Page 108 of 513
PDF/HTML Page 141 of 546
single page version
sarveṣṭopalambhācca . yato hi kevalāvasthāyāṁ sukhapratipattivipakṣabhūtasya duḥkhasya sādhanatāmup- gatamajñānamakhilamev praṇaśyati, sukhasya sādhanībhūtaṁ tu paripūrṇaṁ jñānamupajāyate, tataḥ kevalamev saukhyamityalaṁ prapaṁcen ..61..
sukhamityabhiprāyaḥ ..61.. ath pāramārthikasukhaṁ kevalināmev, saṁsāriṇāṁ ye manyante te‘bhavyā iti
(prakārāntarase kevalajñānakī sukhasvarūpatā batalāte haiṁ : — ) aur, keval arthāt kevalajñān sukh hī hai, kyoṁki sarva aniṣṭoṁkā nāś ho cukā hai aur sampūrṇa iṣṭakī prāpti ho cukī hai . keval -avasthāmeṁ, sukhopalabdhike vipakṣabhūt duḥkhoṁke sādhanabhūt ajñānakā sampūrṇatayā nāś ho jātā hai aur sukhakā sādhanabhūt paripūrṇa jñān utpanna hotā hai, isaliye keval hī sukh hai . adhik vistārase bas ho ..61..
anvayārtha : — ‘[vigataghātināṁ ] jinake ghātikarma naṣṭa ho gaye haiṁ unakā [saukhyaṁ ] sukh [sukheṣu paramaṁ ] (sarva) sukhoṁmeṁ param arthāt utkr̥ṣṭa hai’ [iti śrutvā ] aisā vacan sunakar [na śraddadhati ] jo śraddhā nahīṁ karate [te abhavyāḥ ] ve abhavya haiṁ; [bhavyāḥ vā ] aur bhavya [tat ] use [pratīcchanti ] svīkār (-ādar) karate haiṁ – usakī śraddhā karate haiṁ ..62..
suṇī ‘ghātikarmavihīnanuṁ sukh sau sukhe utkr̥ṣṭa che’, śraddhe na teh abhavya che, ne bhavya te saṁmat kare. 62.
Page 109 of 513
PDF/HTML Page 142 of 546
single page version
ih khalu svabhāvapratighātādākulatvācca mohanīyādikarmajālaśālināṁ sukhābhāse- ‘pyapāramārthikī sukhamiti rūḍhiḥ . kevalināṁ tu bhagavatāṁ prakṣīṇaghātikarmaṇāṁ svabhāv- pratighātābhāvādanākulatvācca yathoditasya hetorlakṣaṇasya ca sadbhāvātpāramārthikaṁ sukhamiti śraddheyam . na kilaivaṁ yeṣāṁ śraddhānamasti te khalu mokṣasukhasudhāpānadūravartino mr̥gatr̥ṣṇāmbho- bhāramevābhavyāḥ paśyanti . ye punaridamidānīmev vacaḥ pratīcchanti te śivaśriyo bhājanaṁ samāsannabhavyāḥ bhavanti . ye tu purā pratīcchanti te tu dūrabhavyā iti ..62.. samyaktvarūpabhavyatvavyaktyabhāvādabhavyā bhaṇyante, na punaḥ sarvathā . bhavvā vā taṁ paḍicchaṁti ye vartamānakāle samyaktvarūpabhavyatvavyaktipariṇatāstiṣṭhanti te tadanantasukhamidānīṁ manyante . ye ca samyaktvarūp- bhavyatvavyaktyā bhāvikāle pariṇamiṣyanti te ca dūrabhavyā agre śraddhānaṁ kuryuriti . ayamatrārthaḥ — māraṇārthaṁ talavaragr̥hītataskarasya maraṇamiv yadyapīndriyasukhamiṣṭaṁ na bhavati, tathāpi talavarasthānīy- cāritramohodayen mohitaḥ sanniruparāgasvātmotthasukhamalabhamānaḥ san sarāgasamyagdr̥ṣṭirātmanindādipariṇato heyarūpeṇ tadanubhavati . ye punarvītarāgasamyagdr̥ṣṭayaḥ śuddhopayoginasteṣāṁ, matsyānāṁ sthalagamanamivā- gnipraveś iv vā, nirvikāraśuddhātmasukhāccyavanamapi duḥkhaṁ pratibhāti . tathā coktam —
ṭīkā : — is lokameṁ mohanīyaādikarmajālavāloṁke svabhāvapratighātake kāraṇ aur ākulatāke kāraṇ sukhābhās hone par bhī us sukhābhāsako ‘sukh’ kahanekī apāramārthik rūrḥi hai; aur jinake ghātikarma naṣṭa ho cuke haiṁ aise kevalībhagavānake, svabhāvapratighātake abhāvake kāraṇ aur ākulatāke kāraṇ sukhake yathokta 1kāraṇakā aur 2lakṣaṇakā sadbhāv honese pāramārthik sukh hai — aisī śraddhā karane yogya hai . jinheṁ aisī śraddhā nahīṁ hai ve – mokṣasukhake sudhāpānase dūr rahanevāle abhavya — mr̥gatr̥ṣṇāke jalasamūhako hī dekhate (-anubhav karate) haiṁ; aur jo us vacanako isīsamay svīkār(-śraddhā) karate haiṁ ve — śivaśrīke (-mokṣalakṣmīke) bhājan — āsannabhavya haiṁ, aur jo āge jākar svīkār kareṁge ve dūrabhavya haiṁ .
bhāvārtha : — ‘kevalībhagavānake hī pāramārthik sukh hai’ aisā vacan sunakar jo kabhī isakā svīkār – ādar – śraddhā nahīṁ karate ve kabhī mokṣa prāpta nahīṁ karate; jo uparokta vacan sunakar aṁtaraṁgase usakī śraddhā karate haiṁ ve hī mokṣako prāpta karate haiṁ . jo vartamānameṁ śraddhā karate haiṁ ve āsannabhavya haiṁ aur jo bhaviṣyameṁ śraddhā kareṁge ve dūrabhavya haiṁ ..62.. 1. sukhakā kāraṇ svabhāv pratighātakā abhāv hai . 2. sukhakā lakṣaṇ anākulatā hai .
Page 110 of 513
PDF/HTML Page 143 of 546
single page version
amīṣāṁ prāṇināṁ hi pratyakṣajñānābhāvātparokṣajñānamupasarpatāṁ tatsāmagrībhūteṣu svarasat evendriyeṣu maitrī pravartate . ath teṣāṁ teṣu maitrīmupagatānāmudīrṇamahāmohakālānalakavalitānāṁ ‘‘samasukhaśīlitamanasāṁ cyavanamapi dveṣameti kimu kāmāḥ . sthalamapi dahati jhaṣāṇāṁ kimaṅga punaraṅgamaṅgārāḥ’’ ..62.. evamabhedanayen kevalajñānamev sukhaṁ bhaṇyate iti kathanamukhyatayā gāthācatuṣṭayen caturthasthalaṁ gatam . ath saṁsāriṇāmindriyajñānasādhakamindriyasukhaṁ vicārayati — maṇuāsurāmariṁdā manujā- surāmarendrāḥ . kathaṁbhūtāḥ . ahiddudā iṁdiehiṁ sahajehiṁ abhidrutāḥ kadarthitāḥ dukhitāḥ . kaiḥ . indriyaiḥ sahajaiḥ . asahaṁtā taṁ dukkhaṁ tadduḥkhodrekamasahamānāḥ santaḥ . ramaṁti visaesu rammesu ramante viṣayeṣu ramyābhāseṣu iti . ath vistaraḥ — manujādayo jīvā amūrtātīndriyajñānasukhāsvādamalabhamānāḥ santaḥ mūrtendriy- jñānasukhanimittaṁ tannimittapañcendriyeṣu maitrī kurvanti . tataśca taptalohagolakānāmudakākarṣaṇamiv viṣayeṣu tīvratr̥ṣṇā jāyate . tāṁ tr̥ṣṇāmasahamānā viṣayānanubhavanti iti . tato jñāyate pañcendriyāṇi
anvayārtha : — [manujāsurāmarendrāḥ ] manuṣyendra (cakravartī) asurendra aur surendra [sahajaiḥ indriyaiḥ ] svābhāvik (parokṣajñānavāloṁko jo svābhāvik hai aisī) indriyoṁse [abhidrutāḥ ] pīṛit vartate hue [tad duḥkhaṁ ] us duḥkhako [asahamānāḥ ] sahan na kar sakanese [ramyeṣu viṣayeṣu ] ramya viṣayoṁmeṁ [ramante ] ramaṇ karate haiṁ ..63..
