Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 76-86.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 28

 

Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version

tr̥ṣṇābhirduḥkhabījatayā‘tyantaduḥkhitāḥ santo mr̥gatr̥ṣṇābhya ivāmbhāṁsi viṣayebhyaḥ saukhyānya-
bhilaṣanti
. tadduḥkhasaṁtāpavegamasahamānā anubhavanti ca viṣayān, jalāyukā iv, tāvadyāvat
kṣayaṁ yānti . yathā hi jalāyukāstr̥ṣṇābījen vijayamānen duḥkhāṁku reṇ kramataḥ samākramyamāṇā
duṣṭakīlālamabhilaṣantyastadevānubhavantyaścāpralayāt kliśyante, evamamī api puṇyaśālinaḥ
pāpaśālin iv tr̥ṣṇābījen vijayamānen duḥkhāṁku reṇ kramataḥ samākramyamāṇā viṣayān-
bhilaṣantastānevānubhavantaścāpralayāt
kliśyante . ataḥ puṇyāni sukhābhāsasya duḥkhasyaiv
sādhanāni syuḥ ..75..
sukhādvilakṣaṇāni viṣayasukhāni icchanti . na kevalamicchanti, na kevalamicchanti, aṇubhavaṁti ya anubhavanti ca . kiṁparyantam .
āmaraṇaṁ maraṇaparyantam . kathaṁbhūtāḥ . dukkhasaṁtattā duḥkhasaṁtaptā iti . ayamatrārthaḥyathā tr̥ṣṇodrekeṇ
1. jaise mr̥gajalameṁse jal nahīṁ milatā vaise hī indriyaviṣayoṁmeṁse sukh prāpta nahīṁ hotā .
2. duḥkhasaṁtāp = duḥkhadāh; duḥkhakī jalanpīṛā .
honese puṇyajanit tr̥ṣṇāoṁke dvārā bhī atyanta duḥkhī hote hue 1mr̥gatr̥ṣṇāmeṁse jalakī bhān̐ti
viṣayoṁmeṁse sukh cāhate haiṁ aur us 2duḥkhasaṁtāpake vegako sahan na kar sakanese viṣayoṁko tab
-tak bhogate haiṁ, jab tak ki vināśako [-maraṇako ] prāpta nahīṁ hote . jaise joṁk (goṁc)
tr̥ṣṇā jisakā bīj hai aise vijayako prāpta hotī huī duḥkhāṁkurase kramaśaḥ ākrānta honese dūṣit
rakta ko cāhatī hai aur usīko bhogatī huī maraṇaparyanta kleśako pātī hai, usīprakār yah
puṇyaśālī jīv bhī, pāpaśālī jīvoṁkī bhān̐ti, tr̥ṣṇā jisakā bīj hai aise vijay prāpta
duḥkhāṁkuroṁke dvārā kramaśaḥ ākrāṁt honese, viṣayoṁko cāhate hue aur unhīṁko bhogate hue
vināśaparyaṁt (-maraṇaparyanta) kleś pāte haiṁ
.
isase puṇya sukhābhās aise duḥkhakā hī sādhan hai .
bhāvārtha :jinheṁ samastavikalpajāl rahit paramasamādhise utpanna sukhāmr̥tarūp sarva
ātmapradeśoṁmeṁ paramaāhlādabhūt svarūpatr̥pti nahīṁ vartatī aise samasta saṁsārī jīvoṁke nirantar
viṣayatr̥ṣṇā vyakta yā avyaktarūpase avaśya vartatī hai
. ve tr̥ṣṇārūpī bīj kramaśaḥ aṁkurarūp
hokar duḥkhavr̥kṣarūpase vr̥ddhiko prāpta hokar, isaprakār duḥkhadāhakā veg asahya hone par, ve jīv
viṣayoṁmeṁ pravr̥tta hote haiṁ
. isaliye jinakī viṣayoṁmeṁ pravr̥tti dekhī jātī hai aise devoṁ takake samasta
saṁsārī jīv duḥkhī hī haiṁ .
isaprakār duḥkhabhāv hī puṇyoṁkāpuṇyajanit sāmagrīkāālamban karatā hai
isaliye puṇya sukhābhās aise duḥkhakā hī avalambansādhan hai ..75..

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version

ath punarapi puṇyajanyasyendriyasukhasya bahudhā duḥkhatvamudyotayati
saparaṁ bādhāsahidaṁ vicchiṇṇaṁ baṁdhakāraṇaṁ visamaṁ .
jaṁ iṁdiehiṁ laddhaṁ taṁ sokkhaṁ dukkhamev tahā ..76..
saparaṁ bādhāsahitaṁ vicchinnaṁ bandhakāraṇaṁ viṣamam .
yadindriyairlabdhaṁ tatsaukhyaṁ duḥkhamev tathā ..76..
saparatvāt bādhāsahitatvāt vicchinnatvāt bandhakāraṇatvāt viṣamatvācca puṇya-
janyamapīndriyasukhaṁ duḥkhamev syāt . saparaṁ hi sat parapratyayatvāt parādhīnatayā, bādhāsahitaṁ
preritāḥ jalaukasaḥ kīlālamabhilaṣantyastadevānubhavantyaścāmaraṇaṁ duḥkhitā bhavanti, tathā nijaśuddhātma-
saṁvittiparāṅmukhā jīvā api mr̥gatr̥ṣṇābhyo‘mbhāṁsīv viṣayānabhilaṣantastathaivānubhavantaścāmaraṇaṁ

duḥkhitā bhavanti
. tat etadāyātaṁ tr̥ṣṇātaṅkotpādakatven puṇyāni vastuto duḥkhakāraṇāni iti ..75..
ath punarapi puṇyotpannasyendriyasukhasya bahudhā duḥkhatvaṁ prakāśayatisaparaṁ sah paradravyāpekṣayā vartate
saparaṁ bhavatīndriyasukhaṁ, pāramārthikasukhaṁ tu paradravyanirapekṣatvādātmādhīnaṁ bhavati . bādhāsahidaṁ tīvrakṣudhā-
tr̥ṣṇādyanekabādhāsahitatvādbādhāsahitamindriyasukhaṁ, nijātmasukhaṁ tu pūrvoktasamastabādhārahitatvād-
vyābādham
. vicchiṇṇaṁ pratipakṣabhūtāsātodayen sahitatvādvicchinnaṁ sāntaritaṁ bhavatīndriyasukhaṁ,
atīndriyasukhaṁ tu pratipakṣabhūtāsātodayābhāvānnirantaram . baṁdhakāraṇaṁ dr̥ṣṭaśrutānubhūtabhogākāṅkṣā-
pra. 17
ab, punaḥ puṇyajanya indriyasukhako anek prakārase duḥkharūp prakāśit karate haiṁ :
anvayārtha :[yat ] jo [indriyaiḥ labdhaṁ ] indriyoṁse prāpta hotā hai [tat saukhyaṁ ]
vah sukh [saparaṁ ] parasambandhayukta, [bādhāsahitaṁ ] bādhāsahit [vicchinnaṁ ] vicchinna
[baṁdhakāraṇaṁ ] baṁdhakā kāraṇ [viṣamaṁ ] aur viṣam hai; [tathā ] isaprakār [duḥkham ev ] vah
duḥkh hī hai
..76..
ṭīkā :parasambandhayukta honese, bādhā sahit honese, vicchanna honese, bandhakā kāraṇ
honese, aur viṣam honese, indriyasukhpuṇyajanya hone par bhīduḥkh hī hai .
indriyasukh (1) ‘parake sambandhavālā’ hotā huā parāśrayatāke kāraṇ parādhīn hai,
parayukta, bādhāsahit, khaṁḍit, baṁdhakāraṇ, viṣam che;
je indriyothī labdha te sukh e rīte duḥkh ja khare. 76.

