Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version

tr̥ṣṇābhirduḥkhabījatayā‘tyantaduḥkhitāḥ santo mr̥gatr̥ṣṇābhya ivāmbhāṁsi viṣayebhyaḥ saukhyānya- bhilaṣanti . tadduḥkhasaṁtāpavegamasahamānā anubhavanti ca viṣayān, jalāyukā iv, tāvadyāvat kṣayaṁ yānti . yathā hi jalāyukāstr̥ṣṇābījen vijayamānen duḥkhāṁku reṇ kramataḥ samākramyamāṇā duṣṭakīlālamabhilaṣantyastadevānubhavantyaścāpralayāt kliśyante, evamamī api puṇyaśālinaḥ pāpaśālin iv tr̥ṣṇābījen vijayamānen duḥkhāṁku reṇ kramataḥ samākramyamāṇā viṣayān- bhilaṣantastānevānubhavantaścāpralayāt kliśyante . ataḥ puṇyāni sukhābhāsasya duḥkhasyaiv sādhanāni syuḥ ..75.. sukhādvilakṣaṇāni viṣayasukhāni icchanti . na kevalamicchanti, na kevalamicchanti, aṇubhavaṁti ya anubhavanti ca . kiṁparyantam . āmaraṇaṁ maraṇaparyantam . kathaṁbhūtāḥ . dukkhasaṁtattā duḥkhasaṁtaptā iti . ayamatrārthaḥ — yathā tr̥ṣṇodrekeṇ honese puṇyajanit tr̥ṣṇāoṁke dvārā bhī atyanta duḥkhī hote hue 1mr̥gatr̥ṣṇāmeṁse jalakī bhān̐ti viṣayoṁmeṁse sukh cāhate haiṁ aur us 2duḥkhasaṁtāpake vegako sahan na kar sakanese viṣayoṁko tab -tak bhogate haiṁ, jab tak ki vināśako [-maraṇako ] prāpta nahīṁ hote . jaise joṁk (goṁc) tr̥ṣṇā jisakā bīj hai aise vijayako prāpta hotī huī duḥkhāṁkurase kramaśaḥ ākrānta honese dūṣit rakta ko cāhatī hai aur usīko bhogatī huī maraṇaparyanta kleśako pātī hai, usīprakār yah puṇyaśālī jīv bhī, pāpaśālī jīvoṁkī bhān̐ti, tr̥ṣṇā jisakā bīj hai aise vijay prāpta duḥkhāṁkuroṁke dvārā kramaśaḥ ākrāṁt honese, viṣayoṁko cāhate hue aur unhīṁko bhogate hue vināśaparyaṁt (-maraṇaparyanta) kleś pāte haiṁ .

bhāvārtha : — jinheṁ samastavikalpajāl rahit paramasamādhise utpanna sukhāmr̥tarūp sarva ātmapradeśoṁmeṁ paramaāhlādabhūt svarūpatr̥pti nahīṁ vartatī aise samasta saṁsārī jīvoṁke nirantar viṣayatr̥ṣṇā vyakta yā avyaktarūpase avaśya vartatī hai . ve tr̥ṣṇārūpī bīj kramaśaḥ aṁkurarūp hokar duḥkhavr̥kṣarūpase vr̥ddhiko prāpta hokar, isaprakār duḥkhadāhakā veg asahya hone par, ve jīv viṣayoṁmeṁ pravr̥tta hote haiṁ . isaliye jinakī viṣayoṁmeṁ pravr̥tti dekhī jātī hai aise devoṁ takake samasta saṁsārī jīv duḥkhī hī haiṁ .

isaprakār duḥkhabhāv hī puṇyoṁkā — puṇyajanit sāmagrīkā — ālamban karatā hai isaliye puṇya sukhābhās aise duḥkhakā hī avalamban – sādhan hai ..75.. 1. jaise mr̥gajalameṁse jal nahīṁ milatā vaise hī indriyaviṣayoṁmeṁse sukh prāpta nahīṁ hotā . 2. duḥkhasaṁtāp = duḥkhadāh; duḥkhakī jalan – pīṛā .

