Page 88 of 513
PDF/HTML Page 121 of 546
single page version
vināśakāni ca
sahajaśuddhātmano‘bhedajñānaṁ tatra bhāvanā kartavyā, iti tātparyam
sarvapadārthaparijñānamiti dvitīyā ceti
sau arthane jāṇe chatāṁ, tethī abaṁdhak jin kahe
jānanekī kriyā hone par bhī bandha nahīṁ hotā, aisā kahakar jñān -adhikār pūrṇa karate haiṁ)
[teṣu artheṣu na ev utpadyate ] aur un padārthoṁke rūpameṁ utpanna nahīṁ hotā [ten ] isaliye
[abandhakaḥ prajñaptaḥ ] use abandhak kahā hai
Page 89 of 513
PDF/HTML Page 122 of 546
single page version
siddhayet
dr̥ḍhīkurvan jñānaprapañcādhikāramupasaṁharati ---
jñānase nahīṁ’ isaprakār pratham hī arthapariṇamanakriyāke phalarūpase bandhakā samarthan kiyā gayā
hai (arthāt bandha to padārtharūpameṁ pariṇamanarūp kriyākā phal hai aisā niścit kiyā gayā hai)
tathā ‘geṇhadi ṇev ṇa muñcadi ṇa paraṁ pariṇamadi kevalī bhagavaṁ
utpanna nahīṁ hotā us ātmāke jñaptikriyākā sadbhāv hone par bhī vāstavameṁ kriyāphalabhūt bandha
siddha nahīṁ hotā
karate haiṁ, jñānarūp hī pariṇamit hote haiṁ aur jñānarūp hī utpanna hote haiṁ
Page 90 of 513
PDF/HTML Page 123 of 546
single page version
mohābhāvādyadātmā pariṇamati paraṁ naiv nirlūnakarmā
jñeyākārāṁ trilokīṁ pr̥thagapr̥thagath dyotayan jñānamūrtiḥ
tatraiv bhāvanā kartavyetyabhiprāyaḥ
huā bhī mohake abhāvake kāraṇ pararūp pariṇamit nahīṁ hotā, isaliye ab, jisake samasta
jñeyākāroṁko atyanta vikasit jñaptike vistārase svayaṁ pī gayā hai aisai tīnoṁlokake padārthoṁko
pr̥thak aur apr̥thak prakāśit karatā huā vah jñānamūrti mukta hī rahatā hai
karate haiṁ :
che sukh paṇ evuṁj, tyāṁ paradhān je te grāhya che. 53
Page 91 of 513
PDF/HTML Page 124 of 546
single page version
mapi tatpadābhilāṣī paramabhaktyā praṇamāmi
(amūrta yā mūrta, atīndriy yā aindriy) sukh hotā hai
Page 92 of 513
PDF/HTML Page 125 of 546
single page version
cidākārapariṇāmebhyaḥ samutpadyamānamatyantamātmāyattatvānnityaṁ yugapatkr̥tapravr̥tti niḥpratipakṣa-
mahānivr̥ddhi ca mukhyamiti kr̥tvā jñānaṁ saukhyaṁ copādeyam
athendriyajñānamukhyatven ‘jīvo sayaṁ amutto’ ityādi gāthācatuṣṭayaṁ, tadanantaramatīndriyasukhamukhyatayā
‘jādaṁ sayaṁ’ ityādi gāthācatuṣṭayaṁ, athānantaramindriyasukhapratipādanarūpeṇ gāthāṣṭakam, tatrāpyaṣṭakamadhye
prathamat indriyasukhasya duḥkhatvasthāpanārthaṁ ‘maṇuāsurā’ ityādi gāthādvayaṁ, ath muktātmanāṁ dehābhāve‘pi
sukhamastīti jñāpanārthaṁ dehaḥ sukhakāraṇaṁ na bhavatīti kathanarūpeṇ ‘pappā iṭṭhe visaye’ ityādi sūtradvayaṁ,
tadanantaramindriyaviṣayā api sukhakāraṇaṁ na bhavantīti kathanen ‘timiraharā’ ityādi gāthādvayam,
ato‘pi sarvajñanamaskāramukhyatven ‘tejodiṭṭhi’ ityādi gāthādvayam
prathamatastāvadadhikārasthalagāthayā sthalacatuṣṭayaṁ sūtrayati