ṭīkā : — pratyakṣa jñānake abhāvake kāraṇ parokṣa jñānakā āśray lenevāle in prāṇiyoṁko usakī (-parokṣa jñānakī) sāmagrīrūp indriyoṁke prati nijarasase hī (-svabhāvase hī) maitrī pravartatī hai . ab indriyoṁke prati maitrīko prāpta un prāṇiyoṁko, udayaprāpta mahāmoharūpī kālāgnine grās banā liyā hai, isaliye tapta loheke golekī bhān̐ti (-jaise garam
sur -asur -narapati pīḍit varte sahaj indriyo vaḍe, nav sahī śake te duḥkh tethī ramya viṣayomāṁ rame. 63.
Page 111 of 513
PDF/HTML Page 144 of 546
single page version
taptāyogolānāmivātyantamupāttatr̥ṣṇānāṁ tadduḥkhavegamasahamānānāṁ vyādhisātmyatāmupagateṣu ramyeṣu viṣayeṣu ratirupajāyate . tato vyādhisthānīyatvādindriyāṇāṁ vyādhisātmyasamatvādviṣayāṇāṁ ca na chadmasthānāṁ pāramārthikaṁ saukhyam ..63..
us duḥkhake vegako sahan na kar sakanese unheṁ vyādhike pratikārake samān (-rogameṁ thoṛāsā
ārām jaisā anubhav karānevāle upacārake samān) ramya viṣayoṁmeṁ rati utpanna hotī hai .
pāramārthik sukh nahīṁ hai ..63..
ab, jahān̐ tak indriyān̐ haiṁ vahān̐ tak svabhāvase hī duḥkh hai, aisā nyāyase niścit karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yeṣāṁ ] jinheṁ [viṣayeṣu ratiḥ ] viṣayoṁmeṁ rati hai, [teṣāṁ ] unheṁ [duḥkh ] duḥkh [svābhāvaṁ ] svābhāvik [vijānīhi ] jāno; [hi ] kyoṁki [yadi ] yadi [tad ] vah duḥkh [svabhāvaṁ na ] svabhāv na ho to [viṣayārthaṁ ] viṣayārthameṁ [vyāpāraḥ ] vyāpār [na asti ] na ho ..64..
viṣayo viṣe rati jemane, duḥkh che svabhāvik temane; jo te na hoy svabhāv to vyāpār nahi viṣayo viṣe. 64.
Page 112 of 513
PDF/HTML Page 145 of 546
single page version
yeṣāṁ jīvadavasthāni hatakānīndriyāṇi, na nām teṣāmupādhipratyayaṁ duḥkham, kiṁtu svābhāvikamev, viṣayeṣu rateravalokanāt . avalokyate hi teṣāṁ stamberamasya kareṇukuṭṭanīgātra- sparśa iv, saph rasya baḍiśāmiṣasvād iv, indirasya saṁkocasaṁmukhāravindāmod iv, pataṁgasya pradīpārcīrūp iv, kuraṁgasya mr̥gayugeyasvar iv, durnivārendriyavedanāvaśīkr̥tānāmāsannanipāteṣvapi viṣayeṣvabhipātaḥ . yadi punarna teṣāṁ duḥkhaṁ svābhāvikamabhyupagamyet tadopaśāntaśītajvarasya saṁsvedanamiv, prahīṇadāhajvarasyāranālapariṣek iv, nivr̥ttanetrasaṁrambhasya ca vaṭācūrṇāvacūrṇanamiv, vinaṣṭakarṇaśūlasya bastamūtrapūraṇamiv, rūḍhavraṇasyālepanadānamiv, viṣayavyāpāro na dr̥śyet . dr̥śyate cāsau . tataḥ svabhāvabhūtaduḥkhayogin ev jīvadindriyāḥ parokṣajñāninaḥ ..64.. kasmāditi cet . pañcendriyaviṣayeṣu rateravalokanāt . jai taṁ ṇa sabbhāvaṁ yadi tadduḥkhaṁ svabhāven nāsti hi sphu ṭaṁ vāvāro ṇatthi visayatthaṁ tarhi viṣayārthaṁ vyāpāro nāsti na ghaṭate . vyādhisthānāmauṣadheṣviv
ṭīkā : — jinakī hat (nikr̥ṣṭa, niṁdya) indriyān̐ jīvit (-vidyamān) haiṁ, unheṁ upādhike kāraṇ (bāhya saṁyogoṁke kāraṇ, aupādhik) duḥkh nahīṁ hai kintu svābhāvik hī hai, kyoṁki unakī viṣayoṁmeṁ rati dekhī jātī hai . jaise – hāthī hathinīrūpī kuṭṭanīke śarīr- sparśakī or, machalī baṁsīmeṁ phan̐se hue māṁsake svādakī or, bhramar banda ho jānevāle kamalake gaṁdhakī or, pataṁgā dīpakakī jyotike rūpakī or aur hiran śikārīke saṁgītake svarakī or dauṛate hue dikhāī dete haiṁ usīprakār – durnivār indriyavedanāke vaśībhūt hote hue ve yadyapi viṣayoṁkā nāś ati nikaṭ hai (arthāt viṣay kṣaṇik haiṁ) tathāpi, viṣayoṁkī or dauṛate dikhāī dete haiṁ . aur yadi ‘unakā duḥkh svābhāvik hai’ aisā svīkār na kiyā jāye to jaise — jisakā śītajvar upaśāṁt ho gayā hai, vah pasīnā āneke liye upacār karatā tathā jisakā dāhajvar utar gayā hai vah kān̐jīse śarīrake tāpako utāratā tathā jisakī ān̐khoṁkā duḥkh dūr ho gayā hai vah vaṭācūrṇa (-śaṁkh ityādikā cūrṇa) ān̐jatā tathā jisakā karṇaśūl naṣṭa ho gayā ho vah kānameṁ phi ra bakarekā mūtra ḍālatā dikhāī nahīṁ detā aur jisakā ghāv bhar jātā hai vah phi ra lep karatā dikhāī nahīṁ detā — isīprakār unake viṣay vyāpār dekhanemeṁ nahīṁ ānā cāhiye; kintu unake vah (viṣayapravr̥tti) to dekhī jātī hai . isase (siddha huā ki) jinake indriyān̐ jīvit haiṁ aise parokṣajñāniyoṁke duḥkh svābhāvik hī hai .