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version

hi sadaśanāyodanyāvr̥ṣasyādibhistr̥ṣṇāvyaktibhirupetatvāt atyantākulatayā, vicchinnaṁ hi
sadasadvedyodayapracyāvitasadvedyodayapravr̥ttatayā‘nubhavatvādudbhūtavipakṣatayā, bandhakāraṇaṁ hi sadviṣayo-
pabhogamārgānulagnarāgādidoṣasenānusārasaṁgacchamānaghanakarmapāṁsupaṭalatvādudarkaduḥsahatayā, viṣamaṁ
hi sadabhivr̥ddhiparihāṇipariṇatatvādatyantavisaṁṣṭhulatayā ca duḥkhamev bhavati
. athaivaṁ puṇyamapi
pāpavad duḥkhasādhanamāyātam ..76..
prabhr̥tyanekāpadhyānavaśen bhāvinarakādiduḥkhotpādakakarmabandhotpādakatvādbandhakāraṇamindriyasukhaṁ, atīndriy-
sukhaṁ tu sarvāpadhyānarahitatvādabandhakāraṇam . visamaṁ vigataḥ śamaḥ paramopaśamo yatra tadviṣamamatr̥ptikaraṁ
hānivr̥ddhisahitatvādvā viṣamaṁ, atīndriyasukhaṁ tu paramatr̥ptikaraṁ hānivr̥ddhirahitam . jaṁ iṁdiehiṁ laddhaṁ taṁ sokkhaṁ
dukkhamev tahā yadindriyairlabdhaṁ saṁsārasukhaṁ tatsukhaṁ yathā pūrvoktapañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ bhavati tathaiv
duḥkhamevetyabhiprāyaḥ ..76.. evaṁ puṇyāni jīvasya tr̥ṣṇotpādakatven duḥkhakāraṇāni bhavantīti kathanarūpeṇ
dvitīyasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam . ath niścayen puṇyapāpayorviśeṣo nāstīti kathayan puṇya-
1. cyut karanā = haṭā denā; padabhraṣṭa karanā; (sātāvedanīyakā uday usakī sthiti anusār rahakar haṭ jātā
hai aur asātā vedanīyakā uday ātā hai)
2. ghan paṭal = saghan (gārḥ) parta, baṛā jhuṇḍa .
(2) ‘bādhāsahit’ hotā huā khāne, pīne aur maithunakī icchā ityādi tr̥ṣṇākī vyaktiyoṁse
(-tr̥ṣṇākī pragaṭatāoṁse) yukta honese atyanta ākul hai, (3)‘vicchinna’ hotā huā
asātāvedanīyakā uday jise
1cyut kar detā hai aise sātāvedanīyake udayase pravartamān hotā
huā anubhavameṁ ātā hai, isaliye vipakṣakī utpattivālā hai, (4) ‘bandhakā kāraṇ’ hotā
huā viṣayopabhogake mārgameṁ lagī huī rāgādi doṣoṁkī senāke anusār karmarajake
2ghan
paṭalakā sambandha honeke kāraṇ pariṇāmase duḥsah hai, aur (5) ‘viṣam’ hotā huā hāni
vr̥ddhimeṁ pariṇamit honese atyanta asthir hai; isaliye vah (indriyasukh) duḥkh hī hai .
jab ki aisā hai (indriyasukh duḥkh hī hai) to puṇya bhī, pāpakī bhān̐ti, duḥkhakā
sādhan hai aisā phalit huā .
bhāvārtha :indriyasukh duḥkh hī hai, kyoṁki vah parādhīn hai, atyanta ākul hai,
vipakṣakī (-virodhakī) utpattivālā hai, pariṇāmase duḥssah hai, aur atyanta asthir hai .
isase yah siddha huā ki puṇya bhī duḥkhakā hī sādhan hai ..76..

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version

ath puṇyapāpayoraviśeṣatvaṁ niścinvannupasaṁharati
ṇa hi maṇṇadi jo evaṁ ṇatthi viseso tti puṇṇapāvāṇaṁ .
hiṁḍadi ghoramapāraṁ saṁsāraṁ mohasaṁchaṇṇo ..77..
na hi manyate ya evaṁ nāsti viśeṣ iti puṇyapāpayoḥ .
hiṇḍati ghoramapāraṁ saṁsāraṁ mohasaṁchannaḥ ..77..
evamuktakrameṇ śubhāśubhopayogadvaitamiv sukhaduḥkhadvaitamiv ca na khalu paramārthataḥ
puṇyapāpadvaitamavatiṣṭhate, ubhayatrāpyanātmadharmatvāviśeṣatvāt . yastu punaranayoḥ kalyāṇakālāyas-
pāpayorvyākhyānamupasaṁharatiṇa hi maṇṇadi jo evaṁ na hi manyate ya evam . kim . ṇatthi viseso tti
puṇṇapāvāṇaṁ puṇyapāpayorniścayen viśeṣo nāsti . sa kiṁ karoti . hiṁḍadi ghoramapāraṁ saṁsāraṁ hiṇḍati bhramati .
kam . saṁsāram . kathaṁbhūtam . ghoram apāraṁ cābhavyāpekṣayā . kathaṁbhūtaḥ . mohasaṁchaṇṇo mohapracchādit iti .
tathāhidravyapuṇyapāpayorvyavahāreṇ bhedaḥ, bhāvapuṇyapāpayostatphalabhūtasukhaduḥkhayoścāśuddhaniścayen bhedaḥ,
1. sukh = indriyasukh
nahi mānatoe rīt puṇye pāpamāṁ na viśeṣ che,
te mohathī ācchanna ghor apār saṁsāre bhame. 77.
ab, puṇya aur pāpakī aviśeṣatākā niścay karate hue (is viṣayakā) upasaṁhār
karate haiṁ :
anvayārtha :[evaṁ ] isaprakār [puṇyapāpayoḥ ] puṇya aur pāpameṁ [viśeṣaḥ nāsti ]
antar nahīṁ hai [iti ] aisā [yaḥ ] jo [na hi manyate ] nahīṁ mānatā, [mohasaṁchannaḥ ]
vah mohācchādit hotā huā [ghor apāraṁ saṁsāraṁ ] ghor apār saṁsārameṁ [hiṇḍati ] paribhramaṇ
karatā hai
..77..
ṭīkā : yoṁ pūrvokta prakārase, śubhāśubh upayogake dvaitakī bhān̐ti aur sukhaduḥkhake
dvaitakī bhān̐ti, paramārthase puṇyapāpakā dvait nahīṁ ṭikatānahīṁ rahatā, kyoṁki donoṁmeṁ anātmadharmatva
aviśeṣ arthāt samān hai . (paramārthase jaise śubhopayog aur aśubhopayogarūp dvait vidyamān nahīṁ
hai, jaise 1sukh aur duḥkharūp dvait vidyamān nahīṁ hai, usīprakār puṇya aur pāparūp dvaitakā bhī
astitva nahīṁ hai; kyoṁki puṇya aur pāp donoṁ ātmāke dharma na honese niścayase samān hī haiṁ .)

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version

nigaḍayorivāhaṁkārikaṁ viśeṣamabhimanyamāno‘hamindrapadādisaṁpadāṁ nidānamiti nirbharataraṁ dharmānu-
rāgamavalambate sa khalūparaktacittabhittitayā tiraskr̥taśuddhopayogaśaktirāsaṁsāraṁ śārīraṁ duḥkh-
mevānubhavati
..77..
athaivamavadhāritaśubhāśubhopayogāviśeṣaḥ samastamapi rāgadveṣadvaitamapahāsayannaśeṣaduḥkh-
kṣayāy suniścitamanāḥ śuddhopayogamadhivasati
evaṁ vididattho jo davvesu ṇa rāgamedi dosaṁ vā .
uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavaṁ dukkhaṁ ..78..
śuddhaniścayen tu śuddhātmano bhinnatvādbhedo nāsti . evaṁ śuddhanayen puṇyapāpayorabhedaṁ yo‘sau na manyate
sa devendracakravartibaladevavāsudevakāmadevādipadanimittaṁ nidānabandhen puṇyamicchannirmohaśuddhātmatattva-
viparītadarśanacāritramohapracchāditaḥ suvarṇalohanigaḍadvayasamānapuṇyapāpadvayabaddhaḥ san saṁsārarahitaśuddhātmano

viparītaṁ saṁsāraṁ bhramatītyarthaḥ
..77.. athaivaṁ śubhāśubhayoḥ samānatvaparijñānen niścitaśuddhātmatattvaḥ san
aisā hone par bhī, jo jīv un donoṁmeṁsuvarṇa aur lohekī beṛīkī bhān̐ti1ahaṁkārik
antar mānatā huā, ahamindrapadādi sampadāoṁke kāraṇabhūt dharmānurāg par atyanta
nirbharamayarūpase (-gāḍharūpase) avalambit hai, vah jīv vāstavameṁ cittabhūmike uparakta honese
(-cittakī bhūmi karmopādhike nimittase raṁgī huī
malin vikr̥t honese) jisane śuddhopayog
śaktikā tiraskār kiyā hai, aisā vartatā huā saṁsāraparyanta (-jabatak is saṁsārakā astitva
hai tabatak arthāt sadāke liye) śārīrik duḥkhakā hī anubhav karatā hai
.
bhāvārtha :jaise sonekī beḍī aur lohekī beḍī donoṁ aviśeṣarūpase bān̐dhanekā hī
kām karatī haiṁ usīprakār puṇya -pāp donoṁ aviśeṣarūpase bandhan hī haiṁ . jo jīv puṇya aur
pāpakī aviśeṣatāko kabhī nahīṁ mānatā usakā us bhayaṁkar saṁsārameṁ paribhramaṇakā kabhī anta
nahīṁ ātā
..77..
ab, isaprakār śubh aur aśubh upayogakī aviśeṣatā avadhārit karake, samasta
rāgadveṣake dvaitako dūr karate hue, aśeṣ duḥkhakā kṣay karanekā manameṁ dr̥rḥ niścay karake
śuddhopayogameṁ nivās karatā hai (-use aṁgīkār karatā hai ) :
1. puṇya aur pāpameṁ antar honekā mat ahaṁkārajanya (avidyājanya, ajñānajanya hai) .
viditārtha e rīt, rāgadveṣ lahe na je dravyo viṣe,
śuddhopayogī jīv te kṣay dehagat duḥkhano kare
. 78.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version

