Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 62-75 ; Shubh-parinam adhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 28

 

Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version

sarveṣṭopalambhācca . yato hi kevalāvasthāyāṁ sukhapratipattivipakṣabhūtasya duḥkhasya sādhanatāmup-
gatamajñānamakhilamev praṇaśyati, sukhasya sādhanībhūtaṁ tu paripūrṇaṁ jñānamupajāyate, tataḥ kevalamev
saukhyamityalaṁ prapaṁcen
..61..
ath kevalināmev pāramārthikasukhamiti śraddhāpayati
ṇo saddahaṁti sokkhaṁ suhesu paramaṁ ti vigadaghādīṇaṁ .
suṇidūṇ te abhavvā bhavvā vā taṁ paḍicchaṁti ..62..
na śraddadhati saukhyaṁ sukheṣu paramamiti vigataghātinām .
śrutvā te abhavyā bhavyā vā tatpratīcchanti ..62..
sukhapratipakṣabhūtamākulatvotpādakamaniṣṭaṁ duḥkhamajñānaṁ ca naṣṭaṁ, yataśca pūrvoktalakṣaṇasukhāvinābhūtaṁ
trailokyodaravivaravartisamastapadārthayugapatprakāśakamiṣṭaṁ jñānaṁ ca labdhaṁ, tato jñāyate kevalināṁ jñānamev
sukhamityabhiprāyaḥ
..61.. ath pāramārthikasukhaṁ kevalināmev, saṁsāriṇāṁ ye manyante te‘bhavyā iti
nirūpayatiṇo saddahaṁti naiv śraddadhati na manyante . kim . sokkhaṁ nirvikāraparamāhlādaikasukham . kathaṁbhūtaṁ
na manyante . suhesu paramaṁ ti sukheṣu madhye tadev paramasukham . keṣāṁ saṁbandhi yatsukham . vigadaghādīṇaṁ
vigataghātikarmaṇāṁ kevalinām . kiṁ kr̥tvāpi na manyante . suṇidūṇ ‘jādaṁ sayaṁ samattaṁ’ ityādi-
pūrvoktagāthātrayakathitaprakāreṇ śrutvāpi . te abhavvā te abhavyāḥ . te hi jīvā vartamānakāle
(prakārāntarase kevalajñānakī sukhasvarūpatā batalāte haiṁ :) aur, keval arthāt
kevalajñān sukh hī hai, kyoṁki sarva aniṣṭoṁkā nāś ho cukā hai aur sampūrṇa iṣṭakī prāpti ho
cukī hai
. keval -avasthāmeṁ, sukhopalabdhike vipakṣabhūt duḥkhoṁke sādhanabhūt ajñānakā
sampūrṇatayā nāś ho jātā hai aur sukhakā sādhanabhūt paripūrṇa jñān utpanna hotā hai, isaliye keval
hī sukh hai
. adhik vistārase bas ho ..61..
ab, aisī śraddhā karāte haiṁ ki kevalajñāniyoṁko hī pāramārthik sukh hotā hai :
anvayārtha :[vigataghātināṁ ] jinake ghātikarma naṣṭa ho gaye haiṁ unakā [saukhyaṁ ]
sukh [sukheṣu paramaṁ ] (sarva) sukhoṁmeṁ param arthāt utkr̥ṣṭa hai’ [iti śrutvā ] aisā vacan sunakar
[na śraddadhati ] jo śraddhā nahīṁ karate [te abhavyāḥ ] ve abhavya haiṁ; [bhavyāḥ vā ] aur bhavya [tat ]
use [pratīcchanti ] svīkār (-ādar) karate haiṁ
usakī śraddhā karate haiṁ ..62..
suṇī ‘ghātikarmavihīnanuṁ sukh sau sukhe utkr̥ṣṭa che’,
śraddhe na teh abhavya che, ne bhavya te saṁmat kare. 62.

Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version

ih khalu svabhāvapratighātādākulatvācca mohanīyādikarmajālaśālināṁ sukhābhāse-
‘pyapāramārthikī sukhamiti rūḍhiḥ . kevalināṁ tu bhagavatāṁ prakṣīṇaghātikarmaṇāṁ svabhāv-
pratighātābhāvādanākulatvācca yathoditasya hetorlakṣaṇasya ca sadbhāvātpāramārthikaṁ sukhamiti
śraddheyam
. na kilaivaṁ yeṣāṁ śraddhānamasti te khalu mokṣasukhasudhāpānadūravartino mr̥gatr̥ṣṇāmbho-
bhāramevābhavyāḥ paśyanti . ye punaridamidānīmev vacaḥ pratīcchanti te śivaśriyo bhājanaṁ
samāsannabhavyāḥ bhavanti . ye tu purā pratīcchanti te tu dūrabhavyā iti ..62..
samyaktvarūpabhavyatvavyaktyabhāvādabhavyā bhaṇyante, na punaḥ sarvathā . bhavvā vā taṁ paḍicchaṁti ye vartamānakāle
samyaktvarūpabhavyatvavyaktipariṇatāstiṣṭhanti te tadanantasukhamidānīṁ manyante . ye ca samyaktvarūp-
bhavyatvavyaktyā bhāvikāle pariṇamiṣyanti te ca dūrabhavyā agre śraddhānaṁ kuryuriti . ayamatrārthaḥ
māraṇārthaṁ talavaragr̥hītataskarasya maraṇamiv yadyapīndriyasukhamiṣṭaṁ na bhavati, tathāpi talavarasthānīy-
cāritramohodayen mohitaḥ sanniruparāgasvātmotthasukhamalabhamānaḥ san sarāgasamyagdr̥ṣṭirātmanindādipariṇato

heyarūpeṇ tadanubhavati
. ye punarvītarāgasamyagdr̥ṣṭayaḥ śuddhopayoginasteṣāṁ, matsyānāṁ sthalagamanamivā-
gnipraveś iv vā, nirvikāraśuddhātmasukhāccyavanamapi duḥkhaṁ pratibhāti . tathā coktam
1. sukhakā kāraṇ svabhāv pratighātakā abhāv hai .
2. sukhakā lakṣaṇ anākulatā hai .
ṭīkā :is lokameṁ mohanīyaādikarmajālavāloṁke svabhāvapratighātake kāraṇ aur
ākulatāke kāraṇ sukhābhās hone par bhī us sukhābhāsako ‘sukh’ kahanekī
apāramārthik rūrḥi hai; aur jinake ghātikarma naṣṭa ho cuke haiṁ aise kevalībhagavānake,
svabhāvapratighātake abhāvake kāraṇ aur ākulatāke kāraṇ sukhake yathokta
1kāraṇakā aur
2lakṣaṇakā sadbhāv honese pāramārthik sukh haiaisī śraddhā karane yogya hai . jinheṁ aisī
śraddhā nahīṁ hai vemokṣasukhake sudhāpānase dūr rahanevāle abhavyamr̥gatr̥ṣṇāke jalasamūhako hī
dekhate (-anubhav karate) haiṁ; aur jo us vacanako isīsamay svīkār(-śraddhā) karate haiṁ ve
śivaśrīke (-mokṣalakṣmīke) bhājanāsannabhavya haiṁ, aur jo āge jākar svīkār kareṁge ve
dūrabhavya haiṁ .
bhāvārtha :‘kevalībhagavānake hī pāramārthik sukh hai’ aisā vacan sunakar jo kabhī
isakā svīkārādarśraddhā nahīṁ karate ve kabhī mokṣa prāpta nahīṁ karate; jo uparokta vacan
sunakar aṁtaraṁgase usakī śraddhā karate haiṁ ve hī mokṣako prāpta karate haiṁ . jo vartamānameṁ śraddhā karate
haiṁ ve āsannabhavya haiṁ aur jo bhaviṣyameṁ śraddhā kareṁge ve dūrabhavya haiṁ ..62..

Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version

ath parokṣajñānināmapāramārthikamindriyasukhaṁ vicārayati
maṇuāsurāmariṁdā ahiddudā iṁdiehiṁ sahajehiṁ .
asahaṁtā taṁ dukkhaṁ ramaṁti visaesu rammesu ..63..
manujāsurāmarendrā abhidrutā indriyaiḥ sahajaiḥ .
asahamānāstadduḥkhaṁ ramante viṣayeṣu ramyeṣu ..63..
amīṣāṁ prāṇināṁ hi pratyakṣajñānābhāvātparokṣajñānamupasarpatāṁ tatsāmagrībhūteṣu svarasat
evendriyeṣu maitrī pravartate . ath teṣāṁ teṣu maitrīmupagatānāmudīrṇamahāmohakālānalakavalitānāṁ
‘‘samasukhaśīlitamanasāṁ cyavanamapi dveṣameti kimu kāmāḥ . sthalamapi dahati jhaṣāṇāṁ kimaṅga
punaraṅgamaṅgārāḥ’’ ..62.. evamabhedanayen kevalajñānamev sukhaṁ bhaṇyate iti kathanamukhyatayā gāthācatuṣṭayen
caturthasthalaṁ gatam . ath saṁsāriṇāmindriyajñānasādhakamindriyasukhaṁ vicārayatimaṇuāsurāmariṁdā manujā-
surāmarendrāḥ . kathaṁbhūtāḥ . ahiddudā iṁdiehiṁ sahajehiṁ abhidrutāḥ kadarthitāḥ dukhitāḥ . kaiḥ . indriyaiḥ
sahajaiḥ . asahaṁtā taṁ dukkhaṁ tadduḥkhodrekamasahamānāḥ santaḥ . ramaṁti visaesu rammesu ramante viṣayeṣu ramyābhāseṣu
iti . ath vistaraḥmanujādayo jīvā amūrtātīndriyajñānasukhāsvādamalabhamānāḥ santaḥ mūrtendriy-
jñānasukhanimittaṁ tannimittapañcendriyeṣu maitrī kurvanti . tataśca taptalohagolakānāmudakākarṣaṇamiv
viṣayeṣu tīvratr̥ṣṇā jāyate . tāṁ tr̥ṣṇāmasahamānā viṣayānanubhavanti iti . tato jñāyate pañcendriyāṇi
ab, parokṣajñānavāloṁke apāramārthik indriyasukhakā vicār karate haiṁ :
anvayārtha :[manujāsurāmarendrāḥ ] manuṣyendra (cakravartī) asurendra aur surendra
[sahajaiḥ indriyaiḥ ] svābhāvik (parokṣajñānavāloṁko jo svābhāvik hai aisī) indriyoṁse
[abhidrutāḥ ] pīṛit vartate hue [tad duḥkhaṁ ] us duḥkhako [asahamānāḥ ] sahan na kar sakanese
[ramyeṣu viṣayeṣu ] ramya viṣayoṁmeṁ [ramante ] ramaṇ karate haiṁ
..63..
ṭīkā :pratyakṣa jñānake abhāvake kāraṇ parokṣa jñānakā āśray lenevāle in
prāṇiyoṁko usakī (-parokṣa jñānakī) sāmagrīrūp indriyoṁke prati nijarasase hī (-svabhāvase
hī) maitrī pravartatī hai
. ab indriyoṁke prati maitrīko prāpta un prāṇiyoṁko, udayaprāpta
mahāmoharūpī kālāgnine grās banā liyā hai, isaliye tapta loheke golekī bhān̐ti (-jaise garam
sur -asur -narapati pīḍit varte sahaj indriyo vaḍe,
nav sahī śake te duḥkh tethī ramya viṣayomāṁ rame
. 63.

Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version

taptāyogolānāmivātyantamupāttatr̥ṣṇānāṁ tadduḥkhavegamasahamānānāṁ vyādhisātmyatāmupagateṣu ramyeṣu
viṣayeṣu ratirupajāyate
. tato vyādhisthānīyatvādindriyāṇāṁ vyādhisātmyasamatvādviṣayāṇāṁ ca na
chadmasthānāṁ pāramārthikaṁ saukhyam ..63..
ath yāvadindriyāṇi tāvatsvabhāvādev duḥkhamevaṁ vitarkayati
jesiṁ visaesu radī tesiṁ dukkhaṁ viyāṇ sabbhāvaṁ .
jai taṁ ṇa hi sabbhāvaṁ vāvāro ṇatthi visayatthaṁ ..64..
yeṣāṁ viṣayeṣu ratisteṣāṁ duḥkhaṁ vijānīhi svābhāvam .
yadi tanna hi svabhāvo vyāpāro nāsti viṣayārtham ..64..
vyādhisthānīyāni, viṣayāśca tatpratīkārauṣadhasthānīyā iti saṁsāriṇāṁ vāstavaṁ sukhaṁ nāsti ..63.. ath
yāvadindriyavyāpārastāvadduḥkhameveti kathayatijesiṁ visaesu radī yeṣāṁ nirviṣayātīndriy-
paramātmasvarūpaviparīteṣu viṣayeṣu ratiḥ tesiṁ dukkhaṁ viyāṇ sabbhāvaṁ teṣāṁ bahirmukhajīvānāṁ
nijaśuddhātmadravyasaṁvittisamutpannanirupādhipāramārthikasukhaviparītaṁ svabhāvenaiv duḥkhamastīti vijānīhi .
kiyā huā lohekā golā pānīko śīghra hī sokh letā hai) atyanta tr̥ṣṇā utpanna huī hai;
us duḥkhake vegako sahan na kar sakanese unheṁ vyādhike pratikārake samān (-rogameṁ thoṛāsā
ārām jaisā anubhav karānevāle upacārake samān) ramya viṣayoṁmeṁ rati utpanna hotī hai
.
isaliye indriyān̐ vyādhi samān honese aur viṣay vyādhike pratikār samān honese chadmasthoṁke
pāramārthik sukh nahīṁ hai
..63..
ab, jahān̐ tak indriyān̐ haiṁ vahān̐ tak svabhāvase hī duḥkh hai, aisā nyāyase niścit
karate haiṁ :
anvayārtha :[yeṣāṁ ] jinheṁ [viṣayeṣu ratiḥ ] viṣayoṁmeṁ rati hai, [teṣāṁ ] unheṁ
[duḥkh ] duḥkh [svābhāvaṁ ] svābhāvik [vijānīhi ] jāno; [hi ] kyoṁki [yadi ] yadi
[tad ] vah duḥkh [svabhāvaṁ na ] svabhāv na ho to [viṣayārthaṁ ] viṣayārthameṁ [vyāpāraḥ ] vyāpār
[na asti ] na ho
..64..
viṣayo viṣe rati jemane, duḥkh che svabhāvik temane;
jo te na hoy svabhāv to vyāpār nahi viṣayo viṣe
. 64.

Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version

yeṣāṁ jīvadavasthāni hatakānīndriyāṇi, na nām teṣāmupādhipratyayaṁ duḥkham, kiṁtu
svābhāvikamev, viṣayeṣu rateravalokanāt . avalokyate hi teṣāṁ stamberamasya kareṇukuṭṭanīgātra-
sparśa iv, saph rasya baḍiśāmiṣasvād iv, indirasya saṁkocasaṁmukhāravindāmod iv, pataṁgasya
pradīpārcīrūp iv, kuraṁgasya mr̥gayugeyasvar iv, durnivārendriyavedanāvaśīkr̥tānāmāsannanipāteṣvapi
viṣayeṣvabhipātaḥ
. yadi punarna teṣāṁ duḥkhaṁ svābhāvikamabhyupagamyet tadopaśāntaśītajvarasya
saṁsvedanamiv, prahīṇadāhajvarasyāranālapariṣek iv, nivr̥ttanetrasaṁrambhasya ca vaṭācūrṇāvacūrṇanamiv,
vinaṣṭakarṇaśūlasya bastamūtrapūraṇamiv, rūḍhavraṇasyālepanadānamiv, viṣayavyāpāro na dr̥śyet
. dr̥śyate
cāsau . tataḥ svabhāvabhūtaduḥkhayogin ev jīvadindriyāḥ parokṣajñāninaḥ ..64..
kasmāditi cet . pañcendriyaviṣayeṣu rateravalokanāt . jai taṁ ṇa sabbhāvaṁ yadi tadduḥkhaṁ svabhāven nāsti
hi sphu ṭaṁ vāvāro ṇatthi visayatthaṁ tarhi viṣayārthaṁ vyāpāro nāsti na ghaṭate . vyādhisthānāmauṣadheṣviv
ṭīkā :jinakī hat (nikr̥ṣṭa, niṁdya) indriyān̐ jīvit (-vidyamān) haiṁ, unheṁ
upādhike kāraṇ (bāhya saṁyogoṁke kāraṇ, aupādhik) duḥkh nahīṁ hai kintu svābhāvik hī
hai, kyoṁki unakī viṣayoṁmeṁ rati dekhī jātī hai
. jaisehāthī hathinīrūpī kuṭṭanīke śarīr-
sparśakī or, machalī baṁsīmeṁ phan̐se hue māṁsake svādakī or, bhramar banda ho jānevāle
kamalake gaṁdhakī or, pataṁgā dīpakakī jyotike rūpakī or aur hiran śikārīke saṁgītake
svarakī or dauṛate hue dikhāī dete haiṁ usīprakār
durnivār indriyavedanāke vaśībhūt hote hue
ve yadyapi viṣayoṁkā nāś ati nikaṭ hai (arthāt viṣay kṣaṇik haiṁ) tathāpi, viṣayoṁkī
or dauṛate dikhāī dete haiṁ
. aur yadi ‘unakā duḥkh svābhāvik hai’ aisā svīkār na kiyā
jāye to jaisejisakā śītajvar upaśāṁt ho gayā hai, vah pasīnā āneke liye upacār
karatā tathā jisakā dāhajvar utar gayā hai vah kān̐jīse śarīrake tāpako utāratā tathā jisakī
ān̐khoṁkā duḥkh dūr ho gayā hai vah vaṭācūrṇa (-śaṁkh ityādikā cūrṇa) ān̐jatā tathā jisakā
karṇaśūl naṣṭa ho gayā ho vah kānameṁ phi ra bakarekā mūtra ḍālatā dikhāī nahīṁ detā aur
jisakā ghāv bhar jātā hai vah phi ra lep karatā dikhāī nahīṁ detā
isīprakār unake viṣay
vyāpār dekhanemeṁ nahīṁ ānā cāhiye; kintu unake vah (viṣayapravr̥tti) to dekhī jātī hai .
isase (siddha huā ki) jinake indriyān̐ jīvit haiṁ aise parokṣajñāniyoṁke duḥkh svābhāvik
hī hai
.
bhāvārtha :parokṣajñāniyoṁke svabhāvase hī duḥkh hai, kyoṁki unake viṣayoṁmeṁ rati
vartatī hai; kabhī -kabhī to ve, asahya tr̥ṣṇākī dāhase (-tīvra icchārūpī duḥkhake kāraṇ)

Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version

ath muktātmasukhaprasiddhaye śarīrasya sukhasādhanatāṁ pratihanti
pappā iṭṭhe visaye phāsehiṁ samasside sahāveṇ .
pariṇamamāṇo appā sayamev suhaṁ ṇa havadi deho ..65..
prāpyeṣṭān viṣayān sparśaiḥ samāśritān svabhāven .
pariṇamamān ātmā svayamev sukhaṁ na bhavati dehaḥ ..65..
asya khalvātmanaḥ saśarīrāvasthāyāmapi na śarīraṁ sukhasādhanatāmāpadyamānaṁ paśyāmaḥ,
yatastadāpi pītonmattakarasairiv prakr̥ṣṭamohavaśavartibhirindriyairime‘smākamiṣṭā iti krameṇ
viṣayārthaṁ vyāpāro dr̥śyate cettat ev jñāyate duḥkhamastītyabhiprāyaḥ ..64.. evaṁ paramārthenendriyasukhasya
duḥkhasthāpanārthaṁ gāthādvayaṁ gatam . ath muktātmanāṁ śarīrābhāve‘pi sukhamastīti jñāpanārthaṁ śarīraṁ sukh-
kāraṇaṁ na syāditi vyaktīkarotipappā prāpya . kān . iṭṭhe visae iṣṭapañcendriyaviṣayān . kathaṁbhūtān .
pra. 15
marane takakī paravāh na karake kṣaṇik indriyaviṣayoṁmeṁ kūd paṛate haiṁ . yadi unheṁ svabhāvase
hī duḥkh na ho to viṣayoṁmeṁ rati hī na honī cāhiye . jisake śarīrakā dāh duḥkh naṣṭa ho
gayā ho vah bāhya śītopacārameṁ rati kyoṁ karegā ? isase siddha huā ki parokṣajñāniyoṁke duḥkh
svābhāvik hī hai
..64..
ab, mukta ātmāke sukhakī prasiddhike liye, śarīr sukhakā sādhan honekī bātakā
khaṁḍan karate haiṁ . (siddha bhagavānake śarīrake binā bhī sukh hotā hai yah bāt spaṣṭa samajhāneke
liye, saṁsārāvasthāmeṁ bhī śarīr sukhakāindriyasukhakāsādhan nahīṁ hai, aisā niścit
karate haiṁ) :
anvayārtha :[sparśaiḥ samāśritān ] sparśanādik indriyān̐ jinakā āśray letī haiṁ aise
[iṣṭān viṣayān ] iṣṭa viṣayoṁko [prāpya ] pākar [svabhāven ] (apane śuddha) svabhāvase
[pariṇamamānaḥ ] pariṇaman karatā huā [ātmā ] ātmā [svayamev ] svayaṁ hī [sukh ] sukharūp
(-indriyasukharūp) hotā hai [dehaḥ na bhavati ] deh sukharūp nahīṁ hotī
..65..
ṭīkā :vāstavameṁ is ātmāke liye saśarīr avasthāmeṁ bhī śarīr sukhakā sādhan
ho aisā hameṁ dikhāī nahīṁ detā; kyoṁki tab bhī, mānoṁ unmādajanak madirākā pān kiyā ho
indriyasamāśrit iṣṭa viṣayo pāmīne, nij bhāvathī
jīv praṇamato svayamev sukharūp thāy, deh thato nathī
. 65.

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version

viṣayānabhipatadbhirasamīcīnavr̥ttitāmanubhavannuparuddhaśaktisāreṇāpi jñānadarśanavīryātmaken niścay-
kāraṇatāmupāgaten svabhāven pariṇamamānaḥ svayamevāyamātmā sukhatāmāpadyate
. śarīraṁ tvacetan-
tvādev sukhatvapariṇaterniścayakāraṇatāmanupagacchanna jātu sukhatāmupaḍhaukat iti ..65..
athaitadev dr̥ḍhayati
egaṁteṇ hi deho suhaṁ ṇa dehissa kuṇadi sagge vā .
visayavaseṇ du sokkhaṁ dukkhaṁ vā havadi sayamādā ..66..
phāsehiṁ samasside sparśanādīndriyarahitaśuddhātmatattvavilakṣaṇaiḥ sparśanādibhirindriyaiḥ samāśritān samyak
prāpyān grāhyān, itthaṁbhūtān viṣayān prāpya . sa kaḥ . appā ātmā kartā . kiṁviśiṣṭaḥ . sahāveṇ
pariṇamamāṇo anantasukhopādānabhūtaśuddhātmasvabhāvaviparītenāśuddhasukhopādānabhūtenāśuddhātmasvabhāven
pariṇamamānaḥ . itthaṁbhūtaḥ san sayamev suhaṁ svayamevendriyasukhaṁ bhavati pariṇamati . ṇa havadi deho dehaḥ
1. indriyasukharūp pariṇaman karanevāle ātmākī jñānadarśan -vīryātmak svabhāvakī utkr̥ṣṭa śakti ruk gaī hai
arthāt svabhāv aśuddha ho gayā hai .
ekāṁtathī svargey deh kare nahīṁ sukh dehīne,
paṇ viṣayavaś svayamev ātmā sukh vā duḥkh thāy che
. 66.
aisī, prabal mohake vaś vartanevālī, ‘yah (viṣay) hameṁ iṣṭa hai’ isaprakār viṣayoṁkī or dauṛatī
huī indriyoṁke dvārā asamīcīn (ayogya) pariṇatikā anubhav karanese jisakī
1śaktikī
utkr̥ṣṭatā (-param śuddhatā) ruk gaī hai aise bhī (apane) jñān -darśan -vīryātmak svabhāvameṁ
jo ki (sukhake) niścayakāraṇarūp haipariṇaman karatā huā yah ātmā svayamev sukhatvako
prāpta karatā hai, (-sukharūp hotā hai;) aur śarīr to acetan hī honese sukhatvapariṇatikā
niścay -kāraṇ na hotā huā kiṁcit mātra bhī sukhatvako prāpta nahīṁ karatā
.
bhāvārtha :saśarīr avasthāmeṁ bhī ātmā hī sukharūp (-indriyasukharūp) pariṇatimeṁ
pariṇaman karatā hai, śarīr nahīṁ; isaliye saśarīr avasthāmeṁ bhī sukhakā niścay kāraṇ ātmā
hī hai arthāt indriyasukhakā bhī vāstavik kāraṇ ātmākā hī aśuddha svabhāv hai
. aśuddha
svabhāvameṁ pariṇamit ātmā hī svayamev indriyasukharūp hotā hai usameṁ śarīr kāraṇ nahīṁ hai;
kyoṁki sukharūp pariṇati aur śarīr sarvathā bhinna honeke kāraṇ sukh aur śarīrameṁ niścayase
kiṁcitmātra bhī kāryakāraṇatā nahīṁ hai
..65..
ab, isī bātako dr̥rḥ karate haiṁ :

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version

ekānten hi dehaḥ sukhaṁ na dehinaḥ karoti svarge vā .
viṣayavaśen tu saukhyaṁ duḥkhaṁ vā bhavati svayamātmā ..66..
ayamatra siddhānto yaddivyavaikriyikatve‘pi śarīraṁ na khalu sukhāy kalpyetetīṣṭānām-
niṣṭānāṁ vā viṣayāṇāṁ vaśen sukhaṁ vā duḥkhaṁ vā svayamevātmā syāt ..66..
athātmanaḥ svayamev sukhapariṇāmaśaktiyogitvādviṣayāṇāmakiṁcitkaratvaṁ dyotayati
timiraharā jai diṭṭhī jaṇassa dīveṇ ṇatthi kāyavvaṁ .
tah sokkhaṁ sayamādā visayā kiṁ tattha kuvvaṁti ..67..
punaracetanatvātsukhaṁ na bhavatīti . ayamatrārthaḥkarmāvr̥tasaṁsārijīvānāṁ yadindriyasukhaṁ tatrāpi jīv
upādānakāraṇaṁ, na ca dehaḥ . dehakarmarahitamuktātmanāṁ punaryadanantātīndriyasukhaṁ tatra viśeṣeṇātmaiv
kāraṇamiti ..65.. ath manuṣyaśarīraṁ mā bhavatu, devaśarīraṁ divyaṁ tatkil sukhakāraṇaṁ bhaviṣyatītyāśaṅkāṁ
nirākarotiegaṁteṇ hi deho suhaṁ ṇa dehissa kuṇadi ekānten hi sphu ṭaṁ dehaḥ kartā sukhaṁ na karoti .
kasya . dehinaḥ saṁsārijīvasya . kva . sagge vā āstāṁ tāvanmanuṣyāṇāṁ manuṣyadehaḥ sukhaṁ na karoti, svarge
anvayārtha :[ekānten hi ] ekāṁtase arthāt niyamase [svarge vā ] svargameṁ bhī
[dehaḥ ] śarīr [dehinaḥ ] śarīrī (-ātmāko) [sukhaṁ na karoti ] sukh nahīṁ detā [viṣayavaśen
tu ]
parantu viṣayoṁke vaśase [saukhyaṁ duḥkhaṁ vā ] sukh athavā duḥkharūp [svayaṁ ātmā bhavati ]
svayaṁ ātmā hotā hai
..66..
ṭīkā :yahān̐ yah siddhāṁt hai kibhale hī divya vaikriyik tā prāpta ho tathāpi
‘śarīr sukh nahīṁ de sakatā’; isaliye, ātmā svayaṁ hī iṣṭa athavā aniṣṭa viṣayoṁke vaśase sukh
athavā duḥkharūp svayaṁ hī hotā hai
.
bhāvārtha :śarīr sukh -duḥkh nahīṁ detā . devoṁkā uttam vaikriyik śarīr sukhakā
kāraṇ nahīṁ hai aur nārakiyoṁkā śarīr duḥkhakā kāraṇ nahīṁ hai . ātmā svayaṁ hī iṣṭa -aniṣṭa
viṣayoṁke vaś hokar sukh -duḥkhakī kalpanārūpameṁ pariṇamit hotā hai ..66..
ab, ātmā svayaṁ hī sukhapariṇāmakī śaktivālā honese viṣayoṁkī akiṁcitkaratā
batalāte haiṁ :
jo dr̥ṣṭi prāṇīnī timirahar, to kārya che nahi dīpathī;
jyāṁ jīv svayaṁ sukh pariṇame, viṣayo kare che śuṁ tahīṁ ?
.67.