bhāvārtha : — parokṣajñāniyoṁke svabhāvase hī duḥkh hai, kyoṁki unake viṣayoṁmeṁ rati vartatī hai; kabhī -kabhī to ve, asahya tr̥ṣṇākī dāhase (-tīvra icchārūpī duḥkhake kāraṇ)
Page 113 of 513
PDF/HTML Page 146 of 546
single page version
asya khalvātmanaḥ saśarīrāvasthāyāmapi na śarīraṁ sukhasādhanatāmāpadyamānaṁ paśyāmaḥ, yatastadāpi pītonmattakarasairiv prakr̥ṣṭamohavaśavartibhirindriyairime‘smākamiṣṭā iti krameṇ viṣayārthaṁ vyāpāro dr̥śyate cettat ev jñāyate duḥkhamastītyabhiprāyaḥ ..64.. evaṁ paramārthenendriyasukhasya duḥkhasthāpanārthaṁ gāthādvayaṁ gatam . ath muktātmanāṁ śarīrābhāve‘pi sukhamastīti jñāpanārthaṁ śarīraṁ sukh- kāraṇaṁ na syāditi vyaktīkaroti — pappā prāpya . kān . iṭṭhe visae iṣṭapañcendriyaviṣayān . kathaṁbhūtān . marane takakī paravāh na karake kṣaṇik indriyaviṣayoṁmeṁ kūd paṛate haiṁ . yadi unheṁ svabhāvase hī duḥkh na ho to viṣayoṁmeṁ rati hī na honī cāhiye . jisake śarīrakā dāh duḥkh naṣṭa ho gayā ho vah bāhya śītopacārameṁ rati kyoṁ karegā ? isase siddha huā ki parokṣajñāniyoṁke duḥkh svābhāvik hī hai ..64..
ab, mukta ātmāke sukhakī prasiddhike liye, śarīr sukhakā sādhan honekī bātakā khaṁḍan karate haiṁ . (siddha bhagavānake śarīrake binā bhī sukh hotā hai yah bāt spaṣṭa samajhāneke liye, saṁsārāvasthāmeṁ bhī śarīr sukhakā – indriyasukhakā – sādhan nahīṁ hai, aisā niścit karate haiṁ) : —
anvayārtha : — [sparśaiḥ samāśritān ] sparśanādik indriyān̐ jinakā āśray letī haiṁ aise [iṣṭān viṣayān ] iṣṭa viṣayoṁko [prāpya ] pākar [svabhāven ] (apane śuddha) svabhāvase [pariṇamamānaḥ ] pariṇaman karatā huā [ātmā ] ātmā [svayamev ] svayaṁ hī [sukh ] sukharūp (-indriyasukharūp) hotā hai [dehaḥ na bhavati ] deh sukharūp nahīṁ hotī ..65..
ṭīkā : — vāstavameṁ is ātmāke liye saśarīr avasthāmeṁ bhī śarīr sukhakā sādhan ho aisā hameṁ dikhāī nahīṁ detā; kyoṁki tab bhī, mānoṁ unmādajanak madirākā pān kiyā ho
jīv praṇamato svayamev sukharūp thāy, deh thato nathī. 65.
Page 114 of 513
PDF/HTML Page 147 of 546
single page version
viṣayānabhipatadbhirasamīcīnavr̥ttitāmanubhavannuparuddhaśaktisāreṇāpi jñānadarśanavīryātmaken niścay- kāraṇatāmupāgaten svabhāven pariṇamamānaḥ svayamevāyamātmā sukhatāmāpadyate . śarīraṁ tvacetan- tvādev sukhatvapariṇaterniścayakāraṇatāmanupagacchanna jātu sukhatāmupaḍhaukat iti ..65..
phāsehiṁ samasside sparśanādīndriyarahitaśuddhātmatattvavilakṣaṇaiḥ sparśanādibhirindriyaiḥ samāśritān samyak prāpyān grāhyān, itthaṁbhūtān viṣayān prāpya . sa kaḥ . appā ātmā kartā . kiṁviśiṣṭaḥ . sahāveṇ pariṇamamāṇo anantasukhopādānabhūtaśuddhātmasvabhāvaviparītenāśuddhasukhopādānabhūtenāśuddhātmasvabhāven pariṇamamānaḥ . itthaṁbhūtaḥ san sayamev suhaṁ svayamevendriyasukhaṁ bhavati pariṇamati . ṇa havadi deho dehaḥ aisī, prabal mohake vaś vartanevālī, ‘yah (viṣay) hameṁ iṣṭa hai’ isaprakār viṣayoṁkī or dauṛatī huī indriyoṁke dvārā asamīcīn (ayogya) pariṇatikā anubhav karanese jisakī 1śaktikī utkr̥ṣṭatā (-param śuddhatā) ruk gaī hai aise bhī (apane) jñān -darśan -vīryātmak svabhāvameṁ — jo ki (sukhake) niścayakāraṇarūp hai — pariṇaman karatā huā yah ātmā svayamev sukhatvako prāpta karatā hai, (-sukharūp hotā hai;) aur śarīr to acetan hī honese sukhatvapariṇatikā niścay -kāraṇ na hotā huā kiṁcit mātra bhī sukhatvako prāpta nahīṁ karatā .
bhāvārtha : — saśarīr avasthāmeṁ bhī ātmā hī sukharūp (-indriyasukharūp) pariṇatimeṁ pariṇaman karatā hai, śarīr nahīṁ; isaliye saśarīr avasthāmeṁ bhī sukhakā niścay kāraṇ ātmā hī hai arthāt indriyasukhakā bhī vāstavik kāraṇ ātmākā hī aśuddha svabhāv hai . aśuddha svabhāvameṁ pariṇamit ātmā hī svayamev indriyasukharūp hotā hai usameṁ śarīr kāraṇ nahīṁ hai; kyoṁki sukharūp pariṇati aur śarīr sarvathā bhinna honeke kāraṇ sukh aur śarīrameṁ niścayase kiṁcitmātra bhī kāryakāraṇatā nahīṁ hai ..65..
ab, isī bātako dr̥rḥ karate haiṁ : — 1. indriyasukharūp pariṇaman karanevāle ātmākī jñānadarśan -vīryātmak svabhāvakī utkr̥ṣṭa śakti ruk gaī hai
paṇ viṣayavaś svayamev ātmā sukh vā duḥkh thāy che. 66.
Page 115 of 513
PDF/HTML Page 148 of 546
single page version
ayamatra siddhānto yaddivyavaikriyikatve‘pi śarīraṁ na khalu sukhāy kalpyetetīṣṭānām- niṣṭānāṁ vā viṣayāṇāṁ vaśen sukhaṁ vā duḥkhaṁ vā svayamevātmā syāt ..66..
punaracetanatvātsukhaṁ na bhavatīti . ayamatrārthaḥ – karmāvr̥tasaṁsārijīvānāṁ yadindriyasukhaṁ tatrāpi jīv upādānakāraṇaṁ, na ca dehaḥ . dehakarmarahitamuktātmanāṁ punaryadanantātīndriyasukhaṁ tatra viśeṣeṇātmaiv kāraṇamiti ..65.. ath manuṣyaśarīraṁ mā bhavatu, devaśarīraṁ divyaṁ tatkil sukhakāraṇaṁ bhaviṣyatītyāśaṅkāṁ nirākaroti — egaṁteṇ hi deho suhaṁ ṇa dehissa kuṇadi ekānten hi sphu ṭaṁ dehaḥ kartā sukhaṁ na karoti . kasya . dehinaḥ saṁsārijīvasya . kva . sagge vā āstāṁ tāvanmanuṣyāṇāṁ manuṣyadehaḥ sukhaṁ na karoti, svarge
anvayārtha : — [ekānten hi ] ekāṁtase arthāt niyamase [svarge vā ] svargameṁ bhī [dehaḥ ] śarīr [dehinaḥ ] śarīrī (-ātmāko) [sukhaṁ na karoti ] sukh nahīṁ detā [viṣayavaśen tu ] parantu viṣayoṁke vaśase [saukhyaṁ duḥkhaṁ vā ] sukh athavā duḥkharūp [svayaṁ ātmā bhavati ] svayaṁ ātmā hotā hai ..66..