evaṁ viditārtho yo dravyeṣu na rāgameti dveṣaṁ vā .
upayogaviśuddhaḥ saḥ kṣapayati dehodbhavaṁ duḥkham ..78..
yo hi nām śubhānāmaśubhānāṁ ca bhāvānāmaviśeṣadarśanen samyakparicchinna-
vastusvarūpaḥ svaparavibhāgāvasthiteṣu samagreṣu sasamagraparyāyeṣu dravyeṣu rāgaṁ dveṣaṁ cāśeṣamev
parivarjayati sa kilaikāntenopayogaviśuddhatayā parityaktaparadravyālambano‘gnirivāyaḥpiṇḍā-
dananuṣṭhitāyaḥsāraḥ pracaṇḍaghanaghātasthānīyaṁ śārīraṁ duḥkhaṁ kṣapayati
. tato mamāyamevaikaḥ śaraṇaṁ
śuddhopayogaḥ ..78..
duḥkhkṣayāy śuddhopayogānuṣṭhānaṁ svīkarotievaṁ vididattho jo evaṁ cidānandaikasvabhāvaṁ paramātmatattva-
mevopādeyamanyadaśeṣaṁ heyamiti heyopādeyaparijñānen viditārthatattvo bhūtvā yaḥ davvesu ṇa rāgamedi dosaṁ vā
nijaśuddhātmadravyādanyeṣu śubhāśubhasarvadravyeṣu rāgaṁ dveṣaṁ vā na gacchati
uvaogavisuddho so rāgādirahit-
śuddhātmānubhūtilakṣaṇen śuddhopayogen viśuddhaḥ san saḥ khavedi dehubbhavaṁ dukkhaṁ taptalohapiṇḍasthānīy-
dehādudbhavaṁ anāku latvalakṣaṇapāramārthik sukhādvilakṣaṇaṁ paramāku latvotpādakaṁ lohapiṇḍarahito‘gniriv
ghanaghātaparaṁparāsthānīyadeharahito bhūtvā śārīraṁ duḥkhaṁ kṣapayatītyabhiprāyaḥ
..78.. evamupasaṁhārarūpeṇ
tr̥tīyasthale gāthādvayaṁ gatam . iti śubhāśubhamūḍhatvanirāsārthaṁ gāthādaśakaparyantaṁ sthalatrayasamudāyen
anvayārtha :[evaṁ ] isaprakār [viditārthaḥ ] vastusvarūpako jānakar [yaḥ ] jo
[dravyeṣu ] dravyoṁke prati [rāgaṁ dveṣaṁ vā ] rāg yā dveṣako [na eti ] prāpta nahīṁ hotā, [sa ] vah
[upayogaviśuddhaḥ ] upayogaviśuddhaḥ hotā huā [dehodbhavaṁ duḥkhaṁ ] dohotpanna duḥkhakā [kṣapayati ]
kṣay karatā hai
..78..
ṭīkā :jo jīv śubh aur aśubh bhāvoṁke aviśeṣadarśanase (-samānatākī
śraddhāse) vastusvarūpako samyakprakārase jānatā hai, sva aur par do vibhāgoṁmeṁ rahanevālī, samasta
paryāyoṁ sahit samasta dravyoṁke prati rāg aur dveṣako niravaśeṣarūpase choṛatā hai, vah jīv,
ekāntase upayogaviśuddha (-sarvathā śuddhopayogī) honese jisane paradravyakā ālamban choṛ diyā
hai aisā vartatā huā
loheke golemeṁse loheke 1sārakā anusaraṇ na karanevālī agnikī
bhān̐tipracaṁḍ ghanake āghāt samān śārīrik duḥkhakā kṣay karatā hai . (jaise agni loheke
tapta golemeṁse loheke satvako dhāraṇ nahīṁ karatī isaliye agni par pracaṁḍ ghanake prahār nahīṁ
hote, usīprakār paradravyakā ālamban na karanevāle ātmāko śārīrik duḥkhakā vedan nahīṁ
hotā
.) isaliye yahī ek śuddhopayog merī śaraṇ hai ..78..
1. sār = satva, ghanatā, kaṭhinatā .

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version

ath yadi sarvasāvadyayogamatītya caritramupasthito‘pi śubhopayogānuvr̥ttivaśatayā
mohādīnnonmūlayāmi, tataḥ kuto me śuddhātmalābh iti sarvārambheṇottiṣṭhate
cattā pāvāraṁbhaṁ samuṭṭhido vā suhammi cariyammi .
ṇa jahadi jadi mohādī ṇa lahadi so appagaṁ suddhaṁ ..79..
tyaktvā pāpārambhaṁ samutthito vā śubhe caritre .
na jahāti yadi mohādīnna labhate sa ātmakaṁ śuddham ..79..
yaḥ khalu samastasāvadyayogapratyākhyānalakṣaṇaṁ paramasāmāyikaṁ nām cāritraṁ pratijñāyāpi
śubhopayogavr̥ttyā bakābhisārik yevābhisāryamāṇo na mohavāhinīvidheyatāmavakirati sa kil
prathamajñānakaṇḍikā samāptā . ath śubhāśubhopayoganivr̥ttilakṣaṇaśuddhopayogen mokṣo bhavatīti pūrvasūtre
bhaṇitam . atra tu dvitīyajñānakaṇḍikāprārambhe śuddhopayogābhāve śuddhātmānaṁ na labhate iti tamevārthaṁ
ab, sarva sāvadyayogako choṛakar cāritra aṅgīkār kiyā hone par bhī yadi maiṁ
śubhopayogapariṇatike vaś hokar mohādikā 1unmūlan na karūn̐, to mujhe śuddha ātmākī prāpti
kahān̐se hogī ?isaprakār vicār karake mohādike unmūlanake prati sarvārambha (-sarvaudyam)
pūrvak kaṭibaddha hotā hai :
anvayārtha :[pāpārambhaṁ ] pāparambhako [tyaktvā ] choṛakar [śubhe caritre ] śubh
cāritrameṁ [samutthitaḥ vā ] udyat hone par bhī [yadi ] yadi jīv [mohādīn ] mohādiko [na
jahāti ]
nahīṁ choṛatā, to [saḥ ] vah [śuddhaṁ ātmakaṁ ] śuddha ātmāko [ na labhate ] prāpta nahīṁ
hotā
..79..
ṭīkā :jo jīv samasta sāvadyayogake pratyākhyānasvarūp paramasāmāyik nāmak
cāritrakī pratijñā karake bhī dhūrta 2abhisārikā (nāyikā) kī bhān̐ti śubhopayogapariṇatise
3abhisār (-milan) ko prāpta hotā huā (arthāt śubhopayogapariṇatike premameṁ phan̐satā huā)
1. unmūlan = jaṛamūlase nikāl denā; nikandan .
2. abhisārikā = saṁket anusār premīse milane jānevālī strī .
3. abhisār = premīse milane jānā .
jīv choḍī pāpāraṁbhane śubh caritamāṁ udyat bhale,
jo nav taje mohādine to nav lahe śuddhātmane
. 79.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version

samāsannamahāduḥkhasaṁk ṭaḥ kathamātmānamaviplutaṁ labhate . ato mayā mohavāhinīvijayāy baddhā
kakṣeyam ..79..
ath kathaṁ mayā vijetavyā mohavāhinītyupāyamālocayati
jo jāṇadi arahaṁtaṁ davvattaguṇattapajjayattehiṁ .
so jāṇadi appāṇaṁ moho khalu jādi tassa layaṁ ..80..
yo jānātyarhantaṁ dravyatvaguṇatvaparyayatvaiḥ .
sa jānātyātmānaṁ mohaḥ khalu yāti tasya layam ..80..
yo hi nāmārhantaṁ dravyatvaguṇatvaparyayatvaiḥ paricchinatti sa khalvātmānaṁ paricchinatti,
vyatirekarūpeṇ dr̥ḍhayaticattā pāvāraṁbhaṁ pūrvaṁ gr̥havāsādirūpaṁ pāpārambhaṁ tyaktvā samuṭṭhido vā suhammi
cariyamhi samyagupasthito vā punaḥ . kva . śubhacaritre . ṇa jahadi jadi mohādī na tyajati yadi
cenmoharāgadveṣān ṇa lahadi so appagaṁ suddhaṁ na labhate sa ātmānaṁ śuddhamiti . ito vistaraḥko‘pi
mokṣārthī paramopekṣālakṣaṇaṁ paramasāmāyikaṁ pūrvaṁ pratijñāy paścādviṣayasukhasādhakaśubhopayogapariṇatyā
mohitāntaraṅgaḥ san nirvikalpasamādhilakṣaṇapūrvoktasāmāyikacāritrābhāve sati nirmohaśuddhātmatattvaprati-

