
. tadyathā --atra jñānaprapañcavyākhyānaṁ prakr̥taṁ tāvattatprastutamanusr̥tya
punarapi kevalajñānaṁ sarvajñatven nirūpayati --jaṁ yajjñānaṁ kartr̥ jāṇadi jānāti . kam . atthaṁ arthaṁ
1. dravyoṁke bhinna -bhinna vartanevāle nij -nij lakṣaṇ un dravyoṁkī lakṣmī -sampatti -śobhā haiṁ .
vicitra (-anek prakārake) aur viṣam (mūrta, amūrta ādi asamān jātike) [sarvaṁ arthaṁ ]
samasta padārthoṁko [jānāti ] jānatā hai [tat jñānaṁ ] us jñānako [kṣāyikaṁ bhaṇitam ] kṣāyik
kahā hai
..47..
ṭīkā :kṣāyik jñān vāstavameṁ ek samayameṁ hī sarvataḥ (sarva ātmapradeśoṁse),
vatarmānameṁ vartate tathā bhūt -bhaviṣyat kālameṁ vartate un samasta padārthoṁko jānatā hai jinameṁ
1pr̥thakarūpase vartate svalakṣaṇarūp lakṣmīse ālokit anek prakāroṁke kāraṇ vaicitrya pragaṭ
huā hai aur jinameṁ paraspar virodhase utpanna honevālī asamānajātīyatāke kāraṇ vaiṣamya pragaṭ
huā hai
. (isī bātako yuktipūrvak samajhāte haiṁ :) kram -pravr̥ttike hetubhūt, kṣayopaśam-
avasthāmeṁ rahanevāle jñānāvaraṇīy karmapudgaloṁkā usake (kṣāyik jñānake) atyanta abhāv
honese vah tātkālik yā atātkālik padārtha -mātrako samakālameṁ hī prakāśit karatā hai;
(kṣāyik jñān) sarvataḥ viśuddha honeke kāraṇ pratiniyat pradeśoṁkī viśuddhi (sarvataḥ viśuddhi)
ke bhītar ḍūb jānese vah sarvataḥ (sarva ātmapradeśoṁse) bhī prakāśit karatā hai; sarva āvaraṇoṁkā
kṣay honese, deś -āvaraṇakā kṣayopaśam na rahanese vah sabako bhī prakāśit karatā hai, sarvaprakār
jñānāvaraṇake kṣayake kāraṇ (-sarva prakārake padārthoṁko jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt
karmake kṣay honese) asarvaprakārake jñānāvaraṇakā kṣayopaśam (-amuk hī prakārake padārthoṁko
jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt karmoṁkā kṣayopaśam) vilayako prāpta honese vah vicitra
ko bhī (-anek prakārake padārthoṁ ko bhī) prakāśit karatā hai; asamānajātīy -jñānāvaraṇake