ṭīkā : — yahān̐ yah siddhāṁt hai ki — bhale hī divya vaikriyik tā prāpta ho tathāpi ‘śarīr sukh nahīṁ de sakatā’; isaliye, ātmā svayaṁ hī iṣṭa athavā aniṣṭa viṣayoṁke vaśase sukh athavā duḥkharūp svayaṁ hī hotā hai .
bhāvārtha : — śarīr sukh -duḥkh nahīṁ detā . devoṁkā uttam vaikriyik śarīr sukhakā kāraṇ nahīṁ hai aur nārakiyoṁkā śarīr duḥkhakā kāraṇ nahīṁ hai . ātmā svayaṁ hī iṣṭa -aniṣṭa viṣayoṁke vaś hokar sukh -duḥkhakī kalpanārūpameṁ pariṇamit hotā hai ..66..
ab, ātmā svayaṁ hī sukhapariṇāmakī śaktivālā honese viṣayoṁkī akiṁcitkaratā batalāte haiṁ : —
jyāṁ jīv svayaṁ sukh pariṇame, viṣayo kare che śuṁ tahīṁ ? .67.
Page 116 of 513
PDF/HTML Page 149 of 546
single page version
yathā hi keṣāṁcinnaktaṁcarāṇāṁ cakṣuṣaḥ svayamev timiravikaraṇaśaktiyogitvānna tadapākaraṇapravaṇen pradīpaprakāśādinā kāryaṁ, evamasyātmanaḥ saṁsāre muktau vā svayamev sukhatayā pariṇamamānasya sukhasādhanadhiyā abudhairmudhādhyāsyamānā api viṣayāḥ kiṁ hi nām kuryuḥ ..67.. vā yo‘sau divyo devadehaḥ so‘pyupacāraṁ vihāy sukhaṁ na karoti . visayavaseṇ du sokkhaṁ dukkhaṁ vā havadi sayamādā kiṁtu niścayen nirviṣayāmūrtasvābhāvikasadānandaikasukhasvabhāvo‘pi vyavahāreṇānādi- karmabandhavaśādviṣayādhīnatven pariṇamya sāṁsārikasukhaṁ duḥkhaṁ vā svayamātmaiv bhavati, na ca deh ityabhiprāyaḥ ..66.. evaṁ muktātmanāṁ dehābhāve‘pi sukhamastīti parijñānārthaṁ saṁsāriṇāmapi dehaḥ sukhakāraṇaṁ na bhavatītikathanarūpeṇ gāthādvayaṁ gatam . athātmanaḥ svayamev sukhasvabhāvatvānniścayen yathā dehaḥ sukhakāraṇaṁ na bhavati tathā viṣayā apīti pratipādayati — jai yadi diṭṭhī naktaṁcarajanasya dr̥ṣṭiḥ timiraharā andhakāraharā bhavati jaṇassa janasya dīveṇ ṇatthi kāyavvaṁ dīpen nāsti kartavyaṁ . tasya pradīpādīnāṁ yathā prayojanaṁ nāsti tah sokkhaṁ sayamādā visayā kiṁ tattha kuvvaṁti tathā
anvayārtha : — [yadi ] yadi [janasya dr̥ṣṭiḥ ] prāṇīkī dr̥ṣṭi [timiraharā ] timiranāśak ho to [dīpen nāsti kartavyaṁ ] dīpakase koī prayojan nahīṁ hai, arthāt dīpak kuch nahīṁ kar sakatā, [tathā ] usīprakār jahān̐ [ātmā ] ātmā [svayaṁ ] svayaṁ [saukhyaṁ ] sukharūp pariṇaman karatā hai [tatra ] vahān̐ [viṣayāḥ ] viṣay [kiṁ kurvanti ] kyā kar sakate haiṁ ? ..67..
ṭīkā : — jaise kinhīṁ niśācaroṁke (ullū, sarpa, bhūt ityādi) netra svayamev andhakārako naṣṭa karanekī śaktivāle hote haiṁ isaliye unheṁ aṁdhakār nāśak svabhāvavāle dīpak -prakāśādise koī prayojan nahīṁ hotā, (unheṁ dīpak -prakāś kuch nahīṁ karatā,) isīprakār — yadyapi ajñānī ‘viṣay sukhake sādhan haiṁ’ aisī buddhike dvārā vyartha hī viṣayoṁkā adhyās (-āśray) karate haiṁ tathāpi – saṁsārameṁ yā muktimeṁ svayamev sukharūp pariṇamit is ātmāko viṣay kyā kar sakate haiṁ ?
bhāvārtha : — saṁsārameṁ yā mokṣameṁ ātmā apane āp hī sukharūp pariṇamit hotā hai; usameṁ viṣay akiṁcitkar haiṁ arthāt kuch nahīṁ kar sakate . ajñānī viṣayoṁko sukhakā kāraṇ mānakar vyartha hī unakā avalaṁban lete haiṁ ..67..
Page 117 of 513
PDF/HTML Page 150 of 546
single page version
yathā khalu nabhasi kāraṇāntaramanapekṣyaiv svayamev prabhākaraḥ prabhūtaprabhābhārabhāsvar- svarūpavikasvaraprakāśaśālitayā tejaḥ, yathā ca kādācitkauṣṇyapariṇatāyaḥpiṇḍavannitya- mevauṣṇyapariṇāmāpannatvāduṣṇaḥ, yathā ca devagatināmakarmodayānuvr̥ttivaśavartisvabhāvatayā devaḥ; nirviṣayāmūrtasarvapradeśāhlādakasahajānandaikalakṣaṇasukhasvabhāvo niścayenātmaiv, tatra muktau saṁsāre vā viṣayāḥ kiṁ kurvanti, na kimapīti bhāvaḥ ..67.. athātmanaḥ sukhasvabhāvatvaṁ jñānasvabhāvatvaṁ ca punarapi dr̥ṣṭānten dr̥ḍhayati — sayamev jahādicco tejo uṇho ya devadā ṇabhasi kāraṇāntaraṁ nirapekṣya svayamev yathādityaḥ svaparaprakāśarūpaṁ tejo bhavati, tathaiv ca svayamevoṣṇo bhavati, tathā cājñānijanānāṁ devatā bhavati . kva sthitaḥ . nabhasi ākāśe . siddho vi tahā ṇāṇaṁ suhaṁ ca siddho‘pi bhagavāṁstathaiv kāraṇāntaraṁ nirapekṣya svabhāvenaiv svaparaprakāśakaṁ kevalajñānaṁ, tathaiv paramatr̥ptirūpamanākulatvalakṣaṇaṁ sukham . kva . loge
anvayārtha : — [yathā ] jaise [nabhasi ] ākāśameṁ [ādityaḥ ] sūrya [svayamev ] apane āp hī [tejaḥ ] tej, [uṣṇaḥ ] uṣṇa [ca ] aur [devatā ] dev hai, [tathā ] usīprakār [loke ] lokameṁ [siddhaḥ api ] siddha bhagavān bhī (svayamev) [jñānaṁ ] jñān [sukhaṁ ca ] sukh [tathā devaḥ ] aur dev haiṁ ..68..
ṭīkā : — jaise ākāśameṁ anya kāraṇakī apekṣā rakhe binā hī sūrya (1) svayamev atyadhik prabhāsamūhase camakate hue svarūpake dvārā vikasit prakāśayukta honese tej hai, (2) kabhī 1uṣṇatārūp pariṇamit loheke golekī bhān̐ti sadā uṣṇatā -pariṇāmako prāpta honese uṣṇa hai, aur (3) devagatināmakarmake dhārāvāhik udayake vaśavartī svabhāvase dev hai; isīprakār 1. jaise lohekā golā kabhī uṣṇatāpariṇāmase pariṇamatā hai vaise sūrya sadā hī uṣṇatāpariṇāmase pariṇamā huā
jyam ābhamāṁ svayamev bhāskar uṣṇa, dev, prakāś che, svayamev loke siddha paṇ tyam jñān, sukh ne dev che. 68.