pakṣabhūtān mohādīnna tyajati yadi cettarhi jinasiddhasadr̥śaṁ nijaśuddhātmānaṁ na labhat iti sūtrārthaḥ
..79..
mohakī senāke vaśavartanapaneko dūr nahīṁ kar ḍālatājisake mahā duḥkh saṁkaṭ nikaṭ haiṁ aisā
vah, śuddha (-vikār rahit, nirmal) ātmāko kaise prāpta kar sakatā hai ? (nahīṁ prāpta kar
sakatā) isaliye maiṁne mohakī senā par vijay prāpta karaneko kamar kasī hai
.
ab, ‘maiṁ mohakī senāko kaise jītūṁ’aisā upāy vicāratā hai :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [arhantaṁ ] arahantako [dravyatva -guṇatvaparyayatvaiḥ ] dravyapane
guṇapane aur paryāyapane [jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [ātmānaṁ ] (apane) ātmāko
[jānāti ] jānatā hai aur [tasya mohaḥ ] usakā moh [khalu ] avaśya [layaṁ yāti ] layako
prāpta hotā hai
..80..
ṭīkā :jo vāstavameṁ arahaṁtako dravyarūpase, guṇarūpase aur paryāyarūpase jānatā hai
je jāṇato arhaṁtane guṇ, dravya ne paryayapaṇe,
te jīv jāṇe ātmane, tasu moh pāme lay khare. 80
.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version

ubhayorapi niścayenāviśeṣāt . arhato‘pi pākakāṣṭhāgatakārtasvarasyev parispaṣṭamātmarūpaṁ,
tatastatparicchede sarvātmaparicchedaḥ . tatrānvayo dravyaṁ, anvayaviśeṣaṇaṁ guṇaḥ, anvayavyatirekāḥ
paryāyāḥ . tatra bhagavatyarhati sarvato viśuddhe tribhūmikamapi svamanasā samayamutpaśyati .
ath śuddhopayogābhāve yādr̥śaṁ jinasiddhasvarūpaṁ na labhate tamev kathayati
tavasaṁjamappasiddho suddho saggāpavaggamaggakaro .
amarāsuriṁdamahido devo so loyasiharattho ..5..
tavasaṁjamappasiddho samastarāgādiparabhāvecchātyāgen svasvarūpe pratapanaṁ vijayanaṁ tapaḥ, bahiraṅgendriy
prāṇasaṁyamabalen svaśuddhātmani saṁyamanātsamarasībhāven pariṇamanaṁ saṁyamaḥ, tābhyāṁ prasiddho jāt
utpannastapaḥsaṁyamaprasiddhaḥ,
suddho kṣudhādyaṣṭādaśadoṣarahitaḥ, saggāpavaggamaggakaro svargaḥ prasiddhaḥ keval-
jñānādyanantacatuṣṭayalakṣaṇo‘pavargo mokṣastayormārgaṁ karotyupadiśati svargāpavargamārgakaraḥ, amarāsuriṁdamahido
tatpadābhilāṣibhiramarāsurendrairmahitaḥ pūjito‘marāsurendramahitaḥ,
devo so sa evaṁguṇaviśiṣṭo‘rhan devo
bhavati . loyasiharattho sa ev bhagavān lokāgraśikharasthaḥ san siddho bhavatīti jinasiddhasvarūpaṁ
jñātavyam ..5.. ath tamitthaṁbhūtaṁ nirdoṣiparamātmānaṁ ye śraddadhati manyante te‘kṣayasukhaṁ labhanta iti
prajñāpayati
taṁ devadevadevaṁ jadivaravasahaṁ guruṁ tiloyassa .
paṇamaṁti je maṇussā te sokkhaṁ akkhayaṁ jaṁti ..6..
taṁ devadevadevaṁ devadevāḥ saudharmendraprabhr̥tayasteṣāṁ dev ārādhyo devadevadevastaṁ devadevadevaṁ, jadivaravasahaṁ
jitendriyatven nijaśuddhātmani yatnaparāste yatayasteṣāṁ varā gaṇadharadevādayastebhyo‘pi vr̥ṣabhaḥ pradhāno
yativaravr̥ṣabhastaṁ yativaravr̥ṣabhaṁ,
guruṁ tiloyassa anantajñānādiguruguṇaistrailokyasyāpi gurustaṁ trilokaguruṁ,
paṇamaṁti je maṇussā tamitthaṁbhūtaṁ bhagavantaṁ ye manuṣyādayo dravyabhāvanamaskārābhyāṁ praṇamantyārādhayanti te
sokkhaṁ akkhayaṁ jaṁti te tadārādhanāphalen paraṁparayā‘kṣayānantasaukhyaṁ yānti labhanta iti sūtrārthaḥ ..6..
ath ‘cattā pāvāraṁbhaṁ’ ityādisūtreṇ yaduktaṁ śuddhopayogābhāve mohādivināśo na bhavati, mohādi-
vah vāstavameṁ ātmāko jānatā hai, kyoṁki donoṁmeṁ niścayase antar nahīṁ hai; aur arahantakā
svarūp, antim tāvako prāpta soneke svarūpakī bhān̐ti, parispaṣṭa (-sarvaprakārase spaṣṭa) hai,
isaliye usakā jñān honepar sarva ātmākā jñān hotā hai
. vahān̐ anvay vah dravya hai, anvayakā
viśeṣaṇ vah guṇ hai aur anvayake vyatirek(-bhed) ve paryāyeṁ haiṁ . sarvataḥ viśuddha bhagavān
arahaṁtameṁ (-arahaṁtake svarūpakā khyāl karane par) jīv tīnoṁ prakārayukta samayako
(-dravyaguṇaparyāyamay nij ātmāko) apane manase jān letā hai
samajh letā hai . yathā ‘yah

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version

yaścetano‘yamityanvayastaddravyaṁ, yaccānvayāśritaṁ caitanyamiti viśeṣaṇaṁ sa guṇaḥ, ye caikasamay-
mātrāvadhr̥takālaparimāṇatayā parasparaparāvr̥ttā anvayavyatirekāste paryāyāścidvivartanagranthay iti
yāvat
. athaivamasya trikālamapyekakālamākalayato muktāphalānīv pralambe prālambe
cidvivartāṁścetan ev saṁkṣipya viśeṣaṇaviśeṣyatvavāsanāntardhānāddhavalimānamiv prālambe cetan
ev caitanyamantarhitaṁ vidhāy kevalaṁ prālambamiv kevalamātmānaṁ paricchindatasta-
vināśābhāve śuddhātmalābho na bhavati, tadarthamevedānīmupāyaṁ samālocayatijo jāṇadi arahaṁtaṁ yaḥ kartā
jānāti . kam . arhantam . kaiḥ kr̥tvā . davvattaguṇattapajjayattehiṁ dravyatvaguṇatvaparyāyatvaiḥ . so jāṇadi appāṇaṁ
sa puruṣo‘rhatparijñānātpaścādātmānaṁ jānāti, moho khalu jādi tassa layaṁ tat ātmaparijñānāttasya moho
darśanamoho layaṁ vināśaṁ kṣayaṁ yātīti . tadyathākevalajñānādayo viśeṣaguṇā, astitvādayaḥ
sāmānyaguṇāḥ, paramaudārikaśarīrākāreṇ yadātmapradeśānāmavasthānaṁ sa vyañjanaparyāyaḥ, agurulaghuk guṇ-
ṣaḍvr̥ddhihānirūpeṇ pratikṣaṇaṁ pravartamānā arthaparyāyāḥ, evaṁlakṣaṇaguṇaparyāyādhārabhūtamamūrtamasaṁkhyātapradeśaṁ
1cetan hai’ isaprakārakā anvay vah dravya hai, anvayake āśrit rahanevālā ‘caitanya’ viśeṣaṇ vah
guṇ hai, aur ek samay mātrakī maryādāvālā kālaparimāṇ honese paraspar apravr̥tta
2anvayavyatirek ve paryāyeṁ haiṁjo ki cidvivartanakī [-ātmāke pariṇamanakī ] granthiyān̐
[gāṁṭheṁ ] haiṁ .
ab, isaprakār traikālikako bhī [-traikālik ātmāko bhī ] ek kālameṁ samajh
lenevālā vah jīv, jaisai motiyoṁko jhūlate hue hārameṁ antargat mānā jātā hai, usī prakār
cidvivartoṁkā cetanameṁ hī saṁkṣepaṇ [-aṁtargat ] karake, tathā
3viśeṣaṇaviśeṣyatākī vāsanākā
4antardhān honesejaise saphe dīko hārameṁ 5antarhit kiyā jātā hai, usī prakārcaitanyako
cetanameṁ hī antarhit karake, jaise mātra 6hārako jānā jātā hai, usīprakār keval ātmāko
1. cetan = ātmā .
2. anvayavyatirek = ek dūsaremeṁ nahīṁ pravartate aise jo anvayake vyatirek .
3. viśeṣaṇ guṇ hai aur viśeṣya vo dravya hai .
4. aṁtardhān = adr̥śya ho jānā .
5. aṁtarhit = gupta; adr̥śya .
6. hārako kharīdanevālā manuṣya hārako kharīdate samay hār, usakī saphe dī aur unake motiyoṁ ityādikī parīkṣā
karatā hai, kintu bādameṁ saphe dī aur motiyoṁko hārameṁ hī samāviṣṭa karake unakā lakṣa choṛakar vah mātra
hārako hī jānatā hai
. yadi aisā na kare to hārake pahinane par bhī usakī saphe dī ādike vikalpa bane
rahanese hārako pahananeke sukhakā vedan nahīṁ kar sakegā .
પ્ર. ૧૮