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version

saparatvāt bādhāsahitatvāt vicchinnatvāt bandhakāraṇatvāt viṣamatvācca puṇya- janyamapīndriyasukhaṁ duḥkhamev syāt . saparaṁ hi sat parapratyayatvāt parādhīnatayā, bādhāsahitaṁ preritāḥ jalaukasaḥ kīlālamabhilaṣantyastadevānubhavantyaścāmaraṇaṁ duḥkhitā bhavanti, tathā nijaśuddhātma- saṁvittiparāṅmukhā jīvā api mr̥gatr̥ṣṇābhyo‘mbhāṁsīv viṣayānabhilaṣantastathaivānubhavantaścāmaraṇaṁ duḥkhitā bhavanti . tat etadāyātaṁ tr̥ṣṇātaṅkotpādakatven puṇyāni vastuto duḥkhakāraṇāni iti ..75.. ath punarapi puṇyotpannasyendriyasukhasya bahudhā duḥkhatvaṁ prakāśayati — saparaṁ sah paradravyāpekṣayā vartate saparaṁ bhavatīndriyasukhaṁ, pāramārthikasukhaṁ tu paradravyanirapekṣatvādātmādhīnaṁ bhavati . bādhāsahidaṁ tīvrakṣudhā- tr̥ṣṇādyanekabādhāsahitatvādbādhāsahitamindriyasukhaṁ, nijātmasukhaṁ tu pūrvoktasamastabādhārahitatvād- vyābādham . vicchiṇṇaṁ pratipakṣabhūtāsātodayen sahitatvādvicchinnaṁ sāntaritaṁ bhavatīndriyasukhaṁ, atīndriyasukhaṁ tu pratipakṣabhūtāsātodayābhāvānnirantaram . baṁdhakāraṇaṁ dr̥ṣṭaśrutānubhūtabhogākāṅkṣā-

anvayārtha : — [yat ] jo [indriyaiḥ labdhaṁ ] indriyoṁse prāpta hotā hai [tat saukhyaṁ ] vah sukh [saparaṁ ] parasambandhayukta, [bādhāsahitaṁ ] bādhāsahit [vicchinnaṁ ] vicchinna [baṁdhakāraṇaṁ ] baṁdhakā kāraṇ [viṣamaṁ ] aur viṣam hai; [tathā ] isaprakār [duḥkham ev ] vah duḥkh hī hai ..76..

ṭīkā : — parasambandhayukta honese, bādhā sahit honese, vicchanna honese, bandhakā kāraṇ honese, aur viṣam honese, indriyasukh — puṇyajanya hone par bhī — duḥkh hī hai .

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version

hi sadaśanāyodanyāvr̥ṣasyādibhistr̥ṣṇāvyaktibhirupetatvāt atyantākulatayā, vicchinnaṁ hi sadasadvedyodayapracyāvitasadvedyodayapravr̥ttatayā‘nubhavatvādudbhūtavipakṣatayā, bandhakāraṇaṁ hi sadviṣayo- pabhogamārgānulagnarāgādidoṣasenānusārasaṁgacchamānaghanakarmapāṁsupaṭalatvādudarkaduḥsahatayā, viṣamaṁ hi sadabhivr̥ddhiparihāṇipariṇatatvādatyantavisaṁṣṭhulatayā ca duḥkhamev bhavati . athaivaṁ puṇyamapi pāpavad duḥkhasādhanamāyātam ..76.. prabhr̥tyanekāpadhyānavaśen bhāvinarakādiduḥkhotpādakakarmabandhotpādakatvādbandhakāraṇamindriyasukhaṁ, atīndriy- sukhaṁ tu sarvāpadhyānarahitatvādabandhakāraṇam . visamaṁ vigataḥ śamaḥ paramopaśamo yatra tadviṣamamatr̥ptikaraṁ hānivr̥ddhisahitatvādvā viṣamaṁ, atīndriyasukhaṁ tu paramatr̥ptikaraṁ hānivr̥ddhirahitam . jaṁ iṁdiehiṁ laddhaṁ taṁ sokkhaṁ dukkhamev tahā yadindriyairlabdhaṁ saṁsārasukhaṁ tatsukhaṁ yathā pūrvoktapañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ bhavati tathaiv duḥkhamevetyabhiprāyaḥ ..76.. evaṁ puṇyāni jīvasya tr̥ṣṇotpādakatven duḥkhakāraṇāni bhavantīti kathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam . ath niścayen puṇyapāpayorviśeṣo nāstīti kathayan puṇya- (2) ‘bādhāsahit’ hotā huā khāne, pīne aur maithunakī icchā ityādi tr̥ṣṇākī vyaktiyoṁse (-tr̥ṣṇākī pragaṭatāoṁse) yukta honese atyanta ākul hai, (3)‘vicchinna’ hotā huā asātāvedanīyakā uday jise 1cyut kar detā hai aise sātāvedanīyake udayase pravartamān hotā huā anubhavameṁ ātā hai, isaliye vipakṣakī utpattivālā hai, (4) ‘bandhakā kāraṇ’ hotā huā viṣayopabhogake mārgameṁ lagī huī rāgādi doṣoṁkī senāke anusār karmarajake 2ghan paṭalakā sambandha honeke kāraṇ pariṇāmase duḥsah hai, aur (5) ‘viṣam’ hotā huā hāni – vr̥ddhimeṁ pariṇamit honese atyanta asthir hai; isaliye vah (indriyasukh) duḥkh hī hai .