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version

kṣayopaśamasya vināśanādviṣamamapi prakāśet . alamathavātivistareṇ, anivāritaprasaraprakāś-
śālitayā kṣāyikajñānamavaśyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvamev jānīyāt ..47..
ath sarvamajānannekamapi na jānātīti niścinoti
jo ṇa vijāṇadi jugavaṁ atthe tikkālige tihuvaṇatthe .
ṇāduṁ tassa ṇa sakkaṁ sapajjayaṁ davvamegaṁ vā ..48..
yo na vijānāti yugapadarthān traikālikān tribhuvanasthān .
jñātuṁ tasya na śakyaṁ saparyayaṁ dravyamekaṁ vā ..48..
padārthamiti viśeṣyapadam . kiṁviśiṣṭam . takkāliyamidaraṁ tātkālikaṁ vartamānamitaraṁ cātītānāgatam . kathaṁ
jānāti . jugavaṁ yugapadekasamaye samaṁtado samantataḥ sarvātmapradeśaiḥ sarvaprakāreṇ vā . katisaṁkhyopetam . savvaṁ
samastam . punarapi kiṁviśiṣṭam . vicittaṁ nānābhedabhinnam . punarapi kiṁrūpam . visamaṁ
mūrtāmūrtacetanācetanādijātyantaraviśeṣairvisaddaśaṁ . taṁ ṇāṇaṁ khāiyaṁ bhaṇiyaṁ yadevaṁguṇaviśiṣṭaṁ jñānaṁ tatkṣāyikaṁ
kṣayake kāraṇ (-asamānajātike padārthoṁko jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt karmoṁke
kṣayake kāraṇ) samānajātīy jñānāvaraṇakā kṣayopaśam (-samān jātike hī padārthoṁko
jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt karmoṁkā kṣayopaśam) naṣṭa ho jānese vah viṣam ko bhī
(-asamānajātike padārthoṁko bhī) prakāśit karatā hai
. athavā, ativistārase pūrā paḍẹ (kuch
lābh nahīṁ) ? jisakā anivār (rokā na jā sake aisā amaryādit) phai lāv hai aisā prakāśamān
honese kṣāyik jñān avaśyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvako jānatā hai
.
bhāvārtha :kramapūrvak jānanā, niyat ātmapradeśoṁse hī jānanā, amukako hī
ityādi maryādāyeṁ matiśrutādi kṣāyopaśamik jñānameṁ hī saṁbhav haiṁ . kṣāyikajñānake
amaryādit honese ek hī sāth sarva ātmapradeśoṁse tīnoṁ kālakī paryāyoṁke sāth sarva padārthoṁko
un padārthoṁke anek prakārake aur viruddha jātike hone par bhī jānatā hai arthāt kevalajñān ek
hī samayameṁ sarva ātmapradeśoṁse samasta dravya -kṣetra -kāl -bhāvako jānatā hai
..47..
ab, aisā niścit karate haiṁ ki jo sabako nahīṁ jānatā vah ekako bhī nahīṁ jānatā :
anvayārtha :[ya ] jo [yugapad ] ek hī sāth [traikālikān tribhuvanasthān ]
traikālik tribhuvanastha (-tīnoṁ kālake aur tīnoṁ lokake) [arthān ] padārthoṁko [na
jāṇe nahi yugapad trikālik tribhuvanastha padārtha ne,
tene saparyay ek paṇ nahi dravya jāṇavuṁ śakya che
.48.

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version

ih kilaikamākāśadravyamekaṁ dharmadravyamekamadharmadravyamasaṁkhyeyāni kāladravyāṇyanantāni
jīvadravyāṇi . tato‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi . tathaiṣāmev pratyekamatītānāgatānubhūy-
mānabhedabhinnaniravadhivr̥ttipravāhaparipātino‘nantāḥ paryāyāḥ . evametatsamastamapi samuditaṁ jñeyam .
ihaivaikaṁ kiṁcijjīvadravyaṁ jñātr̥ . ath yathā samastaṁ dāhyaṁ dahan dahanaḥ samastadāhyahetuk-
samastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānaṁ pariṇamati, tathā samastaṁ jñeyaṁ jānan
jñātā samastajñeyahetukasamastajñeyākāraparyāyapariṇatasakalaikajñānākāraṁ cetanatvāt
svānubhav-
pratyakṣamātmānaṁ pariṇamati . evaṁ kil dravyasvabhāvaḥ . yastu samastaṁ jñeyaṁ na jānāti sa samastaṁ
bhaṇitam . abhedanayen tadev sarvajñasvarūpaṁ tadevopādeyabhūtānantasukhādyanantaguṇānāmādhārabhūtaṁ sarva-
prakāropādeyarūpeṇ bhāvanīyam iti tātparyam ..47.. ath yaḥ sarvaṁ na jānāti sa ekamapi na
jānātīti vicārayatijo ṇa vijāṇadi yaḥ kartā naiv jānāti . katham . jugavaṁ yugapadekakṣaṇe . kān .
atthe arthān . kathaṁbhūtān . tikkālige trikālaparyāyapariṇatān . punarapi kathaṁbhūtān . tihuvaṇatthe
tribhuvanasthān . ṇāduṁ tassa ṇa sakkaṁ tasya puruṣasya sambandhi jñānaṁ jñātuṁ samarthaṁ na bhavati . kim . davvaṁ
1. niravadhi = avadhihadmaryādā antarahit .
2. vr̥tti = vartan karanā; utpādvyaydhrauvya; astitva, pariṇati .
3. dahan = jalānā, dahanā .
4. sakal = sārā; paripūrṇa .
pra. 11
vijānāti ] nahīṁ jānatā, [tasya ] use [saparyayaṁ ] paryāy sahit [ekaṁ dravyaṁ vā ] ek dravya
bhī [jñātuṁ na śakyaṁ ] jānanā śakya nahīṁ hai
..48..
ṭīkā :is viśvameṁ ek ākāśadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asaṁkhya
kāladravya aur ananta jīvadravya tathā unase bhī anantagune pudgal dravya haiṁ, aur unhīṁke
pratyekake atīt, anāgat aur vartamān aise (tīn) prakāroṁse bhedavālī
1niravadhi 2vr̥ttipravāhake
bhītar paṛanevālī (-samā jānevālī) ananta paryāyeṁ haiṁ . isaprakār yah samasta (dravyoṁ aur
paryāyoṁkā) samudāy jñey hai . usīmeṁ ek koī bhī jīvadravya jñātā hai . ab yahān̐, jaise samasta
dāhyako dahakatī huī agni samasta -dāhyahetuk (-samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta
dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek
3dahan jisakā ākār (svarūp) hai aise apane
rūpameṁ (-agnirūpameṁ ) pariṇamit hotī hai, vaise hī samasta jñeyoko jānatā huā jñātā
(-ātmā) samastajñeyahetuk samasta jñeyākāraparyāyarūp pariṇamit
4sakal ek jñān jisakā
ākār (svarūp) hai aise nijarūpasejo cetanatāke kāraṇ svānubhavapratyakṣa hai us -rūp
pariṇamit hotā hai . isaprakār vāstavameṁ dravyakā svabhāv hai . kintu jo samasta jñeyako nahīṁ
jānatā vah (ātmā), jaise samasta dāhyako na dahatī huī agni samastadāhyahetuk