Page 118 of 513
PDF/HTML Page 151 of 546
single page version
tathaiv loke kāraṇāṁtaramanapekṣyaiv svayamev bhagavānātmāpi svaparaprakāśanasamarthanirvitathānanta- śaktisahajasaṁvedanatādātmyāt jñānaṁ, tathaiv cātmatr̥ptisamupajātaparinirvr̥ttipravartitānākulatva- susthitatvāt saukhyaṁ, tathaiv cāsannātmatattvopalambhalabdhavarṇajanamānasaśilāstambhotkīrṇa- samudīrṇadyutistutiyogidivyātmasvarūpatvāddevaḥ . ato‘syātmanaḥ sukhasādhanābhāsairviṣayaiḥ paryāptam ..68.. — iti ānandaprapaṁcaḥ . jagati . tahā devo nijaśuddhātmasamyakśraddhānjñānānuṣṭhānarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisamutpanna- sundarānandasyandisukhāmr̥tapānapipāsitānāṁ gaṇadharadevādiparamayogināṁ devendrādīnāṁ cāsannabhavyānāṁ manasi nirantaraṁ paramārādhyaṁ, tathaivānantajñānādiguṇastavanen stutyaṁ ca yaddivyamātmasvarūpaṁ tatsvabhāvatvāttathaiv devaśceti . tato jñāyate muktātmanāṁ viṣayairapi prayojanaṁ nāstīti ..68.. evaṁ svabhāvenaiv sukhasvabhāvatvādviṣayā api muktātmanāṁ sukhakāraṇaṁ na bhavantītikathanarūpeṇ gāthādvayaṁ gatam . athedānīṁ śrīkundakundācāryadevāḥ pūrvoktalakṣaṇānantasukhādhārabhūtaṁ sarvajñaṁ vastustaven namaskurvanti — lokameṁ anya kāraṇakī apekṣā rakhe binā hī bhagavān ātmā svayamev hī (1) svaparako prakāśit karanemeṁ samartha nirvitath ( – saccī) ananta śaktiyukta sahaj saṁvedanake sāth tādātmya honese jñān hai, (2) ātmatr̥ptise utpanna honevālī jo 1parinivr̥tti hai; usameṁ pravartamān anākulatāmeṁ susthitatāke kāraṇ saukhya hai, aur (3) jinheṁ ātmatattvakī upalabdhi nikaṭ hai aise budh janoṁke manarūpī 2śilāstaṁbhameṁ jisakī atiśay 3dyuti stuti utkīrṇa hai aisā divya ātmasvarūpavān honese dev hai . isaliye is ātmāko sukhasādhanābhās (-jo sukhake sādhan nahīṁ haiṁ parantu sukhake sādhan honekā ābhāsamātra jinameṁ hotā hai aise) viṣayoṁse bas ho .
bhāvārtha : — siddha bhagavān kisī bāhya kāraṇakī apekṣāke binā apane āp hī svaparaprakāśak jñānarūp haiṁ, ananta ātmik ānandarūp haiṁ aur aciṁtya divyatārūp haiṁ . siddha bhagavānakī bhān̐ti hī sarva jīvoṁkā svabhāv hai; isaliye sukhārthī jīvoṁko viṣayālambī bhāv choṛakar nirālambī paramānandasvabhāvarūp pariṇaman karanā cāhiye .
1. parinirvr̥tti = mokṣa; paripūrṇatā; antim sampūrṇa sukh. (parinirvr̥tti ātmatr̥ptise hotī hai arthāt ātmatr̥ptikī
parākāṣṭhā hī parinirvr̥tti hai .) 2. śilāstaṁbh = pattharakā khaṁbhā . 3. dyuti = divyatā; bhavyatā, mahimā (gaṇadharadevādi budh janoṁke manameṁ śuddhātmasvarūpakī divyatākā stutigān
Page 119 of 513
PDF/HTML Page 152 of 546
single page version
tejo diṭṭhī ṇāṇaṁ iḍḍhī sokkhaṁ tahev īsariyaṁ tihuvaṇapahāṇadaiyaṁ tejaḥ prabhāmaṇḍalaṁ, jagattrayakālatrayavastugatayugapatsāmānyāstitvagrāhakaṁ kevaladarśanaṁ, tathaiv samastaviśeṣāstitvagrāhakaṁ kevalajñānaṁ, r̥ddhiśabden samavasaraṇādilakṣaṇā vibhūtiḥ, sukhaśabdenāvyābādhānantasukhaṁ, tatpadābhi- lāṣeṇ indrādayo‘pi bhr̥tyatvaṁ kurvantītyevaṁlakṣaṇamaiśvaryaṁ, tribhuvanādhīśānāmapi vallabhatvaṁ daivaṁ bhaṇyate . māhappaṁ jassa so ariho itthaṁbhūtaṁ māhātmyaṁ yasya so‘rhan bhaṇyate . iti vastustavanarūpeṇ namaskāraṁ kr̥tavantaḥ ..“ “ “ “ “
paṇamāmi namaskaromi puṇo puṇo punaḥ punaḥ . kam . taṁ siddhaṁ paramāgamaprasiddhaṁ siddham . kathaṁbhūtam . guṇado adhigadaraṁ avyābādhānantasukhādiguṇairadhikataraṁ samadhikataraguṇam . punarapi kathaṁ-
-: ab, yahān̐ śubh pariṇāmakā adhikār prārambha hotā hai :-
ab, indriyasukhasvarūp sambandhī vicāroṁko lekar, usake (indriy sukhake) sādhanakā (-śubhopayogakā) svarūp kahate haiṁ : —
anvayārtha : — [devatāyatigurupūjāsu ] dev, guru aur yatikī pūjāmeṁ, [dāne ca ev ] dānameṁ [suśīleṣu vā ] evaṁ suśīloṁmeṁ [upavāsādiṣu ] aur upavāsādikameṁ [raktaḥ ātmā ] līn ātmā [śubhopayogātmakaḥ ] śubhopayogātmak hai ..69..
guru -dev -yatipūjā viṣe, vaḷī dān ne suśīlo viṣe, jīv rakta upavāsādike, śubh -upayogasvarūp che. 69.
