Page 68 of 513
PDF/HTML Page 101 of 546
single page version
ye khalu viṣayaviṣayisannipātalakṣaṇamindriyārthasannikarṣamadhigamya kramopajāyamāne- nehādikaprakrameṇ paricchindanti, te kilātivāhitasvāstitvakālamanupasthitasvāstitvakālaṁ vā na jānātīti vicārayati ---atthaṁ ghaṭapaṭādijñeyapadārthaṁ . kathaṁbhūtaṁ . akkhaṇivadidaṁ akṣanipatitaṁ indriyaprāptaṁ indriyasaṁbaddhaṁ . itthaṁbhūtamarthaṁ īhāpuvvehiṁ je vijāṇaṁti avagrahehāvāyādikrameṇ ye puruṣā vijānanti hi sphu ṭaṁ . tesiṁ parokkhabhūdaṁ teṣāṁ sambandhi jñānaṁ parokṣabhūtaṁ sat ṇādumasakkaṁ ti paṇṇattaṁ sūkṣmādipadārthān jñātumaśakyamiti prajñaptaṁ kathitam . kaiḥ . jñānibhiriti . tadyathā --cakṣurādīndriyaṁ ghaṭapaṭādipadārthapārśve gatvā paścādarthaṁ jānātīti sannikarṣalakṣaṇaṁ naiyāyikamate . athavā saṁkṣepeṇendriyārthayoḥ saṁbandhaḥ sannikarṣaḥ sa ev pramāṇam . sa ca sannikarṣa ākāśādyamūrtapadārtheṣu deśāntaritamervādi-
ab, indriyajñānake liye naṣṭa aur anutpannakā jānanā aśakya hai (arthāt indriyajñān hī naṣṭa aur anutpanna padārthoṁko -paryāyoṁko nahīṁ jān sakatā) aisā nyāyase niścit karate haiṁ .
anvayārtha : — [ye ] jo [akṣanipatitaṁ ] akṣapatit arthāt indriyagocar [arthaṁ ] padārthako [īhāpūrvaiḥ ] īhādik dvārā [vijānanti ] jānate haiṁ, [teṣāṁ ] unake liye [parokṣabhūtaṁ ] 1parokṣabhūt padārthako [jñātuṁ ] jānanā [aśakyaṁ ] aśakya hai [iti prajñaptaṁ ] aisā sarvajñadevane kahā hai ..40..
ṭīkā : — viṣay aur viṣayīkā 2sannipāt jisakā lakṣaṇ (-svarūp) hai, aise indriy aur padārthake 3sannikarṣako prāpta karake, jo anukramase utpanna īhādikake kramase jānate haiṁ ve use nahīṁ jān sakate jisakā sva -astitvakāl bīt gayā hai tathā jisakā sva- astitvakāl upasthit nahīṁ huā hai kyoṁki (-atīt -anāgat padārtha aur indriyake) yathokta 1. parokṣa = akṣase par arthāt akṣase dūr hove aisā; indriy agocar . 2. sannipāt = milāp; saṁbaṁdh honā vah .3. sannikarṣa = saṁbaṁdh, samīpatā .
īhādipūrvak jāṇatā je akṣapatit padārthane, tene parokṣa padārtha jāṇavuṁ śakya nā — jinajī kahe .40.
Page 69 of 513
PDF/HTML Page 102 of 546
single page version
yathoditalakṣaṇasya grāhyagrāhakasaṁbandhasyāsaṁbhavataḥ paricchettuṁ na śaknuvanti ..40..
indriyajñānaṁ nām upadeśāntaḥkaraṇendriyādīni virūpakāraṇatvenopalabdhisaṁskārādīn padārtheṣu kālāntaritarāmarāvaṇādiṣu svabhāvāntaritabhūtādiṣu tathaivātisūkṣmeṣu paracetovr̥tti- pudgalaparamāṇvādiṣu ca na pravartate . kasmāditi cet . indriyāṇāṁ sthūlaviṣayatvāt, tathaiv mūrtaviṣayatvācca . tataḥ kāraṇādindriyajñānen sarvajño na bhavati . tat ev cātīndriyajñānotpattikāraṇaṁ rāgādivikalparahitaṁ svasaṁvedanajñānaṁ vihāy pañcendriyasukhasādhanabhūtendriyajñāne nānāmanorathavikalpa- jālarūpe mānasajñāne ca ye ratiṁ kurvanti te sarvajñapadaṁ na labhante iti sūtrābhiprāyaḥ ..40.. lakṣaṇ (-yathoktasvarūp, ū par kahā gayā jaisā) 1grāhyagrāhakasambandhakā asaṁbhav hai .
bhāvārtha : — indriyoṁke sāth padārthakā (arthāt viṣayīke sāth viṣayakā) sannikarṣa sambandha ho tabhī (avagrah -īhā -avāy -dhāraṇārūp kramase) indriy jñān padārthako jān sakatā hai . naṣṭa aur anutpanna padārthoṁke sāth indriyoṁkā sannikarṣa -sambandha na honese indriy jñān unheṁ nahīṁ jān sakatā . isaliye indriyajñān hīn hai, hey hai ..40..
ab, aisā spaṣṭa karate haiṁ ki atīndriy jñānake liye jo jo kahā jātā hai vah (sab) saṁbhav hai : —
anvayārtha : — [apradeśaṁ ] jo jñān apradeśako, [sapradeśaṁ ] sapradeśako, [mūrtaṁ ] mūrtako, [amūrtaḥ ca ] aur amūrtako tathā [ajātaṁ ] anutpanna [ca ] aur [pralayaṁgataṁ ] naṣṭa [paryāyaṁ ] paryāyako [jānāti ] jānatā hai, [tat jñānaṁ ] vah jñān [atīndriyaṁ ] atīndriy [bhaṇitam ] kahā gayā hai ..41..
ṭīkā : — indriyajñān upadeś, antaḥkaraṇ aur indriy ityādiko 1. indriyagocar padārtha grāhya hai aur indriyān̐ grāhak haiṁ .
je jāṇatuṁ apradeśane, sapradeś, mūrta, amūrtane, paryāy naṣṭa -ajātane, bhākhyuṁ atīṁdriy jñān te . 41.