jab ki aisā hai (indriyasukh duḥkh hī hai) to puṇya bhī, pāpakī bhān̐ti, duḥkhakā sādhan hai aisā phalit huā .

bhāvārtha : — indriyasukh duḥkh hī hai, kyoṁki vah parādhīn hai, atyanta ākul hai, vipakṣakī (-virodhakī) utpattivālā hai, pariṇāmase duḥssah hai, aur atyanta asthir hai . isase yah siddha huā ki puṇya bhī duḥkhakā hī sādhan hai ..76.. 1. cyut karanā = haṭā denā; padabhraṣṭa karanā; (sātāvedanīyakā uday usakī sthiti anusār rahakar haṭ jātā

hai aur asātā vedanīyakā uday ātā hai) 2. ghan paṭal = saghan (gārḥ) parta, baṛā jhuṇḍa .

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version

evamuktakrameṇ śubhāśubhopayogadvaitamiv sukhaduḥkhadvaitamiv ca na khalu paramārthataḥ puṇyapāpadvaitamavatiṣṭhate, ubhayatrāpyanātmadharmatvāviśeṣatvāt . yastu punaranayoḥ kalyāṇakālāyas- pāpayorvyākhyānamupasaṁharati — ṇa hi maṇṇadi jo evaṁ na hi manyate ya evam . kim . ṇatthi viseso tti puṇṇapāvāṇaṁ puṇyapāpayorniścayen viśeṣo nāsti . sa kiṁ karoti . hiṁḍadi ghoramapāraṁ saṁsāraṁ hiṇḍati bhramati . kam . saṁsāram . kathaṁbhūtam . ghoram apāraṁ cābhavyāpekṣayā . kathaṁbhūtaḥ . mohasaṁchaṇṇo mohapracchādit iti . tathāhi – dravyapuṇyapāpayorvyavahāreṇ bhedaḥ, bhāvapuṇyapāpayostatphalabhūtasukhaduḥkhayoścāśuddhaniścayen bhedaḥ,

ab, puṇya aur pāpakī aviśeṣatākā niścay karate hue (is viṣayakā) upasaṁhār karate haiṁ : —

anvayārtha : — [evaṁ ] isaprakār [puṇyapāpayoḥ ] puṇya aur pāpameṁ [viśeṣaḥ nāsti ] antar nahīṁ hai [iti ] aisā [yaḥ ] jo [na hi manyate ] nahīṁ mānatā, [mohasaṁchannaḥ ] vah mohācchādit hotā huā [ghor apāraṁ saṁsāraṁ ] ghor apār saṁsārameṁ [hiṇḍati ] paribhramaṇ karatā hai ..77..

ṭīkā : — yoṁ pūrvokta prakārase, śubhāśubh upayogake dvaitakī bhān̐ti aur sukhaduḥkhake dvaitakī bhān̐ti, paramārthase puṇyapāpakā dvait nahīṁ ṭikatā – nahīṁ rahatā, kyoṁki donoṁmeṁ anātmadharmatva aviśeṣ arthāt samān hai . (paramārthase jaise śubhopayog aur aśubhopayogarūp dvait vidyamān nahīṁ hai, jaise 1sukh aur duḥkharūp dvait vidyamān nahīṁ hai, usīprakār puṇya aur pāparūp dvaitakā bhī astitva nahīṁ hai; kyoṁki puṇya aur pāp donoṁ ātmāke dharma na honese niścayase samān hī haiṁ .) 1. sukh = indriyasukh

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version

nigaḍayorivāhaṁkārikaṁ viśeṣamabhimanyamāno‘hamindrapadādisaṁpadāṁ nidānamiti nirbharataraṁ dharmānu- rāgamavalambate sa khalūparaktacittabhittitayā tiraskr̥taśuddhopayogaśaktirāsaṁsāraṁ śārīraṁ duḥkh- mevānubhavati ..77..

athaivamavadhāritaśubhāśubhopayogāviśeṣaḥ samastamapi rāgadveṣadvaitamapahāsayannaśeṣaduḥkh- kṣayāy suniścitamanāḥ śuddhopayogamadhivasati —

bhāvārtha : — jaise sonekī beḍī aur lohekī beḍī donoṁ aviśeṣarūpase bān̐dhanekā hī kām karatī haiṁ usīprakār puṇya -pāp donoṁ aviśeṣarūpase bandhan hī haiṁ . jo jīv puṇya aur pāpakī aviśeṣatāko kabhī nahīṁ mānatā usakā us bhayaṁkar saṁsārameṁ paribhramaṇakā kabhī anta nahīṁ ātā ..77..