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version

duttarottarakṣaṇakṣīyamāṇakartr̥karmakriyāvibhāgatayā niṣkriyaṁ cinmātraṁ bhāvamadhigatasya jātasya
maṇerivākampapravr̥ttanirmalālokasyāvaśyamev nirāśrayatayā mohatamaḥ pralīyate
. yadyevaṁ labdho mayā
mohavāhinīvijayopāyaḥ ..80..
śuddhacaitanyānvayarūpaṁ dravyaṁ ceti . itthaṁbhūtaṁ dravyaguṇaparyāyasvarūpaṁ pūrvamarhadabhidhāne paramātmani jñātvā
paścānniścayanayen tadevāgamasārapadabhūtayā‘dhyātmabhāṣayā nijaśuddhātmabhāvanābhimukharūpeṇ savikalpasva-
saṁvedanajñānen tathaivāgamabhāṣayādhaḥpravr̥ttikaraṇāpūrvakaraṇānivr̥ttikaraṇasaṁjñadarśanamohakṣapaṇasamarthapariṇām-

viśeṣabalen paścādātmani yojayati
. tadanantaramavikalpasvarūpe prāpte, yathā paryāyasthānīyamuktāphalāni
guṇasthānīyaṁ dhavalatvaṁ cābhedanayen hār ev, tathā pūrvoktadravyaguṇaparyāyā abhedanayenātmaiveti bhāvayato
darśanamohāndhakāraḥ pralīyate
. iti bhāvārthaḥ ..80.. ath pramādotpādakacāritramohasaṁjñaścauro‘stīti
matvā‘‘ptaparijñānādupalabdhasya śuddhātmacintāmaṇeḥ rakṣaṇārthaṁ jāgartīti kathayatijīvo jīvaḥ kartā .
jānane par, usake uttarottar kṣaṇameṁ kartā -karma -kriyākā vibhāg kṣayako prāpta hotā jātā hai
isaliye niṣkriy cinmātra bhāvako prāpta hotā hai; aur isaprakār maṇikī bhān̐ti jisakā nirmal
prakāś akamparūpase pravartamān hai aise us (cinmātra bhāvako prāpta) jīvake mohāndhakār
nirāśrayatāke kāraṇ avaśyamev pralayako prāpta hotā hai
.
yadi aisā hai to maiṁne mohakī senāko jītanekā upāy prāpta kar liyā hai .
bhāvārtha :arahaṁt bhagavān aur apanā ātmā niścayase samān hai . arahaṁt bhagavān
moh -rāg -dveṣarahit honese unakā svarūp atyanta spaṣṭa hai, isaliye yadi jīv dravya -guṇ-
paryāy rūpase us (arahaṁt bhagavānake) svarūpako manake dvārā pratham samajh le to ‘‘yah
jo ātmā, ātmākā ekarūp (-kathaṁcit sadr̥ś) traikālik pravāh hai so dravya hai, usakā
jo ekarūp rahanevālā caitanyarūp viśeṣaṇ hai so guṇ hai aur us pravāhameṁ jo kṣaṇavartī
vyatirek haiṁ so paryāyeṁ haiṁ’’ isaprakār apanā ātmā bhī dravya -guṇ -paryāyarūpase manake dvārā
jñānameṁ ātā hai
. isaprakār traikālik nij ātmāko manake dvārā jñānameṁ lekarjaise
motiyoṁko aur saphe dīko hārameṁ hī antargat karake mātra hār hī jānā jātā hai, usīprakār
ātmaparyāyoṁko aur caitanya -guṇako ātmāmeṁ hī antargarbhit karake keval ātmāko jānane
par pariṇāmī -pariṇām -pariṇatike bhedakā vikalpa naṣṭa ho jātā hai, isaliye jīv niṣkriy
cinmātra bhāvako prāpta hotā hai, aur usase darśanamoh nirāśray hotā huā naṣṭa ho jātā hai
.
yadi aisā hai to maiṁne mohakī senā par vijay prāpta karanekā upāy prāpta kar liyā hai,
aisā kahā hai ..80..

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version

athaivaṁ prāptacintāmaṇerapi me pramādo dasyuriti jāgarti
jīvo vavagadamoho uvaladdho taccamappaṇo sammaṁ .
jahadi jadi rāgadose so appāṇaṁ lahadi suddhaṁ ..81..
jīvo vyapagatamoh upalabdhavāṁstattvamātmanaḥ samyak .
jahāti yadi rāgadveṣau sa ātmānaṁ labhate śuddham ..81..
evamupavarṇitasvarūpeṇopāyen mohamapasāryāpi samyagātmatattvamupalabhyāpi yadi nām
rāgadveṣau nirmūlayati tadā śuddhamātmānamanubhavati . yadi punaḥ punarapi tāvanuvartate tadā
pramādatantratayā luṇṭhitaśuddhātmatattvopalambhacintāratno‘ntastāmyati . ato mayā rāgadveṣ-
niṣedhāyātyantaṁ jāgaritavyam ..81..
kiṁviśiṣṭaḥ . vavagadamoho śuddhātmatattvarucipratibandhakavināśitadarśanamohaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . uvaladdho
upalabdhavān jñātavān . kim . taccaṁ paramānandaikasvabhāvātmatattvam . kasya saṁbandhi . appaṇo
nijaśuddhātmanaḥ . katham . sammaṁ samyak saṁśayādirahitatven jahadi jadi rāgadose śuddhātmānubhūti-
lakṣaṇavītarāgacāritrapratibandhakau cāritramohasaṁjñau rāgadveṣau yadi tyajati so appāṇaṁ lahadi suddhaṁ sa
ab, isaprakār maiṁne ciṁtāmaṇi -ratna prāpta kar liyā hai tathāpi pramād cor vidyamān hai,
aisā vicār kar jāgr̥t rahatā hai :
anvayārtha :[vyapagatamohaḥ ] jisane mohako dūr kiyā hai aur [samyak ātmanaḥ
tattvaṁ ] ātmāke samyak tattvako (-sacce svarūpako) [upalabdhavān ] prāpta kiyā hai aisā
[jīvaḥ ] jīv [yadi ] yadi [rāgadveṣau ] rāgadveṣako [jahāti ] choṛatā hai, [saḥ ] to vah [śuddhaṁ
ātmānaṁ ]
śuddha ātmāko [ labhate ] prāpta karatā hai
..81..
ṭīkā :isaprakār jis upāyakā svarūp varṇan kiyā hai, us upāyake dvārā mohako
dūr karake bhī samyak ātmatattvako (yathārtha svarūpako) prāpta karake bhī yadi jīv rāgadveṣako
nirmūl karatā hai, to śuddha ātmākā anubhav karatā hai
. (kintu) yadi punaḥ -punaḥ unakā
anusaraṇ karatā hai,rāgadveṣarūp pariṇaman karatā hai, to pramādake adhīn honese śuddhātmatattvake
anubhavarūp ciṁtāmaṇi -ratnake curāye jānese antaraṁgameṁ khedako prāpta hotā hai . isaliye mujhe
jīv mohane karī dūr, ātmasvarūp samyak pāmīne,
jo rāgadveṣ parihare to pāmato śuddhātmane. 81
.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version

athāyamevaiko bhagavadbhiḥ svayamanubhūyopadarśito niḥśreyasasya pāramārthikaḥ panthā iti
matiṁ vyavasthāpayati
savve vi ya arahaṁtā teṇ vidhāṇeṇ khavidakammaṁsā .
kiccā tadhovadesaṁ ṇivvādā te ṇamo tesiṁ ..82..
sarve‘pi cārhantasten vidhānen kṣapitakarmāṁśāḥ .
kr̥tvā tathopadeśaṁ nirvr̥tāste namastebhyaḥ ..82..
evamabhedaratnatrayapariṇato jīvaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvamātmānaṁ labhate mukto bhavatīti . kiṁc pūrvaṁ
jñānakaṇḍikāyāṁ ‘uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavaṁ dukkhaṁ’ ityuktaṁ, atra tu ‘jahadi jadi rāgadose
so appāṇaṁ lahadi suddhaṁ’ iti bhaṇitam, ubhayatra mokṣo‘sti
. ko viśeṣaḥ . pratyuttaramāhtatra
śubhāśubhayorniścayen samānatvaṁ jñātvā paścācchuddhe śubharahite nijasvarūpe sthitvā mokṣaṁ labhate, ten
kāraṇen śubhāśubhamūḍhatvanirāsārthaṁ jñānakaṇḍikā bhaṇyate
. atra tu dravyaguṇaparyāyairāptasvarūpaṁ jñātvā
paścāttadrūpe svaśuddhātmani sthitvā mokṣaṁ prāpnoti, tataḥ kāraṇādiyamāptātmamūḍhatvanirāsārthaṁ jñānakaṇḍikā
rāgadveṣako dūr karaneke liye atyanta jāgr̥t rahanā cāhiye .
bhāvārtha :80 vīṁ gāthāmeṁ batāye gaye upāyase darśanamohako dūr karake, arthāt
samyakdarśan prāpta karake jo jīv śuddhātmānubhūtisvarūp vītarāgacāritrake pratibandhak rāg -dveṣako
choṛatā hai, punaḥ -punaḥ rāgadveṣabhāvameṁ pariṇamit nahīṁ hotā, vahī abhedaratnatrayapariṇat jīv śuddha-
buddha -ekasvabhāv ātmāko prāpta karatā hai
mukta hotā hai . isaliye jīvako samyagdarśan prāpta
karake bhī sarāg cāritra prāpta karake bhī, rāgadveṣake nivāraṇārtha atyanta sāvadhān rahanā
cāhiye
..81..
ab, yahī ek (-pūrvokta gāthāoṁmeṁ varṇit yahī ek), bhagavantoṁne svayaṁ anubhav karake
pragaṭ kiyā huā 1niḥśreyasakā pāramārthikapantha haiisaprakār matiko 2vyavasthit karate haiṁ :
anvayārtha :[sarve api ca ] sabhī [arhantaḥ ] arahanta bhagavān [ten vidhānen ]
usī vidhise [kṣapitakarmāṁśāḥ ] karmāṁśoṁkā kṣay karake [tathā ] tathā usīprakārase [upadeśaṁ
1. niḥśreyas = mokṣa .
2. vyavasthit = niścit; sthir .
arhaṁt sau karmo taṇo karī nāś e ja vidhi vaḍe,
upadeś paṇ em ja karī, nirvr̥t thayā; namuṁ temane. 82
.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version