Page 70 of 513
PDF/HTML Page 103 of 546
single page version
antaraṁgasvarūpakāraṇatvenopādāy pravartate; pravartamānaṁ ca sapradeśamevādhyavasyati sthūlopalambhak- tvānnāpradeśam; mūrtamevāvagacchati tathāvidhaviṣayanibandhanasadbhāvānnāmūrtam; vartamānamev paricchi- natti viṣayaviṣayisannipātasadbhāvānna tu vr̥ttaṁ vartsyacca . yattu punaranāvaraṇamatīndriyaṁ jñānaṁ tasya samiddhadhūmadhvajasyevānekaprakāratāliṁgitaṁ dāhyaṁ dāhyatānatikramāddāhyamev yathā tathātmanaḥ apradeśaṁ sapradeśaṁ mūrtamamūrtamajātamativāhitaṁ ca paryāyajātaṁ jñeyatānatikramātparicchedyamev bhavatīti ..41.. athātīndriyajñānamatītānāgatasūkṣmādipadārthān jānātītyupadiśati ---apadesaṁ apradeśaṁ kālāṇuparamāṇvādi sapadesaṁ śuddhajīvāstikāyādipañcāstikāyasvarūpaṁ muttaṁ mūrtaṁ pudgaladravyaṁ amuttaṁ ca amūrtaṁ ca śuddhajīvadravyādi pajjayamajādaṁ palayaṁ gadaṁ ca paryāyamajātaṁ bhāvinaṁ pralayaṁ gataṁ cātītametatsarvaṁ pūrvoktaṁ jñeyaṁ vastu jāṇadi jānāti yadjñānaṁ kartr̥ taṁ ṇāṇamadiṁdiyaṁ bhaṇiyaṁ tadjñānamatīndriyaṁ bhaṇitaṁ, tenaiv sarvajño bhavati . tat ev ca pūrvagāthoditamindriyajñānaṁ mānasajñānaṁ ca tyaktvā ye nirvikalpasamādhi- rūpasvasaṁvedanajñāne samastavibhāvapariṇāmatyāgen ratiṁ kurvanti ta ev paramāhlādaikalakṣaṇasukhasvabhāvaṁ sarvajñapadaṁ labhante ityabhiprāyaḥ ..41.. evamatītānāgataparyāyā vartamānajñāne pratyakṣā na bhavantīti 1virūp - kāraṇatāse (grahaṇ karake) aur 2upalabdhi (-kṣayopaśam), 3saṁskār ityādiko aṁtaraṅga svarūp -kāraṇatāse grahaṇ karake pravr̥tta hotā hai; aur vah pravr̥tta hotā huā sapradeśako hī jānatā hai kyoṁki vah sthūlako jānanevālā hai, apradeśako nahīṁ jānatā, (kyoṁki vah sūkṣmako jānanevālā nahīṁ hai ); vah mūrtako hī jānatā hai kyoṁki vaise (mūrtik) viṣayake sāth usakā sambandha hai, vah amūrtako nahīṁ jānatā (kyoṁki amūrtik viṣayake sāth indriyajñānakā sambandha nahīṁ hai ); vah vartamānako hī jānatā hai, kyoṁki viṣay -viṣayīke sannipāt sadbhāv hai, vah pravartit ho cukanevāleko aur bhaviṣyameṁ pravr̥tta honevāleko nahīṁ jānatā (kyoṁki indriy aur padārthake sannikarṣakā abhāv hai )
parantu jo anāvaraṇ atīndriy jñān hai use apane apradeś, sapradeś, mūrta aur amūrta (padārtha mātra) tathā anutpanna evaṁ vyatīt paryāyamātra, jñeyatākā atikramaṇ na karanese jñey hī hai — jaise prajvalit agniko anek prakārakā īṁdhan, dāhyatākā atikramaṇ na karanese dāhya hī hai . (jaise pradīpta agni dāhyamātrako — īṁdhanamātrako — jalā detī hai, usīprakār nirāvaraṇ jñān jñeyamātrako — dravyaparyāyamātrako — jānatā hai ) ..41.. 1. virūp = jñānake svarūpase bhinna svarūpavāle . (upadeś, man aur indriyān̐ paudgalik honese unakā rūp
jñānake svarūpase bhinna hai . ve indriyajñānameṁ bahiraṁg kāraṇ haiṁ .) 2. upalabdhi = jñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamake nimittase padārthoṁko jānanekī śakti. (yah ‘labdha’ śakti
jab ‘upayukta’ hotī haiṁ tabhī padārtha jānanemeṁ āte hai .) 3. saṁskār = bhūtakālameṁ jāne huye padārthoṁkī dhāraṇā .
Page 71 of 513
PDF/HTML Page 104 of 546
single page version
paricchettā hi yatparicchedyamarthaṁ pariṇamati tanna tasya sakalakarmakakṣakṣayapravr̥ttasvābhāvik- paricchedanidānamathavā jñānamev nāsti tasya; yataḥ pratyarthapariṇatidvāreṇ mr̥gatr̥ṣṇāmbhobhār- saṁbhāvanākaraṇamānasaḥ suduḥsahaṁ karmabhāramevopabhuṁjānaḥ sa jinendrairudgītaḥ ..42.. bauddhamatanirākaraṇamukhyatven gāthātrayaṁ, tadanantaramindriyajñānen sarvajño na bhavatyatīndriyajñānen bhavatīti naiyāyikamatānusāriśiṣyasaṁbodhanārthaṁ ca gāthādvayamiti samudāyen pañcamasthale gāthāpañcakaṁ gatam .. ath rāgadveṣamohāḥ bandhakāraṇaṁ, na ca jñānamityādikathanarūpeṇ gāthāpañcakaparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti . tadyathā --yasyeṣṭāniṣṭavikalparūpeṇ karmabandhakāraṇabhūten jñeyaviṣaye pariṇamanamasti tasya kṣāyikajñānaṁ nāstītyāvedayati ---pariṇamadi ṇeyamaṭṭhaṁ ṇādā jadi nīlamidaṁ pītamidamityādivikalparūpeṇ yadi jñeyārthaṁ pariṇamati jñātātmā ṇev khāigaṁ tassa ṇāṇaṁ ti tasyātmanaḥ kṣāyikajñānaṁ naivāsti . athavā jñānamev nāsti . kasmānnāsti . taṁ jiṇiṁdā khavayaṁtaṁ kammamevuttā taṁ puruṣaṁ karmatāpannaṁ jinendrāḥ kartāraḥ uktavaṁtaḥ .
ab, aisī śraddhā vyakta karate haiṁ ki jñey padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣaṇ hai aisī (jñeyārthapariṇamanasvarūp) kriyā jñānameṁse utpanna nahīṁ hotī : —
anvayārtha : — [jñātā ] jñātā [yadi ] yadi [jñeyaṁ arthaṁ ] jñey padārtharūp [pariṇamati ] pariṇamit hotā ho to [tasya ] usake [kṣāyikaṁ jñānaṁ ] kṣāyik jñān [na ev iti ] hotā hī nahīṁ . [jinendrā:] jinendradevoṁne [taṁ ] use [karma ev ] karmako hī [kṣapayantaṁ ] anubhav karanevālā [uktavantaḥ ] kahā hai ..42..
ṭīkā : – yadi jñātā jñey padārtharūp pariṇamit hotā ho , to use sakal karmavanake kṣayase pravartamān svābhāvik jānapanekā kāraṇ (kṣāyik jñān) nahīṁ hai; athavā use jñān hī nahīṁ hai; kyoṁki pratyek padārtharūpase pariṇatike dvārā mr̥gatr̥ṣṇāmeṁ jalasamūhakī kalpanā karanekī bhāvanāvālā vah (ātmā) atyanta duḥsah karmabhārako hī bhogatā hai aisā jinendroṁne kahā hai .
jo jñey arthe pariṇame jñātā, na kṣāyik jñān che; te karmane ja anubhave che em jinadevo kahe .42.
Page 72 of 513
PDF/HTML Page 105 of 546
single page version
saṁsāriṇo hi niyamen tāvadudayagatāḥ pudgalakarmāṁśāḥ santyev . ath sa satsu teṣu kiṁ kurvantam . kṣapayantamanubhavantam . kimev . karmaiv . nirvikārasahajānandaikasukhasvabhāvānubhavanaśūnyaḥ sannudayāgataṁ svakīyakarmaiv sa anubhavannāste na ca jñānamityarthaḥ . athavā dvitīyavyākhyānam — yadi jñātā pratyarthaṁ pariṇamya paścādarthaṁ jānāti tadā arthānāmānantyātsarvapadārthaparijñānaṁ nāsti . athavā tr̥tīyavyākhyānam – bahiraṅgajñeyapadārthān yadā chadmasthāvasthāyāṁ cintayati tadā rāgādivikalparahitaṁ svasaṁvedanajñānaṁ nāsti, tadabhāve kṣāyikajñānamev notpadyate ityabhiprāyaḥ ..42.. athānantapadārtha- paricchittipariṇamane‘pi jñānaṁ bandhakāraṇaṁ na bhavati, na ca rāgādirahitakarmodayo‘pīti niścinoti — udayagadā kammaṁsā jiṇavaravasahehiṁ ṇiyadiṇā bhaṇiyā udayagatā udayaṁ prāptāḥ karmāṁśā
bhāvārtha : — jñey padārtharūpase pariṇaman karanā arthāt ‘yah harā hai, yah pīlā hai’ ityādi vikalparūpase jñey padārthoṁmeṁ pariṇaman karanā vah karmakā bhoganā hai, jñānakā nahīṁ . nirvikār sahaj ānandameṁ līn rahakar sahajarūpase jānate rahanā vahī jñānakā svarūp hai; jñey padārthoṁmeṁ rukanā — unake sanmukh vr̥tti honā, vah jñānakā svarūp nahīṁ hai ..42..
(yadi aisā hai ) to phi ra jñey padārtharūp pariṇaman jisakā lakṣaṇ hai aisī (jñeyārthapariṇamanasvarūp) kriyā aur usakā phal kahān̐se (kis kāraṇase) utpanna hotā hai, aisā ab vivecan karate haiṁ : —
anvayārtha : — [udayagatāḥ karmāṁśāḥ ] (saṁsārī jīvake) udayaprāpta karmāṁś (jñānāvaraṇīy ādi pudgalakarmake bhed) [niyatyā ] niyamase [jinavaravr̥ṣabhaiḥ ] jinavar vr̥ṣabhoṁne [bhaṇitāḥ] kahe haiṁ . [teṣu ] jīv un karmāṁśoṁke hone par [vimūḍhaḥ raktaḥ duṣṭaḥ vā ] mohī, rāgī athavā dveṣī hotā huā [bandhaṁ anubhavati ] bandhakā anubhav karatā hai ..43..
bhākhyāṁ jine karmo udayagat niyamathī saṁsārīne, te karma hotāṁ mohī -rāgī -dveṣī baṁdh anubhave .43.