ab, isaprakār śubh aur aśubh upayogakī aviśeṣatā avadhārit karake, samasta rāgadveṣake dvaitako dūr karate hue, aśeṣ duḥkhakā kṣay karanekā manameṁ dr̥rḥ niścay karake śuddhopayogameṁ nivās karatā hai (-use aṁgīkār karatā hai ) : — 1. puṇya aur pāpameṁ antar honekā mat ahaṁkārajanya (avidyājanya, ajñānajanya hai) .

viditārtha e rīt, rāgadveṣ lahe na je dravyo viṣe, śuddhopayogī jīv te kṣay dehagat duḥkhano kare. 78.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version

yo hi nām śubhānāmaśubhānāṁ ca bhāvānāmaviśeṣadarśanen samyakparicchinna- vastusvarūpaḥ svaparavibhāgāvasthiteṣu samagreṣu sasamagraparyāyeṣu dravyeṣu rāgaṁ dveṣaṁ cāśeṣamev parivarjayati sa kilaikāntenopayogaviśuddhatayā parityaktaparadravyālambano‘gnirivāyaḥpiṇḍā- dananuṣṭhitāyaḥsāraḥ pracaṇḍaghanaghātasthānīyaṁ śārīraṁ duḥkhaṁ kṣapayati . tato mamāyamevaikaḥ śaraṇaṁ śuddhopayogaḥ ..78.. duḥkhkṣayāy śuddhopayogānuṣṭhānaṁ svīkaroti — evaṁ vididattho jo evaṁ cidānandaikasvabhāvaṁ paramātmatattva- mevopādeyamanyadaśeṣaṁ heyamiti heyopādeyaparijñānen viditārthatattvo bhūtvā yaḥ davvesu ṇa rāgamedi dosaṁ vā nijaśuddhātmadravyādanyeṣu śubhāśubhasarvadravyeṣu rāgaṁ dveṣaṁ vā na gacchati uvaogavisuddho so rāgādirahit- śuddhātmānubhūtilakṣaṇen śuddhopayogen viśuddhaḥ san saḥ khavedi dehubbhavaṁ dukkhaṁ taptalohapiṇḍasthānīy- dehādudbhavaṁ anāku latvalakṣaṇapāramārthik sukhādvilakṣaṇaṁ paramāku latvotpādakaṁ lohapiṇḍarahito‘gniriv ghanaghātaparaṁparāsthānīyadeharahito bhūtvā śārīraṁ duḥkhaṁ kṣapayatītyabhiprāyaḥ ..78.. evamupasaṁhārarūpeṇ tr̥tīyasthale gāthādvayaṁ gatam . iti śubhāśubhamūḍhatvanirāsārthaṁ gāthādaśakaparyantaṁ sthalatrayasamudāyen

anvayārtha : — [evaṁ ] isaprakār [viditārthaḥ ] vastusvarūpako jānakar [yaḥ ] jo [dravyeṣu ] dravyoṁke prati [rāgaṁ dveṣaṁ vā ] rāg yā dveṣako [na eti ] prāpta nahīṁ hotā, [sa ] vah [upayogaviśuddhaḥ ] upayogaviśuddhaḥ hotā huā [dehodbhavaṁ duḥkhaṁ ] dohotpanna duḥkhakā [kṣapayati ] kṣay karatā hai ..78..

ṭīkā : — jo jīv śubh aur aśubh bhāvoṁke aviśeṣadarśanase (-samānatākī śraddhāse) vastusvarūpako samyakprakārase jānatā hai, sva aur par do vibhāgoṁmeṁ rahanevālī, samasta paryāyoṁ sahit samasta dravyoṁke prati rāg aur dveṣako niravaśeṣarūpase choṛatā hai, vah jīv, ekāntase upayogaviśuddha (-sarvathā śuddhopayogī) honese jisane paradravyakā ālamban choṛ diyā hai aisā vartatā huā — loheke golemeṁse loheke 1sārakā anusaraṇ na karanevālī agnikī bhān̐ti — pracaṁḍ ghanake āghāt samān śārīrik duḥkhakā kṣay karatā hai . (jaise agni loheke tapta golemeṁse loheke satvako dhāraṇ nahīṁ karatī isaliye agni par pracaṁḍ ghanake prahār nahīṁ hote, usīprakār paradravyakā ālamban na karanevāle ātmāko śārīrik duḥkhakā vedan nahīṁ hotā .) isaliye yahī ek śuddhopayog merī śaraṇ hai ..78.. 1. sār = satva, ghanatā, kaṭhinatā .