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version

dāhyamadahan samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānaṁ dahan iv
samastajñeyahetukasamastajñeyākāraparyāyapariṇatasakalaikajñānākāramātmānaṁ cetanatvāt
svānubhav-
pratyakṣatve‘pi na pariṇamati . evametadāyāti yaḥ sarvaṁ na jānāti sa ātmānaṁ na jānāti ..48..
jñeyadravyam . kiṁviśiṣṭam . sapajjayaṁ anantaparyāyasahitam . katisaṁkhyopetam . egaṁ vā ekamapīti . tathā
hi ---ākāśadravyaṁ tāvadekaṁ, dharmadravyamekaṁ, tathaivādharmadravyaṁ ca, lokākāśapramitāsaṁkhyeyakāladravyāṇi,
tato‘nantaguṇāni jīvadravyāṇi, tebhyo‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi
. tathaiv sarveṣāṁ pratyekamananta-
paryāyāḥ, etatsarvaṁ jñeyaṁ tāvattatraikaṁ vivakṣitaṁ jīvadravyaṁ jñātr̥ bhavati . evaṁ tāvadvastusvabhāvaḥ . tatra yathā
dahanaḥ samastaṁ dāhyaṁ dahan san samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanasvarūpamuṣṇa-
pariṇatatr̥ṇaparṇādyākāramātmānaṁ (svakīyasvabhāvaṁ) pariṇamati, tathāyamātmā samastaṁ jñeyaṁ jānan san

samastajñeyahetukasamastajñeyākāraparyāyapariṇatasakalaikākhaṇḍajñānarūpaṁ svakīyamātmānaṁ pariṇamati jānāti

paricchinatti
. yathaiv ca sa ev dahanaḥ pūrvokta lakṣaṇaṁ dāhyamadahan san tadākāreṇ na pariṇamati,
tathā‘‘tmāpi pūrvoktalakṣaṇaṁ samastaṁ jñeyamajānan pūrvoktalakṣaṇamev sakalaikākhaṇḍajñānākāraṁ
svakīyamātmānaṁ na pariṇamati na jānāti na paricchinatti
. aparamapyudāharaṇaṁ dīyate ---yathā ko‘pyandhak
ādityaprakāśyān padārthānapaśyannādityamiv, pradīpaprakāśyān padārthānapaśyan pradīpamiv, darpaṇastha-
bimbānyapaśyan darpaṇamiv, svakīyadr̥ṣṭiprakāśyān padārthānapaśyan hastapādādyavayavapariṇataṁ svakīy-