Page 73 of 513
PDF/HTML Page 106 of 546
single page version
saṁcetayamāno moharāgadveṣapariṇatatvāt jñeyārthapariṇamanalakṣaṇayā kriyayā yujyate . tat ev ca kriyāphalabhūtaṁ bandhamanubhavati . ato mohodayāt kriyākriyāphale, na tu jñānāt ..43..
jñānāvaraṇādimūlottarakarmaprakr̥tibhedāḥ jinavaravr̥ṣabhairniyatyā svabhāven bhaṇitāḥ, kiṁtu svakīy- śubhāśubhaphalaṁ datvā gacchanti, na ca rāgādipariṇāmarahitāḥ santo bandhaṁ kurvanti . tarhi kathaṁ bandhaṁ karoti jīvaḥ iti cet . tesu vimūḍho ratto duṭṭho vā bandhamaṇubhavadi teṣu udayāgateṣu satsu karmāṁśeṣu moharāgadveṣavilakṣaṇanijaśuddhātmatattvabhāvanārahitaḥ san yo viśeṣeṇ mūḍho rakto duṣṭo vā bhavati saḥ kevalajñānādyanantaguṇavyaktilakṣaṇamokṣādvilakṣaṇaṁ prakr̥tisthityanubhāgapradeśabhedabhinnaṁ bandhamanubhavati . tataḥ sthitametat jñānaṁ bandhakāraṇaṁ na bhavati karmodayo‘pi, kiṁtu rāgādayo bandhakāraṇamiti ..43.. ath kevalināṁ rāgādyabhāvāddharmopadeśādayo‘pi bandhakāraṇaṁ na bhavantīti kathayati ---ṭhāṇaṇisejjavihārā dhammuvadeso ya sthānamūrdhvasthitirniṣadyā cāsanaṁ śrīvihāro dharmopadeśaśca ṇiyadayo ete vyāpārā niyatayaḥ svabhāvā vah saṁsārī, un udayagat karmāṁśoṁke astitvameṁ, cetate -jānate -anubhav karate hue, moh -rāg- dveṣameṁ pariṇat honese jñey padārthoṁmeṁ pariṇaman jisakā lakṣaṇ hai aisī (jñeyārthapariṇamanasvarūp) kriyāke sāth yukta hotā hai; aur isīliye kriyāke phalabhūt bandhakā anubhav karatā hai . isase (aisā kahā hai ki) mohake udayase hī (mohake udayameṁ yukta honeke kāraṇase hī) kriyā aur kriyāphal hotā hai, jñānase nahīṁ .
bhāvārtha : — samasta saṁsārī jīvoṁke karmakā uday hai, parantu vah uday vandhakā kāraṇ nahīṁ hai . yadi karmanimittak iṣṭa -aniṣṭa bhāvoṁmeṁ jīv rāgī -dveṣī -mohī hokar pariṇaman kare to bandha hotā hai . isase yah bāt siddha huī ki jñān, uday prāpta paudgalik karma yā karmodayase utpanna dehādikī kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīṁ haiṁ, bandhake kāraṇ mātra rāg -dveṣ -mohabhāv haiṁ . isaliye ve bhāv sarvaprakārase tyāgane yogya hai ..43..
ab, aisā upadeś dete haiṁ ki kevalībhagavānake kriyā bhī kriyāphal (-bandha) utpanna nahīṁ karatī : —
varte sahaj te kālamāṁ, māyācaraṇ jyam nārīne . 44.
Page 74 of 513
PDF/HTML Page 107 of 546
single page version
yathā hi mahilānāṁ prayatnamantareṇāpi tathāvidhayogyatāsadbhāvāt svabhāvabhūt ev māyopaguṇṭhanāguṇṭhito vyavahāraḥ pravartate, tathā hi kevalināṁ prayatnamantareṇāpi tathāvidh- yogyatāsadbhāvāt sthānamāsanaṁ viharaṇaṁ dharmadeśanā ca svabhāvabhūtā ev pravartante . api cāviruddhametadambhodharadr̥ṣṭāntāt . yathā khalvambhodharākārapariṇatānāṁ pudgalānāṁ gamanamavasthānaṁ garjanamambuvarṣaṁ ca puruṣaprayatnamantareṇāpi dr̥śyante, tathā kevalināṁ sthānādayo‘buddhipūrvakā ev dr̥śyante . ato‘mī sthānādayo mohodayapūrvakatvābhāvāt kriyāviśeṣā api kevalināṁ kriyāphalabhūtabandhasādhanāni na bhavanti ..44.. anīhitāḥ . keṣām . tesiṁ arahaṁtāṇaṁ teṣāmarhatāṁ nirdoṣiparamātmanām . kva . kāle arhadavasthāyām . ka iv . māyācāro vva itthīṇaṁ māyācār iv strīṇāmiti . tathā hi — yathā strīṇāṁ strīvedoday- sadbhāvātprayatnābhāve‘pi māyācāraḥ pravartate, tathā bhagavatāṁ śuddhātmatattvapratipakṣabhūtamohodayakāryehāpūrva-
anvayārtha : — [teṣām arhatāṁ ] un arahanta bhagavantoṁke [kāle ] us samay [sthānaniṣadyāvihārāḥ ] khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār [dharmopadeśaḥ ca ] aur dharmopadeś-[strīṇāṁ māyācāraḥ iv ] striyoṁke māyācārakī bhān̐ti, [niyatayaḥ ] svābhāvik hī — prayatna binā hī — hotā hai ..44..
ṭīkā : — jaise striyoṁke, prayatnake binā bhī, us prakār yogyatākā sadbhāv honese svabhāvabhūt hī māyāke ḍhakkanase ḍhan̐kā huā vyavahār pravartatā hai, usīprakār kevalībhagavānake, prayatnake binā hī ( – prayatna na honepar bhī) us prakārakī yogyatākā sadbhāv honese khaṛe rahanā, baiṭhanā, vihār aur dharmadeśanā svabhāvabhūt hī pravartate haiṁ aur yah (prayatnake binā hī vihārādikā honā), bādalake dr̥ṣṭāntase aviruddha hai . jaise bādalake ākārarūp pariṇamit pudgaloṁkā gaman, sthiratā, garjan aur jalavr̥ṣṭi puruṣ -prayatnake binā bhī dekhī jātī hai, usīprakār kevalībhagavānake khaṛe rahanā ityādi abuddhipūrvak hī (icchāke binā hī) dekhā jātā hai . isaliye yah sthānādik ( – khaṛe rahane -baiṭhane ityādikā vyāpār), mohodayapūrvak na honese, kriyāviśeṣ ( – kriyāke prakār) hone par bhī kevalī bhagavānake kriyāphalabhūt bandhake sādhan nahīṁ hote .
bhāvārtha : — kevalī bhagavānake sthān, āsan aur vihār, yah kāyayogasambandhī kriyāen̐ tathā divyadhvanise niścay -vyavahārasvarūp dharmakā upadeś – vacanayog sambandhī kriyā-
Page 75 of 513
PDF/HTML Page 108 of 546
single page version
arhantaḥ khalu sakalasamyakparipakvapuṇyakalpapādapaphalā ev bhavanti . kriyā tu teṣāṁ yā kācan sā sarvāpi tadudayānubhāvasaṁbhāvitātmasaṁbhūtitayā kilaudayikyev . athaivaṁbhūtāpi sā prayatnābhāve‘pi śrīvihārādayaḥ pravartante . meghānāṁ sthānagamanagarjanajalavarṣaṇādivadvā . tataḥ sthitametat mohādyabhāvāt kriyāviśeṣā api bandhakāraṇaṁ na bhavantīti ..44.. ath pūrvaṁ yaduktaṁ rāgādi- rahitakarmodayo bandhakāraṇaṁ na bhavati vihārādikriyā ca, tamevārthaṁ prakārāntareṇ dr̥ḍhayati ---puṇṇaphalā arahaṁtā pañcamahākalyāṇapūjājanakaṁ trailokyavijayakaraṁ yattīrthakaranām puṇyakarma tatphalabhūtā arhanto bhavanti . tesiṁ kiriyā puṇo hi odaiyā teṣāṁ yā divyadhvanirūpavacanavyāpārādikriyā sā niḥkriyaśuddhātma- aghātikarmake nimittase sahaj hī hotī hai . usameṁ kevalī bhagavānakī kiṁcit mātra icchā nahīṁ hotī, kyoṁki jahān̐ mohanīy -karmakā sarvathā kṣay ho gayā hai vahān̐ usakī kāryabhūt icchā kahān̐se hogī ? isaprakār icchāke binā hī — moh -rāg -dveṣake binā hī — honese kevalī -bhagavānake liye ve kriyāen̐ bandhakā kāraṇ nahīṁ hotīṁ ..44..