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version

ath yadi sarvasāvadyayogamatītya caritramupasthito‘pi śubhopayogānuvr̥ttivaśatayā mohādīnnonmūlayāmi, tataḥ kuto me śuddhātmalābh iti sarvārambheṇottiṣṭhate —

yaḥ khalu samastasāvadyayogapratyākhyānalakṣaṇaṁ paramasāmāyikaṁ nām cāritraṁ pratijñāyāpi śubhopayogavr̥ttyā bakābhisārik yevābhisāryamāṇo na mohavāhinīvidheyatāmavakirati sa kil prathamajñānakaṇḍikā samāptā . ath śubhāśubhopayoganivr̥ttilakṣaṇaśuddhopayogen mokṣo bhavatīti pūrvasūtre bhaṇitam . atra tu dvitīyajñānakaṇḍikāprārambhe śuddhopayogābhāve śuddhātmānaṁ na labhate iti tamevārthaṁ

ab, sarva sāvadyayogako choṛakar cāritra aṅgīkār kiyā hone par bhī yadi maiṁ śubhopayogapariṇatike vaś hokar mohādikā 1unmūlan na karūn̐, to mujhe śuddha ātmākī prāpti kahān̐se hogī ? — isaprakār vicār karake mohādike unmūlanake prati sarvārambha (-sarvaudyam) pūrvak kaṭibaddha hotā hai : —

anvayārtha : — [pāpārambhaṁ ] pāparambhako [tyaktvā ] choṛakar [śubhe caritre ] śubh cāritrameṁ [samutthitaḥ vā ] udyat hone par bhī [yadi ] yadi jīv [mohādīn ] mohādiko [na jahāti ] nahīṁ choṛatā, to [saḥ ] vah [śuddhaṁ ātmakaṁ ] śuddha ātmāko [ na labhate ] prāpta nahīṁ hotā ..79..

ṭīkā : — jo jīv samasta sāvadyayogake pratyākhyānasvarūp paramasāmāyik nāmak cāritrakī pratijñā karake bhī dhūrta 2abhisārikā (nāyikā) kī bhān̐ti śubhopayogapariṇatise 3abhisār (-milan) ko prāpta hotā huā (arthāt śubhopayogapariṇatike premameṁ phan̐satā huā) 1. unmūlan = jaṛamūlase nikāl denā; nikandan . 2. abhisārikā = saṁket anusār premīse milane jānevālī strī . 3. abhisār = premīse milane jānā .

jīv choḍī pāpāraṁbhane śubh caritamāṁ udyat bhale, jo nav taje mohādine to nav lahe śuddhātmane. 79.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version

samāsannamahāduḥkhasaṁk ṭaḥ kathamātmānamaviplutaṁ labhate . ato mayā mohavāhinīvijayāy baddhā kakṣeyam ..79..

yo hi nāmārhantaṁ dravyatvaguṇatvaparyayatvaiḥ paricchinatti sa khalvātmānaṁ paricchinatti, vyatirekarūpeṇ dr̥ḍhayati — cattā pāvāraṁbhaṁ pūrvaṁ gr̥havāsādirūpaṁ pāpārambhaṁ tyaktvā samuṭṭhido vā suhammi cariyamhi samyagupasthito vā punaḥ . kva . śubhacaritre . ṇa jahadi jadi mohādī na tyajati yadi cenmoharāgadveṣān ṇa lahadi so appagaṁ suddhaṁ na labhate sa ātmānaṁ śuddhamiti . ito vistaraḥ — ko‘pi mokṣārthī paramopekṣālakṣaṇaṁ paramasāmāyikaṁ pūrvaṁ pratijñāy paścādviṣayasukhasādhakaśubhopayogapariṇatyā mohitāntaraṅgaḥ san nirvikalpasamādhilakṣaṇapūrvoktasāmāyikacāritrābhāve sati nirmohaśuddhātmatattvaprati- pakṣabhūtān mohādīnna tyajati yadi cettarhi jinasiddhasadr̥śaṁ nijaśuddhātmānaṁ na labhat iti sūtrārthaḥ ..79.. mohakī senāke vaśavartanapaneko dūr nahīṁ kar ḍālatā – jisake mahā duḥkh saṁkaṭ nikaṭ haiṁ aisā vah, śuddha (-vikār rahit, nirmal) ātmāko kaise prāpta kar sakatā hai ? (nahīṁ prāpta kar sakatā) isaliye maiṁne mohakī senā par vijay prāpta karaneko kamar kasī hai .