yataḥ khalvatītakālānubhūtakramapravr̥ttayaḥ samastā api bhagavantastīrthakarāḥ, prakārāntar-
syāsaṁbhavādasaṁbhāvitadvaitenāmunaivaiken prakāreṇ kṣapaṇaṁ karmāṁśānāṁ svayamanubhūy, paramāptatayā
pareṣāmapyāyatyāmidānīṁtve vā mumukṣūṇāṁ tathaiv tadupadiśya, niḥśreyasamadhyāśritāḥ
. tato
nānyadvartma nirvāṇasyetyavadhāryate . alamathavā pralapiten . vyavasthitā matirmam . namo
bhagavadbhayaḥ ..82..
ityetāvān viśeṣaḥ ..81.. ath pūrvaṁ dravyaguṇaparyāyairāptasvarūpaṁ vijñāy paścāttathābhūte svātmani sthitvā
sarve‘pyarhanto mokṣaṁ gatā iti svamanasi niścayaṁ karotisavve vi ya arahaṁtā sarve‘pi cārhantaḥ teṇ
vidhāṇeṇ dravyaguṇaparyāyaiḥ pūrvamarhatparijñānātpaścāttathābhūtasvātmāvasthānarūpeṇ ten pūrvoktaprakāreṇ
khavidakammaṁsā kṣapitakarmāṁśā vināśitakarmabhedā bhūtvā, kiccā tadhovadesaṁ aho bhavyā ayamev niścay-
ratnatrayātmakaśuddhātmopalambhalakṣaṇo mokṣamārgo nānya ityupadeśaṁ kr̥tvā ṇivvādā nirvr̥tā akṣayānantasukhen
tr̥ptā jātāḥ, te te bhagavantaḥ . ṇamo tesiṁ evaṁ mokṣamārganiścayaṁ kr̥tvā śrīkundakundācāryadevāstasmai
nijaśuddhātmānubhūtisvarūpamokṣamārgāy tadupadeśakebhyo‘rhadbhayaśca tadubhayasvarūpābhilāṣiṇ; santo ‘namostu
tebhya’ ityanen paden namaskāraṁ kurvantītyabhiprāyaḥ
..82.. ath ratnatrayārādhakā ev puruṣā dānapūjā-
guṇapraśaṁsānamaskārārhā bhavanti nānyā iti kathayati
kr̥tvā ] upadeś karake [nirvr̥tāḥ te ] mokṣako prāpta hue haiṁ [ namaḥ tebhyaḥ ] unheṁ
namaskār ho
..82..
ṭīkā :atīt kālameṁ kramaśaḥ hue samasta tīrtharṁkar bhagavān, 1prakārāntarakā asaṁbhav
honese jisameṁ dvait saṁbhav nahīṁ hai; aise isī ekaprakārase karmāṁśoṁ (jñānāvaraṇādi karma bhedoṁ)kā
kṣay svayaṁ anubhav karake (tathā)
2paramāptatāke kāraṇ bhaviṣyakālameṁ athavā is (vartamān)
kālameṁ anya mumukṣuoṁko bhī isīprakārase usakā (-karma kṣayakā) upadeś dekar niḥśreyas
(mokṣa)ko prāpta hue haiṁ; isaliye nirvāṇakā anya (koī) mārga nahīṁ hai aisā niścit hotā hai
.
athavā adhik pralāpase bas hoo ! merī mati vyavasthit ho gaī hai . bhagavantoṁko namaskār ho .
bhāvārtha :80 aur 81 vīṁ gāthāke kathanānusār samyakdarśan prāpta karake
vītarāgacāritrake virodhī rāg -dveṣako dūr karanā arthāt niścayaratnatrayātmak śuddhānubhūtimeṁ līn
honā hī ek mātra mokṣamārga hai; trikālameṁ bhī koī dūsarā mokṣakā mārga nahīṁ hai
. samasta
1. prakārāntar = anya prakār (karmakṣay ek hī prakārase hotā hai, anya -prakārase nahīṁ hotā, isaliye us
karmakṣayake prakārameṁ dvait arthāt do -rūpapanā nahīṁ hai) .
2. paramāpta = param āpta; param viśvāsapātra (tīrthaṁkar bhagavān sarvajña aur vītarāg honese param āpta hai, arthāt
upadeṣṭā haiṁ )

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version

ath śuddhātmalābhaparipanthino mohasya svabhāvaṁ bhūmikāśca vibhāvayati
davvādiesu mūḍho bhāvo jīvassa havadi moho tti .
khubbhadi teṇucchaṇṇo pappā rāgaṁ va dosaṁ vā ..83..
dravyādikeṣu mūḍho bhāvo jīvasya bhavati moh iti .
kṣubhyati tenāvacchannaḥ prāpya rāgaṁ vā dveṣaṁ vā ..83..
yo hi dravyaguṇaparyāyeṣu pūrvamupavarṇiteṣu pītonmattakasyev jīvasya tattvāpratipattilakṣaṇo
daṁsaṇasuddhā purisā ṇāṇapahāṇā samaggacariyatthā .
pūjāsakkārarihā dāṇassa ya hi te ṇamo tesiṁ ..7..
daṁsaṇasuddhā nijaśuddhātmarucirūpaniścayasamyaktvasādhaken mūḍhatrayādipañcaviṁśatimalarahiten
tattvārthaśraddhānalakṣaṇen darśanen śuddhā darśanaśuddhāḥ . purisā puruṣā jīvāḥ . punarapi kathaṁbhūtāḥ . ṇāṇapahāṇā
niruparāgasvasaṁvedanajñānasādhaken vītarāgasarvajñapraṇītaparamāgamābhyāsalakṣaṇajñānen pradhānāḥ samarthāḥ prauḍhā
jñānapradhānāḥ
. punaśca kathaṁbhūtāḥ . samaggacariyatthā nirvikāraniścalātmānubhūtilakṣaṇaniścayacāritrasādhake-
nācārādiśāstrakathitamūlottaraguṇānuṣṭhānādirūpeṇ cāritreṇ samagrāḥ paripūrṇāḥ samagracāritrasthāḥ
pūjāsakkārarihā dravyabhāvalakṣaṇapūjā guṇapraśaṁsā satkārastayorarhā yogyā bhavanti
. dāṇassa ya hi
arahantoṁne isī mārgase mokṣa prāpta kiyā hai aur anya mumukṣuoṁko bhī isī mārgakā upadeś diyā
hai
. un bhagavantoṁko namaskār ho ..82..
ab, śuddhātmalābhake 1paripaṁthī -mohakā svabhāv aur usameṁ prakāroṁko (-bhedoṁko)
vyakta karate haiṁ :
anvayārtha :[jīvasya ] jīvake [dravyādikeṣu mūrḥaḥ bhāvaḥ ] dravyādi sambandhī mūrḥ
bhāv (-dravyaguṇaparyāyasambandhī jo mūrḥatārūp pariṇām) [mohaḥ iti bhavati ] vah moh hai [ten
avacchannaḥ ]
usase ācchādit vartatā huā jīv [ rāgaṁ vā dveṣaṁ vā prāpya ] rāg athavā dveṣako
prāpta karake [kṣubhyati ] kṣubdha hotā hai
..83..
ṭīkā :dhatūrā khāye hue manuṣyakī bhān̐ti, jīvake jo pūrva varṇit dravya -guṇ-
1. paripaṁthī = śatru; mārgameṁ lūṭanevālā .
dravyādike mūrḥ bhāv varte jīvane, te moh che;
te mohathī ācchanna rāgī -dveṣī thaī kṣobhit bane. 83
.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version