isaprakār honese tīrthaṁkaroṁke puṇyakā vipāk akiṁcitkar hī hai (-kuch karatā nahīṁ hai, svabhāvakā kiṁcit ghāt nahīṁ karatā) aisā ab niścit karate haiṁ : —
anvayārtha : — [arhantaḥ ] arahantabhagavān [puṇyaphalāḥ ] puṇyaphalavāle haiṁ [punaḥ hi ] aur [teṣāṁ kriyā ] unakī kriyā [audayikī ] audayikī hai; [mohādibhiḥ virahitā ] mohādise rahit hai [tasmāt ] isaliye [sā ] vah [kṣāyikī ] kṣāyikī [iti matā ] mānī gaī hai ..45..
ṭīkā : — arahantabhagavān jinake vāstavameṁ puṇyarūpī kalpavr̥kṣake samasta phal bhalībhān̐ti paripakva hue haiṁ aise hī haiṁ, aur unakī jo bhī kriyā hai vah sab usake
che puṇyaphal arhaṁt, ne arhaṁtakiriyā udayikī; mohādithī virahit tethī te kriyā kṣāyik gaṇī .45.
Page 76 of 513
PDF/HTML Page 109 of 546
single page version
samastamahāmohamūrdhābhiṣiktaskandhāvārasyātyantakṣaye saṁbhūtatvānmoharāgadveṣarūpāṇāmuparaṁjakānām- bhāvāccaitanyavikārakāraṇatāmanāsādayantī nityamaudayikī kāryabhūtasya bandhasyākāraṇabhūtatayā kāryabhūtasya mokṣasya kāraṇabhūtatayā ca kṣāyikyev kathaṁ hi nām nānumanyet . athānumanyet cettarhi karmavipāko‘pi na teṣāṁ svabhāvavighātāy ..45.. tattvaviparītakarmodayajanitatvātsarvāpyaudayikī bhavati hi sphu ṭam . mohādīhiṁ virahidā nirmoh- śuddhātmatattvapracchādakamamakārāhaṅkārotpādanasamarthamohādivirahitatvādyataḥ tamhā sā khāyag tti madā tasmāt sā yadyapyaudayikī tathāpi nirvikāraśuddhātmatattvasya vikriyāmakurvatī satī kṣāyikīti matā . atrāh śiṣyaḥ ---‘audayikā bhāvāḥ bandhakāraṇam’ ityāgamavacanaṁ tarhi vr̥thā bhavati . parihāramāh --audayikā bhāvā bandhakāraṇaṁ bhavanti, paraṁ kiṁtu mohodayasahitāḥ . dravyamohodaye‘pi sati yadi śuddhātmabhāvanābalen bhāvamohen na pariṇamati tadā baṁdho na bhavati . yadi punaḥ karmodayamātreṇ bandho bhavati tarhi saṁsāriṇāṁ sarvadaiv karmodayasya vidyamānatvāt sarvadaiv bandha ev, na mokṣa ityabhiprāyaḥ ..45.. ath yathārhatāṁ śubhāśubhapariṇāmavikāro nāsti tathaikānten saṁsāriṇāmapi nāstīti sāṁkhyamatānusāriśiṣyeṇ pūrvapakṣe ( – puṇyake) udayake prabhāvase utpanna honeke kāraṇ audayikī hī hai . kintu aisī (puṇyake udayase honevālī) hone par bhī vah sadā audayikī kriyā mahāmoharājākī samasta senāke sarvathā kṣayase utpanna hotī hai isaliye moharāgadveṣarūpī 1uparaṁjakoṁkā abhāv honese caitanyake vikārakā kāraṇ nahīṁ hotī isaliye kāryabhūt bandhakī akāraṇabhūtatāse aur kāryabhūt mokṣakī kāraṇabhūtatāse kṣāyikī hī kyoṁ na mānanī cāhiye ? (avaśya mānanī cāhiye) aur jab kṣāyikī hī māne tab karmavipāk (-karmoday) bhī unake (arahantoṁke) svabhāvavighātakā kāraṇ nahīṁ hotā (aisai niścit hotā hai ) .
bhāvārtha : — arahantabhagavānake jo divyadhvani, vihār ādi kriyāen̐ haiṁ ve niṣkriy śuddha ātmatattvake pradeśaparispaṁdameṁ nimittabhūt pūrvabaddha karmodayase utpanna hotī haiṁ isaliye audayikī haiṁ . ve kriyāen̐ arahantabhagavānake caitanyavikārarūp bhāvakarma utpanna nahīṁ karatīṁ, kyoṁki (unake) nirmoh śuddha ātmatattvake rāgadveṣamoharūp vikārameṁ nimittabhūt mohanīyakarmakā kṣay ho cukā hai . aur ve kriyāen̐ unheṁ, rāgadveṣamohakā abhāv ho jānese navīn bandhameṁ kāraṇarūp nahīṁ hotīṁ, parantu ve pūrvakarmoṁke kṣayameṁ kāraṇarūp haiṁ kyoṁki jin karmoṁke udayase ve kriyāen̐ hotī haiṁ ve karma apanā ras dekar khir jāte haiṁ . isaprakār mohanīyakarmake kṣayase utpanna honese aur karmoṁke kṣayameṁ kāraṇabhūt honese arahaṁtabhagavānakī vah audayikī kriyā kṣāyikī kahalātī hai ..45.. 1. uparaṁjakoṁ = uparāg -malinatā karanevāle (vikārībhāv) .
Page 77 of 513
PDF/HTML Page 110 of 546
single page version
yadi khalvekānten śubhāśubhabhāvasvabhāven svayamātmā na pariṇamate tadā sarvadaiv sarvathā nirvighāten śuddhasvabhāvenaivāvatiṣṭhate . tathā ca sarva ev bhūtagrāmāḥ samastabandhasādhan- śūnyatvādājavaṁjavābhāvasvabhāvato nityamuktatāṁ pratipadyeran . tacca nābhyupagamyate; ātmanaḥ kr̥te sati dūṣaṇadvāreṇ parihāraṁ dadāti ---jadi so suho va asuho ṇa havadi ādā sayaṁ sahāveṇ yathaiv śuddhanayenātmā śubhāśubhābhyāṁ na pariṇamati tathaivāśuddhanayenāpi svayaṁ svakīyopādānakāraṇen svabhāvenāśuddhaniścayarūpeṇāpi yadi na pariṇamati tadā . kiṁ dūṣaṇaṁ bhavati . saṁsāro vi ṇa vijjadi nissaṁsāraśuddhātmasvarūpātpratipakṣabhūto vyavahāranayenāpi saṁsāro na vidyate . keṣām . savvesiṁ jīvakāyāṇaṁ sarveṣāṁ jīvasaṁghātānāmiti . tathā hi --ātmā tāvatpariṇāmī, sa ca karmopādhinimitte sati spha ṭikamaṇirivopādhiṁ gr̥hṇāti, tataḥ kāraṇātsaṁsārābhāvo na bhavati . ath matam ---saṁsārābhāvaḥ
ab, kevalībhagavānakī bhān̐ti samasta jīvoṁke svabhāv vighātakā abhāv honekā niṣedh karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yadi ] yadi (aisā mānā jāye ki) [saḥ ātmā ] ātmā [svayaṁ ] svayaṁ [svabhāven ] svabhāvase (-apane bhāvase) [śubhaḥ vā aśubhaḥ ] śubh yā aśubh [na bhavati ] nahīṁ hotā (śubhāśubh bhāvameṁ pariṇamit hī nahīṁ hotā) [sarveṣāṁ jīvakāyānāṁ ] to samasta jīvanikāyoṁke [saṁsāraḥ api ] saṁsār bhī [na vidyate ] vidyamān nahīṁ hai aisā siddha hogā ..46..