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [arhantaṁ ] arahantako [dravyatva -guṇatvaparyayatvaiḥ ] dravyapane guṇapane aur paryāyapane [jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [ātmānaṁ ] (apane) ātmāko [jānāti ] jānatā hai aur [tasya mohaḥ ] usakā moh [khalu ] avaśya [layaṁ yāti ] layako prāpta hotā hai ..80..

je jāṇato arhaṁtane guṇ, dravya ne paryayapaṇe, te jīv jāṇe ātmane, tasu moh pāme lay khare. 80.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version

ubhayorapi niścayenāviśeṣāt . arhato‘pi pākakāṣṭhāgatakārtasvarasyev parispaṣṭamātmarūpaṁ, tatastatparicchede sarvātmaparicchedaḥ . tatrānvayo dravyaṁ, anvayaviśeṣaṇaṁ guṇaḥ, anvayavyatirekāḥ paryāyāḥ . tatra bhagavatyarhati sarvato viśuddhe tribhūmikamapi svamanasā samayamutpaśyati . ath śuddhopayogābhāve yādr̥śaṁ jinasiddhasvarūpaṁ na labhate tamev kathayati —

tavasaṁjamappasiddho samastarāgādiparabhāvecchātyāgen svasvarūpe pratapanaṁ vijayanaṁ tapaḥ, bahiraṅgendriy prāṇasaṁyamabalen svaśuddhātmani saṁyamanātsamarasībhāven pariṇamanaṁ saṁyamaḥ, tābhyāṁ prasiddho jāt utpannastapaḥsaṁyamaprasiddhaḥ, suddho kṣudhādyaṣṭādaśadoṣarahitaḥ, saggāpavaggamaggakaro svargaḥ prasiddhaḥ keval- jñānādyanantacatuṣṭayalakṣaṇo‘pavargo mokṣastayormārgaṁ karotyupadiśati svargāpavargamārgakaraḥ, amarāsuriṁdamahido tatpadābhilāṣibhiramarāsurendrairmahitaḥ pūjito‘marāsurendramahitaḥ, devo so sa evaṁguṇaviśiṣṭo‘rhan devo bhavati . loyasiharattho sa ev bhagavān lokāgraśikharasthaḥ san siddho bhavatīti jinasiddhasvarūpaṁ jñātavyam ..✽5.. ath tamitthaṁbhūtaṁ nirdoṣiparamātmānaṁ ye śraddadhati manyante te‘kṣayasukhaṁ labhanta iti prajñāpayati —

taṁ devadevadevaṁ devadevāḥ saudharmendraprabhr̥tayasteṣāṁ dev ārādhyo devadevadevastaṁ devadevadevaṁ, jadivaravasahaṁ jitendriyatven nijaśuddhātmani yatnaparāste yatayasteṣāṁ varā gaṇadharadevādayastebhyo‘pi vr̥ṣabhaḥ pradhāno yativaravr̥ṣabhastaṁ yativaravr̥ṣabhaṁ, guruṁ tiloyassa anantajñānādiguruguṇaistrailokyasyāpi gurustaṁ trilokaguruṁ, paṇamaṁti je maṇussā tamitthaṁbhūtaṁ bhagavantaṁ ye manuṣyādayo dravyabhāvanamaskārābhyāṁ praṇamantyārādhayanti te sokkhaṁ akkhayaṁ jaṁti te tadārādhanāphalen paraṁparayā‘kṣayānantasaukhyaṁ yānti labhanta iti sūtrārthaḥ ..✽6.. ath ‘cattā pāvāraṁbhaṁ’ ityādisūtreṇ yaduktaṁ śuddhopayogābhāve mohādivināśo na bhavati, mohādi- vah vāstavameṁ ātmāko jānatā hai, kyoṁki donoṁmeṁ niścayase antar nahīṁ hai; aur arahantakā svarūp, antim tāvako prāpta soneke svarūpakī bhān̐ti, parispaṣṭa (-sarvaprakārase spaṣṭa) hai, isaliye usakā jñān honepar sarva ātmākā jñān hotā hai . vahān̐ anvay vah dravya hai, anvayakā viśeṣaṇ vah guṇ hai aur anvayake vyatirek(-bhed) ve paryāyeṁ haiṁ . sarvataḥ viśuddha bhagavān arahaṁtameṁ (-arahaṁtake svarūpakā khyāl karane par) jīv tīnoṁ prakārayukta samayako (-dravyaguṇaparyāyamay nij ātmāko) apane manase jān letā hai — samajh letā hai . yathā ‘yah