dehākāramātmānaṁ
svakīyadr̥ṣṭayā na paśyati, tathāyaṁ vivakṣitātmāpi kevalajñānaprakāśyān padārthānajānan
samastadāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek dahan jisakā ākār hai aise apane rūpameṁ
pariṇamit nahīṁ hotā usīprakār samastajñeyahetuk samastajñeyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek
jñān jisakā ākār hai aise apane rūpameṁ
svayaṁ cetanāke kāraṇ svānubhavapratyakṣa hone par bhī
pariṇamit nahīṁ hotā, (apaneko paripūrṇa tayā anubhav nahīṁ karatānahīṁ jānatā) is prakār
yah phalit hotā hai ki jo sabako nahīṁ jānatā vah apaneko (-ātmāko) nahīṁ jānatā .
bhāvārtha :jo agni kāṣṭha, tr̥ṇ, patte ityādi samasta dāhyapadārthoṁko nahīṁ jalātā,
usakā dahanasvabhāv (kāṣṭhādik samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta
dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai
paripūrṇarūpase pariṇamit
nahīṁ hotā, isaliye paripūrṇa ek dahan jisakā svarūp hai aisī vah agni apane rūp hī pūrṇa
rītise pariṇamit nahīṁ hotī; usī prakār yah ātmā samasta dravya -paryāyarūp samasta jñeyako nahīṁ
jānatā, usakā jñān (samasta jñey jisakā nimitta hai aise) samastajñeyākāraparyāyarūp pariṇamit
na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai
paripūrṇa rūpase pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye paripūrṇa
ek jñān jisakā svarūp hai aisā vah ātmā apane rūpase hī pūrṇa rītise pariṇamit nahīṁ hotā
arthāt nijako hī pūrṇa rītise anubhav nahīṁ karatā
nahīṁ jānatā . isaprakār siddha huā ki
jo sabako nahīṁ jānatā vah ekakoapaneko (pūrṇa rītise) nahīṁ jānatā ..48..

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version

athaikamajānan sarvaṁ na jānātīti niścinoti
davvaṁ aṇaṁtapajjayamegamaṇaṁtāṇi davvajādāṇi .
ṇa vijāṇadi jadi jugavaṁ kidh so savvāṇi jāṇādi ..49..
dravyamanantaparyāyamekamanantāni dravyajātāni .
na vijānāti yadi yugapat kathaṁ sa sarvāṇi jānāti ..49..
ātmā hi tāvatsvayaṁ jñānamayatve sati jñātr̥tvāt jñānamev . jñānaṁ tu pratyātmavarti
pratibhāsamayaṁ mahāsāmānyam . tattu pratibhāsamayānantaviśeṣavyāpi . te ca sarvadravyaparyāy-
sakalākhaṇḍaikakevalajñānarūpamātmānamapi na jānāti . tat etatsthitaṁ yaḥ sarvaṁ na jānāti sa
ātmānamapi na jānātīti ..48.. athaikamajānan sarvaṁ na jānātīti niścinoti --davvaṁ dravyaṁ aṇaṁtapajjayaṁ
anantaparyāyaṁ egaṁ ekaṁ aṇaṁtāṇi davvajādīṇi anantāni dravyajātīni jo ṇa vijāṇadi yo na vijānāti
jo ek dravya anaṁtaparyay tem dravya anaṁtane
yugapad na jāṇe jīv, to te kem jāṇe sarvane ? 49
.
ab, aisā niścit karate haiṁ ki ekako na jānanevālā sabako nahīṁ jānatā :
anvayārtha :[yadi ] yadi [anantaparyāyaṁ ] ananta paryāyavāle [ekaṁ dravyaṁ ] ek
dravyako (-ātmadravyako) [anantāni dravyajātāni ] tathā ananta dravyasamūhako [yugapad ] ek
hī sāth [na vijānāti ] nahīṁ jānatā [saḥ ] to vah puruṣ [sarvāṇi ] sab ko (-ananta
dravyasamūhako) [kathaṁ jānāti ] kaise jān sakegā ? (arthāt jo ātmadravyako nahīṁ jānatā ho
vah samasta dravyasamūhako nahīṁ jān sakatā)
..49..
prakārāntarase anvayārtha :[yadi ] yadi [anantaparyāyaṁ ] ananta paryāyavāle [ekaṁ
dravyaṁ ] ek dravyako (-ātmadravyako) [na vijānāti ] nahīṁ jānatā [saḥ ] to vah puruṣ
[yugapad ] ek hī sāth [sarvāṇi anantāni dravyajātāni ] sarva ananta dravya -samūhako [kathaṁ
jānāti ]
kaise jān sakegā ?
ṭīkā :pratham to ātmā vāstavameṁ svayaṁ jñānamay honese jñātr̥tvake kāraṇ jñān
hī hai; aur jñān pratyek ātmāmeṁ vartatā (-rahatā) huā pratibhāsamay mahāsāmānya hai . vah
pratibhāsamay mahāsāmānya pratibhāsamay ananta viśeṣoṁmeṁ vyāpta honevālā hai; aur un viśeṣoṁke
(-bhedoṁke) nimitta sarva dravyaparyāy haiṁ
. ab jo puruṣ sarva dravyaparyāy jinake nimitta haiṁ aise