ṭīkā : — yadi ekāntase aisā mānā jāye ki śubhāśubhabhāvarūp svabhāvameṁ (-apane bhāvameṁ ) ātmā svayaṁ pariṇamit nahīṁ hotā, to yah siddha huā ki (vah) sadā hī sarvathā nirvighāt śuddhasvabhāvase hī avasthit hai; aur isaprakār samasta jīvasamūh, samasta bandhakāraṇoṁse rahit siddha honese saṁsār abhāvarūp svabhāvake kāraṇ nityamuktatāko prāpta ho
Page 78 of 513
PDF/HTML Page 111 of 546
single page version
pariṇāmadharmatven spha ṭikasya japātāpiccharāgasvabhāvatvavat śubhāśubhasvabhāvatvadyotanāt ..46..
ātmā pariṇāmadharmavālā honese, jaise spha ṭikamaṇi, japākusum aur tamālapuṣpake raṁg -rūp
svabhāvayuktatāse prakāśit hotā hai usīprakār, use (ātmāke) śubhāśubh -svabhāvayuktatā
prakāśit hotī hai . (jaise spha ṭikamaṇi lāl aur kāle phū lake nimittase lāl aur kāle
svabhāvarūp pariṇamit hotā huā dikhāī detā hai) .
bhāvārtha : — jaise śuddhanayase koī jīv śubhāśubh bhāvarūp pariṇamit nahīṁ hotā usīprakār yadi aśuddhanayase bhī pariṇamit na hotā ho to vyavahāranayase bhī samasta jīvoṁke saṁsārakā abhāv ho jāye aur sabhī jīv sadā mukta hī siddha hojāveṁ ! kintu yah to pratyakṣa viruddha hai . isaliye jaise kevalībhagavānake śubhāśubh pariṇāmoṁkā abhāv hai usīprakār sabhī jīvoṁke sarvathā śubhāśubh pariṇāmoṁkā abhāv nahīṁ samajhanā cāhiye ..46..
ab, punaḥ prakr̥takā ( – cālu viṣayakā) anusaraṇ karake atīndriy jñānako sarvajñarūpase abhinandan karate haiṁ . (arthāt atīndriy jñān sabakā jñātā hai aisī usakī praśaṁsā karate haiṁ )
anvayārtha : — [yat ] jo [yugapad ] ek hī sāth [samantataḥ ] sarvataḥ (sarva ātmapradeśoṁse) [tātkālikaṁ ] tātkālik [itaraṁ ] yā atātkālik, [vicitraviṣamaṁ ]
Page 79 of 513
PDF/HTML Page 112 of 546
single page version
tatkālakalitavr̥ttikamatītodarkakālakalitavr̥ttikaṁ cāpyekapad ev samantato‘pi sakalamapyarthajātaṁ, pr̥thaktvavr̥ttasvalakṣaṇalakṣmīkaṭākṣitānekaprakāravyaṁjitavaicitryamitaretaravirodh- dhāpitāsamānajātīyatvoddāmitavaiṣamyaṁ kṣāyikaṁ jñānaṁ kil jānīyāt; tasya hi kram- pravr̥ttihetubhūtānāṁ kṣayopaśamāvasthāvasthitajñānāvaraṇīyakarmapudgalānāmatyantābhāvāttātkāli- kamatātkālikaṁ vāpyarthajātaṁ tulyakālamev prakāśet; sarvato viśuddhasya pratiniyat- deśaviśuddherantaḥplavanāt samantato‘pi prakāśet; sarvāvaraṇakṣayāddeśāvaraṇakṣayopaśamasyān- vasthānātsarvamapi prakāśet; sarvaprakārajñānāvaraṇīyakṣayādasarvaprakārajñānāvaraṇīyakṣayopaśamasya vilayanādvicitramapi prakāśet; asamānajātīyajñānāvaraṇakṣayātsamānajātīyajñānāvaraṇīy- tadanantaraṁ sarvaparijñāne sati ekaparijñānaṁ, ekaparijñāne sati sarvaparijñānamityādikathanarūpeṇ gāthāpañcakaparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti . tadyathā --atra jñānaprapañcavyākhyānaṁ prakr̥taṁ tāvattatprastutamanusr̥tya punarapi kevalajñānaṁ sarvajñatven nirūpayati --jaṁ yajjñānaṁ kartr̥ jāṇadi jānāti . kam . atthaṁ arthaṁ vicitra (-anek prakārake) aur viṣam (mūrta, amūrta ādi asamān jātike) [sarvaṁ arthaṁ ] samasta padārthoṁko [jānāti ] jānatā hai [tat jñānaṁ ] us jñānako [kṣāyikaṁ bhaṇitam ] kṣāyik kahā hai ..47..
ṭīkā : — kṣāyik jñān vāstavameṁ ek samayameṁ hī sarvataḥ (sarva ātmapradeśoṁse), vatarmānameṁ vartate tathā bhūt -bhaviṣyat kālameṁ vartate un samasta padārthoṁko jānatā hai jinameṁ 1pr̥thakarūpase vartate svalakṣaṇarūp lakṣmīse ālokit anek prakāroṁke kāraṇ vaicitrya pragaṭ huā hai aur jinameṁ paraspar virodhase utpanna honevālī asamānajātīyatāke kāraṇ vaiṣamya pragaṭ huā hai . (isī bātako yuktipūrvak samajhāte haiṁ : — ) kram -pravr̥ttike hetubhūt, kṣayopaśam- avasthāmeṁ rahanevāle jñānāvaraṇīy karmapudgaloṁkā usake (kṣāyik jñānake) atyanta abhāv honese vah tātkālik yā atātkālik padārtha -mātrako samakālameṁ hī prakāśit karatā hai; (kṣāyik jñān) sarvataḥ viśuddha honeke kāraṇ pratiniyat pradeśoṁkī viśuddhi (sarvataḥ viśuddhi) ke bhītar ḍūb jānese vah sarvataḥ (sarva ātmapradeśoṁse) bhī prakāśit karatā hai; sarva āvaraṇoṁkā kṣay honese, deś -āvaraṇakā kṣayopaśam na rahanese vah sabako bhī prakāśit karatā hai, sarvaprakār jñānāvaraṇake kṣayake kāraṇ (-sarva prakārake padārthoṁko jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt karmake kṣay honese) asarvaprakārake jñānāvaraṇakā kṣayopaśam (-amuk hī prakārake padārthoṁko jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt karmoṁkā kṣayopaśam) vilayako prāpta honese vah vicitra ko bhī (-anek prakārake padārthoṁ ko bhī) prakāśit karatā hai; asamānajātīy -jñānāvaraṇake 1. dravyoṁke bhinna -bhinna vartanevāle nij -nij lakṣaṇ un dravyoṁkī lakṣmī -sampatti -śobhā haiṁ .
Page 80 of 513
PDF/HTML Page 113 of 546
single page version
kṣayopaśamasya vināśanādviṣamamapi prakāśet . alamathavātivistareṇ, anivāritaprasaraprakāś- śālitayā kṣāyikajñānamavaśyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvamev jānīyāt ..47..
kṣayake kāraṇ) samānajātīy jñānāvaraṇakā kṣayopaśam (-samān jātike hī padārthoṁko
jānanevāle jñānake āvaraṇameṁ nimittabhūt karmoṁkā kṣayopaśam) naṣṭa ho jānese vah viṣam ko bhī
(-asamānajātike padārthoṁko bhī) prakāśit karatā hai . athavā, ativistārase pūrā paḍẹ (kuch
honese kṣāyik jñān avaśyamev sarvadā sarvatra sarvathā sarvako jānatā hai .