mūḍho bhāvaḥ sa khalu mohaḥ . tenāvacchannātmarūpaḥ sannayamātmā paradravyamātmadravyatven paraguṇ-
mātmaguṇatayā paraparyāyānātmaparyāyabhāven pratipadyamānaḥ, prarūḍhadr̥ḍhatarasaṁskāratayā paradravya-
mevāharaharupādadāno, dagdhendriyāṇāṁ rucivaśenādvaite‘pi pravartitadvaito, rucitāruciteṣu viṣayeṣu
rāgadveṣāvupaśliṣya, pracuratarāmbhobhārarayāhataḥ setubandha iv dvedhā vidāryamāṇo nitarāṁ
kṣobhamupaiti
. ato moharāgadveṣabhedāttribhūmiko mohaḥ ..83..
dānasya ca hi sphu ṭaṁ te te pūrvoktaratnatrayādhārāḥ . ṇamo tesiṁ namastebhya iti namaskārasyāpi
ta ev yogyāḥ ..7.. evamāptātmasvarūpaviṣaye mūḍhatvanirāsārthaṁ gāthāsaptaken dvitīyajñān-
kaṇḍikā gatā . ath śuddhātmopalambhapratipakṣabhūtamohasya svarūpaṁ bhedāṁśca pratipādayatidavvādiesu
śuddhātmādidravyeṣu, teṣāṁ dravyāṇāmanantajñānādyastitvādiviśeṣasāmānyalakṣaṇaguṇeṣu, śuddhātmapariṇati-
lakṣaṇasiddhatvādiparyāyeṣu ca yathāsaṁbhavaṁ pūrvopavarṇiteṣu vakṣyamāṇeṣu ca
mūḍho bhāvo eteṣu
pūrvoktadravyaguṇaparyāyeṣu viparītābhiniveśarūpeṇ tattvasaṁśayajanako mūḍho bhāvaḥ jīvassa havadi moho tti
itthaṁbhūto bhāvo jīvasya darśanamoh iti bhavati
. khubbhadi teṇucchaṇṇo ten darśanamohenāvacchanno jhampitaḥ
sannakṣubhitātmatattvaviparīten kṣobheṇ kṣobhaṁ svarūpacalanaṁ viparyayaṁ gacchati . kiṁ kr̥tvā . pappā rāgaṁ va dosaṁ
vā nirvikāraśuddhātmano viparītamiṣṭāniṣṭendriyaviṣayeṣu harṣaviṣādarūpaṁ cāritramohasaṁjñaṁ rāgadveṣaṁ vā prāpya
ceti . anen kimuktaṁ bhavati . moho darśanamoho rāgadveṣadvayaṁ cāritramohaśceti tribhūmiko
moh iti ..83.. ath duḥkhahetubhūtabandhasya kāraṇabhūtā rāgadveṣamohā nirmūlanīyā ityāghoṣayati
paryāy haiṁ unameṁ honevālā 1tattva -apratipattilakṣaṇ mūrḥ bhāv vah vāstavameṁ moh hai . us
mohase nijarūp ācchādit honese yah ātmā paradravyako svadravyarūpase, paraguṇako
svaguṇarūpase, aur par -paryāyoṁko svaparyāyarūp samajhakar -aṁgīkār karake, ati rūḍh
dr̥rḥatar saṁskārake kāraṇ paradravyako hī sadā grahaṇ karatā huā, 2dagdha indriyoṁkī rucike
vaśase 3advaitameṁ bhī dvait pravr̥tti karatā huā, rucikar -arucikar viṣayoṁmeṁ rāgadveṣ karake
ati pracur jalasamūhake vegase prahārako prāpta setubandha (pul) kī bhān̐ti do bhāgoṁmeṁ khaṁḍit
hotā huā atyanta kṣobhako prāpta hotā hai
. isase moh, rāg aur dvaiṣin bhedoṁke kāraṇ
moh tīn prakārakā hai ..83..
1. tattva apratipattilakṣaṇ = tattvakī apratipatti (-aprāpti, ajñān, anirṇay) jisakā lakṣaṇ hai aisā .
2. dagdha = jalī huī; halakī; śāpit . (‘dagdha’ tiraskāravācak śabda hai)
3. indriyaviṣayoṁmeṁpadārthoṁmeṁ ‘yah acche haiṁ aur yah bure’ isaprakārakā dvait nahīṁ hai; tathāpi vahān̐ bhī
mohācchādit jīv acchebūrekā dvait utpanna kar lete haiṁ .

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version

athāniṣṭakāryakāraṇatvamabhidhāy tribhūmikasyāpi mohasya kṣayamāsūtrayati
moheṇ va rāgeṇ va doseṇ va pariṇadassa jīvassa .
jāyadi viviho baṁdho tamhā te saṁkhavaidavvā ..84..
mohen vā rāgeṇ vā dveṣeṇ vā pariṇatasya jīvasya .
jāyate vividho bandhastasmātte saṁkṣapayitavyāḥ ..84..
evamasya tattvāpratipattinimīlitasya, mohen vā rāgeṇ vā dveṣeṇ vā pariṇatasya,
tr̥ṇapaṭalāvacchannagartasaṁgatasya kareṇukuṭṭanīgātrāsaktasya pratidviradadarśanoddhatapravidhāvitasya ca
sindhurasyev, bhavati nām nānāvidho bandhaḥ
. tato‘mī aniṣṭakāryakāriṇo mumukṣuṇā
moharāgadveṣāḥ samyagnirmūlakāṣaṁ kaṣitvā kṣapaṇīyāḥ ..84..
ab, tīnoṁ prakārake mohako aniṣṭa kāryakā kāraṇ kahakar usakā (-tīn prakārake
mohakā) kṣay karaneko sūtra dvārā kahate haiṁ :
anvayārtha :[mohen vā ] moharūp [rāgeṇ vā ] rāgarūp [dveṣeṇ vā ] athavā
dveṣarūp [pariṇatasya jīvasya] pariṇamit jīvake [vividhaḥ baṁdhaḥ ] vividh baṁdh [jāyate ] hotā
hai; [tasmāt ] isaliye [te ] ve (moh -rāg -dveṣ) [saṁkṣapayitavyāḥ ] sampūrṇatayā kṣay karane
yogya haiṁ
..84..
ṭīkā :isaprakār tattva -apratipatti (-vastusvarūpake ajñān) se baṁd hue, moh-
rūp -rāgarūp yā dveṣarūp pariṇamit hote hue is jīvakoghāsake ḍherase ḍhan̐ke hue khekā saṁg
karanevāle hāthīkī bhān̐ti, hathinīrūpī kuṭṭanīke śarīrameṁ āsakta hāthīkī bhān̐ti aur virodhī
hāthīko dekhakar, uttejit hokar (usakī or) dauṛate hue hāthīkī bhān̐ti
vividh prakārakā
baṁdh hotā hai; isaliye mumukṣu jīvako aniṣṭa kārya karanevāle is moh, rāg aur dveṣakā yathāvat
moheṇ va rāgeṇ va doseṇ va pariṇadassa jīvassa moharāgadveṣapariṇatasya mohādirahitaparamātmasvarūp-
pariṇaticyutasya bahirmukhajīvasya jāyadi viviho baṁdho śuddhopayogalakṣaṇo bhāvamokṣastadbalen jīv-
pradeśakarmapradeśānāmatyantaviśleṣo dravyamokṣaḥ, itthaṁbhūtadravyabhāvamokṣādvilakṣaṇaḥ sarvaprakāropādeyabhūtasvā-
bhāvikasukhaviparītasya nārakādiduḥkhasya kāraṇabhūto vividhabandho jāyate
. tamhā te saṁkhavaidavvā yato
re ! moharūp vā rāgarūp vā dveṣapariṇat jīvane
vidhavidh thāye baṁdh, tethī sarva te kṣayayogya che
. 84.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version