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version

nibandhanāḥ . ath yaḥ sarvadravyaparyāyanibandhanānaṁtaviśeṣavyāpipratibhāsamayamahāsāmānyarūp-
mātmānaṁ svānubhavapratyakṣaṁ na karoti sa ka thaṁ pratibhāsamayamahāsāmānyavyāpyapratibhāsamayānanta-
viśeṣanibandhanabhūtasarvadravyaparyāyān pratyakṣīkuryāt
. evametadāyāti ya ātmānaṁ na jānāti sa
sarvaṁ na jānāti . ath sarvajñānādātmajñānamātmajñānātsarvajñānamityavatiṣṭhate . evaṁ ca sati
jñānamayatven svasaṁcetakatvādātmano jñātr̥jñeyayorvastutvenānyatve satyapi pratibhāsapratibhāsya-
mānayoḥ svasyāmavasthāyāmanyonyasaṁvalanenātyantamaśakyavivecanatvātsarvamātmani nikhātamiv
pratibhāti
. yadyevaṁ na syāt tadā jñānasya paripūrṇātmasaṁcetanābhāvāt paripūrṇasyaikasyātmano‘pi
jñānaṁ na siddhayet ..49..
anantadravyasamūhān kidh so savvāṇi jāṇādi kathaṁ sa sarvān jānāti jugavaṁ yugapadekasamaye, na
kathamapīti . tathā hi --ātmalakṣaṇaṁ tāvajjñānaṁ taccākhaṇḍapratibhāsamayaṁ sarvajīvasādhāraṇaṁ mahāsāmānyam .
tacca mahāsāmānyaṁ jñānamayānantaviśeṣavyāpi . te ca jñānaviśeṣā anantadravyaparyāyāṇāṁ viṣayabhūtānāṁ
1. jñān sāmānya vyāpak hai, aur jñān viśeṣ -bhed vyāpya haiṁ . un jñānaviśeṣoṁke nimitta jñeyabhūt sarva dravya
aur paryāyeṁ haiṁ .
2. nikhāt = khodak ra bhītar gaharā utar gayā huvā; bhītar praviṣṭa huā .
ananta viśeṣoṁmeṁ vyāpta honevāle pratibhāsamay mahāsāmānyarūp ātmākā svānubhav pratyakṣa nahīṁ
karatā, vah (puruṣ) pratibhāsamay mahāsāmānyake dvārā
1vyāpya (-vyāpya hone yogya) jo
pratibhāsamay ananta viśeṣ hai unakī nimittabhūt sarva dravya paryāyoṁko kaise pratyakṣa kar
sakegā ? (nahīṁ kar sakegā) isase aisā phalit huā ki jo ātmāko nahīṁ jānatā vah
sabako nahīṁ jānatā
.
ab, isase aisā niścit hotā hai ki sarvake jñānase ātmākā jñān aur ātmāke jñānase
sarvakā jñān (hotā hai); aur aisā honese, ātmā jñānamayatāke kāraṇ svasaṁcetak honese, jñātā
aur jñeyakā vasturūpase anyatva hone par bhī pratibhās aur pratibhāsyamānakar apanī avasthāmeṁ
anyonya milan honeke kāraṇ (jñān aur jñey, ātmākī
jñānakī avasthāmeṁ paraspar miśrit
ekamekarūp honese) unheṁ bhinna karanā atyanta aśakya honese māno sab kuch ātmāmeṁ 2nikhāt
(praviṣṭa) ho gayā ho isaprakār pratibhāsit hotā haijñāt hotā hai . (ātmā jñānamay honese
vah apaneko anubhav karatā haijānatā hai, aur apaneko jānanepar samasta jñey aise jñāt
hote haiṁmānoṁ ve jñānameṁ sthit hī hoṁ, kyoṁki jñānakī avasthāmeṁse jñeyākāroṁko bhinna karanā
aśakya hai .) yadi aisā na ho to (yadi ātmā sabako na jānatā ho to) jñānake paripūrṇa
ātmasaṁcetanakā abhāv honese paripūrṇa ek ātmākā bhī jñān siddha na ho .