— ityādi maryādāyeṁ mati – śrutādi kṣāyopaśamik jñānameṁ hī saṁbhav haiṁ . kṣāyikajñānake amaryādit honese ek hī sāth sarva ātmapradeśoṁse tīnoṁ kālakī paryāyoṁke sāth sarva padārthoṁko — un padārthoṁke anek prakārake aur viruddha jātike hone par bhī jānatā hai arthāt kevalajñān ek hī samayameṁ sarva ātmapradeśoṁse samasta dravya -kṣetra -kāl -bhāvako jānatā hai ..47..
anvayārtha : — [ya ] jo [yugapad ] ek hī sāth [traikālikān tribhuvanasthān ] traikālik tribhuvanastha (-tīnoṁ kālake aur tīnoṁ lokake) [arthān ] padārthoṁko [na
tene saparyay ek paṇ nahi dravya jāṇavuṁ śakya che .48.
Page 81 of 513
PDF/HTML Page 114 of 546
single page version
ih kilaikamākāśadravyamekaṁ dharmadravyamekamadharmadravyamasaṁkhyeyāni kāladravyāṇyanantāni jīvadravyāṇi . tato‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi . tathaiṣāmev pratyekamatītānāgatānubhūy- mānabhedabhinnaniravadhivr̥ttipravāhaparipātino‘nantāḥ paryāyāḥ . evametatsamastamapi samuditaṁ jñeyam . ihaivaikaṁ kiṁcijjīvadravyaṁ jñātr̥ . ath yathā samastaṁ dāhyaṁ dahan dahanaḥ samastadāhyahetuk- samastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānaṁ pariṇamati, tathā samastaṁ jñeyaṁ jānan jñātā samastajñeyahetukasamastajñeyākāraparyāyapariṇatasakalaikajñānākāraṁ cetanatvāt svānubhav- pratyakṣamātmānaṁ pariṇamati . evaṁ kil dravyasvabhāvaḥ . yastu samastaṁ jñeyaṁ na jānāti sa samastaṁ bhaṇitam . abhedanayen tadev sarvajñasvarūpaṁ tadevopādeyabhūtānantasukhādyanantaguṇānāmādhārabhūtaṁ sarva- prakāropādeyarūpeṇ bhāvanīyam iti tātparyam ..47.. ath yaḥ sarvaṁ na jānāti sa ekamapi na jānātīti vicārayati — jo ṇa vijāṇadi yaḥ kartā naiv jānāti . katham . jugavaṁ yugapadekakṣaṇe . kān . atthe arthān . kathaṁbhūtān . tikkālige trikālaparyāyapariṇatān . punarapi kathaṁbhūtān . tihuvaṇatthe tribhuvanasthān . ṇāduṁ tassa ṇa sakkaṁ tasya puruṣasya sambandhi jñānaṁ jñātuṁ samarthaṁ na bhavati . kim . davvaṁ vijānāti ] nahīṁ jānatā, [tasya ] use [saparyayaṁ ] paryāy sahit [ekaṁ dravyaṁ vā ] ek dravya bhī [jñātuṁ na śakyaṁ ] jānanā śakya nahīṁ hai ..48..
ṭīkā : — is viśvameṁ ek ākāśadravya, ek dharmadravya, ek adharmadravya, asaṁkhya kāladravya aur ananta jīvadravya tathā unase bhī anantagune pudgal dravya haiṁ, aur unhīṁke pratyekake atīt, anāgat aur vartamān aise (tīn) prakāroṁse bhedavālī 1niravadhi 2vr̥ttipravāhake bhītar paṛanevālī (-samā jānevālī) ananta paryāyeṁ haiṁ . isaprakār yah samasta (dravyoṁ aur paryāyoṁkā) samudāy jñey hai . usīmeṁ ek koī bhī jīvadravya jñātā hai . ab yahān̐, jaise samasta dāhyako dahakatī huī agni samasta -dāhyahetuk (-samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek 3dahan jisakā ākār (svarūp) hai aise apane rūpameṁ (-agnirūpameṁ ) pariṇamit hotī hai, vaise hī samasta jñeyoko jānatā huā jñātā (-ātmā) samastajñeyahetuk samasta jñeyākāraparyāyarūp pariṇamit 4sakal ek jñān jisakā ākār (svarūp) hai aise nijarūpase — jo cetanatāke kāraṇ svānubhavapratyakṣa hai us -rūp — pariṇamit hotā hai . isaprakār vāstavameṁ dravyakā svabhāv hai . kintu jo samasta jñeyako nahīṁ jānatā vah (ātmā), jaise samasta dāhyako na dahatī huī agni samastadāhyahetuk 1. niravadhi = avadhi – had – maryādā antarahit . 2. vr̥tti = vartan karanā; utpād – vyay – dhrauvya; astitva, pariṇati . 3. dahan = jalānā, dahanā . 4. sakal = sārā; paripūrṇa .
Page 82 of 513
PDF/HTML Page 115 of 546
single page version
dāhyamadahan samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanākāramātmānaṁ dahan iv samastajñeyahetukasamastajñeyākāraparyāyapariṇatasakalaikajñānākāramātmānaṁ cetanatvāt svānubhav- pratyakṣatve‘pi na pariṇamati . evametadāyāti yaḥ sarvaṁ na jānāti sa ātmānaṁ na jānāti ..48.. jñeyadravyam . kiṁviśiṣṭam . sapajjayaṁ anantaparyāyasahitam . katisaṁkhyopetam . egaṁ vā ekamapīti . tathā hi ---ākāśadravyaṁ tāvadekaṁ, dharmadravyamekaṁ, tathaivādharmadravyaṁ ca, lokākāśapramitāsaṁkhyeyakāladravyāṇi, tato‘nantaguṇāni jīvadravyāṇi, tebhyo‘pyanantaguṇāni pudgaladravyāṇi . tathaiv sarveṣāṁ pratyekamananta- paryāyāḥ, etatsarvaṁ jñeyaṁ tāvattatraikaṁ vivakṣitaṁ jīvadravyaṁ jñātr̥ bhavati . evaṁ tāvadvastusvabhāvaḥ . tatra yathā dahanaḥ samastaṁ dāhyaṁ dahan san samastadāhyahetukasamastadāhyākāraparyāyapariṇatasakalaikadahanasvarūpamuṣṇa- pariṇatatr̥ṇaparṇādyākāramātmānaṁ (svakīyasvabhāvaṁ) pariṇamati, tathāyamātmā samastaṁ jñeyaṁ jānan san samastajñeyahetukasamastajñeyākāraparyāyapariṇatasakalaikākhaṇḍajñānarūpaṁ svakīyamātmānaṁ pariṇamati jānāti paricchinatti . yathaiv ca sa ev dahanaḥ pūrvokta lakṣaṇaṁ dāhyamadahan san tadākāreṇ na pariṇamati, tathā‘‘tmāpi pūrvoktalakṣaṇaṁ samastaṁ jñeyamajānan pūrvoktalakṣaṇamev sakalaikākhaṇḍajñānākāraṁ svakīyamātmānaṁ na pariṇamati na jānāti na paricchinatti . aparamapyudāharaṇaṁ dīyate ---yathā ko‘pyandhak ādityaprakāśyān padārthānapaśyannādityamiv, pradīpaprakāśyān padārthānapaśyan pradīpamiv, darpaṇastha- bimbānyapaśyan darpaṇamiv, svakīyadr̥ṣṭiprakāśyān padārthānapaśyan hastapādādyavayavapariṇataṁ svakīy- dehākāramātmānaṁ svakīyadr̥ṣṭayā na paśyati, tathāyaṁ vivakṣitātmāpi kevalajñānaprakāśyān padārthānajānan samastadāhyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek dahan jisakā ākār hai aise apane rūpameṁ pariṇamit nahīṁ hotā usīprakār samastajñeyahetuk samastajñeyākāraparyāyarūp pariṇamit sakal ek jñān jisakā ākār hai aise apane rūpameṁ — svayaṁ cetanāke kāraṇ svānubhavapratyakṣa hone par bhī pariṇamit nahīṁ hotā, (apaneko paripūrṇa tayā anubhav nahīṁ karatā — nahīṁ jānatā) is prakār yah phalit hotā hai ki jo sabako nahīṁ jānatā vah apaneko (-ātmāko) nahīṁ jānatā .
bhāvārtha : — jo agni kāṣṭha, tr̥ṇ, patte ityādi samasta dāhyapadārthoṁko nahīṁ jalātā, usakā dahanasvabhāv (kāṣṭhādik samasta dāhya jisakā nimitta hai aisā) samasta dāhyākāraparyāyarūp pariṇamit na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai — paripūrṇarūpase pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye paripūrṇa ek dahan jisakā svarūp hai aisī vah agni apane rūp hī pūrṇa rītise pariṇamit nahīṁ hotī; usī prakār yah ātmā samasta dravya -paryāyarūp samasta jñeyako nahīṁ jānatā, usakā jñān (samasta jñey jisakā nimitta hai aise) samastajñeyākāraparyāyarūp pariṇamit na honese apūrṇarūpase pariṇamit hotā hai – paripūrṇa rūpase pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye paripūrṇa ek jñān jisakā svarūp hai aisā vah ātmā apane rūpase hī pūrṇa rītise pariṇamit nahīṁ hotā arthāt nijako hī pūrṇa rītise anubhav nahīṁ karatā — nahīṁ jānatā . isaprakār siddha huā ki jo sabako nahīṁ jānatā vah ekako — apaneko (pūrṇa rītise) nahīṁ jānatā ..48..