pravartamān, niḥpratipakṣa aur hānivr̥ddhise rahit hai, isaliye mukhya hai, aisā samajhakar vah
(jñān aur sukh) upādey arthāt grahaṇ karane yogya hai
Page 93 of 513
PDF/HTML Page 126 of 546
single page version
kṣāyopaśamikendriyaśaktibhirutpannatvādindriyajaṁ jñānaṁ sukhaṁ ca parāyattatven vinaśvaratvāddheyamiti
tātparyam
ca mūrteṣu pudgaladravyeṣu yadatīndriyaṁ paramāṇvādi
vartamānasamayagatapariṇāmāstatprabhr̥tayo ye samastadravyāṇāṁ vartamānasamayagatapariṇāmāste kālapracchannāḥ,
tasyaiv paramātmanaḥ siddharūpaśuddhavyañjanaparyāyaḥ śeṣadravyāṇāṁ ca ye yathāsaṁbhavaṁ vyañjanaparyāyāsteṣvanta-
te sarvane
[sakalaṁ ] in sabako
Page 94 of 513
PDF/HTML Page 127 of 546
single page version
sāṁpratikaparyāyeṣu, bhāvapracchanneṣu sthūlaparyāyāntarlīnasūkṣmaparyāyeṣu sarveṣvapi svaparavyavasthā-
vyavasthiteṣvasti draṣṭr̥tvaṁ, pratyakṣatvāt
manantaśaktisadbhāvato‘nantatāmupagataṁ dahanasyev dāhyākārāṇāṁ jñānasya jñeyākārāṇāman-
kṣetrameṁ pracchanna alokākāśake pradeś ityādi, kālameṁ pracchanna
sabako vah atīndriy jñān dekhatā hai) kyoṁki vah (atīndriy jñān) pratyakṣa hai
anantaśaktike sadbhāvake kāraṇ anantatāko (-behadatāko) prāpta hai, aise us pratyakṣa jñānako
Page 95 of 513
PDF/HTML Page 128 of 546
single page version
[avagrahya ]
Page 96 of 513
PDF/HTML Page 129 of 546
single page version
sparśādipradhānaṁ vastūpalabhyatāmupāgataṁ yogyamavagr̥hya kadācittaduparyupari śuddhisaṁbhavādavagacchati,
kadācittadasaṁbhavānnāvagacchati, parokṣatvāt
pāttānupāttaparapratyayasāmagrīmārgaṇavyagratayātyantavisaṁṣṭhulatvamavalambamānamanantāyāḥ śakteḥ pari-
skhalanānnitāntaviklavībhūtaṁ mahāmohamallasya jīvadavasthatvāt
3. anupātta = aprāpta (prakāś ityādi anupātta par padārtha haiṁ )
4. viklav = khinna; duḥkhī, ghabarāyā huā
jñapti utpanna karanemeṁ bal -dhāraṇakā nimitta honese jo upalambhak hai aise us mūrta (śarīr) ke
dvārā mūrta aisī
kyoṁki vah (indriy jñān) parokṣa hai
āvr̥t ho gayā hai, aisā ātmā padārthako svayaṁ jānaneke liye asamartha honese
paramārthataḥ ajñānameṁ gine jāne yogya hai
Page 97 of 513
PDF/HTML Page 130 of 546
single page version
che indriviṣayo, temaney na indriyo yugapad grahe
par bhī pad pad par ṭhagā jātā hai (kyoṁki par padārtha ātmāke ādhīn pariṇamit nahīṁ
hote) isaliye paramārthase vah jñān ‘ajñān’ nāmake hī yogya hai
akṣāṇi ] (parantu ) ve indriyān̐ [tān ] unheṁ (bhī) [yugapat ] ek sāth [na ev gr̥hṇanti ]
grahaṇ nahīṁ karatīṁ (nahīṁ jān sakatīṁ)
Page 98 of 513
PDF/HTML Page 131 of 546
single page version
sukhakāraṇaṁ
usaprakārakī śakti nahīṁ hai
(-ek hī sāth anek viṣayoṁko jānaneke liye) asamartha hai, isaliye dravyendriyadvāroṁke
vidyamān hone par bhī samasta indriyoṁke viṣayoṁkā (-viṣayabhūt padārthoṁkā) jñān ek hī
sāth nahīṁ hotā, kyoṁki indriy jñān parokṣa hai