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version

ath kramakr̥tapravr̥ttyā jñānasya sarvagatatvaṁ na siddhayatīti niścinoti
upajjadi jadi ṇāṇaṁ kamaso aṭṭhe paḍucca ṇāṇissa .
taṁ ṇev havadi ṇiccaṁ ṇa khāigaṁ ṇev savvagadaṁ ..50..
utpadyate yadi jñānaṁ kramaśo‘rthān pratītya jñāninaḥ .
tannaiv bhavati nityaṁ na kṣāyikaṁ naiv sarvagatam ..50..
jñeyabhūtānāṁ paricchedakā grāhakāḥ . akhaṇḍaikapratibhāsamayaṁ yanmahāsāmānyaṁ tatsvabhāvamātmānaṁ yo‘sau
pratyakṣaṁ na jānāti sa puruṣaḥ pratibhāsamayen mahāsāmānyen ye vyāptā anantajñānaviśeṣāsteṣāṁ
viṣayabhūtāḥ ye‘nantadravyaparyāyāstān kathaṁ jānāti, na kathamapi
. ath etadāyātamyaḥ ātmānaṁ na
jānāti sa sarvaṁ na jānātīti . tathā coktam --‘‘eko bhāvaḥ sarvabhāvasvabhāvaḥ sarve bhāvā
ekabhāvasvabhāvāḥ . eko bhāvastattvato yen buddhaḥ sarve bhāvāstattvatasten buddhāḥ ..’’ atrāh śiṣya :
ātmaparijñāne sati sarvaparijñānaṁ bhavatītyatra vyākhyātaṁ, tatra tu pūrvasūtre bhaṇitaṁ sarvaparijñāne
satyātmaparijñānaṁ bhavatīti
. yadyevaṁ tarhi chadmasthānāṁ sarvaparijñānaṁ nāstyātmaparijñānaṁ kathaṁ bhaviṣyati,
ātmaparijñānābhāve cātmabhāvanā kathaṁ, tadabhāve kevalajñānotpattirnāstīti . parihāramāh
parokṣapramāṇabhūtaśrutajñānen sarvapadārthā jñāyante . kathamiti cet --lokālokādiparijñānaṁ vyāptijñānarūpeṇ
chadmasthānāmapi vidyate, tacca vyāptijñānaṁ parokṣākāreṇ kevalajñānaviṣayagrāhakaṁ kathaṁcidātmaiv bhaṇyate .
bhāvārtha :48 aur 49vīṁ gāthāmeṁ aisā batāyā gayā hai ki sabako nahīṁ jānatā
vah apaneko nahīṁ jānatā, aur jo apaneko nahīṁ jānatā vah sabako nahīṁ jānatā . apanā jñān
aur sabakā jñān ek sāth hī hotā hai . svayaṁ aur sarvain domeṁse ekakā jñān ho aur
dūsarekā na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadeś jñānakī apekṣāse nahīṁ kintu pūrṇajñānakī (kevalajñānakī) apekṣāse
hai ..49..
ab, aisā niścit karate haiṁ ki kramaśaḥ pravartamān jñānakī sarvagatatā siddha nahīṁ hotī :
anvayārtha :[yadi ] yadi [jñāninaḥ jñānaṁ ] ātmākā jñān [kramaśaḥ ] kramaśaḥ
[arthān pratītya ] padārthoṁkā avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotā ho [tat ] to vah
(jñān) [ na ev nityaṁ bhavati ] nitya nahīṁ hai, [na kṣāyikaṁ ] kṣāyik nahīṁ hai, [na ev
sarvagatam ]
aur sarvagat nahīṁ hai
..50..
jo jñān ‘jñānī’nu ūpaje kramaśaḥ arath avalaṁbīne,
to nitya nahi, kṣāyik nahi ne sarvagat nahi jñān e
.50.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version