Page 83 of 513
PDF/HTML Page 116 of 546
single page version
ātmā hi tāvatsvayaṁ jñānamayatve sati jñātr̥tvāt jñānamev . jñānaṁ tu pratyātmavarti pratibhāsamayaṁ mahāsāmānyam . tattu pratibhāsamayānantaviśeṣavyāpi . te ca sarvadravyaparyāy- sakalākhaṇḍaikakevalajñānarūpamātmānamapi na jānāti . tat etatsthitaṁ yaḥ sarvaṁ na jānāti sa ātmānamapi na jānātīti ..48.. athaikamajānan sarvaṁ na jānātīti niścinoti --davvaṁ dravyaṁ aṇaṁtapajjayaṁ anantaparyāyaṁ egaṁ ekaṁ aṇaṁtāṇi davvajādīṇi anantāni dravyajātīni jo ṇa vijāṇadi yo na vijānāti
anvayārtha : — [yadi ] yadi [anantaparyāyaṁ ] ananta paryāyavāle [ekaṁ dravyaṁ ] ek dravyako (-ātmadravyako) [anantāni dravyajātāni ] tathā ananta dravyasamūhako [yugapad ] ek hī sāth [na vijānāti ] nahīṁ jānatā [saḥ ] to vah puruṣ [sarvāṇi ] sab ko (-ananta dravyasamūhako) [kathaṁ jānāti ] kaise jān sakegā ? (arthāt jo ātmadravyako nahīṁ jānatā ho vah samasta dravyasamūhako nahīṁ jān sakatā) ..49..
prakārāntarase anvayārtha : — [yadi ] yadi [anantaparyāyaṁ ] ananta paryāyavāle [ekaṁ dravyaṁ ] ek dravyako (-ātmadravyako) [na vijānāti ] nahīṁ jānatā [saḥ ] to vah puruṣ [yugapad ] ek hī sāth [sarvāṇi anantāni dravyajātāni ] sarva ananta dravya -samūhako [kathaṁ jānāti ] kaise jān sakegā ?
ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavameṁ svayaṁ jñānamay honese jñātr̥tvake kāraṇ jñān hī hai; aur jñān pratyek ātmāmeṁ vartatā (-rahatā) huā pratibhāsamay mahāsāmānya hai . vah pratibhāsamay mahāsāmānya pratibhāsamay ananta viśeṣoṁmeṁ vyāpta honevālā hai; aur un viśeṣoṁke (-bhedoṁke) nimitta sarva dravyaparyāy haiṁ . ab jo puruṣ sarva dravyaparyāy jinake nimitta haiṁ aise
jo ek dravya anaṁtaparyay tem dravya anaṁtane yugapad na jāṇe jīv, to te kem jāṇe sarvane ? 49.
Page 84 of 513
PDF/HTML Page 117 of 546
single page version
nibandhanāḥ . ath yaḥ sarvadravyaparyāyanibandhanānaṁtaviśeṣavyāpipratibhāsamayamahāsāmānyarūp- mātmānaṁ svānubhavapratyakṣaṁ na karoti sa ka thaṁ pratibhāsamayamahāsāmānyavyāpyapratibhāsamayānanta- viśeṣanibandhanabhūtasarvadravyaparyāyān pratyakṣīkuryāt . evametadāyāti ya ātmānaṁ na jānāti sa sarvaṁ na jānāti . ath sarvajñānādātmajñānamātmajñānātsarvajñānamityavatiṣṭhate . evaṁ ca sati jñānamayatven svasaṁcetakatvādātmano jñātr̥jñeyayorvastutvenānyatve satyapi pratibhāsapratibhāsya- mānayoḥ svasyāmavasthāyāmanyonyasaṁvalanenātyantamaśakyavivecanatvātsarvamātmani nikhātamiv pratibhāti . yadyevaṁ na syāt tadā jñānasya paripūrṇātmasaṁcetanābhāvāt paripūrṇasyaikasyātmano‘pi jñānaṁ na siddhayet ..49.. anantadravyasamūhān kidh so savvāṇi jāṇādi kathaṁ sa sarvān jānāti jugavaṁ yugapadekasamaye, na kathamapīti . tathā hi --ātmalakṣaṇaṁ tāvajjñānaṁ taccākhaṇḍapratibhāsamayaṁ sarvajīvasādhāraṇaṁ mahāsāmānyam . tacca mahāsāmānyaṁ jñānamayānantaviśeṣavyāpi . te ca jñānaviśeṣā anantadravyaparyāyāṇāṁ viṣayabhūtānāṁ ananta viśeṣoṁmeṁ vyāpta honevāle pratibhāsamay mahāsāmānyarūp ātmākā svānubhav pratyakṣa nahīṁ karatā, vah (puruṣ) pratibhāsamay mahāsāmānyake dvārā 1vyāpya (-vyāpya hone yogya) jo pratibhāsamay ananta viśeṣ hai unakī nimittabhūt sarva dravya paryāyoṁko kaise pratyakṣa kar sakegā ? (nahīṁ kar sakegā) isase aisā phalit huā ki jo ātmāko nahīṁ jānatā vah sabako nahīṁ jānatā .
ab, isase aisā niścit hotā hai ki sarvake jñānase ātmākā jñān aur ātmāke jñānase sarvakā jñān (hotā hai); aur aisā honese, ātmā jñānamayatāke kāraṇ svasaṁcetak honese, jñātā aur jñeyakā vasturūpase anyatva hone par bhī pratibhās aur pratibhāsyamānakar apanī avasthāmeṁ anyonya milan honeke kāraṇ (jñān aur jñey, ātmākī – jñānakī avasthāmeṁ paraspar miśrit – ekamekarūp honese) unheṁ bhinna karanā atyanta aśakya honese māno sab kuch ātmāmeṁ 2nikhāt (praviṣṭa) ho gayā ho isaprakār pratibhāsit hotā hai — jñāt hotā hai . (ātmā jñānamay honese vah apaneko anubhav karatā hai — jānatā hai, aur apaneko jānanepar samasta jñey aise jñāt hote haiṁ – mānoṁ ve jñānameṁ sthit hī hoṁ, kyoṁki jñānakī avasthāmeṁse jñeyākāroṁko bhinna karanā aśakya hai .) yadi aisā na ho to (yadi ātmā sabako na jānatā ho to) jñānake paripūrṇa ātmasaṁcetanakā abhāv honese paripūrṇa ek ātmākā bhī jñān siddha na ho . 1. jñān sāmānya vyāpak hai, aur jñān viśeṣ -bhed vyāpya haiṁ . un jñānaviśeṣoṁke nimitta jñeyabhūt sarva dravya
aur paryāyeṁ haiṁ . 2. nikhāt = khodak ra bhītar gaharā utar gayā huvā; bhītar praviṣṭa huā .