Page 120 of 513
PDF/HTML Page 153 of 546
single page version
yadāyamātmā duḥkhasya sādhanībhūtāṁ dveṣarūpāmindriyārthānurāgarūpāṁ cāśubhopayog- bhūmikāmatikramya devaguruyatipūjādānaśīlopavāsaprītilakṣaṇaṁ dharmānurāgamaṁgīkaroti tadendriy- sukhasya sādhanībhūtāṁ śubhopayogabhūmikāmadhirūḍho‘bhilapyet ..69.. bhūtam . avicchidaṁ maṇuvadevapadibhāvaṁ yathā pūrvamarhadavasthāyāṁ manujadevendrādayaḥ samavaśaraṇe samāgatya namaskurvanti ten prabhutvaṁ bhavati, tadatikrāntatvādatikrāntamanujadevapatibhāvam . punaśca kiṁviśiṣṭam . apuṇabbhāvaṇibaddhaṁ dravyakṣetrādipañcaprakārabhavādvilakṣaṇaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvanijātmopalambhalakṣaṇo yo‘sau mokṣastasyādhīnatvādapunarbhāvanibaddhamiti bhāvaḥ ..✽4.. evaṁ namaskāramukhyatven gāthādvayaṁ gatam . iti gāthāṣṭaken pañcamasthalaṁ jñātavyam . evamaṣṭādaśagāthābhiḥ sthalapañcake na sukhaprapañcanāmāntarādhikāro gataḥ . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsur’ ityādi caturdaśagāthābhiḥ pīṭhikā gatā, tadanantaraṁ saptagāthābhiḥ sāmānyasarvajñasiddhiḥ, tadanantaraṁ trayastriṁśadgāthābhiḥ jñānaprapañcaḥ, tadanantar- maṣṭādaśagāthābhiḥ sukhaprapañca iti samudāyen dvāsaptatigāthābhirantarādhikāracatuṣṭayen śuddhopayogādhikāraḥ samāptaḥ .. it ūrddhvaṁ pañcaviṁśatigāthāparyantaṁ jñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhāno‘dhikāraḥ prārabhyate . tatra pañcaviṁśatigāthāmadhye prathamaṁ tāvacchubhāśubhaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ ‘devadajadiguru’ ityādi daśagāthāparyantaṁ prathamajñānakaṇḍikā kathyate . tadanantaramāptātmasvarūpaparijñānaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ ‘cattā pāvāraṁbhaṁ’ ityādi saptagāthāparyantaṁ dvitīyajñānakaṇḍikā . athānantaraṁ dravyaguṇaparyāyaparijñānaviṣaye mūḍhatvanirāk raṇārthaṁ ‘davvādīesu’ ityādi gāthāṣaṭka paryantaṁ tr̥tīyajñānak ṇḍikā . tadanantaraṁ svapar- tattvaparijñānaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ ‘ṇāṇappagaṁ’ ityādi gāthādvayen caturthajñānakaṇḍikā . iti jñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhānādhikāre samudāyapātanikā . athedānīṁ prathamajñānakaṇḍikāyāṁ svatantra- vyākhyānen gāthācatuṣṭayaṁ, tadanantaraṁ puṇyaṁ jīvasya viṣayatr̥ṣṇāmutpādayatīti kathanarūpeṇ gāthācatuṣṭayaṁ, tadanantaramupasaṁhārarūpeṇ gāthādvayaṁ, iti sthalatrayaparyantaṁ krameṇ vyākhyānaṁ kriyate . tadyathā --ath yadyapi pūrvaṁ gāthāṣaṭkenendriyasukhasvarūpaṁ bhaṇitaṁ tathāpi punarapi tadev vistareṇ kathayan san tatsādhakaṁ śubhopayogaṁ pratipādayati, athavā dvitīyapātanikā --pīṭhikāyāṁ yacchubhopayogasvarūpaṁ sūcitaṁ tasyedānīmindriyasukhaviśeṣavicāraprastāve tatsādhakatven viśeṣavivaraṇaṁ karoti ---devadajadigurupūjāsu cev dāṇammi vā susīlesu devatāyatigurupūjāsu caiv dāne vā suśīleṣu uvavāsādisu ratto tathaivopavāsādiṣu ca rakta āsaktaḥ appā jīvaḥ suhovaogappago śubhopayogātmako bhaṇyate iti . tathāhi – devatā
ṭīkā : – jab yah ātmā duḥkhakī sādhanā bhūt aisī dveṣarūp tathā indriy viṣayakī anurāgarūp aśubhopayog bhūmikākā ullaṁghan karake, dev -guru -yatikī pūjā, dān, śīl aur upavāsādikake prītisvarūp dharmānurāgako aṁgīkār karatā hai tab vah indriyasukhakī sādhanabhūt śubhopayogabhūmikāmeṁ ārūrḥ kahalātā hai .
Page 121 of 513
PDF/HTML Page 154 of 546
single page version
ayamātmendriyasukhasādhanībhūtasya śubhopayogasya sāmarthyāttadadhiṣṭhānabhūtānāṁ tiryagmānuṣ- nirdoṣiparamātmā, indriyajayen śuddhātmasvarūpaprayatnaparo yatiḥ, svayaṁ bhedābhedaratnatrayārādhakastadarthināṁ bhavyānāṁ jinadīkṣādāyako guruḥ, pūrvoktadevatāyatigurūṇāṁ tatpratibimbādīnāṁ ca yathāsaṁbhavaṁ dravyabhāvarūpā pūjā, āhārādicaturvidhadānaṁ ca ācārādikathitaśīlavratāni tathaivopavāsādijinaguṇasaṁpattyādividhi- viśeṣāśva . eteṣu śubhānuṣṭhāneṣu yo‘sau rataḥ dveṣarūpe viṣayānurāgarūpe cāśubhānuṣṭhāne virataḥ, sa jīvaḥ
bhāvārtha : – sarva doṣ rahit paramātmā vah dev haiṁ; bhedābhed ratnatrayake svayaṁ ārādhak tathā us ārādhanāke arthī anya bhavya jīvoṁko jinadīkṣā denevāle ve guru haiṁ; indriyajay karake śuddhātmasvarūpameṁ prayatnaparāyaṇ ve yati haiṁ . aise dev -guru -yatikī athavā unakī pratimākī pūjāmeṁ, āhārādik caturvidh dānameṁ, ācārāṁgādi śāstroṁmeṁ kahe hue śīlavratoṁmeṁ tathā upavāsādik tapameṁ prītikā honā vah dharmānurāg hai . jo ātmā dveṣarūp aur viṣayānurāgarūp aśubhopayogako pār karake dharmānurāgako aṁgīkār karatā hai vah śubhopayogī hai ..69..
ab, indriyasukhako śubhopayogake sādhyake rūpameṁ (arthāt śubhopayog sādhan hai aur unakā sādhya indriyasukh hai aisā) kahate haiṁ : —
anvayārtha : — [śubhen yuktaḥ ] śubhopayogayukta [ātmā ] ātmā [tiryak vā ] tiryaṁc, [mānuṣaḥ vā ] manuṣya [devaḥ vā ] athavā dev [bhūtaḥ ] hokar, [tāvatkālaṁ ] utane samay tak [vividhaṁ ] vividh [aindriyaṁ sukhaṁ ] indriyasukh [labhate ] prāpta karatā hai ..70..
ṭīkā : — yah ātmā indriyasukhake sādhanabhūt śubhopayogakī sāmarthyase usake adhiṣṭhānabhūt (-indriyasukhake sthānabhūt -ādhārabhūt aisī) tiryaṁc, manuṣya aur devatvakī
te paryaye tāvatsamay indriyasukh vidhavidh lahe. 70.
Page 122 of 513
PDF/HTML Page 155 of 546
single page version
devatvabhūmikānāmanyatamāṁ bhūmikāmavāpya yāvatkālamavatiṣṭhate, tāvatkālamanekaprakāramindriyasukhaṁ samāsādayatīti ..70..
tiryagmanuṣyadevarūpo bhūtvā tāvadi kālaṁ tāvatkālaṁ svakīyāyuḥparyantaṁ lahadi suhaṁ iṁdiyaṁ vivihaṁ indriyajaṁ
samay tak anek prakārakā indriyasukh prāpta karatā hai ..70..
anvayārtha : — [upadeśe siddhaṁ ] (jinendradevake) upadeśase siddha hai ki [surāṇām api ] devoṁke bhī [svabhāvasiddhaṁ ] svabhāvasiddha [saukhyaṁ ] sukh [nāsti ] nahīṁ hai; [te ] ve [dehavedanārtā ] (paṁcendriyamay) dehakī vedanāse pīṛit honese [ramyesu viṣayesu ] ramya viṣayoṁmeṁ [ramante ] ramate haiṁ ..71..