yatkil krameṇaikaikamarthamālambya pravartate jñānaṁ tadekārthālambanādutpannamanyārthālambanāt
pralīyamānaṁ nityamasattathā karmodayādekāṁ vyaktiṁ pratipannaṁ punarvyaktyantaraṁ pratipadyamānaṁ kṣāyik-
mapyasadanantadravyakṣetrakālabhāvānākrāntumaśaktatvāt
sarvagataṁ na syāt ..50..
ath yaugapadyapravr̥ttyaiv jñānasya sarvagatatvaṁ siddhayatīti vyavatiṣṭhate
tikkālaṇiccavisamaṁ sayalaṁ savvatthasaṁbhavaṁ cittaṁ .
jugavaṁ jāṇadi joṇhaṁ aho hi ṇāṇassa māhappaṁ ..51..
traikālyanityaviṣamaṁ sakalaṁ sarvatrasaṁbhavaṁ citram .
yugapajjānāti jainamaho hi jñānasya māhātmyam ..51..
athavā svasaṁvedanajñānenātmā jñāyate, tataśca bhāvanā kriyate, tayā rāgādivikalparahitasva-
saṁvedanajñānabhāvanayā kevalajñānaṁ ca jāyate
. iti nāsti doṣaḥ ..49.. ath kramapravr̥ttajñānen sarvajño na
bhavatīti vyavasthāpayatiuppajjadi jadi ṇāṇaṁ utpadyate jñānaṁ yadi cet . kamaso kramaśaḥ sakāśāt . kiṁkiṁ
1. vyakti = pragaṭatā; viśeṣ, bhed .
nitye viṣam, vidhavidh, sakal padārthagaṇ sarvatrano,
jinajñān jāṇe yugapade, mahimā aho e jñānano !
.51.
ṭīkā :jo jñān kramaśaḥ ek ek padārthakā avalamban lekar pravr̥tti karatā hai
vah (jñān) ek padārthake avalambanase utpanna hokar dūsare padārthake avalambanase naṣṭa ho jānese
nitya nahīṁ hotā tathā karmodayake kāraṇ ek
1vyaktiko prāpta karake phi ra anya vyaktiko prāpta
karatā hai isaliye kṣāyik bhī na hotā huā, vah ananta dravya -kṣetra -kāl -bhāvako prāpta hone
meṁ (-jānane meṁ ) asamartha honeke kāraṇ sarvagat nahīṁ hai
.
bhāvārtha :kramaśaḥ pravartamān jñān anitya hai, kṣāyopaśamik hai; aisā kramik
jñānavālā puruṣ sarvajña nahīṁ ho sakatā ..50..
ab aisā niścit hotā hai ki yugapat pravr̥ttike dvārā hī jñānakā sarvagatatva siddha hotā
hai (arthāt akramase pravartamān jñān hī sarvagat ho sakatā hai ) :
anvayārtha :[traikālyanityaviṣamaṁ ] tīnoṁ kālameṁ sadā viṣam (asamān jātike),
[sarvatra saṁbhavaṁ ] sarva kṣetrake [citraṁ ] anek prakārake [sakalaṁ ] samasta padārthoṁko [jainaṁ ]
jinadevakā jñān [yugapat jānāti ] ek sāth jānatā hai [aho hi ] aho ! [jñānasya
māhātmyam ]
jñānakā māhātmya !
..51..