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version

timiraharā yadi dr̥ṣṭirjanasya dīpen nāsti kartavyam .
tathā saukhyaṁ svayamātmā viṣayāḥ kiṁ tatra kurvanti ..67..
yathā hi keṣāṁcinnaktaṁcarāṇāṁ cakṣuṣaḥ svayamev timiravikaraṇaśaktiyogitvānna
tadapākaraṇapravaṇen pradīpaprakāśādinā kāryaṁ, evamasyātmanaḥ saṁsāre muktau vā svayamev
sukhatayā pariṇamamānasya sukhasādhanadhiyā abudhairmudhādhyāsyamānā api viṣayāḥ kiṁ hi nām
kuryuḥ
..67..
vā yo‘sau divyo devadehaḥ so‘pyupacāraṁ vihāy sukhaṁ na karoti . visayavaseṇ du sokkhaṁ dukkhaṁ vā
havadi sayamādā kiṁtu niścayen nirviṣayāmūrtasvābhāvikasadānandaikasukhasvabhāvo‘pi vyavahāreṇānādi-
karmabandhavaśādviṣayādhīnatven pariṇamya sāṁsārikasukhaṁ duḥkhaṁ vā svayamātmaiv bhavati, na ca deh
ityabhiprāyaḥ
..66.. evaṁ muktātmanāṁ dehābhāve‘pi sukhamastīti parijñānārthaṁ saṁsāriṇāmapi dehaḥ
sukhakāraṇaṁ na bhavatītikathanarūpeṇ gāthādvayaṁ gatam . athātmanaḥ svayamev sukhasvabhāvatvānniścayen
yathā dehaḥ sukhakāraṇaṁ na bhavati tathā viṣayā apīti pratipādayatijai yadi diṭṭhī naktaṁcarajanasya dr̥ṣṭiḥ
timiraharā andhakāraharā bhavati jaṇassa janasya dīveṇ ṇatthi kāyavvaṁ dīpen nāsti kartavyaṁ . tasya
pradīpādīnāṁ yathā prayojanaṁ nāsti tah sokkhaṁ sayamādā visayā kiṁ tattha kuvvaṁti tathā
anvayārtha :[yadi ] yadi [janasya dr̥ṣṭiḥ ] prāṇīkī dr̥ṣṭi [timiraharā ]
timiranāśak ho to [dīpen nāsti kartavyaṁ ] dīpakase koī prayojan nahīṁ hai, arthāt dīpak kuch
nahīṁ kar sakatā, [tathā ] usīprakār jahān̐ [ātmā ] ātmā [svayaṁ ] svayaṁ [saukhyaṁ ] sukharūp
pariṇaman karatā hai [tatra ] vahān̐ [viṣayāḥ ] viṣay [kiṁ kurvanti ] kyā kar sakate haiṁ ?
..67..
ṭīkā :jaise kinhīṁ niśācaroṁke (ullū, sarpa, bhūt ityādi) netra svayamev
andhakārako naṣṭa karanekī śaktivāle hote haiṁ isaliye unheṁ aṁdhakār nāśak svabhāvavāle
dīpak -prakāśādise koī prayojan nahīṁ hotā, (unheṁ dīpak -prakāś kuch nahīṁ karatā,)
isīprakār
yadyapi ajñānī ‘viṣay sukhake sādhan haiṁ’ aisī buddhike dvārā vyartha hī viṣayoṁkā
adhyās (-āśray) karate haiṁ tathāpisaṁsārameṁ yā muktimeṁ svayamev sukharūp pariṇamit is
ātmāko viṣay kyā kar sakate haiṁ ?
bhāvārtha :saṁsārameṁ yā mokṣameṁ ātmā apane āp hī sukharūp pariṇamit hotā hai;
usameṁ viṣay akiṁcitkar haiṁ arthāt kuch nahīṁ kar sakate . ajñānī viṣayoṁko sukhakā kāraṇ
mānakar vyartha hī unakā avalaṁban lete haiṁ ..67..

Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version

athātmanaḥ sukhasvabhāvatvaṁ dr̥ṣṭānten dr̥ḍhayati
sayamev jahādicco tejo uṇho ya devadā ṇabhasi .
siddho vi tahā ṇāṇaṁ suhaṁ ca loge tahā devo ..68..
svayamev yathādityastejaḥ uṣṇaśca devatā nabhasi .
siddho‘pi tathā jñānaṁ sukhaṁ ca loke tathā devaḥ ..68..
yathā khalu nabhasi kāraṇāntaramanapekṣyaiv svayamev prabhākaraḥ prabhūtaprabhābhārabhāsvar-
svarūpavikasvaraprakāśaśālitayā tejaḥ, yathā ca kādācitkauṣṇyapariṇatāyaḥpiṇḍavannitya-
mevauṣṇyapariṇāmāpannatvāduṣṇaḥ, yathā ca devagatināmakarmodayānuvr̥ttivaśavartisvabhāvatayā devaḥ;
nirviṣayāmūrtasarvapradeśāhlādakasahajānandaikalakṣaṇasukhasvabhāvo niścayenātmaiv, tatra muktau saṁsāre vā
viṣayāḥ kiṁ kurvanti, na kimapīti bhāvaḥ ..67.. athātmanaḥ sukhasvabhāvatvaṁ jñānasvabhāvatvaṁ ca punarapi
dr̥ṣṭānten dr̥ḍhayatisayamev jahādicco tejo uṇho ya devadā ṇabhasi kāraṇāntaraṁ nirapekṣya svayamev yathādityaḥ
svaparaprakāśarūpaṁ tejo bhavati, tathaiv ca svayamevoṣṇo bhavati, tathā cājñānijanānāṁ devatā bhavati . kva
sthitaḥ . nabhasi ākāśe . siddho vi tahā ṇāṇaṁ suhaṁ ca siddho‘pi bhagavāṁstathaiv kāraṇāntaraṁ nirapekṣya
svabhāvenaiv svaparaprakāśakaṁ kevalajñānaṁ, tathaiv paramatr̥ptirūpamanākulatvalakṣaṇaṁ sukham . kva . loge
1. jaise lohekā golā kabhī uṣṇatāpariṇāmase pariṇamatā hai vaise sūrya sadā hī uṣṇatāpariṇāmase pariṇamā huā
.
jyam ābhamāṁ svayamev bhāskar uṣṇa, dev, prakāś che,
svayamev loke siddha paṇ tyam jñān, sukh ne dev che
. 68.
ab, ātmākā sukhasvabhāvatva dr̥ṣṭānta dek ra dr̥rḥ karate haiṁ :
anvayārtha :[yathā ] jaise [nabhasi ] ākāśameṁ [ādityaḥ ] sūrya [svayamev ]
apane āp hī [tejaḥ ] tej, [uṣṇaḥ ] uṣṇa [ca ] aur [devatā ] dev hai, [tathā ] usīprakār
[loke ] lokameṁ [siddhaḥ api ] siddha bhagavān bhī (svayamev) [jñānaṁ ] jñān [sukhaṁ ca ] sukh
[tathā devaḥ ] aur dev haiṁ
..68..
ṭīkā :jaise ākāśameṁ anya kāraṇakī apekṣā rakhe binā hī sūrya (1) svayamev
atyadhik prabhāsamūhase camakate hue svarūpake dvārā vikasit prakāśayukta honese tej hai, (2)
kabhī
1uṣṇatārūp pariṇamit loheke golekī bhān̐ti sadā uṣṇatā -pariṇāmako prāpta honese uṣṇa
hai, aur (3) devagatināmakarmake dhārāvāhik udayake vaśavartī svabhāvase dev hai; isīprakār

Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version

tathaiv loke kāraṇāṁtaramanapekṣyaiv svayamev bhagavānātmāpi svaparaprakāśanasamarthanirvitathānanta-
śaktisahajasaṁvedanatādātmyāt
jñānaṁ, tathaiv cātmatr̥ptisamupajātaparinirvr̥ttipravartitānākulatva-
susthitatvāt saukhyaṁ, tathaiv cāsannātmatattvopalambhalabdhavarṇajanamānasaśilāstambhotkīrṇa-
samudīrṇadyutistutiyogidivyātmasvarūpatvāddevaḥ . ato‘syātmanaḥ sukhasādhanābhāsairviṣayaiḥ
paryāptam ..68.. iti ānandaprapaṁcaḥ .
jagati . tahā devo nijaśuddhātmasamyakśraddhānjñānānuṣṭhānarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisamutpanna-
sundarānandasyandisukhāmr̥tapānapipāsitānāṁ gaṇadharadevādiparamayogināṁ devendrādīnāṁ cāsannabhavyānāṁ manasi
nirantaraṁ paramārādhyaṁ, tathaivānantajñānādiguṇastavanen stutyaṁ ca yaddivyamātmasvarūpaṁ tatsvabhāvatvāttathaiv

devaśceti
. tato jñāyate muktātmanāṁ viṣayairapi prayojanaṁ nāstīti ..68.. evaṁ svabhāvenaiv
sukhasvabhāvatvādviṣayā api muktātmanāṁ sukhakāraṇaṁ na bhavantītikathanarūpeṇ gāthādvayaṁ gatam . athedānīṁ
śrīkundakundācāryadevāḥ pūrvoktalakṣaṇānantasukhādhārabhūtaṁ sarvajñaṁ vastustaven namaskurvanti
1. parinirvr̥tti = mokṣa; paripūrṇatā; antim sampūrṇa sukh. (parinirvr̥tti ātmatr̥ptise hotī hai arthāt ātmatr̥ptikī
parākāṣṭhā hī parinirvr̥tti hai .)
2. śilāstaṁbh = pattharakā khaṁbhā .
3. dyuti = divyatā; bhavyatā, mahimā (gaṇadharadevādi budh janoṁke manameṁ śuddhātmasvarūpakī divyatākā stutigān
utkīrṇa ho gayā hai .)
lokameṁ anya kāraṇakī apekṣā rakhe binā hī bhagavān ātmā svayamev hī (1) svaparako
prakāśit karanemeṁ samartha nirvitath (
saccī) ananta śaktiyukta sahaj saṁvedanake sāth tādātmya
honese jñān hai, (2) ātmatr̥ptise utpanna honevālī jo 1parinivr̥tti hai; usameṁ pravartamān
anākulatāmeṁ susthitatāke kāraṇ saukhya hai, aur (3) jinheṁ ātmatattvakī upalabdhi nikaṭ
hai aise budh janoṁke manarūpī
2śilāstaṁbhameṁ jisakī atiśay 3dyuti stuti utkīrṇa hai aisā
divya ātmasvarūpavān honese dev hai . isaliye is ātmāko sukhasādhanābhās (-jo sukhake
sādhan nahīṁ haiṁ parantu sukhake sādhan honekā ābhāsamātra jinameṁ hotā hai aise) viṣayoṁse
bas ho
.
bhāvārtha :siddha bhagavān kisī bāhya kāraṇakī apekṣāke binā apane āp hī
svaparaprakāśak jñānarūp haiṁ, ananta ātmik ānandarūp haiṁ aur aciṁtya divyatārūp haiṁ . siddha
bhagavānakī bhān̐ti hī sarva jīvoṁkā svabhāv hai; isaliye sukhārthī jīvoṁko viṣayālambī bhāv
choṛakar nirālambī paramānandasvabhāvarūp pariṇaman karanā cāhiye
.
-: isaprakār ānanda -adhikār pūrṇa huā :-

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version

ath śubhapariṇāmādhikāraprārambhaḥ .
athendriyasukhasvarūpavicāramupakramamāṇastatsādhanasvarūpamupanyasyati
devadajadigurupūjāsu cev dāṇammi vā susīlesu .
uvavāsādisu ratto suhovaogappago appā ..69..
devatāyatigurupūjāsu caiv dāne vā suśīleṣu .
upavāsādiṣu raktaḥ śubhopayogātmak ātmā ..69..
tejo diṭṭhī ṇāṇaṁ iḍḍhī sokkhaṁ tahev īsariyaṁ .
tihuvaṇapahāṇadaiyaṁ māhappaṁ jassa so ariho ..3..
tejo diṭṭhī ṇāṇaṁ iḍḍhī sokkhaṁ tahev īsariyaṁ tihuvaṇapahāṇadaiyaṁ tejaḥ prabhāmaṇḍalaṁ,
jagattrayakālatrayavastugatayugapatsāmānyāstitvagrāhakaṁ kevaladarśanaṁ, tathaiv samastaviśeṣāstitvagrāhakaṁ
kevalajñānaṁ, r̥ddhiśabden samavasaraṇādilakṣaṇā vibhūtiḥ, sukhaśabdenāvyābādhānantasukhaṁ, tatpadābhi-

lāṣeṇ indrādayo‘pi bhr̥tyatvaṁ kurvantītyevaṁlakṣaṇamaiśvaryaṁ, tribhuvanādhīśānāmapi vallabhatvaṁ daivaṁ bhaṇyate
.
māhappaṁ jassa so ariho itthaṁbhūtaṁ māhātmyaṁ yasya so‘rhan bhaṇyate . iti vastustavanarūpeṇ namaskāraṁ
kr̥tavantaḥ ..



3.. ath tasyaiv bhagavataḥ siddhāvasthāyāṁ guṇastavanarūpeṇ namaskāraṁ ku rvanti
taṁ guṇado adhigadaraṁ avicchidaṁ maṇuvadevapadibhāvaṁ .
apuṇabbhāvaṇibaddhaṁ paṇamāmi puṇo puṇo siddhaṁ ..4..
paṇamāmi namaskaromi puṇo puṇo punaḥ punaḥ . kam . taṁ siddhaṁ paramāgamaprasiddhaṁ siddham .
kathaṁbhūtam . guṇado adhigadaraṁ avyābādhānantasukhādiguṇairadhikataraṁ samadhikataraguṇam . punarapi kathaṁ-
-: ab, yahān̐ śubh pariṇāmakā adhikār prārambha hotā hai :-
ab, indriyasukhasvarūp sambandhī vicāroṁko lekar, usake (indriy sukhake) sādhanakā
(-śubhopayogakā) svarūp kahate haiṁ :
anvayārtha :[devatāyatigurupūjāsu ] dev, guru aur yatikī pūjāmeṁ, [dāne ca ev ]
dānameṁ [suśīleṣu vā ] evaṁ suśīloṁmeṁ [upavāsādiṣu ] aur upavāsādikameṁ [raktaḥ ātmā ]
līn ātmā [śubhopayogātmakaḥ ] śubhopayogātmak hai
..69..
guru -dev -yatipūjā viṣe, vaḷī dān ne suśīlo viṣe,
jīv rakta upavāsādike, śubh -upayogasvarūp che
. 69.

Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version

yadāyamātmā duḥkhasya sādhanībhūtāṁ dveṣarūpāmindriyārthānurāgarūpāṁ cāśubhopayog-
bhūmikāmatikramya devaguruyatipūjādānaśīlopavāsaprītilakṣaṇaṁ dharmānurāgamaṁgīkaroti tadendriy-
sukhasya sādhanībhūtāṁ śubhopayogabhūmikāmadhirūḍho‘bhilapyet
..69..
bhūtam . avicchidaṁ maṇuvadevapadibhāvaṁ yathā pūrvamarhadavasthāyāṁ manujadevendrādayaḥ samavaśaraṇe samāgatya
namaskurvanti ten prabhutvaṁ bhavati, tadatikrāntatvādatikrāntamanujadevapatibhāvam . punaśca kiṁviśiṣṭam .
apuṇabbhāvaṇibaddhaṁ dravyakṣetrādipañcaprakārabhavādvilakṣaṇaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvanijātmopalambhalakṣaṇo yo‘sau
mokṣastasyādhīnatvādapunarbhāvanibaddhamiti bhāvaḥ ..4.. evaṁ namaskāramukhyatven gāthādvayaṁ gatam . iti
gāthāṣṭaken pañcamasthalaṁ jñātavyam . evamaṣṭādaśagāthābhiḥ sthalapañcake na sukhaprapañcanāmāntarādhikāro
gataḥ . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsur’ ityādi caturdaśagāthābhiḥ pīṭhikā gatā, tadanantaraṁ
saptagāthābhiḥ sāmānyasarvajñasiddhiḥ, tadanantaraṁ trayastriṁśadgāthābhiḥ jñānaprapañcaḥ, tadanantar-
maṣṭādaśagāthābhiḥ sukhaprapañca iti samudāyen dvāsaptatigāthābhirantarādhikāracatuṣṭayen
śuddhopayogādhikāraḥ
samāptaḥ
.. it ūrddhvaṁ pañcaviṁśatigāthāparyantaṁ jñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhāno‘dhikāraḥ prārabhyate . tatra
pañcaviṁśatigāthāmadhye prathamaṁ tāvacchubhāśubhaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ ‘devadajadiguru’ ityādi
daśagāthāparyantaṁ prathamajñānakaṇḍikā kathyate
. tadanantaramāptātmasvarūpaparijñānaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ
‘cattā pāvāraṁbhaṁ’ ityādi saptagāthāparyantaṁ dvitīyajñānakaṇḍikā . athānantaraṁ dravyaguṇaparyāyaparijñānaviṣaye
mūḍhatvanirāk raṇārthaṁ ‘davvādīesu’ ityādi gāthāṣaṭka paryantaṁ tr̥tīyajñānak ṇḍikā . tadanantaraṁ svapar-
tattvaparijñānaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ ‘ṇāṇappagaṁ’ ityādi gāthādvayen caturthajñānakaṇḍikā . iti
jñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhānādhikāre samudāyapātanikā . athedānīṁ prathamajñānakaṇḍikāyāṁ svatantra-
vyākhyānen gāthācatuṣṭayaṁ, tadanantaraṁ puṇyaṁ jīvasya viṣayatr̥ṣṇāmutpādayatīti kathanarūpeṇ gāthācatuṣṭayaṁ,
tadanantaramupasaṁhārarūpeṇ gāthādvayaṁ, iti sthalatrayaparyantaṁ krameṇ vyākhyānaṁ kriyate
. tadyathā --ath yadyapi
pūrvaṁ gāthāṣaṭkenendriyasukhasvarūpaṁ bhaṇitaṁ tathāpi punarapi tadev vistareṇ kathayan san tatsādhakaṁ
śubhopayogaṁ pratipādayati, athavā dvitīyapātanikā --pīṭhikāyāṁ yacchubhopayogasvarūpaṁ sūcitaṁ