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version

yaścetano‘yamityanvayastaddravyaṁ, yaccānvayāśritaṁ caitanyamiti viśeṣaṇaṁ sa guṇaḥ, ye caikasamay- mātrāvadhr̥takālaparimāṇatayā parasparaparāvr̥ttā anvayavyatirekāste paryāyāścidvivartanagranthay iti yāvat . athaivamasya trikālamapyekakālamākalayato muktāphalānīv pralambe prālambe cidvivartāṁścetan ev saṁkṣipya viśeṣaṇaviśeṣyatvavāsanāntardhānāddhavalimānamiv prālambe cetan ev caitanyamantarhitaṁ vidhāy kevalaṁ prālambamiv kevalamātmānaṁ paricchindatasta- vināśābhāve śuddhātmalābho na bhavati, tadarthamevedānīmupāyaṁ samālocayati — jo jāṇadi arahaṁtaṁ yaḥ kartā jānāti . kam . arhantam . kaiḥ kr̥tvā . davvattaguṇattapajjayattehiṁ dravyatvaguṇatvaparyāyatvaiḥ . so jāṇadi appāṇaṁ sa puruṣo‘rhatparijñānātpaścādātmānaṁ jānāti, moho khalu jādi tassa layaṁ tat ātmaparijñānāttasya moho darśanamoho layaṁ vināśaṁ kṣayaṁ yātīti . tadyathā — kevalajñānādayo viśeṣaguṇā, astitvādayaḥ sāmānyaguṇāḥ, paramaudārikaśarīrākāreṇ yadātmapradeśānāmavasthānaṁ sa vyañjanaparyāyaḥ, agurulaghuk guṇ- ṣaḍvr̥ddhihānirūpeṇ pratikṣaṇaṁ pravartamānā arthaparyāyāḥ, evaṁlakṣaṇaguṇaparyāyādhārabhūtamamūrtamasaṁkhyātapradeśaṁ 1cetan hai’ isaprakārakā anvay vah dravya hai, anvayake āśrit rahanevālā ‘caitanya’ viśeṣaṇ vah guṇ hai, aur ek samay mātrakī maryādāvālā kālaparimāṇ honese paraspar apravr̥tta 2anvayavyatirek ve paryāyeṁ haiṁ — jo ki cidvivartanakī [-ātmāke pariṇamanakī ] granthiyān̐ [gāṁṭheṁ ] haiṁ .

ab, isaprakār traikālikako bhī [-traikālik ātmāko bhī ] ek kālameṁ samajh lenevālā vah jīv, jaisai motiyoṁko jhūlate hue hārameṁ antargat mānā jātā hai, usī prakār cidvivartoṁkā cetanameṁ hī saṁkṣepaṇ [-aṁtargat ] karake, tathā 3viśeṣaṇaviśeṣyatākī vāsanākā 4antardhān honese — jaise saphe dīko hārameṁ 5antarhit kiyā jātā hai, usī prakār — caitanyako cetanameṁ hī antarhit karake, jaise mātra 6hārako jānā jātā hai, usīprakār keval ātmāko 1. cetan = ātmā . 2. anvayavyatirek = ek dūsaremeṁ nahīṁ pravartate aise jo anvayake vyatirek . 3. viśeṣaṇ guṇ hai aur viśeṣya vo dravya hai . 4. aṁtardhān = adr̥śya ho jānā . 5. aṁtarhit = gupta; adr̥śya . 6. hārako kharīdanevālā manuṣya hārako kharīdate samay hār, usakī saphe dī aur unake motiyoṁ ityādikī parīkṣā

rahanese hārako pahananeke sukhakā vedan nahīṁ kar sakegā . પ્ર. ૧૮

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version

duttarottarakṣaṇakṣīyamāṇakartr̥karmakriyāvibhāgatayā niṣkriyaṁ cinmātraṁ bhāvamadhigatasya jātasya maṇerivākampapravr̥ttanirmalālokasyāvaśyamev nirāśrayatayā mohatamaḥ pralīyate . yadyevaṁ labdho mayā mohavāhinīvijayopāyaḥ ..80.. śuddhacaitanyānvayarūpaṁ dravyaṁ ceti . itthaṁbhūtaṁ dravyaguṇaparyāyasvarūpaṁ pūrvamarhadabhidhāne paramātmani jñātvā paścānniścayanayen tadevāgamasārapadabhūtayā‘dhyātmabhāṣayā nijaśuddhātmabhāvanābhimukharūpeṇ savikalpasva- saṁvedanajñānen tathaivāgamabhāṣayādhaḥpravr̥ttikaraṇāpūrvakaraṇānivr̥ttikaraṇasaṁjñadarśanamohakṣapaṇasamarthapariṇām- viśeṣabalen paścādātmani yojayati . tadanantaramavikalpasvarūpe prāpte, yathā paryāyasthānīyamuktāphalāni guṇasthānīyaṁ dhavalatvaṁ cābhedanayen hār ev, tathā pūrvoktadravyaguṇaparyāyā abhedanayenātmaiveti bhāvayato darśanamohāndhakāraḥ pralīyate . iti bhāvārthaḥ ..80.. ath pramādotpādakacāritramohasaṁjñaścauro‘stīti matvā‘‘ptaparijñānādupalabdhasya śuddhātmacintāmaṇeḥ rakṣaṇārthaṁ jāgartīti kathayati — jīvo jīvaḥ kartā . jānane par, usake uttarottar kṣaṇameṁ kartā -karma -kriyākā vibhāg kṣayako prāpta hotā jātā hai isaliye niṣkriy cinmātra bhāvako prāpta hotā hai; aur isaprakār maṇikī bhān̐ti jisakā nirmal prakāś akamparūpase pravartamān hai aise us (cinmātra bhāvako prāpta) jīvake mohāndhakār nirāśrayatāke kāraṇ avaśyamev pralayako prāpta hotā hai .