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version

kṣāyikaṁ hi jñānamatiśayāspadībhūtaparamamāhātmyam . yattu yugapadev sarvārthānālambya
pravartate jñānaṁ taṭṭaṁkotkīrṇanyāyāvasthitasamastavastujñeyākāratayādhiropitanityatvaṁ pratipannasamasta-
vyaktitvenābhivyaktasvabhāvabhāsikṣāyikabhāvaṁ traikālyen nityamev viṣamīkr̥tāṁ sakalāmapi
sarvārthasaṁbhūtimanantajātiprāpitavaicitryāṁ paricchindadakramasamākrāntānantadravyakṣetrakālabhāvatayā
prakaṭīkr̥tādbhutamāhātmyaṁ sarvagatamev syāt
..51..
kr̥tvā . aṭṭhe paḍucca jñeyārthānāśritya . kasya . ṇāṇissa jñāninaḥ ātmanaḥ . taṁ ṇev havadi ṇiccaṁ
utpattinimittabhūtapadārthavināśe tasyāpi vināś iti nityaṁ na bhavati . ṇa khāigaṁ jñānāvaraṇīy-
karmakṣayopaśamādhīnatvāt kṣāyikamapi na bhavati . ṇev savvagadaṁ yat ev pūrvoktaprakāreṇ parādhīnatven nityaṁ
na bhavati, kṣayopaśamādhīnatven kṣāyikaṁ ca na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakṣetrakālabhāvānāṁ
parijñānasāmarthyābhāvātsarvagataṁ na bhavati
. at etatsthitaṁ yadjñānaṁ krameṇārthān pratītya jāyate ten
sarvajño na bhavati iti ..50.. ath yugapatparicchittirūpajñānenaiv sarvajño bhavatītyāvedayati ---jāṇadi
jānāti . kiṁ kartr̥ . joṇhaṁ jainajñānam . katham . jugavaṁ yugapadekasamaye . aho hi ṇāṇassa māhappaṁ aho
hi sphu ṭaṁ jainajñānasya māhātmyaṁ paśyatām . kiṁ jānāti . arthamityadhyāhāraḥ . kathaṁbhūtam . tikkālaṇi-
ccavisayaṁ trikālaviṣayaṁ trikālagataṁ nityaṁ sarvakālam . punarapi kiṁviśiṣṭam . sayalaṁ samastam . punarapi
kathaṁbhūtam . savvatthasaṁbhavaṁ sarvatra loke saṁbhavaṁ samutpannaṁ sthitam . punaśca kiṁrūpam . cittaṁ nānājātibheden
vicitramiti . tathā hi --yugapatsakalagrāhakajñānen sarvajño bhavatīti jñātvā kiṁ kartavyam . jyotiṣka-
1. ṭaṁkotkīrṇa nyāy = pattharameṁ ṭāṁkīse utkīrṇa ākr̥tikī bhān̐ti .
ṭīkā :vāstavameṁ kṣāyik jñānakā, sarvotkr̥ṣṭatākā sthānabhūt param māhātmya hai;
aur jo jñān ek sāth hī samasta padārthoṁkā avalamban lekar pravr̥tti karatā hai vah jñān
apanemeṁ samasta vastuoṁke jñeyākār 1ṭaṁkotkīrṇanyāyase sthit honese jisane nityatva prāpta
kiyā hai aur samasta vyaktiko prāpta kar lenese jisane svabhāvaprakāśak kṣāyikabhāv pragaṭ
kiyā hai aisā
trikālameṁ sadā viṣam rahanevāle (-asamān jātirūpase pariṇamit honevāle)
aur ananta prakāroṁke kāraṇ vicitratāko prāpta sampūrṇa sarva padārthoṁke samūhako jānatā huā,
akramase ananta dravya -kṣetra -kāl -bhāvako prāpta honese jisane adbhut māhātmya pragaṭ kiyā
hai aisā sarvagat hī hai
.
bhāvārtha :akramase pravartamān jñān ek jñeyase dūsareke prati nahīṁ badalatā isaliye
nitya hai, apanī samasta śaktiyoṁke pragaṭ ho jānese kṣāyik hai, aise akramik jñānavālā
puruṣ hī sarvajña ho sakatā hai
. sarvajñake is jñānakā koī param adbhut māhātmya hai ..51..