Page 123 of 513
PDF/HTML Page 156 of 546
single page version
indriyasukhabhājaneṣu hi pradhānā divaukasaḥ . teṣāmapi svābhāvikaṁ na khalu sukhamasti, pratyut teṣāṁ svābhāvikaṁ duḥkhamevāvalokyate, yataste paṁcendriyātmakaśarīrapiśācapīḍayā paravaśā bhr̥guprapātasthānīyān manojñaviṣayānabhipatanti ..71..
athaivamindriyasukhasya duḥkhatāyāṁ yuktyāvatāritāyāmindriyasukhasādhanībhūtapuṇyanirvartak- śubhopayogasya duḥkhasādhanībhūtapāpanirvartakāśubhopayogaviśeṣādaviśeṣatvamavatārayati —
sthānīyamahāraṇye mithyātvādikumārge naṣṭaḥ san mr̥tyusthānīyahastibhayenāyuṣkarmasthānīye sāṭikaviśeṣe
śuklakr̥ṣṇapakṣasthānīyaśuklakr̥ṣṇamūṣakadvayachedyamānamūle vyādhisthānīyamadhumakṣikāveṣṭite lagnastenaiv
ṭīkā : — indriyasukhake bhājanoṁmeṁ pradhān dev haiṁ; unake bhī vāstavameṁ svābhāvik sukh nahīṁ hai, ulaṭā unake svābhāvik duḥkh hī dekhā jātā hai; kyoṁki ve paṁcendriyātmak śarīrarūpī piśācakī pīṛāse paravaś honese 1bhr̥guprapātake samān manojña viṣayoṁkī or dauṁṛate hai ..71..
isaprakār yuktipūrvak indriyasukhako duḥkharūp pragaṭ karake, ab indriyasukhake sādhanabhūt puṇyako utpanna karanevāle śubhopayogakī, duḥkhake sādhanabhūt pāpako utpanna karanevāle aśubhopayogase aviśeṣatā pragaṭ karate haiṁ : —
anvayārtha : – [naranārakatiryaksurāḥ ] manuṣya, nārakī, tiryaṁc aur dev ( – sabhī) [yadi ] yadi [dehasaṁbhavaṁ ] dehotpanna [duḥkhaṁ ] duḥkhako [bhajaṁti ] anubhav karate haiṁ, [jīvānāṁ ] to jīvoṁkā [saḥ upayogaḥ ] vah (śuddhopayogase vilakṣaṇ -aśuddha) upayog [śubhaḥ vā aśubhaḥ ] śubh aur aśubh — do prakārakā [kathaṁ bhavati ] kaise hai ? (arthāt nahīṁ hai )..72.. 1. bhr̥guprapāt = atyaṁt duḥkhase ghabarākar ātmaghāt karaneke liye parvatake nirādhār ucca śikharase giranā .
tiryaṁc -nārak -sur -naro jo dehagat duḥkh anubhave, to jīvano upayog e śubh ne aśubh kaī rīt che ?. 72.
Page 124 of 513
PDF/HTML Page 157 of 546
single page version
yadi śubhopayogajanyasamudīrṇapuṇyasaṁpadastridaśādayo‘śubhopayogajanyaparyāgatapātakāpado vā nārakādayaśca, ubhaye‘pi svābhāvikasukhābhāvādaviśeṣeṇ paṁcendriyātmakaśarīrapratyayaṁ duḥkh- mevānubhavanti, tataḥ paramārthataḥ śubhāśubhopayogayoḥ pr̥thaktvavyavasthā nāvatiṣṭhate ..72..
vyavasthāpayati — ṇaraṇārayatiriyasurā bhajaṁti jadi dehasaṁbhavaṁ dukkhaṁ sahajātīndriyāmūrtasadānandaikalakṣaṇaṁ
pañcendriyātmakaśarīrotpannaṁ niścayanayen duḥkhamev bhajante sevante, kih so suho va asuho uvaogo havadi
ṭīkā : — yadi śubhopayogajanya udayagat puṇyakī sampattivāle devādik (arthāt śubhopayogajanya puṇyake udayase prāpta honevālī r̥ddhivāle dev ityādi) aur aśubhopayogajanya udayagat pāpakī āpadāvāle nārakādik — yah donoṁ svābhāvik sukhake abhāvake kāraṇ aviśeṣarūpase (-binā antarake) paṁcendriyātmak śarīr sambandhī duḥkhakā hī anubhav karate haiṁ, tab phi ra paramārthase śubh aur aśubh upayogakī pr̥thaktvavyavasthā nahīṁ rahatī .
bhāvārtha : — śubhopayogajanya puṇyake phalarūpameṁ devādikakī sampadāyeṁ milatī haiṁ aur aśubhopayogajanya pāpake phalarūpameṁ nārakādik kī āpadāyeṁ milatī haiṁ . kintu ve devādik tathā nārakādik donoṁ paramārthase duḥkhī hī haiṁ . isaprakār donoṁkā phal samān honese śubhopayog aur aśubhopayog donoṁ paramārthase samān hī haiṁ arthāt upayogameṁ — aśuddhopayogameṁ — śubh aur aśubh nāmak bhed paramārthase ghaṭit nahīṁ hote ..72..
(jaise indriyasukhako duḥkharūp aur śubhopayogako aśubhopayogake samān batāyā hai isīprakār) ab, śubhopayogajanya phalavālā jo puṇya hai use viśeṣataḥ dūṣaṇ deneke liye (arthāt usameṁ doṣ dikhāneke liye) us puṇyako (-usake astitvako) svīkār karake usakī (puṇyakī) bātakā khaṁḍan karate haiṁ : —
cakrī ane deveṁdra śubh -upayogamūlak bhogathī puṣṭi kare dehādinī, sukhī sam dīse abhirat rahī. 73.
Page 125 of 513
PDF/HTML Page 158 of 546
single page version
yato hi śakrāścakriṇaśca svecchopagatairbhogaiḥ śarīrādīn puṣṇantasteṣu duṣṭaśoṇit iv jalaukaso‘tyantamāsaktāḥ sukhitā iv pratibhāsante, tataḥ śubhopayogajanyāni phalavanti puṇyānyavalokyante ..73.. jīvāṇaṁ vyavahāreṇ viśeṣe‘pi niścayen saḥ prasiddhaḥ śuddhopayogādvilakṣaṇaḥ śubhāśubhopayogaḥ kathaṁ bhinnatvaṁ labhate, na kathamapīti bhāvaḥ ..72.. evaṁ svatantragāthācatuṣṭayen prathamasthalaṁ gatam . ath puṇyāni devendracakravartyādipadaṁ prayacchanti iti pūrvaṁ praśaṁsāṁ karoti . kimartham . tatphalādhāreṇāgre tr̥ṣṇotpattirūpaduḥkhadarśanārthaṁ . kulisāuhacakkadharā devendrāścakravartinaśca kartāraḥ . suhovaogappagehiṁ bhogehiṁ śubhopayogajanyabhogaiḥ kr̥tvā dehādīṇaṁ viddhiṁ kareṁti vikurvaṇārūpeṇ dehaparivārādīnāṁ vr̥ddhiṁ kurvanti . kathaṁbhūtāḥ santaḥ . suhidā ivābhiradā sukhitā ivābhiratā āsaktā iti . ayamatrārthaḥ — yatparamātiśay- tr̥ptisamutpādakaṁ viṣayatr̥ṣṇāvicchittikārakaṁ ca svābhāvikasukhaṁ tadalabhamānā duṣṭaśoṇite jalayūkā ivāsaktāḥ sukhābhāsen dehādīnāṁ vr̥ddhiṁ kurvanti . tato jñāyate teṣāṁ svābhāvikaṁ sukhaṁ nāstīti ..73.. ath puṇyāni jīvasya viṣayatr̥ṣṇāmutpādayantīti pratipādayati — jadi saṁti hi puṇṇāṇi ya yadi
anvayārtha : — [kuliśāyudhacakradharāḥ ] vajradhar aur cakradhar (-indra aur cakravartī) [śubhopayogātmakaiḥ bhogaiḥ ] śubhopayogamūlak (puṇyoṁke phalarūp) bhogoṁke dvārā [dehādīnāṁ ] dehādikī [vr̥ddhiṁ kurvanti ] puṣṭi karate haiṁ aur [abhiratāḥ ] (isaprakār) bhogoṁmeṁ rat vartate hue [sukhitāḥ iv ] sukhī jaise bhāsit hote haiṁ . (isaliye puṇya vidyamān avaśya hai) ..73..