Page 85 of 513
PDF/HTML Page 118 of 546
single page version
viṣayabhūtāḥ ye‘nantadravyaparyāyāstān kathaṁ jānāti, na kathamapi . ath etadāyātam — yaḥ ātmānaṁ na
satyātmaparijñānaṁ bhavatīti . yadyevaṁ tarhi chadmasthānāṁ sarvaparijñānaṁ nāstyātmaparijñānaṁ kathaṁ bhaviṣyati,
bhāvārtha : — 48 aur 49vīṁ gāthāmeṁ aisā batāyā gayā hai ki sabako nahīṁ jānatā vah apaneko nahīṁ jānatā, aur jo apaneko nahīṁ jānatā vah sabako nahīṁ jānatā . apanā jñān aur sabakā jñān ek sāth hī hotā hai . svayaṁ aur sarva — in domeṁse ekakā jñān ho aur dūsarekā na ho yah asambhav hai .
yah kathan ekadeś jñānakī apekṣāse nahīṁ kintu pūrṇajñānakī (kevalajñānakī) apekṣāse hai ..49..
anvayārtha : — [yadi ] yadi [jñāninaḥ jñānaṁ ] ātmākā jñān [kramaśaḥ ] kramaśaḥ [arthān pratītya ] padārthoṁkā avalamban lekar [utpadyate ] utpanna hotā ho [tat ] to vah (jñān) [ na ev nityaṁ bhavati ] nitya nahīṁ hai, [na kṣāyikaṁ ] kṣāyik nahīṁ hai, [na ev sarvagatam ] aur sarvagat nahīṁ hai ..50..
jo jñān ‘jñānī’nu ūpaje kramaśaḥ arath avalaṁbīne, to nitya nahi, kṣāyik nahi ne sarvagat nahi jñān e .50.
Page 86 of 513
PDF/HTML Page 119 of 546
single page version
yatkil krameṇaikaikamarthamālambya pravartate jñānaṁ tadekārthālambanādutpannamanyārthālambanāt pralīyamānaṁ nityamasattathā karmodayādekāṁ vyaktiṁ pratipannaṁ punarvyaktyantaraṁ pratipadyamānaṁ kṣāyik- mapyasadanantadravyakṣetrakālabhāvānākrāntumaśaktatvāt sarvagataṁ na syāt ..50..
athavā svasaṁvedanajñānenātmā jñāyate, tataśca bhāvanā kriyate, tayā rāgādivikalparahitasva- saṁvedanajñānabhāvanayā kevalajñānaṁ ca jāyate . iti nāsti doṣaḥ ..49.. ath kramapravr̥ttajñānen sarvajño na bhavatīti vyavasthāpayati — uppajjadi jadi ṇāṇaṁ utpadyate jñānaṁ yadi cet . kamaso kramaśaḥ sakāśāt . kiṁkiṁ
ṭīkā : — jo jñān kramaśaḥ ek ek padārthakā avalamban lekar pravr̥tti karatā hai vah (jñān) ek padārthake avalambanase utpanna hokar dūsare padārthake avalambanase naṣṭa ho jānese nitya nahīṁ hotā tathā karmodayake kāraṇ ek 1vyaktiko prāpta karake phi ra anya vyaktiko prāpta karatā hai isaliye kṣāyik bhī na hotā huā, vah ananta dravya -kṣetra -kāl -bhāvako prāpta hone meṁ (-jānane meṁ ) asamartha honeke kāraṇ sarvagat nahīṁ hai .
bhāvārtha : — kramaśaḥ pravartamān jñān anitya hai, kṣāyopaśamik hai; aisā kramik jñānavālā puruṣ sarvajña nahīṁ ho sakatā ..50..
ab aisā niścit hotā hai ki yugapat pravr̥ttike dvārā hī jñānakā sarvagatatva siddha hotā hai (arthāt akramase pravartamān jñān hī sarvagat ho sakatā hai ) : —
anvayārtha : — [traikālyanityaviṣamaṁ ] tīnoṁ kālameṁ sadā viṣam (asamān jātike), [sarvatra saṁbhavaṁ ] sarva kṣetrake [citraṁ ] anek prakārake [sakalaṁ ] samasta padārthoṁko [jainaṁ ] jinadevakā jñān [yugapat jānāti ] ek sāth jānatā hai [aho hi ] aho ! [jñānasya māhātmyam ] jñānakā māhātmya ! ..51.. 1. vyakti = pragaṭatā; viśeṣ, bhed .
nitye viṣam, vidhavidh, sakal padārthagaṇ sarvatrano, jinajñān jāṇe yugapade, mahimā aho e jñānano ! .51.
Page 87 of 513
PDF/HTML Page 120 of 546
single page version
kṣāyikaṁ hi jñānamatiśayāspadībhūtaparamamāhātmyam . yattu yugapadev sarvārthānālambya pravartate jñānaṁ taṭṭaṁkotkīrṇanyāyāvasthitasamastavastujñeyākāratayādhiropitanityatvaṁ pratipannasamasta- vyaktitvenābhivyaktasvabhāvabhāsikṣāyikabhāvaṁ traikālyen nityamev viṣamīkr̥tāṁ sakalāmapi sarvārthasaṁbhūtimanantajātiprāpitavaicitryāṁ paricchindadakramasamākrāntānantadravyakṣetrakālabhāvatayā prakaṭīkr̥tādbhutamāhātmyaṁ sarvagatamev syāt ..51.. kr̥tvā . aṭṭhe paḍucca jñeyārthānāśritya . kasya . ṇāṇissa jñāninaḥ ātmanaḥ . taṁ ṇev havadi ṇiccaṁ utpattinimittabhūtapadārthavināśe tasyāpi vināś iti nityaṁ na bhavati . ṇa khāigaṁ jñānāvaraṇīy- karmakṣayopaśamādhīnatvāt kṣāyikamapi na bhavati . ṇev savvagadaṁ yat ev pūrvoktaprakāreṇ parādhīnatven nityaṁ na bhavati, kṣayopaśamādhīnatven kṣāyikaṁ ca na bhavati, tat ev yugapatsamastadravyakṣetrakālabhāvānāṁ parijñānasāmarthyābhāvātsarvagataṁ na bhavati . at etatsthitaṁ yadjñānaṁ krameṇārthān pratītya jāyate ten sarvajño na bhavati iti ..50.. ath yugapatparicchittirūpajñānenaiv sarvajño bhavatītyāvedayati ---jāṇadi jānāti . kiṁ kartr̥ . joṇhaṁ jainajñānam . katham . jugavaṁ yugapadekasamaye . aho hi ṇāṇassa māhappaṁ aho hi sphu ṭaṁ jainajñānasya māhātmyaṁ paśyatām . kiṁ jānāti . arthamityadhyāhāraḥ . kathaṁbhūtam . tikkālaṇi- ccavisayaṁ trikālaviṣayaṁ trikālagataṁ nityaṁ sarvakālam . punarapi kiṁviśiṣṭam . sayalaṁ samastam . punarapi kathaṁbhūtam . savvatthasaṁbhavaṁ sarvatra loke saṁbhavaṁ samutpannaṁ sthitam . punaśca kiṁrūpam . cittaṁ nānājātibheden vicitramiti . tathā hi --yugapatsakalagrāhakajñānen sarvajño bhavatīti jñātvā kiṁ kartavyam . jyotiṣka-
ṭīkā : — vāstavameṁ kṣāyik jñānakā, sarvotkr̥ṣṭatākā sthānabhūt param māhātmya hai; aur jo jñān ek sāth hī samasta padārthoṁkā avalamban lekar pravr̥tti karatā hai vah jñān — apanemeṁ samasta vastuoṁke jñeyākār 1ṭaṁkotkīrṇa – nyāyase sthit honese jisane nityatva prāpta kiyā hai aur samasta vyaktiko prāpta kar lenese jisane svabhāvaprakāśak kṣāyikabhāv pragaṭ kiyā hai aisā — trikālameṁ sadā viṣam rahanevāle (-asamān jātirūpase pariṇamit honevāle) aur ananta prakāroṁke kāraṇ vicitratāko prāpta sampūrṇa sarva padārthoṁke samūhako jānatā huā, akramase ananta dravya -kṣetra -kāl -bhāvako prāpta honese jisane adbhut māhātmya pragaṭ kiyā hai aisā sarvagat hī hai .
bhāvārtha : — akramase pravartamān jñān ek jñeyase dūsareke prati nahīṁ badalatā isaliye nitya hai, apanī samasta śaktiyoṁke pragaṭ ho jānese kṣāyik hai, aise akramik jñānavālā puruṣ hī sarvajña ho sakatā hai . sarvajñake is jñānakā koī param adbhut māhātmya hai ..51.. 1. ṭaṁkotkīrṇa nyāy = pattharameṁ ṭāṁkīse utkīrṇa ākr̥tikī bhān̐ti .