tasyedānīmindriyasukhaviśeṣavicāraprastāve tatsādhakatven viśeṣavivaraṇaṁ karoti ---
devadajadigurupūjāsu cev
dāṇammi vā susīlesu
devatāyatigurupūjāsu caiv dāne vā suśīleṣu
uvavāsādisu ratto tathaivopavāsādiṣu ca
rakta āsaktaḥ appā jīvaḥ suhovaogappago śubhopayogātmako bhaṇyate iti . tathāhidevatā
ṭīkā :jab yah ātmā duḥkhakī sādhanā bhūt aisī dveṣarūp tathā indriy viṣayakī
anurāgarūp aśubhopayog bhūmikākā ullaṁghan karake, dev -guru -yatikī pūjā, dān, śīl aur
upavāsādikake prītisvarūp dharmānurāgako aṁgīkār karatā hai tab vah indriyasukhakī sādhanabhūt
śubhopayogabhūmikāmeṁ ārūrḥ kahalātā hai
.

Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version

ath śubhopayogasādhyatvenendriyasukhamākhyāti
jutto suheṇ ādā tirio vā māṇuso va devo vā .
bhūdo tāvadi kālaṁ lahadi suhaṁ iṁdiyaṁ vivihaṁ ..70..
yuktaḥ śubhen ātmā tiryagvā mānuṣo vā devo vā .
bhūtastāvatkālaṁ labhate sukhamaindriyaṁ vividham ..70..
ayamātmendriyasukhasādhanībhūtasya śubhopayogasya sāmarthyāttadadhiṣṭhānabhūtānāṁ tiryagmānuṣ-
nirdoṣiparamātmā, indriyajayen śuddhātmasvarūpaprayatnaparo yatiḥ, svayaṁ bhedābhedaratnatrayārādhakastadarthināṁ
bhavyānāṁ jinadīkṣādāyako guruḥ, pūrvoktadevatāyatigurūṇāṁ tatpratibimbādīnāṁ ca yathāsaṁbhavaṁ dravyabhāvarūpā
pūjā, āhārādicaturvidhadānaṁ ca ācārādikathitaśīlavratāni tathaivopavāsādijinaguṇasaṁpattyādividhi-

viśeṣāśva
. eteṣu śubhānuṣṭhāneṣu yo‘sau rataḥ dveṣarūpe viṣayānurāgarūpe cāśubhānuṣṭhāne virataḥ, sa jīvaḥ
પ્ર. ૧૬
bhāvārtha :sarva doṣ rahit paramātmā vah dev haiṁ; bhedābhed ratnatrayake svayaṁ ārādhak
tathā us ārādhanāke arthī anya bhavya jīvoṁko jinadīkṣā denevāle ve guru haiṁ; indriyajay karake
śuddhātmasvarūpameṁ prayatnaparāyaṇ ve yati haiṁ
. aise dev -guru -yatikī athavā unakī pratimākī
pūjāmeṁ, āhārādik caturvidh dānameṁ, ācārāṁgādi śāstroṁmeṁ kahe hue śīlavratoṁmeṁ tathā
upavāsādik tapameṁ prītikā honā vah dharmānurāg hai
. jo ātmā dveṣarūp aur viṣayānurāgarūp
aśubhopayogako pār karake dharmānurāgako aṁgīkār karatā hai vah śubhopayogī hai ..69..
ab, indriyasukhako śubhopayogake sādhyake rūpameṁ (arthāt śubhopayog sādhan hai aur
unakā sādhya indriyasukh hai aisā) kahate haiṁ :
anvayārtha :[śubhen yuktaḥ ] śubhopayogayukta [ātmā ] ātmā [tiryak
vā ] tiryaṁc, [mānuṣaḥ vā ] manuṣya [devaḥ vā ] athavā dev [bhūtaḥ ] hokar, [tāvatkālaṁ ]
utane samay tak [vividhaṁ ] vividh [aindriyaṁ sukhaṁ ] indriyasukh [labhate ] prāpta karatā
hai
..70..
ṭīkā :yah ātmā indriyasukhake sādhanabhūt śubhopayogakī sāmarthyase usake
adhiṣṭhānabhūt (-indriyasukhake sthānabhūt -ādhārabhūt aisī) tiryaṁc, manuṣya aur devatvakī
śubhayukta ātmā dev vā tiryaṁc vā mānav bane;
te paryaye tāvatsamay indriyasukh vidhavidh lahe
. 70.

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version

devatvabhūmikānāmanyatamāṁ bhūmikāmavāpya yāvatkālamavatiṣṭhate, tāvatkālamanekaprakāramindriyasukhaṁ
samāsādayatīti
..70..
athaivamindriyasukhamutkṣipya duḥkhatve prakṣipati
sokkhaṁ sahāvasiddhaṁ ṇatthi surāṇaṁ pi siddhamuvadese .
te dehavedaṇaṭṭā ramaṁti visaesu rammesu ..71..
saukhyaṁ svabhāvasiddhaṁ nāsti surāṇāmapi siddhamupadeśe .
te dehavedanārtā ramante viṣayeṣu ramyeṣu ..71..
śubhopayogī bhavatīti sūtrārthaḥ ..69.. ath pūrvoktaśubhopayogen sādhyamindriyasukhaṁ kathayati ---suheṇ
jutto ādā yathā niścayaratnatrayātmakaśuddhopayogen yukto mukto bhūtvā‘yaṁ jīvo‘nantakālamatīndriyasukhaṁ
labhate, tathā pūrvasūtroktalakṣaṇaśubhopayogen yuktaḥ pariṇato‘yamātmā tirio vā māṇuso va devo vā bhūdo
tiryagmanuṣyadevarūpo bhūtvā
tāvadi kālaṁ tāvatkālaṁ svakīyāyuḥparyantaṁ lahadi suhaṁ iṁdiyaṁ vivihaṁ indriyajaṁ
vividhaṁ sukhaṁ labhate, iti sūtrābhiprāyaḥ ..70.. ath pūrvoktamindriyasukhaṁ niścayanayen duḥkhamevetyup-
diśati ---sokkhaṁ sahāvasiddhaṁ rāgādyupādhirahitaṁ cidānandaikasvabhāvenopādānakāraṇabhūten siddhamutpannaṁ
yatsvābhāvikasukhaṁ tatsvabhāvasiddhaṁ bhaṇyate . tacca ṇatthi surāṇaṁ pi āstāṁ manuṣyādīnāṁ sukhaṁ
devendrādīnāmapi nāsti siddhamuvadese iti siddhamupadiṣṭamupadeśe paramāgame . te dehavedaṇaṭṭā ramaṁti visaesu rammesu
tathābhūtasukhābhāvātte devādayo dehavedanārtāḥ pīḍitāḥ kadarthitāḥ santo ramante viṣayeṣu ramyābhāseṣviti .
ath vistaraḥ ---adhobhāge saptanarakasthānīyamahā‘jagaraprasāritamukhe, koṇacatuṣke tu krodhamānamāyā-
bhūmikāoṁmeṁse kisī ek bhūmikāko prāpta karake jitane samay tak (usameṁ) rahatā hai, utane
samay tak anek prakārakā indriyasukh prāpta karatā hai
..70..
isaprakār indriyasukhakī bāt uṭhākar ab indriyasukhako duḥkhapanemeṁ ḍālate haiṁ :
anvayārtha :[upadeśe siddhaṁ ] (jinendradevake) upadeśase siddha hai ki [surāṇām
api ] devoṁke bhī [svabhāvasiddhaṁ ] svabhāvasiddha [saukhyaṁ ] sukh [nāsti ] nahīṁ hai; [te ] ve
[dehavedanārtā ] (paṁcendriyamay) dehakī vedanāse pīṛit honese [ramyesu viṣayesu ] ramya viṣayoṁmeṁ
[ramante ] ramate haiṁ
..71..
suraney saukhya svabhāvasiddha nasiddha che āgam viṣe,
te dehavedanathī pīḍit ramaṇīy viṣayomāṁ rame. 71.