ṭīkā : — śakrendra aur cakravartī apanī icchānusār prāpta bhogoṁke dvārā śarīrādiko puṣṭa karate hue — jaise goṁc (joṁk) dūṣit raktameṁ atyanta āsakta vartatī huī sukhī jaisī bhāsit hotī hai, usīprakār — un bhogoṁmeṁ atyanta āsakta vartate hue sukhī jaise bhāsit hote haiṁ; isaliye śubhopayogajanya phalavāle puṇya dikhāī dete haiṁ (arthāt śubhopayogajanya phalavāle puṇyoṁkā astitva dikhāī detā hai) .
bhāvārtha : — jo bhogoṁmeṁ āsakta vartate hue indra ityādi goṁc (joṁk)kī bhān̐ti sukhī jaise mālūm hote haiṁ, ve bhog puṇyake phal haiṁ; isaliye puṇyakā astitva avaśya hai . (isaprakār is gāthāmeṁ puṇyakī vidyamānatā svīkār karake āgekī gāthāoṁmeṁ puṇyako duḥkhakā kāraṇarūp batāyeṁge) ..73..
Page 126 of 513
PDF/HTML Page 159 of 546
single page version
yadi nāmaivaṁ śubhopayogapariṇāmakr̥tasamutpattīnyanekaprakārāṇi puṇyāni vidyanta itya- bhyupagamyate, tadā tāni sudhāśanānapyavadhiṁ kr̥tvā samastasaṁsāriṇāṁ viṣayatr̥ṣṇāmavaśyamev samutpādayanti . na khalu tr̥ṣṇāmantareṇ duṣṭaśoṇit iv jalūkānāṁ samastasaṁsāriṇāṁ viṣayeṣu pravr̥ttiravalokyate . avalokyate ca sā . tato‘stu puṇyānāṁ tr̥ṣṇāyatanatvamabādhitamev ..74.. cenniścayen puṇyapāparahitaparamātmano viparītāni puṇyāni santi . punarapi kiṁviśiṣṭāni . pariṇāmasamubbhavāṇi nirvikārasvasaṁvittivilakṣaṇaśubhapariṇāmasamudbhavāni vivihāṇi svakīyānantabheden bahuvidhāni . tadā tāni kiṁ kurvanti . jaṇayaṁti visayataṇhaṁ janayanti . kām . viṣayatr̥ṣṇām . keṣām .
ab, isaprakār svīkār kiye gaye puṇya duḥkhake bījake kāraṇ haiṁ, (arthāt tr̥ṣṇāke kāraṇ haiṁ ) isaprakār nyāyase pragaṭ karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yadi hi ] (pūrvokta prakārase) yadi [pariṇāmasamudbhavānī ] (śubhopayogarūp) pariṇāmase utpanna honevāle [vividhāni puṇyāni ca ] vividh puṇya [saṁti ] vidyamān haiṁ, [devatāntānāṁ jīvānāṁ ] to ve devoṁ takake jīvoṁko [viṣayatr̥ṣṇāṁ ] viṣayatr̥ṣṇā [janayanti ] utpanna karate haiṁ ..74..
ṭīkā : — yadi isaprakār śubhopayogapariṇāmase utpanna honevāle anek prakārake puṇya vidyamān haiṁ aisā svīkār kiyā hai, to ve (-puṇya) devoṁ takake samasta saṁsāriyoṁko viṣayatr̥ṣṇā avaśyamev utpanna karate haiṁ (aisā bhī svīkār karanā paṛatā hai) vāstavameṁ tr̥ṣṇāke binā; jaise joṁk (goṁc)ko dūṣit raktameṁ usīprakār samasta saṁsāriyoṁko viṣayoṁmeṁ pravr̥tti dikhāī na de; kintu vah to dikhāī detī hai . isaliye puṇyoṁkī tr̥ṣṇāyatanatā abādhit hī hai (arthāt puṇya tr̥ṣṇāke ghar haiṁ, aisā avirodharūpase siddha hotā hai) .
pariṇāmajanya anekavidh jo puṇyanuṁ astitva che, to puṇya e devānta jīvane viṣayatr̥ṣṇodbhav kare. 74.
Page 127 of 513
PDF/HTML Page 160 of 546
single page version
ath te punastridaśāvasānāḥ kr̥tsnasaṁsāriṇaḥ samudīrṇatr̥ṣṇāḥ puṇyanirvartitābhirapi jīvāṇaṁ devadaṁtāṇaṁ dr̥ṣṭaśrutānubhūtabhogākāṅkṣārūpanidānabandhaprabhr̥tinānāmanorathahayarūpavikalpajālarahit- paramasamādhisamutpannasukhāmr̥tarūpāṁ sarvātmapradeśeṣu paramāhlādotpattibhūtāmekākāraparamasamarasībhāvarūpāṁ viṣayākāṅkṣāgnijanitaparamadāhavināśikāṁ svarūpatr̥ptimalabhamānānāṁ devendraprabhr̥tibahirmukhasaṁsāri- jīvānāmiti . idamatra tātparyam – yadi tathāvidhā viṣayatr̥ṣṇā nāsti tarhi duṣṭaśoṇite jalayūkā iv kathaṁ te viṣayeṣu pravr̥ttiṁ kurvanti . kurvanti cet puṇyāni tr̥ṣṇotpādakatven duḥkhakāraṇāni iti jñāyante ..74.. ath puṇyāni duḥkhakāraṇānīti pūrvoktamevārthaṁ viśeṣeṇ samarthayati — te puṇ udiṇṇataṇhā sahajaśuddhātma- tr̥pterabhāvātte nikhilasaṁsārijīvāḥ punarudīrṇatr̥ṣṇāḥ santaḥ duhidā taṇhāhiṁ svasaṁvittisamutpannapāramārthik- sukhābhāvātpūrvoktatr̥ṣṇābhirduḥkhitāḥ santaḥ . kiṁ kurvanti . visayasokkhāṇi icchaṁti nirviṣayaparamātma-
bhāvārtha : — jaisā ki 73 vīṁ gāthāmeṁ kahā gayā hai usaprakār anek tarahake puṇya vidyamān haiṁ, so bhale raheṁ . ve sukhake sādhan nahīṁ kintu duḥkhake bījarūp tr̥ṣṇāke hī sādhan haiṁ ..74..
ab, puṇyameṁ duḥkhake bījakī vijay ghoṣit karate haiṁ . (arthāt puṇyameṁ tr̥ṣṇābīj duḥkhavr̥kṣarūpase vr̥ddhiko prāpta hotā hai — phai latā hai aisā ghoṣit karate haiṁ) : —
anvayārtha : — [punaḥ ] aur, [udīrṇatr̥ṣṇāḥ te ] jinakī tr̥ṣṇā udit hai aise ve jīv [tr̥ṣṇābhiḥ duḥkhitāḥ ] tr̥ṣṇāoṁke dvārā duḥkhī hote hue, [āmaraṇaṁ ] maraṇaparyaṁt [viṣay saukhyāni icchanti ] viṣayasukhoṁko cāhate haiṁ [ca ] aur [duḥkhasantaptāḥ ] duḥkhoṁse saṁtapta hote hue (-duḥkhadāhako sahan na karate hue) [anubhavaṁti ] unheṁ bhogate haiṁ ..75..
te uditatr̥ṣṇa jīvo, duḥkhit tr̥ṣṇāthī, viṣayik sukhane icche ane āmaraṇ duḥkhasaṁtapta tene bhogave. 75.