sakatā
hī hotī hai
dvārā kārya nahīṁ hotā
dvārā varṇake dekhanemeṁ lagā hotā hai tab kānameṁ kaunase śabda paṛate haiṁ yā nākameṁ kaisī gandha ātī
hai ityādi khyāl nahīṁ rahatā
jñāt hote hoṁ, tathāpi sūkṣma dr̥ṣṭise dekhane par kṣāyopaśamik jñān ek samayameṁ ek hī indriyake
dvārā pravartamān hotā huā spaṣṭatayā bhāsit hotā hai
Page 99 of 513
PDF/HTML Page 132 of 546
single page version
pratyakṣaṁ bhavitumarhati
jñāt [ātmanaḥ ] ātmāko [pratyakṣaṁ ] pratyakṣa [kathaṁ bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
ātmasvabhāvatvako kiṁcitmātra sparśa nahīṁ karatīṁ (ātmasvabhāvarūp kiṁcitmātra bhī nahīṁ haiṁ )
aisī indriyoṁke dvārā upalabdhi karake (-aisī indriyoṁke nimittase padārthoṁko jānakar) utpanna
hotā hai, isaliye vah (indriyajñān) ātmāke liye pratyakṣa nahīṁ ho sakatā
tenāthī je upalabdha te pratyakṣa kaī rīt jīvane ?. 57
Page 100 of 513
PDF/HTML Page 133 of 546
single page version
2. upalabdhi = jñānāvaraṇīy karmake kṣayopaśamake nimittase utpanna padārthoṁko jānanekī śakti
4. cakṣuindriy dvārā rūpī padārthako dekhanemeṁ prakāś bhī nimittarūp hotā hai.
[kevalen jīveṇ ] mātra jīvake dvārā hī [jñātaṁ bhavati hi ] jānā jāye to [pratyakṣaṁ ] vah jñān
pratyakṣa hai
jīvamātrathī ja jaṇāy jo , to jñān te pratyakṣa che. 58.
Page 101 of 513
PDF/HTML Page 134 of 546
single page version
pravartamānaṁ paricchedanaṁ tat
sakāśādutpadyate yadvijñānaṁ tatparādhīnatvātparokṣamityucyate
tpratyakṣaṁ bhavatīti sūtrābhiprāyaḥ
dravya -paryāyoṁke samūhameṁ ek samay hī vyāpta hokar pravartamān jñān vah keval ātmāke dvārā
hī utpanna honese ‘pratyakṣa’ ke rūpameṁ jānā jātā hai
avagrah -īhādi rahit, nirmal jñān sukh ekāṁt che
Page 102 of 513
PDF/HTML Page 135 of 546
single page version
bubhutsayā, samalamasamyagavabodhen, avagrahādisahitaṁ kramakr̥tārthagrahaṇakheden parokṣaṁ jñānamatyanta-
[avagrahādibhiḥ rahitaṁ ] avagrahādise rahit
jānanekī icchāke kāraṇ, (4) ‘samal’ honese asamyak avabodhake kāraṇ (
kramaśaḥ honevāle
Page 103 of 513
PDF/HTML Page 136 of 546
single page version
samantātmapradeśān paramasamakṣajñānopayogībhūyābhivyāpya vyavasthitatvātsamantam aśeṣadvārā-
pāvaraṇen, prasabhaṁ nipītasamastavastujñeyākāraṁ paramaṁ vaiśvarūpyamabhivyāpya vyavasthitatvādanantārtha-
vistr̥taṁ samastārthābubhutsayā, sakalaśaktipratibandhakakarmasāmānyaniṣkrāntatayā parispaṣṭa-
prakāśabhāsvaraṁ svabhāvamabhivyāpya vyavasthitatvādvimalaṁ samyagavabodhen, yugapatsamarpit-
traisamayikātmasvarūpaṁ lokālokamabhivyāpya vyavasthitatvādavagrahādirahitaṁ kramakr̥tārthagrahaṇ-
khedābhāven pratyakṣaṁ jñānamanākulaṁ bhavati
2. paramavividhatā = samasta padārthasamūh jo ki ananta vividhatāmay hai
param
jñeyākāroṁko sarvathā pī jānese