athāmī amībhirliṅgairupalabhyodbhavanta ev niśumbhanīyā iti vibhāvayati
aṭṭhe ajadhāgahaṇaṁ karuṇābhāvo ya tiriyamaṇuesu .
visaesu ya ppasaṁgo mohassedāṇi liṁgāṇi ..85..
arthe ayathāgrahaṇaṁ karuṇābhāvaśca tiryaṅmanujeṣu .
viṣayeṣu ca prasaṅgo mohasyaitāni liṅgāni ..85..
nirmūl nāś ho isaprakār kṣay karanā cāhiye .
bhāvārtha : (1) hāthīko pakaṛaneke liye dharatīmeṁ khabanākar use ghāsase ḍhak
diyā jātā hai, vahān̐ khaā honeke kāraṇ us khaee par jānese hāthī gir paḍatā hai aur vah
isaprakār pakaṛā jātā hai
. (2) hāthīko pakaṛaneke liye sikhāī huī hathinī bhejī jātī hai;
usake śārīrik rāgameṁ phan̐sanese hāthī pakaṛā jātā hai . (3) hāthī pakaṛanekī tīsarī rīti yah
hai ki us hāthīke sāmane dūsarā pālit hāthī bhejā jātā hai; usake pīche vah hāthī uttejit
hokar laṛaneke liye dauṛatā hai aur isaprakār vah pakaṛanevāloṁke jālameṁ phan̐s jātā hai
.
uparyukta prakārase jaise hāthī (1) ajñānase, (2) rāgase (3) dveṣase anek prakārake
bandhanako prāpta hotā hai, usīprakār jīv (1) mohase, (2) rāgase yā (3) dveṣase anek
prakārake bandhanako prāpta hotā hai, isaliye mokṣārthīko moh -rāg -dveṣakā bhalībhān̐ti -sampūrṇatayā
mūlase hī kṣay kar denā cāhiye
..84..
ab, is moharāgadveṣako in (āgāmī gāthāmeṁ kahe gaye) cihnoṁ -lakṣaṇoṁke dvārā pahicān
kar utpanna hote hī naṣṭa kar denā cāhiye, esā pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[arthe ayathāgrahaṇaṁ ] padārthakā ayathāgrahaṇ (arthāt padārthoko jaise
haiṁ vaise satyasvarūp na mānakar unake viṣayameṁ anyathā samajh) [ca ] aur [tiryaṅmanujeṣu
karuṇābhāvaḥ ]
tiryaṁc -manuṣyoṁke prati karuṇābhāv, [viṣayeṣu prasaṁgaḥ ca ] tathā viṣayoṁkī saṁgati
(iṣṭa viṣayoṁmeṁ prīti aur aniṣṭa viṣayoṁmeṁ aprīti)
[etāni ] yah sab [mohasya liṁgāni ]
mohake cihnalakṣaṇ haiṁ ..85..
rāgadveṣamohapariṇatasya jīvasyetthaṁbhūto bandho bhavati tato rāgādirahitaśuddhātmadhyānen te rāgadveṣ-
mohā samyak kṣapayitavyā iti tātparyam
..84.. ath svakīyasvakīyaliṅgai rāgadveṣamohān jñātvā
પ્ર. ૧૯
artho taṇuṁ ayathāgrahaṇ, karuṇā manuj -tiryaṁcamāṁ,
viṣayo taṇo vaḷī saṁg,
liṁgo jāṇavāṁ ā mohanāṁ. 85.

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version

arthānāmayāthātathyapratipattyā tiryagmanuṣyeṣu prekṣārheṣvapi kāruṇyabuddhayā ca mohamabhīṣṭa-
viṣayaprasaṁgen rāgamanabhīṣṭaviṣayāprītyā dveṣamiti tribhiliṁgairadhigamya jhagiti saṁbhavannāpi
tribhūmiko‘pi moho nihantavyaḥ
..85..
ath mohakṣapaṇopāyāntaramālocayati
jiṇasatthādo aṭṭhe paccakkhādīhiṁ bujjhado ṇiyamā .
khīyadi mohovacayo tamhā satthaṁ samadhidavvaṁ ..86..
ṭīkā :1padārthoṁkī ayathātathyarūp pratipattike dvārā aur tiryaṁc -manuṣya 2prekṣāyogya
hone par bhī unake prati karuṇābuddhise mohako (jānakar), iṣṭa viṣayoṁkī āsaktise rāgako
aur aniṣṭa viṣayoṁkī aprītise dveṣako (jānakar)
isaprakār tīn liṁgoṁke dvārā (tīn
prakārake mohako) pahicānakar tatkāl hī utpanna hote hī tīno prakārakā moh naṣṭa kar dene yogya
hai
.
bhāvārtha :mohake tīn bhed haiṁdarśanamoh, rāg aur dveṣ . padārthoṁke svarūpase
viparīt mānyatā tathā tiryaṁcoṁ aur manuṣyoṁke prati tanmayatāse karuṇābhāv ve darśanamohake cihna
haiṁ, iṣṭa viṣayoṁmeṁ prīti rāgakā cihna hai aur aniṣṭa viṣayoṁmeṁ aprīti dveṣakā cihna hai
. in cihna
oṁse tīnoṁ prakārake mohako pahicānakar mumukṣuoṁko use tatkāl hī naṣṭa kar denā cāhiye ..85..
ab mohakṣay karanekā upāyāntar (-dūsarā upāy) vicārate haiṁ :
yathāsaṁbhavaṁ ta ev vināśayitavyā ityupadiśatiaṭṭhe ajadhāgahaṇaṁ śuddhātmādipadārthe yathāsvarūpasthite‘pi
viparītābhiniveśarūpeṇāyathāgrahaṇaṁ karuṇābhāvo ya śuddhātmopalabdhilakṣaṇaparamopekṣāsaṁyamādviparītaḥ karuṇā-
bhāvo dayāpariṇāmaśca athavā vyavahāreṇ karuṇāyā abhāvaḥ . keṣu viṣayeṣu . maṇuvatiriesu manuṣya-
tiryagjīveṣu iti darśanamohacihnam . visaesu ya ppasaṁgo nirviṣayasukhāsvādarahitabahirātmajīvānāṁ
manojñāmanojñaviṣayeṣu ca yo‘sau prakarṣeṇ saṅgaḥ saṁsargastaṁ dr̥ṣṭvā prītyaprītiliṅgābhyāṁ cāritramohasaṁjñau
1. padārthoṁkī ayathātathyarūp pratipatti = padārtha jaise nahīṁ hai unheṁ vaisā samajhanā arthāt unheṁ anyathā svarūpase
aṁgīkār karanā .
2. prekṣāyogya = mātra prekṣakabhāvase -dr̥ṣṭājñātārūpase -madhyasthabhāvase dekhane yogya .
śāstro vaḍe pratyakṣaādithī jāṇato je artha ne,
tasu moh pāme nāś niścay; śāstra samadhyayanīy che. 86
.

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version

jinaśāstrādarthān pratyakṣādibhirbudhyamānasya niyamāt .
kṣīyate mohopacayaḥ tasmāt śāstraṁ samadhyetavyam ..86..
yatkil dravyaguṇaparyāyasvabhāvenārhato jñānādātmanastathājñānaṁ mohakṣapaṇopāyatven prāk
pratipannaṁ, tat khalūpāyāntaramidamapekṣate . idaṁ hi vihitaprathamabhūmikāsaṁkramaṇasya sarvajñopajña-
tayā sarvato‘pyabādhitaṁ śābdaṁ pramāṇamākramya krīḍatastatsaṁskārasphu ṭīkr̥taviśiṣṭasaṁvedan-
śaktisaṁpadaḥ sahr̥dayahr̥dayānaṁdodbhedadāyinā pratyakṣeṇānyen vā tadavirodhinā pramāṇajāten
anvayārtha :[jinaśāstrāt ] jinaśāstra dvārā [pratyakṣādibhiḥ ] pratyakṣādi pramāṇoṁse
[arthān ] padārthoṁko [budhyamānasya ] jānanevāleke [niyamāt ] niyamase [mohopacayaḥ ]
1mohopacay [kṣīyate ] kṣay ho jātā hai [tasmāt ] isaliye [śāstraṁ ] śāstrakā [samadhyetavyam ]
samyak prakārase adhyayan karanā cāhiye ..86..
ṭīkā :dravya -guṇ -paryāyasvabhāvase arhaṁtake jñān dvārā ātmākā us prakārakā jñān
mohakṣayake upāyake rūpameṁ pahale (80vīṁ gāthāmeṁ) pratipādit kiyā gayā thā, vah vāstavameṁ
is (nimnalikhit) upāyāntarakī apekṣā rakhatā hai
. (vah upāyāntar kyā hai so kahā
jātā hai) :
jisane pratham bhūmikāmeṁ gaman kiyā hai aise jīvako, jo 2sarvajñopajña honese sarva prakārase
abādhit hai aise śābda pramāṇako (-dravya śrutapramāṇako) prāpta karake krīṛā karane par, usake
saṁskārase viśiṣṭa
3saṁvedanaśaktirūp sampadā pragaṭ karane par, 4sahr̥dayajanoṁke hr̥dayako
ānandakā 5udbhed denevāle pratyakṣa pramāṇase athavā 6usase aviruddha anya pramāṇasamūhase
rāgadveṣau ca jñāyete vivekibhiḥ, tatastatparijñānānantaramev nirvikārasvaśuddhātmabhāvanayā rāgadveṣamohā
nihantavyā iti sūtrārthaḥ
..85.. ath dravyaguṇaparyāyaparijñānābhāve moho bhavatīti yaduktaṁ pūrvaṁ
tadarthamāgamābhyāsaṁ kārayati . athavā dravyaguṇaparyāyatvairarhatparijñānādātmaparijñānaṁ bhavatīti yaduktaṁ
tadātmaparijñānamimamāgamābhyāsamapekṣat iti pātanikādvayaṁ manasi dhr̥tvā sūtramidaṁ pratipādayati
jiṇasatthādo aṭṭhe paccakkhādīhiṁ bujjhado ṇiyamā jinaśāstrātsakāśācchuddhātmādipadārthān pratyakṣādi-
1. mohopacay = mohakā upacay . (upacay = saṁcay; samūh)
2. sarvajñopajña = sarvajña dvārā svayaṁ jānā huā (aur kahā huā) . 3. saṁvedan = jñān .
4. sahr̥day = bhāvuk; śāstrameṁ jis samay jis bhāvakā prasaṁg hoy us bhāvako hr̥dayameṁ grahaṇ karanevālā;
budh; paṁḍit .
5. udbhed = sphu raṇ; pragaṭatā; phu vārā . 6. usase = pratyakṣa pramāṇase .