Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 52-61 ; Sukh adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 28

 

Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version

ath jñānino jñaptikriyāsadbhāve‘pi kriyāphalabhūtaṁ bandhaṁ pratiṣedhayannupasaṁharati
ṇa vi pariṇamadi ṇa geṇhadi uppajjadi ṇev tesu aṭṭhesu .
jāṇaṇṇavi te ādā abaṁdhago teṇ paṇṇatto ..52..
nāpi pariṇamati na guhṇāti utpadyate naiv teṣvartheṣu .
jānannapi tānātmā abandhakasten prajñaptaḥ ..52..
ih khalu ‘udayagadā kammaṁsā jiṇavaravasahehiṁ ṇiyadiṇā bhaṇiyā . tesu vimūḍho ratto
duṭṭho vā baṁdhamaṇubhavadi ..’ ityatra sūtre udayagateṣu pudgalakarmāṁśeṣu satsu saṁcetayamāno
mantravādarasasiddhayādīni yāni khaṇḍavijñānāni mūḍhajīvānāṁ cittacamatkārakāraṇāni paramātmabhāvanā-
vināśakāni ca
. tatrāgrahaṁ tyaktvā jagattrayakālatrayasakalavastuyugapatprakāśakamavinaśvaramakhaṇḍaik-
pratibhāsarūpaṁ sarvajñaśabdavācyaṁ yatkevalajñānaṁ tasyaivotpattikāraṇabhūtaṁ yatsamastarāgādivikalpajālen rahitaṁ
sahajaśuddhātmano‘bhedajñānaṁ tatra bhāvanā kartavyā, iti tātparyam
..51.. evaṁ kevalajñānamev sarvajña iti
kathanarūpeṇ gāthaikā, tadanantaraṁ sarvapadārthaparijñānātparamātmajñānamiti prathamagāthā paramātmajñānācca
sarvapadārthaparijñānamiti dvitīyā ceti
. tataśca kramapravr̥ttajñānen sarvajño na bhavatīti prathamagāthā,
yugapadgrāhakeṇ sa bhavatīti dvitīyā ceti samudāyen saptamasthale gāthāpañcakaṁ gatam . ath pūrvaṁ yaduktaṁ
1. jñānatattvaprajñāpanakī 43vīṁ gāthā .
te artharūp na pariṇame jīv, nav grahe, nav ūpaje,
sau arthane jāṇe chatāṁ, tethī abaṁdhak jin kahe
.52.
ab, jñānīke (-kevalajñānī ātmāke) jñaptikriyākā sadbhāv hone par bhī usake
kriyāke phalarūp bandhakā niṣedh karate hue upasaṁhār karate haiṁ (arthāt kevalajñānī ātmāke
jānanekī kriyā hone par bhī bandha nahīṁ hotā, aisā kahakar jñān -adhikār pūrṇa karate haiṁ)
anvayārtha :[ātmā ] (kevalajñānī) ātmā [tān jānan api ] padārthoṁko jānatā
huā bhī [na api pariṇamati ] usarūp pariṇamit nahīṁ hotā, [na gr̥hṇāti ] unheṁ grahaṇ nahīṁ karatā
[teṣu artheṣu na ev utpadyate ] aur un padārthoṁke rūpameṁ utpanna nahīṁ hotā [ten ] isaliye
[abandhakaḥ prajñaptaḥ ] use abandhak kahā hai
..52..
ṭīkā :yahān̐ ‘udayagadā kammaṁsā jinavaravasahehiṁ ṇiyadiṇā bhaṇiyā . tesu vimūḍho
ratto duṭṭho vā 1bandhamaṇubhavadi ..’ is gāthā sūtrameṁ, ‘udayagat pudgalakarmāṁśoṁke astitvameṁ
cetit hone parjānaneparanubhav karane par moh -rāg -dveṣameṁ pariṇat honese jñeyārthapariṇaman-

Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version

moharāgadveṣapariṇatatvāt jñeyārthapariṇamanalakṣaṇayā kriyayā yujyamānaḥ kriyāphalabhūtaṁ bandham-
nubhavati, na tu jñānāditi prathamamevārthapariṇamanakriyāphalatven bandhasya samarthitatvāt, tathā
‘geṇhadi ṇev ṇa muṁcadi ṇa paraṁ pariṇamadi kevalī bhagavaṁ . pecchadi samaṁtado so jāṇadi savvaṁ
ṇiravasesaṁ ..’ ityarthapariṇamanādikriyāṇāmabhāvasya śuddhātmano nirūpitatvāccārthānapariṇamato‘-
gr̥hṇatasteṣvanutpadyamānasya cātmano jñaptikriyāsadbhāve‘pi na khalu kriyāphalabhūto bandhaḥ
siddhayet
..52..
padārthaparicchittisadbhāve‘pi rāgadveṣamohābhāvāt kevalināṁ bandho nāstīti tamevārthaṁ prakārāntareṇ
dr̥ḍhīkurvan jñānaprapañcādhikāramupasaṁharati ---
ṇa vi pariṇamadi yathā svakīyātmapradeśaiḥ samarasībhāven sah
pariṇamati tathā jñeyarūpeṇ na pariṇamati . ṇa geṇhadi yathaiv cānantajñānādicatuṣṭayarūpamātmarūpamātmarūpatayā
gr̥hṇāti tathā jñeyarūpaṁ na gr̥hṇāti . uppajjadi ṇev tesu aṭṭhesu yathā ca nirvikāraparamānandaikasukharūpeṇ
svakīyasiddhaparyāyeṇotpadyate tathaiv ca jñeyapadārtheṣu notpadyate . kiṁ kurvannapi . jāṇaṇṇavi te tān
jñeyapadārthān svasmāt pr̥thagrūpeṇ jānannapi . sa kaḥ kartā . ādā muktātmā . abaṁdhago teṇ paṇṇatto tataḥ
kāraṇātkarmaṇāmabandhakaḥ prajñapta iti . tadyathā --rāgādirahitajñānaṁ bandhakāraṇaṁ na bhavatīti jñātvā
śuddhātmopalambhalakṣaṇamokṣaviparītasya nārakādiduḥkhakāraṇakarmabandhasya kāraṇānīndriyamanojanitānyekadeś-
1. jñānatattva -prajñāpanakī 32 vīṁ gāthā .
pra. 12
svarūp kriyāke sāth yukta hotā huā ātmā kriyāphalabhūt bandhakā anubhav karatā hai, kintu
jñānase nahīṁ’ isaprakār pratham hī arthapariṇamanakriyāke phalarūpase bandhakā samarthan kiyā gayā
hai (arthāt bandha to padārtharūpameṁ pariṇamanarūp kriyākā phal hai aisā niścit kiyā gayā hai)
tathā ‘geṇhadi ṇev ṇa muñcadi ṇa paraṁ pariṇamadi kevalī bhagavaṁ
. pecchadi samaṁtado so jāṇādi
savvaṁ 1ṇiravasesaṁ ..
is gāthā sūtrameṁ śuddhātmāke artha pariṇamanādi kriyāoṁkā abhāv nirūpit kiyā gayā
hai isaliye jo (ātmā) padārtharūpameṁ pariṇamit nahīṁ hotā use grahāṇ nahīṁ karatā aur usarūp
utpanna nahīṁ hotā us ātmāke jñaptikriyākā sadbhāv hone par bhī vāstavameṁ kriyāphalabhūt bandha
siddha nahīṁ hotā
.
bhāvārtha :karmake tīn bhed kiye gaye haiṁprāpyavikārya aur nirvartya . kevalī-
bhagavānake prāpya karma, vikārya karma aur nirvartya karma jñān hī hai, kyoṁki ve jñānako hī grahaṇ
karate haiṁ, jñānarūp hī pariṇamit hote haiṁ aur jñānarūp hī utpanna hote haiṁ
. is prakār jñān hī
unakā karma aur jñapti hī unakī kriyā hai . aisā honese kevalībhagavānake bandha nahīṁ hotā,
kyoṁki jñaptikriyā bandhakā kāraṇ nahīṁ hai kintu jñeyārthapariṇamanakriyā arthāt jñey padārthoṁke

Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version

(sragdharā)
jānannapyeṣ viśvaṁ yugapadapi bhavadbhāvibhūtaṁ samastaṁ
mohābhāvādyadātmā pariṇamati paraṁ naiv nirlūnakarmā
.
tenāste mukta ev prasabhavikasitajñaptivistārapīt-
jñeyākārāṁ trilokīṁ pr̥thagapr̥thagath dyotayan jñānamūrtiḥ
..4..
iti jñānādhikāraḥ .
ath jñānādabhinnasya saukhyasya svarūpaṁ prapaṁcayan jñānasaukhyayoḥ heyopādeyatvaṁ
cintayati
atthi amuttaṁ muttaṁ adiṁdiyaṁ iṁdiyaṁ ca atthesu .
ṇāṇaṁ ca tahā sokkhaṁ jaṁ tesu paraṁ ca taṁ ṇeyaṁ ..53..
vijñānāni tyaktvā sakalavimalakevalajñānasya karmabandhākāraṇabhūtasya yadbījabhūtaṁ nirvikārasvasaṁvedanajñānaṁ
tatraiv bhāvanā kartavyetyabhiprāyaḥ
..52.. evaṁ rāgadveṣamoharahitatvātkevalināṁ bandho nāstīti kathanarūpeṇ
jñānaprapañcasamāptimukhyatven caikasūtreṇāṣṭamasthalaṁ gatam .
sanmukh vr̥tti honā (-jñey padārthoṁke prati pariṇamit honā) vah bandhakā kāraṇ hai ..52..
(ab, pūrvokta āśayako kāvyadvārā kahakar, kevalajñānī ātmākī mahimā batākar
yah jñān -adhikār pūrṇa kiyā jātā hai .)
artha :jisane karmoṁko ched ḍālā hai aisā yah ātmā bhūt, bhaviṣyat aur vartamān
samasta viśvako (arthāt tīnoṁ kālakī paryāyoṁse yukta samasta padārthoṁko) ek hī sāth jānatā
huā bhī mohake abhāvake kāraṇ pararūp pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye ab, jisake samasta
jñeyākāroṁko atyanta vikasit jñaptike vistārase svayaṁ pī gayā hai aisai tīnoṁlokake padārthoṁko
pr̥thak aur apr̥thak prakāśit karatā huā vah jñānamūrti mukta hī rahatā hai
.
is prakār jñānadhikār samāpta huā .
ab, jñānase abhinna sukhakā svarūp vistārapūrvak varṇan karate hue jñān aur sukhakī
heyopādeyatākā (arthāt kaunasā jñān tathā sukh hey hai aur kaunasā upādey hai vah) vicār
karate haiṁ :
arthonuṁ jñān amūrta, mūrta, atīndriy ne aindriy che,
che sukh paṇ evuṁj, tyāṁ paradhān je te grāhya che. 53
.

Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version

astyamūrtaṁ mūrtamatīndriyamaindriyaṁ cārtheṣu .
jñānaṁ ca tathā saukhyaṁ yatteṣu paraṁ ca tat jñeyam ..53..
atra jñānaṁ saukhyaṁ ca mūrtamindriyajaṁ caikamasti . itaradamūrtamatīndriyaṁ cāsti . tatra
yadamūrtamatīndriyaṁ ca tatpradhānatvādupādeyatven jñātavyam . tatrādyaṁ mūrtābhiḥ kṣāyopaśamikībhirup-
yogaśaktibhistathāvidhebhya indriyebhyaḥ samutpadyamānaṁ parāyattatvāt kādācitkaṁ kramakr̥tapravr̥tti
ath jñānaprapañcavyākhyānānantaraṁ jñānādhārasarvajñaṁ namaskaroti ---
tassa ṇamāiṁ logo devāsuramaṇuarāyasaṁbaṁdho .
bhatto karedi ṇiccaṁ uvajutto taṁ tahā vi ahaṁ ..“2..
karedi karoti . sa kaḥ . logo lokaḥ . kathaṁbhūtaḥ . devāsuramaṇuarāyasaṁbaṁdho devāsuramanuṣya-
rājasaṁbandhaḥ . punarapi kathaṁbhūtaḥ . bhatto bhaktaḥ . ṇiccaṁ nityaṁ sarvakālam . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . uvajutto
upayukta udyataḥ . itthaṁbhūto lokaḥ kāṁ karoti . ṇamāiṁ namasyāṁ namaskriyām . kasya . tassa tasya
pūrvoktasarvajñasya . taṁ tahā vi ahaṁ taṁ sarvajñaṁ tathā tenaiv prakāreṇāhamapi granthakartā namaskaromīti .
ayamatrārthaḥ ---yathā devendracakravartyādayo‘nantākṣayasukhādiguṇāspadaṁ sarvajñasvarūpaṁ namaskurvanti, tathaivāh-
mapi tatpadābhilāṣī paramabhaktyā praṇamāmi
..2.. evamaṣṭābhiḥ sthalairdvātriṁśadgāthāstadanantaraṁ namaskār-
gāthā ceti samudāyen trayastriṁśatsūtrairjñānaprapañcanāmā tr̥tīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ . ath sukh-
prapañcābhidhānāntarādhikāre‘ṣṭādaś gāthā bhavanti . atra pañcasthalāni, teṣu prathamasthale ‘atthi amuttaṁ’
1. indriyaj = indriyoṁ dvārā utpanna honevālā; aindriy .
2. kādācitka = kadācitkabhī kabhī honevālā; anitya ..
anvayārtha :[artheṣu jñānaṁ ] padārtha sambandhī jñān [amūrtaṁ mūrtaṁ ] amūrta yā mūrta,
[atīndriyaṁ aindriyaṁ ca asti ] atīndriy yā aindriy hotā hai; [ca tathā saukhyaṁ ] aur isīprakār
(amūrta yā mūrta, atīndriy yā aindriy) sukh hotā hai
. [teṣu ca yat paraṁ ] usameṁ jo pradhān
utkr̥ṣṭa hai [tat jñeyaṁ ] vah upādeyarūp jānanā ..53..
ṭīkā :yahān̐, (jñān tathā sukh do prakārakā hai) ek jñān tathā sukh mūrta aur
1indriyaj hai; aur dūsarā (jñān tathā sukh) amūrta aur atīndriy hai . usameṁ jo amūrta aur
atīndriy hai vah pradhān honese upādeyarūp jānanā .
vahān̐, pahalā jñān tathā sukh mūrtarūp aisī kṣāyopaśamik upayogaśaktiyoṁse us-
us prakārakī indriyoṁke dvārā utpanna hotā huā parādhīn honese 2kādācitka, kramaśaḥ

Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version

sapratipakṣaṁ sahānivr̥ddhi ca gauṇamiti kr̥tvā jñānaṁ ca saukhyaṁ ca heyam . itaratpunaramūrtābhi-
ścaitanyānuvidhāyinībhirekākinībhirevātmapariṇāmaśaktibhistathāvidhebhyo‘tīndriyebhyaḥ svābhāvik-
cidākārapariṇāmebhyaḥ samutpadyamānamatyantamātmāyattatvānnityaṁ yugapatkr̥tapravr̥tti niḥpratipakṣa-
mahānivr̥ddhi ca mukhyamiti kr̥tvā jñānaṁ saukhyaṁ copādeyam
..53..
ityādyadhikāragāthāsūtramekaṁ, tadanantaramatīndriyajñānamukhyatven ‘jaṁ pecchado’ ityādi sūtramekaṁ,
athendriyajñānamukhyatven ‘jīvo sayaṁ amutto’ ityādi gāthācatuṣṭayaṁ, tadanantaramatīndriyasukhamukhyatayā

‘jādaṁ sayaṁ’ ityādi gāthācatuṣṭayaṁ, athānantaramindriyasukhapratipādanarūpeṇ gāthāṣṭakam, tatrāpyaṣṭakamadhye

prathamat indriyasukhasya duḥkhatvasthāpanārthaṁ ‘maṇuāsurā’ ityādi gāthādvayaṁ, ath muktātmanāṁ dehābhāve‘pi

sukhamastīti jñāpanārthaṁ dehaḥ sukhakāraṇaṁ na bhavatīti kathanarūpeṇ ‘pappā iṭṭhe visaye’ ityādi sūtradvayaṁ,

tadanantaramindriyaviṣayā api sukhakāraṇaṁ na bhavantīti kathanen ‘timiraharā’ ityādi gāthādvayam,

ato‘pi sarvajñanamaskāramukhyatven ‘tejodiṭṭhi’ ityādi gāthādvayam
. evaṁ pañcamasthale antarasthalacatuṣṭayaṁ
bhavatīti sukhaprapañcādhikāre samudāyapātanikā .. athātīndriyasukhasyopādeyabhūtasya svarūpaṁ prapañca-
yannatīndriyajñānamatīndriyasukhaṁ copādeyamiti, yatpunarindriyajaṁ jñānaṁ sukhaṁ ca taddheyamiti pratipādanarūpeṇ
prathamatastāvadadhikārasthalagāthayā sthalacatuṣṭayaṁ sūtrayati
atthi asti vidyate . kiṁ kartr̥ . ṇāṇaṁ
jñānamiti bhinnaprakramo vyavahitasambandhaḥ . kiṁviśiṣṭam . amuttaṁ muttaṁ amūrtaṁ mūrtaṁ ca . punarapi
kiṁviśiṣṭam . adiṁdiyaṁ iṁdiyaṁ ca yadamūrtaṁ tadatīndriyaṁ mūrtaṁ punarindriyajam . itthaṁbhūtaṁ jñānamasti . keṣu
viṣayeṣu . atthesu jñeyapadārtheṣu, tahā sokkhaṁ ca tathaiv jñānavadamūrtamatīndriyaṁ mūrtamindriyajaṁ ca sukhamiti .
jaṁ tesu paraṁ ca taṁ ṇeyaṁ yatteṣu pūrvoktajñānasukheṣu madhye paramutkr̥ṣṭamatīndriyaṁ tadupādeyamiti jñātavyam . tadev
1. mūrtik indriyaj jñān kramase pravr̥tta hotā hai; yugapat nahīṁ hotā; tathā mūrtik indriyaj sukh bhī kramaśaḥ
hotā hai, ek hī sāth sarva indriyoṁke dvārā yā sarva prakārase nahīṁ hotā .
2. sapratipakṣa = pratipakṣavirodhī sahit . (mūrta -indriyaj jñān apane pratipakṣa ajñānasahit hī hotā hai, aur
mūrta indriyaj sukh usake pratipakṣabhūt duḥkh sahit hī hotā hai .
3. sahānivr̥ddhi = hānivr̥ddhi sahit .
4. caitanyānuvidhāyī = caitanyake anusār vartanevālī; caitanyake anukūlarūpaseviruddharūpase nahīṁ vartanevālī .
1pravr̥tta honevālā, 2sapratipakṣa aur 3sahānivr̥ddhi hai isaliye gauṇ hai aisā samajhakar vah
hey hai arthāt choṛane yogya hai; aur dūsarā jñān tathā sukh amūrtarūp aisī
4caitanyānuvidhāyī aikākī ātmapariṇām śaktiyoṁse tathāvidh atīndriy svābhāvik-
cidākār -pariṇāmoṁke dvārā utpanna hotā huā atyanta ātmādhīn honese nitya yugapat
pravartamān, niḥpratipakṣa aur hānivr̥ddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisā samajhakar vah
(jñān aur sukh) upādey arthāt grahaṇ karane yogya hai
..53..

Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version

athātīndriyasaukhyasādhanībhūtamatīndriyajñānamupādeyamabhiṣṭauti
jaṁ pecchado amuttaṁ muttesu adiṁdiyaṁ ca pacchaṇṇaṁ .
sayalaṁ sagaṁ ca idaraṁ taṁ ṇāṇaṁ havadi paccakkhaṁ ..54..
yatprekṣamāṇasyāmūrtaṁ mūrteṣvatīndriyaṁ ca pracchannam .
sakalaṁ svakaṁ ca itarat tadjñānaṁ bhavati pratyakṣam ..54..
atīndriyaṁ hi jñānaṁ yadamūrtaṁ yanmūrteṣvapyatīndriyaṁ yatpracchannaṁ ca tatsakalaṁ
vivriyateamūrtābhiḥ kṣāyikībhiratīndriyābhiścidānandaikalakṣaṇābhiḥ śuddhātmaśaktibhirutpannatvā-
datīndriyajñānaṁ sukhaṁ cātmādhīnatvenāvinaśvaratvādupādeyamiti; pūrvoktāmūrtaśuddhātmaśaktibhyo vilakṣaṇābhiḥ
kṣāyopaśamikendriyaśaktibhirutpannatvādindriyajaṁ jñānaṁ sukhaṁ ca parāyattatven vinaśvaratvāddheyamiti

tātparyam
..53.. evamadhikāragāthayā prathamasthalaṁ gatam . ath pūrvoktamupādeyabhūtamatīndriyajñānaṁ viśeṣeṇ
vyaktīkarotijaṁ yadatīndriyaṁ jñānaṁ kartr̥ . pecchado prekṣamāṇapuruṣasya jānāti . kim . amuttaṁ amūrta-
matīndriyaniruparāgasadānandaikasukhasvabhāvaṁ yatparamātmadravyaṁ tatprabhr̥ti samastāmūrtadravyasamūhaṁ muttesu adiṁdiyaṁ
ca
mūrteṣu pudgaladravyeṣu yadatīndriyaṁ paramāṇvādi
. pacchaṇṇaṁ kālāṇuprabhr̥tidravyarūpeṇ pracchannaṁ vyavahit-
mantaritaṁ, alokākāśapradeśaprabhr̥ti kṣetrapracchannaṁ, nirvikāraparamānandaikasukhāsvādapariṇatirūpaparamātmano
vartamānasamayagatapariṇāmāstatprabhr̥tayo ye samastadravyāṇāṁ vartamānasamayagatapariṇāmāste kālapracchannāḥ,

tasyaiv paramātmanaḥ siddharūpaśuddhavyañjanaparyāyaḥ śeṣadravyāṇāṁ ca ye yathāsaṁbhavaṁ vyañjanaparyāyāsteṣvanta-
1. pracchanna = gupta; antarit; ḍhakā huā .
dekhe amūrtik, mūrtamāṁy atīndri ne, pracchannane,
te sarvane
par ke svakīyane, jñān te pratyakṣa che. 54.
ab, atīndriy sukhakā sādhanabhūt (-kāraṇarūp) atīndriy jñān upādey hai
isaprakār usakī praśaṁsā karate haiṁ :
anvayārtha :[prekṣamāṇasya yat ] dekhanevālekā jo jñān [amūrtaṁ ] amūrtako,
[mūrteṣu ] mūrta padārthoṁmeṁ bhī [atīndriyaṁ ] atīndriyako, [ca pracchannaṁ ] aur pracchannako,
[sakalaṁ ] in sabako
[svakaṁ ca itarat ] sva tathā parakodekhatā hai, [tad jñānaṁ ] vah jñān
[pratyakṣaṁ bhavati ] pratyakṣa hai ..54..
ṭīkā :jo amūrta hai, jo mūrta padārthoṁmeṁ bhī atīndriy hai, aur jo 1pracchanna hai, us
sabakojo ki sva aur par in do bhedoṁmeṁ samā jātā hai useatīndriy jñān avaśya dekhatā

Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version

svaparavikalpāntaḥpāti prekṣat ev . tasya khalvamūrteṣu dharmādharmādiṣu, mūrteṣvapyatīndriyeṣu
paramāṇvādiṣu, dravyapracchanneṣu kālādiṣu, kṣetrapracchanneṣvalokākāśapradeśādiṣu, kālapracchanneṣva-
sāṁpratikaparyāyeṣu, bhāvapracchanneṣu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣmaparyāyeṣu sarveṣvapi svaparavyavasthā-
vyavasthiteṣvasti draṣṭr̥tvaṁ, pratyakṣatvāt
. pratyakṣaṁ hi jñānamudbhinnānantaśuddhisannidhānamanādi-
siddhacaitanyasāmānyasaṁbandhamekamevākṣanāmānamātmānaṁ prati niyatamitarāṁ sāmagrīmamr̥gayamāṇ-
manantaśaktisadbhāvato‘nantatāmupagataṁ dahanasyev dāhyākārāṇāṁ jñānasya jñeyākārāṇāman-
rbhūtāḥ pratisamayapravartamānaṣaṭprakārapravr̥ddhihānirūpā arthaparyāyā bhāvapracchannā bhaṇyante . sayalaṁ tatpūrvoktaṁ
samastaṁ jñeyaṁ dvidhā bhavati . kathamiti cet . sagaṁ ca idaraṁ kimapi yathāsaṁbhavaṁ svadravyagataṁ itaratparadravyagataṁ
ca . tadubhayaṁ yataḥ kāraṇājjānāti ten kāraṇen taṁ ṇāṇaṁ tatpūrvoktajñānaṁ havadi bhavati . kathaṁbhūtam . paccakkhaṁ
pratyakṣamiti . atrāhaṁ śiṣyaḥjñānaprapañcādhikāraḥ pūrvamev gataḥ, asmin sukhaprapañcādhikāre sukhamev
kathanīyamiti . parihāramāhyadatīndriyaṁ jñānaṁ pūrvaṁ bhaṇitaṁ tadevābhedanayen sukhaṁ bhavatīti jñāpanārthaṁ,
athavā jñānasya mukhyavr̥ttyā tatra heyopādeyacintā nāstīti jñāpanārthaṁ vā . evamatīndriyajñānamupādeyamiti
1. asāṁpratik = atātkālik ; vartamānakālīn nahi aisā; atītanāgat.
2. antarlīn = andar līn hue; antarmagna .
3. akṣa = ātmākā nām ‘akṣa’ bhī hai . (indriyajñān akṣa = arthāt indriyoṁke dvārā jānatā hai; atīndriy
pratyakṣa jñān akṣa arthāt ātmāke dvārā hī jānatā hai .)
4. jñeyākār jñānako pār nahīṁ kar sakatejñānakī had bāhar jā nahīṁ sakate, jñānameṁ jān hī lete hai .
hai . amūrta dharmāstikāy, adharmāstikāy ityādi, mūrta padārthoṁmeṁ bhī atīndriy paramāṇu ityādi,
tathā dravyameṁ pracchanna kāl ityādi (-dravya apekṣāse gupta aise jo kāl dharmāstikāy vagairah),
kṣetrameṁ pracchanna alokākāśake pradeś ityādi, kālameṁ pracchanna
1asāmpratik (atīt -anāgat)
paryāyeṁ tathā bhāv -pracchanna sthūl paryāyoṁmeṁ 2antarlīn sūkṣma paryāyeṁ haiṁ, un sabakājo ki sva
aur parake bhedase vibhakta haiṁ unakā vāstavameṁ us atīndriy jñānake dr̥ṣṭāpan hai; (arthāt un
sabako vah atīndriy jñān dekhatā hai) kyoṁki vah (atīndriy jñān) pratyakṣa hai
. jise ananta
śuddhikā sadbhāv pragaṭ huā hai, aise caitanyasāmānyake sāth anādisiddha sambandhavāle ek hī
3‘akṣa’ nāmak ātmāke prati jo niyat hai (arthāt jo jñān ātmāke sāth hī lagā huā hai
ātmāke dvārā sīdhā pravr̥tti karatā hai), jo (indriyādik) anya sāmagrīko nahīṁ ḍhūn̐ḍhatā aur jo
anantaśaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣa jñānako
jaise dāhyākār dahanakā atikramaṇ nahīṁ karate usīprakār jñeyākār jñānakā 4atikram (ullaṁghan)
na karaneseyathokta prabhāvakā anubhav karate hue (-uparyukta padārthoṁko jānate hue) kaun rok

Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version

tikramādyathoditānubhāvamanubhavattat ken nām nivāryet . atastadupādeyam ..54..
athendriyasaukhyasādhanībhūtamindriyajñānaṁ heyaṁ praṇindati
jīvo sayaṁ amutto muttigado teṇ muttiṇā muttaṁ .
ogeṇhittā joggaṁ jāṇadi vā taṁ ṇa jāṇādi ..55..
jīvaḥ svayamamūrto mūrtigatasten mūrten mūrtam .
avagr̥hya yogyaṁ jānāti vā tanna jānāti ..55..
indriyajñānaṁ hi mūrtopalambhakaṁ mūrtopalabhyaṁ ca . tadvān jīvaḥ svayamamūrto‘pi
kathanamukhyatvenaikagāthayā dvitīyasthalaṁ gatam ..54.. ath heyabhūtasyendriyasukhasya kāraṇatvādalpa-
viṣayatvāccendriyajñānaṁ heyamityupadiśati ---jīvo sayaṁ amutto jīvastāvacchaktirūpeṇ śuddhadravyārthik-
1. avagrah = matijñānase kisī padārthako jānanekā prārambha hone par pahale hī avagrah hotā hai kyoṁki matijñān
avagrah, īhā, avāy aur dhāraṇāis kramase jānatā hai .
2. upalambhak = batānevālā, jānanemeṁ nimittabhūt . (indriyajñānako padārthoṁke jānanemeṁ nimittabhūt mūrta
paṁcendriyātmak śarīr hai) .
3. upalabhya = janāne yogya .
pote amūrtik jīv mūrtaśarīragat e mūrtathī,
kadī yogya mūrta avagrahī jāṇe, kadīk jāṇe nahīṁ . 55.
sakatā hai ? (arthāt koī nahīṁ rok sakatā .) isaliye vah (atīndriy jñān) upādey hai ..54..
ab, indriyasukhakā sādhanabhūt (-kāraṇarūp) indriyajñān hey haiisaprakār usakī
nindā karate haiṁ
anvayārtha :[svayaṁ amūrtaḥ ] svayaṁ amūrta aisā [jīvaḥ ] jīv [mūrtigataḥ ] mūrta
śarīrako prāpta hotā huā [ten mūrten ] us mūrta śarīrake dvārā [yogya mūrtaṁ ] yogya mūrta padārthako
[avagrahya ]
1avagrah karake (indriyagrahaṇayogya mūrta padārthakā avagrah karake) [tat ] use
[jānāti ] jānatā hai [vā na jānāti ] athavā nahīṁ jānatā (kabhī jānatā hai aur kabhī
nahīṁ jānatā) ..55..
ṭīkā :indriyajñānako 2upalambhak bhī mūrta hai aur 3upalabhya bhī mūrta hai . vah

Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version

paṁcendriyātmakaṁ śarīraṁ mūrtamupāgatasten jñaptiniṣpattau balādhānanimittatayopalambhaken mūrten mūrtaṁ
sparśādipradhānaṁ vastūpalabhyatāmupāgataṁ yogyamavagr̥hya kadācittaduparyupari śuddhisaṁbhavādavagacchati,
kadācittadasaṁbhavānnāvagacchati, parokṣatvāt
. parokṣaṁ hi jñānamatidr̥ḍhatarājñānatamogranthiguṇṭha-
nānnimīlitasyānādisiddhacaitanyasāmānyasaṁbandhasyāpyātmanaḥ svayaṁ paricchettumarthamasamarthasyo-
pāttānupāttaparapratyayasāmagrīmārgaṇavyagratayātyantavisaṁṣṭhulatvamavalambamānamanantāyāḥ śakteḥ pari-
skhalanānnitāntaviklavībhūtaṁ mahāmohamallasya jīvadavasthatvāt
parapariṇatipravartitābhiprāyamapi
pade pade prāptavipralambhamanupalaṁbhasaṁbhāvanāmev paramārthato‘rhati . atastaddheyam ..55..
nayenāmūrtātīndriyajñānasukhasvabhāvaḥ, paścādanādibandhavaśāt vyavahāranayen muttigado mūrtaśarīragato
mūrtaśarīrapariṇato bhavati . teṇ muttiṇā ten mūrtaśarīreṇ mūrtaśarīrādhārotpannamūrtadravyendriyabhāvendriyādhāreṇ
muttaṁ mūrtaṁ vastu ogeṇhittā avagrahādiken kramakaraṇavyavadhānarūpaṁ kr̥tvā joggaṁ tatsparśādimūrtaṁ vastu .
1. sparśādipradhān = jisameṁ sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa mukhya haiṁ , aisī .
2. upātta = prāpta (indriy, man ityādi upātta par padārtha haiṁ )
3. anupātta = aprāpta (prakāś ityādi anupātta par padārtha haiṁ )
4. viklav = khinna; duḥkhī, ghabarāyā huā
.
indriyajñānavālā jīv svayaṁ amūrta hone par bhī mūrta -paṁcendriyātmak śarīrako prāpta hotā huā,
jñapti utpanna karanemeṁ bal -dhāraṇakā nimitta honese jo upalambhak hai aise us mūrta (śarīr) ke
dvārā mūrta aisī
1sparśādipradhān vastukojo ki yogya ho arthāt jo (indriyoṁke dvārā)
upalabhya ho useavagrah karake, kadācit usase āgeāgekī śuddhike sadbhāvake kāraṇ use
jānatā hai aur kadācit avagrahase āge āgekī śuddhike asadbhāvake kāraṇ nahīṁ jānatā,
kyoṁki vah (indriy jñān) parokṣa hai
. parokṣajñān, caitanyasāmānyake sāth (ātmākā)
anādisiddha sambandha hone par bhī jo ati dr̥rḥatar ajñānarūp tamogranthi (andhakārasamūh) dvārā
āvr̥t ho gayā hai, aisā ātmā padārthako svayaṁ jānaneke liye asamartha honese
2upātta aur
3anupātta parapadārtharūp sāmagrīko ḍhūn̐rḥanekī vyagratāse atyanta caṁcal -taral -asthir vartatā huā,
anantaśaktise cyut honese atyanta 4viklav vartatā huā, mahāmoh -mallake jīvit honese
parapariṇatikā (-parako pariṇamit karanekā) abhiprāy karane par bhī pad pad par ṭhagātā huā,
paramārthataḥ ajñānameṁ gine jāne yogya hai
. isaliye vah hey hai .
bhāvārtha :indriyajñān indriyoṁke nimittase mūrta sthūl indriyagocar padārthoṁko hī
kṣāyopaśamik jñānake anusār jān sakatā hai . parokṣabhūt vah indriy jñān indriy, prakāś,
ādi bāhya sāmagrīko ḍhūn̐rḥanekī vyagratāke (-asthiratāke) kāraṇ atiśay caṁcal -kṣubdha

Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version

athendriyāṇāṁ svaviṣayamātre‘pi yugapatpravr̥ttyasaṁbhavāddheyamevendriyajñānamityavadhārayati
phāso raso ya gaṁdho vaṇṇo saddo ya poggalā hoṁti .
akkhāṇaṁ te akkhā jugavaṁ te ṇev geṇhaṁti ..56..
sparśo rasaśca gandho varṇaḥ śabdaśca pudgalā bhavanti .
akṣāṇāṁ tānyakṣāṇi yugapattānnaiv gr̥hṇanti ..56..
indriyāṇāṁ hi sparśarasagandhavarṇapradhānāḥ śabdaśca grahaṇayogyāḥ pudgalāḥ . athendriyairyug-
kataṁbhūtam . indriyagrahaṇayogyaindriyagrahaṇayogyam . jāṇadi vā taṁ ṇa jāṇādi svāvaraṇakṣayopaśamayogyaṁ kimapi sthūlaṁ
jānāti, viśeṣakṣayopaśamābhāvāt sūkṣmaṁ na jānātīti . ayamatra bhāvārthaḥindriyajñānaṁ yadyapi
vyavahāreṇ pratyakṣaṁ bhaṇyate, tathāpi niścayen kevalajñānāpekṣayā parokṣamev . parokṣaṁ tu yāvatāṁśen sūkṣmārthaṁ
na jānāti tāvatāṁśen cittakhedakāraṇaṁ bhavati . khedaśca duḥkhaṁ, tato duḥkhajanakatvādindriyajñānaṁ
heyamiti ..55.. ath cakṣurādīndriyajñānaṁ rūpādisvaviṣayamapi yugapanna jānāti ten kāraṇen heyamiti
ras, gaṁdh, sparśa vaḷī varaṇ ne śabda je paudgalik te
che indriviṣayo, temaney na indriyo yugapad grahe
. 56.
pra. 13
hai, alpa śaktivān honese khed khinna hai, parapadārthoṁko pariṇamit karānekā abhiprāy hone
par bhī pad pad par ṭhagā jātā hai (kyoṁki par padārtha ātmāke ādhīn pariṇamit nahīṁ
hote) isaliye paramārthase vah jñān ‘ajñān’ nāmake hī yogya hai
. isaliye vah hey
hai ..55..
ab, indriyān̐ mātra apane viṣayoṁmeṁ bhī yugapat pravr̥tta nahīṁ hotīṁ, isaliye indriyajñān hey
hī hai, aisā niścay karate haiṁ :
anvayārtha :[sparśaḥ ] sparśa, [rasaḥ ca ] ras, [gaṁdhaḥ ] gaṁdh, [varṇaḥ ] varṇa [śabdaḥ
ca ] aur śabda [pudgalāḥ ] pudgal haiṁ, ve [akṣāṇāṁ bhavanti ] indriyoṁke viṣay haiṁ [tāni
akṣāṇi ]
(parantu ) ve indriyān̐ [tān ] unheṁ (bhī) [yugapat ] ek sāth [na ev gr̥hṇanti ]
grahaṇ nahīṁ karatīṁ (nahīṁ jān sakatīṁ)
..56..
ṭīkā :1mukhya aise sparśa -ras -gaṁdh -varṇa tathā śabdajo ki pudgal haiṁ ve
1.* sparśa, ras, gaṁdh aur varṇayah pudgalake mukhya guṇ haiṁ .

Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version

patte‘pi na gr̥hyante, tathāvidhakṣayopaśamanaśakterasaṁbhavāt . indriyāṇāṁ hi kṣayopaśamasaṁjñikāyāḥ
paricchetryāḥ śakterantaraṁgāyāḥ kākākṣitārakavat kramapravr̥ttivaśādanekataḥ prakāśayitumasamarthatvā-
tsatsvapi dravyendriyadvāreṣu na yaugapadyen nikhilendriyārthāvabodhaḥ siddhayet, parokṣatvāt ..56..
niścinotiphāso raso ya gaṁdho vaṇṇo saddo ya poggalā hoṁti sparśarasagandhavarṇaśabdāḥ pudgalā mūrtā
bhavanti . te ca viṣayāḥ . keṣām . akkhāṇaṁ sparśanādīndriyāṇāṁ . te akkhā tānyakṣāṇīndriyāṇī kartr̥ṇi
jugavaṁ te ṇev geṇhaṁti yugapattān svakīyaviṣayānapi na gr̥hṇanti na jānantīti . ayamatrābhiprāyaḥyathā
sarvaprakāropādeyabhūtasyānantasukhasyopādānakāraṇabhūtaṁ ke valajñānaṁ yugapatsamastaṁ vastu jānatsat jīvasya
sukhakāraṇaṁ
bhavati, tathedamindriyajñānaṁ svakīyaviṣaye‘pi yugapatparijñānābhāvātsukhakāraṇaṁ na bhavati ......56......
indriyoṁke dvārā grahaṇ hone yogya (-jñāt hone yogya), haiṁ . (kintu) indriyoṁke dvārā ve bhī
yugapad (ek sāth) grahaṇ nahīṁ hote (-jānanemeṁ nahīṁ āte) kyoṁki kṣayopaśamakī
usaprakārakī śakti nahīṁ hai
. indriyoṁke jo kṣayopaśam nāmakī antaraṁg jñātr̥śakti hai vah
kauvekī ān̐khakī putalīkī bhān̐ti kramik pravr̥ttivālī honese anekataḥ prakāśake liye
(-ek hī sāth anek viṣayoṁko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṁke
vidyamān hone par bhī samasta indriyoṁke viṣayoṁkā (-viṣayabhūt padārthoṁkā) jñān ek hī
sāth nahīṁ hotā, kyoṁki indriy jñān parokṣa hai
.
bhāvārtha :kauvekī do ān̐kheṁ hotī haiṁ kintu putalī ek hī hotī hai . kauveko jis
ān̐khase dekhanā ho us ān̐khameṁ putalī ā jātī hai; us samay vah dūsarī ān̐khase nahīṁ dekh
sakatā
. aisā hone par bhī vah putalī itanī jaldī donoṁ ān̐khoṁmeṁ ātījātī hai ki logoṁko
aisā mālūm hotā hai ki donoṁ ān̐khoṁmeṁ do bhinna -bhinna putaliyān̐ haiṁ; kintu vāstavameṁ vah ek
hī hotī hai
. aisī hī daśā kṣāyopaśamik jñānakī hai . dravya -indriyarūpī dvār to pān̐c haiṁ, kintu
kṣāyopaśamik jñān ek samay ek indriy dvārā hī jān sakatā hai; us samay dūsarī indriyoṁke
dvārā kārya nahīṁ hotā
. jab kṣāyopaśamik jñān netrake dvārā varṇako dekhanekā kārya karatā hai
tab vah śabda, gaṁdh, ras yā sparśako nahīṁ jān sakatā; arthāt jab us jñānakā upayog netrake
dvārā varṇake dekhanemeṁ lagā hotā hai tab kānameṁ kaunase śabda paṛate haiṁ yā nākameṁ kaisī gandha ātī
hai ityādi khyāl nahīṁ rahatā
. yadyapi jñānakā upayog ek viṣayameṁse dūsaremeṁ atyanta śīghratāse
badalatā hai, isaliye sthūladr̥ṣṭise dekhanemeṁ aisā lagatā hai ki mānoṁ sabhī viṣay ek hī sāth
jñāt hote hoṁ, tathāpi sūkṣma dr̥ṣṭise dekhane par kṣāyopaśamik jñān ek samayameṁ ek hī indriyake
dvārā pravartamān hotā huā spaṣṭatayā bhāsit hotā hai
. isaprakār indriyān̐ apane viṣayoṁmeṁ bhī
kramaśaḥ pravartamān honese parokṣabhūt indriyajñān hey hai ..56..

Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version

athendriyajñānaṁ na pratyakṣaṁ bhavatīti niścinoti
paradavvaṁ te akkhā ṇev sahāvo tti appaṇo bhaṇidā .
uvaladdhaṁ tehi kadhaṁ paccakkhaṁ appaṇo hodi ..57..
paradravyaṁ tānyakṣāṇi naiv svabhāv ityātmano bhaṇitāni .
upalabdhaṁ taiḥ kathaṁ pratyakṣamātmano bhavati ..57..
ātmānamev kevalaṁ prati niyataṁ kil pratyakṣam . idaṁ tu vyatiriktāstitvayogitayā
paradravyatāmupagatairātmanaḥ svabhāvatāṁ manāgapyasaṁspr̥śadbhirindriyairupalabhyopajanyamānaṁ na nāmātmanaḥ
pratyakṣaṁ bhavitumarhati
..57..
athendriyajñānaṁ pratyakṣaṁ na bhavatīti vyavasthāpayatiparadavvaṁ te akkhā tāni prasiddhānyakṣāṇīndriyāṇi par-
dravyaṁ bhavanti . kasya . ātmanaḥ . ṇev sahāvo tti appaṇo bhaṇidā yo‘sau viśuddhajñānadarśanasvabhāv
ātmanaḥ saṁbandhī tatsvabhāvāni niścayen na bhaṇitānīndriyāṇi . kasmāt . bhinnāstitvaniṣpannatvāt .
uvaladdhaṁ tehi upalabdhaṁ jñātaṁ yatpañcendriyaviṣayabhūtaṁ vastu tairindriyaiḥ kadhaṁ paccakkhaṁ appaṇo hodi tadvastu kathaṁ
pratyakṣaṁ bhavatyātmano, na kathamapīti . tathaiv ca nānāmanorathavyāptiviṣaye pratipādyapratipādakādivikalpa-
jālarūpaṁ yanmanastadapīndriyajñānavanniścayen parokṣaṁ bhavatīti jñātvā kiṁ kartavyam . sakalaikākhaṇḍapratyakṣa-
ab, yah niścay karate haiṁ ki indriyajñān pratyakṣa nahīṁ hai :
anvayārtha :[tāni akṣāṇi ] ve indriyān̐ [paradravyaṁ ] par dravya haiṁ [ātmanaḥ svabhāvaḥ
iti ] unheṁ ātmasvabhāvarūp [na ev bhaṇitāni ] nahīṁ kahā hai; [taiḥ ] unake dvārā [upalabdhaṁ ]
jñāt [ātmanaḥ ] ātmāko [pratyakṣaṁ ] pratyakṣa [kathaṁ bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
..57..
ṭīkā :jo keval ātmāke prati hī niyat ho vah (jñān) vāstavameṁ pratyakṣa hai .
yah (indriyajñān) to, jo bhinna astitvavālī honese paradravyatvako prāpta huī hai, aur
ātmasvabhāvatvako kiṁcitmātra sparśa nahīṁ karatīṁ (ātmasvabhāvarūp kiṁcitmātra bhī nahīṁ haiṁ )
aisī indriyoṁke dvārā upalabdhi karake (-aisī indriyoṁke nimittase padārthoṁko jānakar) utpanna
hotā hai, isaliye vah (indriyajñān) ātmāke liye pratyakṣa nahīṁ ho sakatā
.
bhāvārtha :jo sīdhā ātmāke dvārā hī jānatā hai vah jñān pratyakṣa hai . indriyajñān
te indriyo paradravya, jīvasvabhāv bhākhī na temane;
tenāthī je upalabdha te pratyakṣa kaī rīt jīvane ?. 57
.

Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version

ath parokṣapratyakṣalakṣaṇamupalakṣayati
jaṁ parado viṇṇāṇaṁ taṁ tu parokkhaṁ ti bhaṇidamaṭṭhesu .
jadi kevaleṇ ṇādaṁ havadi hi jīveṇ paccakkhaṁ ..58..
yatparato vijñānaṁ tattu parokṣamiti bhaṇitamartheṣu .
yadi kevalen jñātaṁ bhavati hi jīven pratyakṣam ..58..
yattu khalu paradravyabhūtādantaḥkaraṇādindriyātparopadeśādupalabdheḥ saṁskārādālokādervā
pratibhāsamayaparamajyotiḥkāraṇabhūte svaśuddhātmasvarūpabhāvanāsamutpannaparamāhlādaikalakṣaṇasukhasaṁvittyākār-
pariṇatirūpe rāgādivikalpopādhirahite svasaṁvedanajñāne bhāvanā kartavyā ityabhiprāyaḥ ..57.. ath punarapi
prakārāntareṇ pratyakṣaparokṣalakṣaṇaṁ kathayatijaṁ parado viṇṇāṇaṁ taṁ tu parokkhaṁ ti bhaṇidaṁ yatparataḥ
sakāśādvijñānaṁ parijñānaṁ bhavati tatpunaḥ parokṣamiti bhaṇitam . keṣu viṣayeṣu . aṭṭhesu jñeyapadārtheṣu . jadi
1. paropadeś = anyakā upadeśa.
2. upalabdhi = jñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamake nimittase utpanna padārthoṁko jānanekī śakti
. (yah ‘labdha’
śakti jab ‘uparyukta’ hotī hai, tabhī padārtha jñāt hotā hai .)
3. saṁskār = pūrva jñāt padārthakī dhāraṇā.
4. cakṣuindriy dvārā rūpī padārthako dekhanemeṁ prakāś bhī nimittarūp hotā hai.
paradravyarūp indriyoṁke dvārā jānatā hai isaliye vah pratyakṣa nahīṁ hai ..57..
ab, parokṣa aur pratyakṣake lakṣaṇ batalāte haiṁ :
anvayārtha :[parataḥ ] parake dvārā honevālā [yat ] jo [artheṣu vijñānaṁ ] padārtha
sambandhī vijñān hai [tat tu ] vah to [parokṣaṁ iti bhaṇitaṁ ] parokṣa kahā gayā hai, [yadi ] yadi
[kevalen jīveṇ ] mātra jīvake dvārā hī [jñātaṁ bhavati hi ] jānā jāye to [pratyakṣaṁ ] vah jñān
pratyakṣa hai
..58..
ṭīkā :nimittatāko prāpta (nimittarūp bane hue) aise jo paradravyabhūt aṁtaḥkaraṇ
(man), indriy, 1paropadeś, 2upalabdhi, 3saṁskār yā 4prakāśādik haiṁ unake dvārā honevālā
artho taṇuṁ je jñān parataḥ thāy teh parokṣa che;
jīvamātrathī ja jaṇāy jo , to jñān te pratyakṣa che. 58.

Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version

nimittatāmupagatāt svaviṣayamupagatasyārthasya paricchedanaṁ tat parataḥ prādurbhavatparokṣamityā-
lakṣyate . yatpunarantaḥkaraṇamindriyaṁ paropadeśamupalabdhiṁ saṁskāramālokādikaṁ vā samastamapi
paradravyamanapekṣyātmasvabhāvamevaikaṁ kāraṇatvenopādāy sarvadravyaparyāyajātamekapad evābhivyāpya
pravartamānaṁ paricchedanaṁ tat
kevalādevātmanaḥ saṁbhūtatvāt pratyakṣamityālakṣyate . ih hi
sahajasaukhyasādhanībhūtamidamev mahāpratyakṣamabhipretamiti ..58..
athaitadev pratyakṣaṁ pāramārthikasaukhyatvenopakṣipati
jādaṁ sayaṁ samaṁtaṁ ṇāṇamaṇaṁtatthavitthaḍaṁ vimalaṁ .
rahiyaṁ tu oggahādihiṁ suhaṁ ti egaṁtiyaṁ bhaṇidaṁ ..59..
kevaleṇ ṇādaṁ havadi hi yadi kevalenāsahāyen jñātaṁ bhavati hi sphu ṭam . ken kartr̥bhūten . jīveṇ jīven .
tarhi paccakkhaṁ pratyakṣaṁ bhavatīti . ato vistaraḥindriyamanaḥparopadeśālokādibahiraṅganimittabhūtāttathaiv ca
jñānāvaraṇīyakṣayopaśamajanitārthagrahaṇaśaktirūpāyā upalabdherarthāvadhāraṇarūpasaṁskārāccāntaraṅgakāraṇabhūtāt-
sakāśādutpadyate yadvijñānaṁ tatparādhīnatvātparokṣamityucyate
. yadi punaḥ pūrvoktasamastaparadravyamanapekṣya
kevalācchuddhabuddhaikasvabhāvātparamātmanaḥ sakāśātsamutpadyate tato‘kṣanāmānamātmānaṁ pratītyotpadyamānatvā-
tpratyakṣaṁ bhavatīti sūtrābhiprāyaḥ
..58.. evaṁ heyabhūtendriyajñānakathanamukhyatayā gāthācatuṣṭayen tr̥tīyasthalaṁ
gatam . athābhedanayen pañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ kevalajñānamev sukhamiti pratipādayatijādaṁ jātaṁ
jo svaviṣayabhūt padārthakā jñān, vah parake dvārā 1prādurbhāvako prāpta honese ‘parokṣa’-ke rūpameṁ
jānā jātā hai, aur aṁtaḥkaraṇ, indriy, paropadeś, upalabdhi saṁskār yā prakāśādiksab
paradravyakī apekṣā rakhe binā ekamātra ātmasvabhāvako hī kāraṇarūpase grahaṇ karake sarva
dravya -paryāyoṁke samūhameṁ ek samay hī vyāpta hokar pravartamān jñān vah keval ātmāke dvārā
hī utpanna honese ‘pratyakṣa’ ke rūpameṁ jānā jātā hai
.
yahān̐ (is gāthāmeṁ ) sahaj sukhakā sādhanabhūt aisā yahī mahāpratyakṣa jñān icchanīy mānā
gayā haiupādey mānā gayā hai (aisā āśay samajhanā) ..58..
svayamev jāt, samaṁt, artha anaṁtamāṁ vistr̥t ne
avagrah -īhādi rahit, nirmal jñān sukh ekāṁt che
. 59.
1 prādurbhāvako prāpta = pragaṭ utpanna .

Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version

jātaṁ svayaṁ samaṁtaṁ jñānamanantārthavistr̥taṁ vimalam .
rahitaṁ tvavagrahādibhiḥ sukhamiti aikāntikaṁ bhaṇitam ..59..
svayaṁ jātatvāt, samantatvāt, anantārthavistr̥tatvāt, vimalatvāt, avagrahādi-
rahitatvācca pratyakṣaṁ jñānaṁ sukhamaikāntikamiti niścīyate, anākulatvaikalakṣaṇatvātsaukhyasya .
yato hi parato jāyamānaṁ parādhīnatayā, asamaṁtamitaradvārāvaraṇen, katipayārthapravr̥ttamitarārtha-
bubhutsayā, samalamasamyagavabodhen, avagrahādisahitaṁ kramakr̥tārthagrahaṇakheden parokṣaṁ jñānamatyanta-
utpannam . kiṁ kartr̥ . ṇāṇaṁ kevalajñānam . kathaṁ jātam . sayaṁ svayamev . punarapi kiṁviśiṣṭam . samaṁtaṁ
paripūrṇam . punarapi kiṁrūpam . aṇaṁtatthavitthaḍaṁ anantārthavistīrṇam . punaḥ kīdr̥śam . vimalaṁ saṁśayādimal-
1. samanta = cāroṁ or -sarva bhāgoṁmeṁ vartamān; sarva ātmapradeśoṁse jānatā huā; samasta; sampūrṇa, akhaṇḍa .
2. aikāntik = paripūrṇa; antim, akelā; sarvathā .
3. parokṣa jñān khaṁḍit hai arthāt vah amuk pradeśoṁke dvārā hī jānatā hai; jaise -varṇa ān̐kh jitane pradeśoṁke
dvārā hī (indriyajñānase) jñāt hotā hai; anya dvār banda haiṁ .
4. itar = dūsare; anya; usake sivāyake .
5. padārthagrahaṇ arthāt padārthakā bodh ek hī sāth na hone par avagrah, īhā ityādi kramapūrvak honese khed
hotā hai .
ab, isī pratyakṣajñānako pāramārthik sukharūp batalāte haiṁ :
anvayārtha :[svayaṁ jātaṁ ] apane āp hī utpanna [samaṁtaṁ ] samaṁt (sarva pradeśoṁse
jānatā huā) [anantārthavistr̥taṁ ] ananta padārthoṁmeṁ vistr̥t [vimalaṁ ] vimal [tu ] aur
[avagrahādibhiḥ rahitaṁ ] avagrahādise rahit
[jñānaṁ ] aisā jñān [aikāntikaṁ sukhaṁ ] aikāntik
sukh hai [iti bhaṇitaṁ ] aisā (sarvajñadevane) kahā hai ..59..
ṭīkā :(1) ‘svayaṁ utpanna’ honese, (2) ‘samaṁt’ honese, (3) ‘ananta -padārthoṁmeṁ
vistr̥t’ honese, (4) ‘vimal’ honese aur (5) ‘avagrahādi rahit’ honese, pratyakṣajñān
2aikāntik sukh hai yah niścit hotā hai, kyoṁki ek mātra anākulatā hī sukhakā lakṣaṇ hai .
(isī bātako vistārapūrvak samajhāte haiṁ :)
(1) ‘parake dvārā utpanna’ hotā huā parādhīnatāke kāraṇ (2) 3‘asamaṁt’ honese 4itar
dvāroṁke āvaraṇake kāraṇ (3) ‘mātra kuch padārthoṁmeṁ pravartamān’ hotā huā anya padārthoṁko
jānanekī icchāke kāraṇ, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kāraṇ (
karmamalayukta
honese saṁśay -vimoh -vibhram sahit jānaneke kāraṇ), aur (5) ‘avagrahādi sahit’ honese
kramaśaḥ honevāle
5padārthagrahaṇake khedake kāraṇ (-in kāraṇoṁko lekar), parokṣa jñān atyanta

Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version

mākulaṁ bhavati . tato na tat paramārthataḥ saukhyam . idaṁ tu punaranādijñānasāmānya-
svabhāvasyopari mahāvikāśenābhivyāpya svat ev vyavasthitatvātsvayaṁ jāyamānamātmādhīnatayā,
samantātmapradeśān paramasamakṣajñānopayogībhūyābhivyāpya vyavasthitatvātsamantam aśeṣadvārā-
pāvaraṇen, prasabhaṁ nipītasamastavastujñeyākāraṁ paramaṁ vaiśvarūpyamabhivyāpya vyavasthitatvādanantārtha-
vistr̥taṁ samastārthābubhutsayā, sakalaśaktipratibandhakakarmasāmānyaniṣkrāntatayā parispaṣṭa-
prakāśabhāsvaraṁ svabhāvamabhivyāpya vyavasthitatvādvimalaṁ samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikātmasvarūpaṁ lokālokamabhivyāpya vyavasthitatvādavagrahādirahitaṁ kramakr̥tārthagrahaṇ-
khedābhāven pratyakṣaṁ jñānamanākulaṁ bhavati
. tatastatpāramārthikaṁ khalu saukhyam ..59..
rahitam . punarapi kīdr̥k . rahiyaṁ tu oggahādihiṁ avagrahādirahitaṁ ceti . evaṁ pañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ
yatkevalajñānaṁ suhaṁ ti egaṁtiyaṁ bhaṇidaṁ tatsukhaṁ bhaṇitam . kathaṁbhūtam . aikāntikaṁ niyameneti . tathāhi
paranirapekṣatven cidānandaikasvabhāvaṁ nijaśuddhātmānamupādānakāraṇaṁ kr̥tvā samutpadyamānatvātsvayaṁ jāyamānaṁ
1. samakṣa = pratyakṣa
2. paramavividhatā = samasta padārthasamūh jo ki ananta vividhatāmay hai
.
ākul hai; isaliye vah paramārthase sukh nahīṁ hai .
aur yah pratyakṣa jñān to anākul hai, kyoṁki(1) anādi jñānasāmānyarūp
svabhāv par mahā vikāsase vyāpta hokar svataḥ hī rahanese ‘svayaṁ utpanna hotā hai,’ isaliye
ātmādhīn hai, (aur ātmādhīn honese ākulatā nahīṁ hotī); (2) samasta ātmapradeśoṁmeṁ
param
1samakṣa jñānopayogarūp hokar, vyāpta honese ‘samaṁt hai’, isaliye aśeṣ dvār khule hue
haiṁ (aur isaprakār koī dvār banda na honese ākulatā nahīṁ hotī); (3) samasta vastuoṁke
jñeyākāroṁko sarvathā pī jānese
2param vividhatāmeṁ vyāpta hokar rahanese ‘ananta padārthoṁmeṁ vistr̥t
hai,’ isaliye sarva padārthoṁko jānanekī icchākā abhāv hai (aur isaprakār kisī padārthako
jānanekī icchā na honese ākulatā nahīṁ hotī); (4) sakal śaktiko rokanevālā
karmasāmānya (jñānameṁse) nikal jānese (jñān) atyanta spaṣṭa prakāśake dvārā prakāśamān
(-tejasvī) svabhāvameṁ vyāpta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrūpase (-barābar)
jānatā hai (aur isaprakār saṁśayādi rahitatāse jānaneke kāraṇ ākulatā nahīṁ hotī); tathā
(5) jinane trikālakā apanā svarūp yugapat samarpit kiyā hai (-ek hī samay batāyā
hai) aise lokālokameṁ vyāpta hokar rahanese ‘avagrahādi rahit hai’ isaliye kramaśaḥ honevāle
padārtha grahaṇake khedakā abhāv hai
.isaprakār (uparokta pān̐c kāraṇoṁse) pratyakṣa jñān
anākul hai . isaliye vāstavameṁ vah pāramārthik sukh hai .

Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version

ath kevalasyāpi pariṇāmadvāreṇ khedasya saṁbhavādaikāntikasukhatvaṁ nāstīti
pratyācaṣṭe
jaṁ kevalaṁ ti ṇāṇaṁ taṁ sokkhaṁ pariṇamaṁ ca so cev .
khedo tassa ṇa bhaṇido jamhā ghādī khayaṁ jādā ..60..
yatkevalamiti jñānaṁ tatsaukhyaṁ pariṇāmaśca sa caiv .
khedastasya na bhaṇito yasmāt ghātīni kṣayaṁ jātāni ..60..
atra ko hi nām khedaḥ, kaśca pariṇāmaḥ kaśca kevalasukhayorvyatirekaḥ, yataḥ
kevalasyaikāntik sukhatvaṁ na syāt . khedasyāyatanāni ghātikarmāṇi, na nām kevalaṁ pariṇām-
sat, sarvaśuddhātmapradeśādhāratvenotpannatvātsamastaṁ sarvajñānāvibhāgaparicchedaparipūrṇaṁ sat, samastāvaraṇ-
kṣayenotpannatvātsamastajñeyapadārthagrāhakatven vistīrṇaṁ sat, saṁśayavimohavibhramarahitatven sūkṣmādipadārtha-
paricchittiviṣaye‘tyantaviśadatvādvimalaṁ sat, kramakaraṇavyavadhānajanitakhedābhāvādavagrahādirahitaṁ ca sat,

yadevaṁ pañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ kṣāyikajñānaṁ tadanākulatvalakṣaṇaparamānandaikarūpapāramārthikasukhātsaṁjñālakṣaṇ-

prayojanādibhede‘pi niścayenābhinnatvātpāramārthikasukhaṁ bhaṇyate
ityabhiprāyaḥ ..59.. athānantapadārtha-
paricchedanātkevalajñāne‘pi khedo‘stīti pūrvapakṣe sati parihāramāhjaṁ kevalaṁ ti ṇāṇaṁ taṁ sokkhaṁ
1. khed = thakāvaṭ; saṁtāp; duḥkh
je jñān ‘keval’ te ja sukh, pariṇām paṇ vaḷī te ja che;
bhākhyo na temāṁ khed jethī ghātikarma vinaṣṭa che
. 60.
bhāvārtha :kṣāyikajñān -kevalajñān ekānta sukhasvarūp haiṁ ..59..
ab, aise abhiprāyakā khaṁḍan karate haiṁ ki ‘kevalajñānako bhī pariṇāmake dvārā 1khedakā
sambhav honese kevalajñān aikāntik sukh nahīṁ hai :
anvayārtha :[yat ] jo [kevalaṁ iti jñānaṁ ] ‘keval’ nāmakā jñān hai [tat
saukhyaṁ ] vah sukh hai [pariṇāmaḥ ca ] pariṇām bhī [saḥ ca ev ] vahī hai [tasya khedaḥ na
bhaṇitaḥ ]
use khed nahīṁ kahā hai (arthāt kevalajñānameṁ sarvajñadevane khed nahīṁ kahā) [yasmāt ]
kyoṁki [ghātīni ] ghātikarma [kṣayaṁ jātāni ] kṣayako prāpta hue haiṁ
..60..
ṭīkā :yahān̐ (kevalajñānake sambandhameṁ), khed kyā, (2) pariṇām kyā tathā
(3) kevalajñān aur sukhakā vyatirek (-bhed) kyā, ki jisase kevalajñānako aikāntik
sukhatva na ho ?

Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version

mātram . ghātikarmāṇi hi mahāmohotpādakatvādunmattakavadatasmiṁstadbuddhimādhāy paricchedyamarthaṁ
pratyātmānaṁ yataḥ pariṇāmayanti, tatastāni tasya pratyarthaṁ pariṇamya pariṇamya śrāmyataḥ
khedanidānatāṁ pratipadyante
. tadabhāvātkuto hi nām kevale khedasyodbhedaḥ . yataśca trisamayā-
vacchinnasakalapadārthaparicchedyākāravaiśvarūpyaprakāśanāspadībhūtaṁ citrabhittisthānīyamanantasvarūpaṁ
svayamev pariṇamat kevalamev pariṇāmaḥ, tataḥ kuto‘nyaḥ pariṇāmo yaddvāreṇ khedasyātma-
lābhaḥ
. yataśca samastasvabhāvapratighātābhāvātsamullasitaniraṁku śānantaśaktitayā sakalaṁ
traikālikaṁ lokālokākāramabhivyāpya kūṭasthatvenātyantaniṣpakampaṁ vyavasthitatvādanākulatāṁ
yatkevalamiti jñānaṁ tatsaukhyaṁ bhavati, tasmāt khedo tassa ṇa bhaṇido tasya kevalajñānasya khedo duḥkhaṁ na
bhaṇitam . tadapi kasmāt . jamhā ghādī khayaṁ jādā yasmānmohādighātikarmāṇi kṣayaṁ gatāni . tarhi
tasyānantapadārthaparicchittipariṇāmo duḥkhakāraṇaṁ bhaviṣyati . naivam . pariṇamaṁ ca so cev tasya
kevalajñānasya saṁbandhī pariṇāmaśca sa ev sukharūp eveti . idānīṁ vistaraḥjñānadarśanāvaraṇodaye sati
yugapadarthān jñātumaśakyatvāt kramakaraṇavyavadhānagrahaṇe khedo bhavati, āvaraṇadvayābhāve sati yugapadgrahaṇe
kevalajñānasya khedo nāstīti sukhamev
. tathaiv tasya bhagavato jagattrayakālatrayavartisamastapadārtha-
yugapatparicchittisamarthamakhaṇḍaikarūpaṁ pratyakṣaparicchittimayaṁ svarūpaṁ pariṇamatsat kevalajñānamev pariṇāmo, na
1. atatmeṁ tatbuddhi = vastu jisasvarūp nahīṁ hai us svarūp honekī mānyatā; jaise kijaṛameṁ cetanabuddhi
(arthāt jaṛameṁ cetanakī mānyatā) duḥkhameṁ sukhabuddhi vagairah .
2. pratighāt = vighna; rukāvaṭ; hanan; ghāt .
3. kūṭastha = sadā ekarūp rahanevālā; acal (kevalajñān sarvathā apariṇāmī nahīṁ hai, kintu vah ek jñeyase
dūsare jñeyake prati nahīṁ badalatāsarvathā tīnoṁ kālake samasta jñeyākāroṁko jānatā hai, isaliye use kūṭastha
kahā hai)
pra. 14
(1) khedake āyatan (-sthān) ghātikarma haiṁ, keval pariṇāmamātra nahīṁ . ghātikarma
mahā mohake utpādak honese dhatūrekī bhān̐ti 1atatmeṁ tat buddhi dhāraṇ karavākar ātmāko
jñeyapadārthake prati pariṇaman karāte haiṁ; isaliye ve ghātikarma, pratyek padārthake prati pariṇamit ho-
hokar thakanevāle ātmāke liye khedake kāraṇ hote haiṁ
. unakā (ghātikarmoṁkā) abhāv honese
kevalajñānameṁ khed kahān̐se pragaṭ hogā ? (2) aur tīnakālarūp tīn bhed jisameṁ kiye jāte
haiṁ aise samasta padārthoṁkī jñeyākārarūp (vividhatāko prakāśit karanekā sthānabhūt kevalajñān,
citrit dīvārakī bhān̐ti, svayaṁ) hī anantasvarūp svayamev pariṇamit honese kevalajñān hī
pariṇām hai
. isaliye anya pariṇām kahān̐ haiṁ ki jinase khedakī utpatti ho ? (3) aur,
kevalajñān samasta svabhāvapratighātake2 abhāvake kāraṇ niraṁkuś ananta śaktike ullasit
honese samasta traikālik lokālokake -ākārameṁ vyāpta hokar 3kūṭasthatayā atyanta niṣkaṁp hai,

Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version

saukhyalakṣaṇ -bhūtāmātmano‘vyatiriktāṁ bibhrāṇaṁ kevalamev saukhyam, tataḥ kutaḥ
kevalasukhayorvyatirekaḥ
. ataḥ sarvathā kevalaṁ sukhamaikāntikamanumodanīyam ..60..
ca kevalajñānādbhinnapariṇāmo‘sti yen khedo bhaviṣyati . athavā pariṇāmaviṣaye dvitīyavyākhyānaṁ
kriyate ---yugapadanantapadārthaparicchittipariṇāme‘pi vīryāntarāyaniravaśeṣakṣayādanantavīryatvāt khedakāraṇaṁ
nāsti, tathaiv ca śuddhātmasarvapradeśeṣu samarasībhāven pariṇamamānānāṁ sahajaśuddhānandaikalakṣaṇasukh-

rasāsvādapariṇatirūpāmātmanaḥ sakāśādabhinnāmanākulatāṁ prati khedo nāsti
. saṁjñālakṣaṇaprayojanādi-
bhede‘pi niścayenābhedarūpeṇ pariṇamamānaṁ kevalajñānamev sukhaṁ bhaṇyate . tataḥ sthitametatkevalajñānādbhinnaṁ
sukhaṁ nāsti . tat ev kevalajñāne khedo na saṁbhavatīti ..60.. ath punarapi kevalajñānasya sukhasvarūpatāṁ
prakārāntareṇ dr̥ḍhayatiṇāṇaṁ atthaṁtagayaṁ jñānaṁ kevalajñānamarthāntagataṁ jñeyāntaprāptaṁ . loyāloesu vitthaḍā
isaliye ātmāse abhinna aisā sukh -lakṣaṇabhūt anākulatāko dhāraṇ karatā huā kevalajñān
hī sukh hai, isaliye kevalajñān aur sukhakā vyatirek kahān̐ hai ?
isase, yah sarvathā anumodan karane yogya hai (-ānandase saṁmat karane yogya hai) ki
‘kevalajñān aikāntik sukh hai’ .
bhāvārtha :kevalajñānameṁ bhī pariṇām hote rahanese vahān̐ bhī thakān lagegī aur isaliye
duḥkh hogā ataḥ kevalajñān aikāntik sukh kaise ho sakatā hai? aisī śaṁkākā samādhān yahān̐
kiyā gayā hai :
(1) pariṇām mātra thakāvaṭ yā duḥkhakā kāraṇ nahīṁ hai, kintu ghātikarmoṁke nimittase
honevālā paronmukh pariṇām thakāvaṭ yā duḥkhakā kāraṇ hai, kevalajñānameṁ ghātikarma avidyamān
honese vahān̐ thakāvaṭ yā duḥkh nahīṁ hai
. (2) kevalajñān svayaṁ hī pariṇamanaśīl hai; pariṇaman
kevalajñānakā svarūp hī hai upādhi nahīṁ . yadi pariṇāmakā nāś ho jāye to kevalajñānakā hī
. isaprakār pariṇām kevalajñānakā sahaj svarūp honese kevalajñānako pariṇāmake
dvārā khed nahīṁ ho sakatānahīṁ hotā . (3) kevalajñān samasta traikālik lokālokako
ākārako (-samasta padārthoṁke traikālik jñeyākārasamūhako) sarvadā aḍolarūpase jānatā huā
atyanta niṣkaṁp -sthir -akṣubdha -anākul hai; aur anākul honese sukhī hai
sukhasvarūphai,
kyoṁki anākulatā sukhakā hī lakṣaṇ hai . isaprakār kevalajñān aur akṣubdhatāanākulatā
bhinna nahīṁ honese kevalajñān aur sukh bhinna nahīṁ haiṁ .
isaprakār (1) ghātikarmoṁke abhāvake kāraṇ, (2) pariṇaman koī upādhi na
honese aur (3) kevalajñān niṣkaṁp -sthir -anākul honese kevalajñān sukhasvarūp hī
hai
..60..

Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version

ath punarapi kevalasya sukhasvarūpatāṁ nirūpayannupasaṁharati
ṇāṇaṁ atthaṁtagayaṁ loyāloesu vitthaḍā diṭṭhī .
ṇaṭṭhamaṇiṭṭhaṁ savvaṁ iṭṭhaṁ puṇ jaṁ tu taṁ laddhaṁ ..61..
jñānamarthāntagataṁ lokālokeṣu vistr̥tā dr̥ṣṭiḥ .
naṣṭamaniṣṭaṁ sarvamiṣṭaṁ punaryattu tallabdham ..61..
svabhāvapratighātābhāvahetukaṁ hi saukhyam . ātmano hi dr̥śijñaptī svabhāvaḥ, tayorlokā-
lokavistr̥tatvenārthāntagatatven ca svacchandavijr̥mbhitatvādbhavati pratighātābhāvaḥ . tatastaddhetukaṁ
saukhyamabhedavivakṣāyāṁ kevalasya svarūpam . kiṁc kevalaṁ saukhyamev; sarvāniṣṭaprahāṇāt,
diṭṭhī lokālokayorvistr̥tā dr̥ṣṭiḥ kevaladarśanam . ṇaṭṭhamaṇiṭṭhaṁ savvaṁ aniṣṭaṁ duḥkhamajñānaṁ ca tatsarvaṁ naṣṭaṁ . iṭṭhaṁ
puṇ jaṁ hi taṁ laddhaṁ iṣṭaṁ punaryad jñānaṁ sukhaṁ ca hi sphu ṭaṁ tatsarvaṁ labdhamiti . tadyathāsvabhāvapratighātābhāv-
hetukaṁ sukhaṁ bhavati . svabhāvo hi kevalajñānadarśanadvayaṁ, tayoḥ pratighāt āvaraṇadvayaṁ, tasyābhāvaḥ
kevalināṁ, tataḥ kāraṇātsvabhāvapratighātābhāvahetukamakṣayānantasukhaṁ bhavati . yataśca paramānandaikalakṣaṇ-
ab, punaḥ ‘keval (arthāt kevalajñān) sukhasvarūp hai’ aisā nirūpaṇ karate hue
upasaṁhār karate haiṁ :
anvayārtha :[jñānaṁ ] jñān [arthāntagataṁ ] padārthoṁke pārako prāpta hai [dr̥ṣṭiḥ ] aur
darśan [lokālokeṣu vistr̥tāḥ ] lokālokameṁ vistr̥t hai; [sarvaṁ aniṣṭaṁ ] sarva aniṣṭa [naṣṭaṁ ]
naṣṭa ho cukā hai [punaḥ ] aur [yat tu ] jo [iṣṭaṁ ] iṣṭa hai [tat ] vah sab [labdhaṁ ] prāpta
huā hai
. [isaliye keval (arthāt kevalajñān) sukhasvarūp hai .] ..61..
ṭīkā :sukhakā kāraṇ svabhāvapratighātakā abhāv hai . ātmākā svabhāv darśan-
jñān hai; (kevaladaśāmeṁ) unake (-darśan -jñānake) pratighātakā abhāv hai, kyoṁki darśan
lokālokameṁ vistr̥t honese aur jñān padārthoṁke pārako prāpta honese ve (darśan -jñān)
svacchandatāpūrvak (-svataṁtratāpūrvak, binā aṁkuś, kisīse binā dabe) vikasit haiṁ (isaprakār
darśan -jñānarūp svabhāvake pratighātakā abhāv hai) isaliye svabhāvake pratighātakā abhāv
jisakā kāraṇ hai aisā sukh abhedavivakṣāse kevalajñānakā svarūp hai
.
arthāntagat che jñān, lokālokavistr̥t dr̥ṣṭi che;
che naṣṭa sarva aniṣṭa ne je iṣṭa te sau prāpta che
. 61.