jānanekī icchā na honese ākulatā nahīṁ hotī); (4) sakal śaktiko rokanevālā
karmasāmānya (jñānameṁse) nikal jānese (jñān) atyanta spaṣṭa prakāśake dvārā prakāśamān
(-tejasvī) svabhāvameṁ vyāpta hokar rahanese ‘vimal hai’ isaliye samyakrūpase (-barābar)
jānatā hai (aur isaprakār saṁśayādi rahitatāse jānaneke kāraṇ ākulatā nahīṁ hotī); tathā
(5) jinane trikālakā apanā svarūp yugapat samarpit kiyā hai (-ek hī samay batāyā
hai) aise lokālokameṁ vyāpta hokar rahanese ‘avagrahādi rahit hai’ isaliye kramaśaḥ honevāle
padārtha grahaṇake khedakā abhāv hai
Page 104 of 513
PDF/HTML Page 137 of 546
single page version
paricchittiviṣaye‘tyantaviśadatvādvimalaṁ sat, kramakaraṇavyavadhānajanitakhedābhāvādavagrahādirahitaṁ ca sat,
yadevaṁ pañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ kṣāyikajñānaṁ tadanākulatvalakṣaṇaparamānandaikarūpapāramārthikasukhātsaṁjñālakṣaṇ-
prayojanādibhede‘pi niścayenābhinnatvātpāramārthikasukhaṁ bhaṇyate
bhākhyo na temāṁ khed jethī ghātikarma vinaṣṭa che
bhaṇitaḥ ] use khed nahīṁ kahā hai (arthāt kevalajñānameṁ sarvajñadevane khed nahīṁ kahā) [yasmāt ]
kyoṁki [ghātīni ] ghātikarma [kṣayaṁ jātāni ] kṣayako prāpta hue haiṁ
sukhatva na ho ?
Page 105 of 513
PDF/HTML Page 138 of 546
single page version
khedanidānatāṁ pratipadyante
svayamev pariṇamat kevalamev pariṇāmaḥ, tataḥ kuto‘nyaḥ pariṇāmo yaddvāreṇ khedasyātma-
lābhaḥ
kevalajñānasya khedo nāstīti sukhamev
hokar thakanevāle ātmāke liye khedake kāraṇ hote haiṁ
haiṁ aise samasta padārthoṁkī jñeyākārarūp (vividhatāko prakāśit karanekā sthānabhūt kevalajñān,
citrit dīvārakī bhān̐ti, svayaṁ) hī anantasvarūp svayamev pariṇamit honese kevalajñān hī
pariṇām hai
Page 106 of 513
PDF/HTML Page 139 of 546
single page version
kevalasukhayorvyatirekaḥ
nāsti, tathaiv ca śuddhātmasarvapradeśeṣu samarasībhāven pariṇamamānānāṁ sahajaśuddhānandaikalakṣaṇasukh-
rasāsvādapariṇatirūpāmātmanaḥ sakāśādabhinnāmanākulatāṁ prati khedo nāsti
hī sukh hai, isaliye kevalajñān aur sukhakā vyatirek kahān̐ hai ?
kiyā gayā hai :
honese vahān̐ thakāvaṭ yā duḥkh nahīṁ hai
atyanta niṣkaṁp -sthir -akṣubdha -anākul hai; aur anākul honese sukhī hai
hai
Page 107 of 513
PDF/HTML Page 140 of 546
single page version
naṣṭa ho cukā hai [punaḥ ] aur [yat tu ] jo [iṣṭaṁ ] iṣṭa hai [tat ] vah sab [labdhaṁ ] prāpta
huā hai
lokālokameṁ vistr̥t honese aur jñān padārthoṁke pārako prāpta honese ve (darśan -jñān)
svacchandatāpūrvak (-svataṁtratāpūrvak, binā aṁkuś, kisīse binā dabe) vikasit haiṁ (isaprakār
darśan -jñānarūp svabhāvake pratighātakā abhāv hai) isaliye svabhāvake pratighātakā abhāv
jisakā kāraṇ hai aisā sukh abhedavivakṣāse kevalajñānakā svarūp hai
che naṣṭa sarva aniṣṭa ne je iṣṭa te sau prāpta che