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version

indriyasukhabhājaneṣu hi pradhānā divaukasaḥ . teṣāmapi svābhāvikaṁ na khalu sukhamasti,
pratyut teṣāṁ svābhāvikaṁ duḥkhamevāvalokyate, yataste paṁcendriyātmakaśarīrapiśācapīḍayā paravaśā
bhr̥guprapātasthānīyān manojñaviṣayānabhipatanti
..71..
athaivamindriyasukhasya duḥkhatāyāṁ yuktyāvatāritāyāmindriyasukhasādhanībhūtapuṇyanirvartak-
śubhopayogasya duḥkhasādhanībhūtapāpanirvartakāśubhopayogaviśeṣādaviśeṣatvamavatārayati
ṇaraṇārayatiriyasurā bhajaṁti jadi dehasaṁbhavaṁ dukkhaṁ .
kih so suho va asuho uvaogo havadi jīvāṇaṁ ..72..
naranārakatiryaksurā bhajanti yadi dehasaṁbhavaṁ duḥkham .
kathaṁ sa śubho vā‘śubh upayogo bhavati jīvānām ..72..
lobhasthānīyasarpacatuṣkaprasāritavadane dehasthānīyamahāndhakūpe patitaḥ san kaścit puruṣaviśeṣaḥ, saṁsār-
sthānīyamahāraṇye mithyātvādikumārge naṣṭaḥ san mr̥tyusthānīyahastibhayenāyuṣkarmasthānīye sāṭikaviśeṣe

śuklakr̥ṣṇapakṣasthānīyaśuklakr̥ṣṇamūṣakadvayachedyamānamūle vyādhisthānīyamadhumakṣikāveṣṭite lagnastenaiv
1. bhr̥guprapāt = atyaṁt duḥkhase ghabarākar ātmaghāt karaneke liye parvatake nirādhār ucca śikharase giranā .
(bhr̥gu = parvatakā nirādhār uccasthānśikhar; prapāt = giranā)
tiryaṁc -nārak -sur -naro jo dehagat duḥkh anubhave,
to jīvano upayog e śubh ne aśubh kaī rīt che ?. 72
.
ṭīkā :indriyasukhake bhājanoṁmeṁ pradhān dev haiṁ; unake bhī vāstavameṁ svābhāvik sukh
nahīṁ hai, ulaṭā unake svābhāvik duḥkh hī dekhā jātā hai; kyoṁki ve paṁcendriyātmak śarīrarūpī
piśācakī pīṛāse paravaś honese
1bhr̥guprapātake samān manojña viṣayoṁkī or dauṁṛate hai ..71..
isaprakār yuktipūrvak indriyasukhako duḥkharūp pragaṭ karake, ab indriyasukhake
sādhanabhūt puṇyako utpanna karanevāle śubhopayogakī, duḥkhake sādhanabhūt pāpako utpanna karanevāle
aśubhopayogase aviśeṣatā pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[naranārakatiryaksurāḥ ] manuṣya, nārakī, tiryaṁc aur dev (sabhī)
[yadi ] yadi [dehasaṁbhavaṁ ] dehotpanna [duḥkhaṁ ] duḥkhako [bhajaṁti ] anubhav karate haiṁ, [jīvānāṁ ]
to jīvoṁkā [saḥ upayogaḥ ] vah (śuddhopayogase vilakṣaṇ -aśuddha) upayog [śubhaḥ vā
aśubhaḥ ]
śubh aur aśubh
do prakārakā [kathaṁ bhavati ] kaise hai ? (arthāt nahīṁ hai )..72..

Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version

yadi śubhopayogajanyasamudīrṇapuṇyasaṁpadastridaśādayo‘śubhopayogajanyaparyāgatapātakāpado
vā nārakādayaśca, ubhaye‘pi svābhāvikasukhābhāvādaviśeṣeṇ paṁcendriyātmakaśarīrapratyayaṁ duḥkh-
mevānubhavanti, tataḥ paramārthataḥ śubhāśubhopayogayoḥ pr̥thaktvavyavasthā nāvatiṣṭhate
..72..
ath śubhopayogajanyaṁ phalavatpuṇyaṁ viśeṣeṇ dūṣaṇārthamabhyupagamyotthāpayati
kulisāuhacakkadharā suhovaogappagehiṁ bhogehiṁ .
dehādīṇaṁ viddhiṁ kareṁti suhidā ivābhiradā ..73..
hastinā hanyamāne sati viṣayasukhasthānīyamadhubindususvāden yathā sukhaṁ manyate, tathā saṁsārasukham .
pūrvoktamokṣasukhaṁ tu tadviparītamiti tātparyam ..71.. ath pūrvoktaprakāreṇ śubhopayogasādhyasyendriy-
sukhasya niścayen duḥkhatvaṁ jñātvā tatsādhakaśubhopayogasyāpyaśubhopayogen sah samānatvaṁ
vyavasthāpayati
ṇaraṇārayatiriyasurā bhajaṁti jadi dehasaṁbhavaṁ dukkhaṁ sahajātīndriyāmūrtasadānandaikalakṣaṇaṁ
vāstavasukhamalabhamānāḥ santo naranārakatiryaksurā yadi cedaviśeṣeṇ pūrvoktaparamārthasukhādvilakṣaṇaṁ
pañcendriyātmakaśarīrotpannaṁ niścayanayen duḥkhamev bhajante sevante,
kih so suho va asuho uvaogo havadi
ṭīkā :yadi śubhopayogajanya udayagat puṇyakī sampattivāle devādik (arthāt
śubhopayogajanya puṇyake udayase prāpta honevālī r̥ddhivāle dev ityādi) aur aśubhopayogajanya
udayagat pāpakī āpadāvāle nārakādik
yah donoṁ svābhāvik sukhake abhāvake kāraṇ
aviśeṣarūpase (-binā antarake) paṁcendriyātmak śarīr sambandhī duḥkhakā hī anubhav karate haiṁ,
tab phi ra paramārthase śubh aur aśubh upayogakī pr̥thaktvavyavasthā nahīṁ rahatī
.
bhāvārtha :śubhopayogajanya puṇyake phalarūpameṁ devādikakī sampadāyeṁ milatī haiṁ aur
aśubhopayogajanya pāpake phalarūpameṁ nārakādik kī āpadāyeṁ milatī haiṁ . kintu ve devādik
tathā nārakādik donoṁ paramārthase duḥkhī hī haiṁ . isaprakār donoṁkā phal samān honese śubhopayog
aur aśubhopayog donoṁ paramārthase samān hī haiṁ arthāt upayogameṁaśuddhopayogameṁśubh aur
aśubh nāmak bhed paramārthase ghaṭit nahīṁ hote ..72..
(jaise indriyasukhako duḥkharūp aur śubhopayogako aśubhopayogake samān batāyā hai
isīprakār) ab, śubhopayogajanya phalavālā jo puṇya hai use viśeṣataḥ dūṣaṇ deneke liye
(arthāt usameṁ doṣ dikhāneke liye) us puṇyako (-usake astitvako) svīkār karake
usakī (puṇyakī) bātakā khaṁḍan karate haiṁ :
cakrī ane deveṁdra śubh -upayogamūlak bhogathī
puṣṭi kare dehādinī, sukhī sam dīse abhirat rahī
. 73.

Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version

kuliśāyudhacakradharāḥ śubhopayogātmakaiḥ bhogaiḥ .
dehādīnāṁ vr̥ddhiṁ kurvanti sukhitā ivābhiratāḥ ..73..
yato hi śakrāścakriṇaśca svecchopagatairbhogaiḥ śarīrādīn puṣṇantasteṣu duṣṭaśoṇit iv
jalaukaso‘tyantamāsaktāḥ sukhitā iv pratibhāsante, tataḥ śubhopayogajanyāni phalavanti
puṇyānyavalokyante
..73..
jīvāṇaṁ vyavahāreṇ viśeṣe‘pi niścayen saḥ prasiddhaḥ śuddhopayogādvilakṣaṇaḥ śubhāśubhopayogaḥ kathaṁ
bhinnatvaṁ labhate, na kathamapīti bhāvaḥ ..72.. evaṁ svatantragāthācatuṣṭayen prathamasthalaṁ gatam . ath
puṇyāni devendracakravartyādipadaṁ prayacchanti iti pūrvaṁ praśaṁsāṁ karoti . kimartham . tatphalādhāreṇāgre
tr̥ṣṇotpattirūpaduḥkhadarśanārthaṁ . kulisāuhacakkadharā devendrāścakravartinaśca kartāraḥ . suhovaogappagehiṁ bhogehiṁ
śubhopayogajanyabhogaiḥ kr̥tvā dehādīṇaṁ viddhiṁ kareṁti vikurvaṇārūpeṇ dehaparivārādīnāṁ vr̥ddhiṁ kurvanti .
kathaṁbhūtāḥ santaḥ . suhidā ivābhiradā sukhitā ivābhiratā āsaktā iti . ayamatrārthaḥyatparamātiśay-
tr̥ptisamutpādakaṁ viṣayatr̥ṣṇāvicchittikārakaṁ ca svābhāvikasukhaṁ tadalabhamānā duṣṭaśoṇite jalayūkā
ivāsaktāḥ sukhābhāsen dehādīnāṁ vr̥ddhiṁ kurvanti
. tato jñāyate teṣāṁ svābhāvikaṁ sukhaṁ nāstīti ..73..
ath puṇyāni jīvasya viṣayatr̥ṣṇāmutpādayantīti pratipādayatijadi saṁti hi puṇṇāṇi ya yadi
anvayārtha :[kuliśāyudhacakradharāḥ ] vajradhar aur cakradhar (-indra aur
cakravartī) [śubhopayogātmakaiḥ bhogaiḥ ] śubhopayogamūlak (puṇyoṁke phalarūp) bhogoṁke dvārā
[dehādīnāṁ ] dehādikī [vr̥ddhiṁ kurvanti ] puṣṭi karate haiṁ aur [abhiratāḥ ] (isaprakār) bhogoṁmeṁ
rat vartate hue [sukhitāḥ iv ] sukhī jaise bhāsit hote haiṁ
. (isaliye puṇya vidyamān avaśya
hai) ..73..
ṭīkā :śakrendra aur cakravartī apanī icchānusār prāpta bhogoṁke dvārā śarīrādiko puṣṭa
karate huejaise goṁc (joṁk) dūṣit raktameṁ atyanta āsakta vartatī huī sukhī jaisī bhāsit
hotī hai, usīprakārun bhogoṁmeṁ atyanta āsakta vartate hue sukhī jaise bhāsit hote haiṁ; isaliye
śubhopayogajanya phalavāle puṇya dikhāī dete haiṁ (arthāt śubhopayogajanya phalavāle puṇyoṁkā
astitva dikhāī detā hai)
.
bhāvārtha :jo bhogoṁmeṁ āsakta vartate hue indra ityādi goṁc (joṁk)kī bhān̐ti sukhī
jaise mālūm hote haiṁ, ve bhog puṇyake phal haiṁ; isaliye puṇyakā astitva avaśya hai . (isaprakār
is gāthāmeṁ puṇyakī vidyamānatā svīkār karake āgekī gāthāoṁmeṁ puṇyako duḥkhakā kāraṇarūp
batāyeṁge)
..73..

Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version

athaivamabhyupagatānāṁ puṇyānāṁ duḥkhabījahetutvamudbhāvayati
jadi saṁti hi puṇṇāṇi ya pariṇāmasamubbhavāṇi vivihāṇi .
jaṇayaṁti visayataṇhaṁ jīvāṇaṁ devadaṁtāṇaṁ ..74..
yadi santi hi puṇyāni ca pariṇāmasamudbhavāni vividhāni .
janayanti viṣayatr̥ṣṇāṁ jīvānāṁ devatāntānām ..74..
yadi nāmaivaṁ śubhopayogapariṇāmakr̥tasamutpattīnyanekaprakārāṇi puṇyāni vidyanta itya-
bhyupagamyate, tadā tāni sudhāśanānapyavadhiṁ kr̥tvā samastasaṁsāriṇāṁ viṣayatr̥ṣṇāmavaśyamev
samutpādayanti
. na khalu tr̥ṣṇāmantareṇ duṣṭaśoṇit iv jalūkānāṁ samastasaṁsāriṇāṁ viṣayeṣu
pravr̥ttiravalokyate . avalokyate ca sā . tato‘stu puṇyānāṁ tr̥ṣṇāyatanatvamabādhitamev ..74..
cenniścayen puṇyapāparahitaparamātmano viparītāni puṇyāni santi . punarapi kiṁviśiṣṭāni .
pariṇāmasamubbhavāṇi nirvikārasvasaṁvittivilakṣaṇaśubhapariṇāmasamudbhavāni vivihāṇi svakīyānantabheden
bahuvidhāni . tadā tāni kiṁ kurvanti . jaṇayaṁti visayataṇhaṁ janayanti . kām . viṣayatr̥ṣṇām . keṣām .
ab, isaprakār svīkār kiye gaye puṇya duḥkhake bījake kāraṇ haiṁ, (arthāt tr̥ṣṇāke
kāraṇ haiṁ ) isaprakār nyāyase pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[yadi hi ] (pūrvokta prakārase) yadi [pariṇāmasamudbhavānī ]
(śubhopayogarūp) pariṇāmase utpanna honevāle [vividhāni puṇyāni ca ] vividh puṇya [saṁti ]
vidyamān haiṁ, [devatāntānāṁ jīvānāṁ ] to ve devoṁ takake jīvoṁko [viṣayatr̥ṣṇāṁ ] viṣayatr̥ṣṇā
[janayanti ] utpanna karate haiṁ
..74..
ṭīkā :yadi isaprakār śubhopayogapariṇāmase utpanna honevāle anek prakārake puṇya
vidyamān haiṁ aisā svīkār kiyā hai, to ve (-puṇya) devoṁ takake samasta saṁsāriyoṁko
viṣayatr̥ṣṇā avaśyamev utpanna karate haiṁ (aisā bhī svīkār karanā paṛatā hai) vāstavameṁ tr̥ṣṇāke
binā; jaise joṁk (goṁc)ko dūṣit raktameṁ usīprakār samasta saṁsāriyoṁko viṣayoṁmeṁ pravr̥tti
dikhāī na de; kintu vah to dikhāī detī hai
. isaliye puṇyoṁkī tr̥ṣṇāyatanatā abādhit hī hai
(arthāt puṇya tr̥ṣṇāke ghar haiṁ, aisā avirodharūpase siddha hotā hai) .
pariṇāmajanya anekavidh jo puṇyanuṁ astitva che,
to puṇya e devānta jīvane viṣayatr̥ṣṇodbhav kare. 74.

Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version

ath puṇyasya duḥkhabījavijayamāghoṣayati
te puṇ udiṇṇataṇhā duhidā taṇhāhiṁ visayasokkhāṇi .
icchaṁti aṇubhavaṁti ya āmaraṇaṁ dukkhasaṁtattā ..75..
te punarudīrṇatr̥ṣṇāḥ duḥkhitāstr̥ṣṇābhirviṣayasaukhyāni .
icchantyanubhavanti ca āmaraṇaṁ duḥkhasaṁtaptāḥ ..75..
ath te punastridaśāvasānāḥ kr̥tsnasaṁsāriṇaḥ samudīrṇatr̥ṣṇāḥ puṇyanirvartitābhirapi
jīvāṇaṁ devadaṁtāṇaṁ dr̥ṣṭaśrutānubhūtabhogākāṅkṣārūpanidānabandhaprabhr̥tinānāmanorathahayarūpavikalpajālarahit-
paramasamādhisamutpannasukhāmr̥tarūpāṁ sarvātmapradeśeṣu paramāhlādotpattibhūtāmekākāraparamasamarasībhāvarūpāṁ
viṣayākāṅkṣāgnijanitaparamadāhavināśikāṁ svarūpatr̥ptimalabhamānānāṁ devendraprabhr̥tibahirmukhasaṁsāri-

jīvānāmiti
. idamatra tātparyamyadi tathāvidhā viṣayatr̥ṣṇā nāsti tarhi duṣṭaśoṇite jalayūkā iv kathaṁ
te viṣayeṣu pravr̥ttiṁ kurvanti . kurvanti cet puṇyāni tr̥ṣṇotpādakatven duḥkhakāraṇāni iti jñāyante ..74..
ath puṇyāni duḥkhakāraṇānīti pūrvoktamevārthaṁ viśeṣeṇ samarthayatite puṇ udiṇṇataṇhā sahajaśuddhātma-
tr̥pterabhāvātte nikhilasaṁsārijīvāḥ punarudīrṇatr̥ṣṇāḥ santaḥ duhidā taṇhāhiṁ svasaṁvittisamutpannapāramārthik-
sukhābhāvātpūrvoktatr̥ṣṇābhirduḥkhitāḥ santaḥ . kiṁ kurvanti . visayasokkhāṇi icchaṁti nirviṣayaparamātma-
bhāvārtha :jaisā ki 73 vīṁ gāthāmeṁ kahā gayā hai usaprakār anek tarahake puṇya
vidyamān haiṁ, so bhale raheṁ . ve sukhake sādhan nahīṁ kintu duḥkhake bījarūp tr̥ṣṇāke hī sādhan
haiṁ ..74..
ab, puṇyameṁ duḥkhake bījakī vijay ghoṣit karate haiṁ . (arthāt puṇyameṁ tr̥ṣṇābīj
duḥkhavr̥kṣarūpase vr̥ddhiko prāpta hotā haiphai latā hai aisā ghoṣit karate haiṁ) :
anvayārtha :[punaḥ ] aur, [udīrṇatr̥ṣṇāḥ te ] jinakī tr̥ṣṇā udit hai aise ve jīv
[tr̥ṣṇābhiḥ duḥkhitāḥ ] tr̥ṣṇāoṁke dvārā duḥkhī hote hue, [āmaraṇaṁ ] maraṇaparyaṁt [viṣay
saukhyāni icchanti ]
viṣayasukhoṁko cāhate haiṁ [ca ] aur [duḥkhasantaptāḥ ] duḥkhoṁse saṁtapta hote
hue (-duḥkhadāhako sahan na karate hue) [anubhavaṁti ] unheṁ bhogate haiṁ
..75..
ṭīkā :jinake tr̥ṣṇā udit hai aise devaparyaṁt samasta saṁsārī, tr̥ṣṇā duḥkhakā bīj
te uditatr̥ṣṇa jīvo, duḥkhit tr̥ṣṇāthī, viṣayik sukhane
icche ane āmaraṇ duḥkhasaṁtapta tene bhogave. 75.