bhāvārtha : — arahaṁt bhagavān aur apanā ātmā niścayase samān hai . arahaṁt bhagavān moh -rāg -dveṣarahit honese unakā svarūp atyanta spaṣṭa hai, isaliye yadi jīv dravya -guṇ- paryāy rūpase us (arahaṁt bhagavānake) svarūpako manake dvārā pratham samajh le to ‘‘yah jo ātmā, ātmākā ekarūp (-kathaṁcit sadr̥ś) traikālik pravāh hai so dravya hai, usakā jo ekarūp rahanevālā caitanyarūp viśeṣaṇ hai so guṇ hai aur us pravāhameṁ jo kṣaṇavartī vyatirek haiṁ so paryāyeṁ haiṁ’’ isaprakār apanā ātmā bhī dravya -guṇ -paryāyarūpase manake dvārā jñānameṁ ātā hai . isaprakār traikālik nij ātmāko manake dvārā jñānameṁ lekar — jaise motiyoṁko aur saphe dīko hārameṁ hī antargat karake mātra hār hī jānā jātā hai, usīprakār — ātmaparyāyoṁko aur caitanya -guṇako ātmāmeṁ hī antargarbhit karake keval ātmāko jānane par pariṇāmī -pariṇām -pariṇatike bhedakā vikalpa naṣṭa ho jātā hai, isaliye jīv niṣkriy cinmātra bhāvako prāpta hotā hai, aur usase darśanamoh nirāśray hotā huā naṣṭa ho jātā hai . yadi aisā hai to maiṁne mohakī senā par vijay prāpta karanekā upāy prāpta kar liyā hai, — aisā kahā hai ..80..

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version

evamupavarṇitasvarūpeṇopāyen mohamapasāryāpi samyagātmatattvamupalabhyāpi yadi nām rāgadveṣau nirmūlayati tadā śuddhamātmānamanubhavati . yadi punaḥ punarapi tāvanuvartate tadā pramādatantratayā luṇṭhitaśuddhātmatattvopalambhacintāratno‘ntastāmyati . ato mayā rāgadveṣ- niṣedhāyātyantaṁ jāgaritavyam ..81.. kiṁviśiṣṭaḥ . vavagadamoho śuddhātmatattvarucipratibandhakavināśitadarśanamohaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . uvaladdho upalabdhavān jñātavān . kim . taccaṁ paramānandaikasvabhāvātmatattvam . kasya saṁbandhi . appaṇo nijaśuddhātmanaḥ . katham . sammaṁ samyak saṁśayādirahitatven jahadi jadi rāgadose śuddhātmānubhūti- lakṣaṇavītarāgacāritrapratibandhakau cāritramohasaṁjñau rāgadveṣau yadi tyajati so appāṇaṁ lahadi suddhaṁ sa

ab, isaprakār maiṁne ciṁtāmaṇi -ratna prāpta kar liyā hai tathāpi pramād cor vidyamān hai, aisā vicār kar jāgr̥t rahatā hai : —

anvayārtha : — [vyapagatamohaḥ ] jisane mohako dūr kiyā hai aur [samyak ātmanaḥ tattvaṁ ] ātmāke samyak tattvako (-sacce svarūpako) [upalabdhavān ] prāpta kiyā hai aisā [jīvaḥ ] jīv [yadi ] yadi [rāgadveṣau ] rāgadveṣako [jahāti ] choṛatā hai, [saḥ ] to vah [śuddhaṁ ātmānaṁ ] śuddha ātmāko [ labhate ] prāpta karatā hai ..81..

ṭīkā : — isaprakār jis upāyakā svarūp varṇan kiyā hai, us upāyake dvārā mohako dūr karake bhī samyak ātmatattvako (yathārtha svarūpako) prāpta karake bhī yadi jīv rāgadveṣako nirmūl karatā hai, to śuddha ātmākā anubhav karatā hai . (kintu) yadi punaḥ -punaḥ unakā anusaraṇ karatā hai, — rāgadveṣarūp pariṇaman karatā hai, to pramādake adhīn honese śuddhātmatattvake anubhavarūp ciṁtāmaṇi -ratnake curāye jānese antaraṁgameṁ khedako prāpta hotā hai . isaliye mujhe

jīv mohane karī dūr, ātmasvarūp samyak pāmīne, jo rāgadveṣ parihare to pāmato śuddhātmane. 81.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version

athāyamevaiko bhagavadbhiḥ svayamanubhūyopadarśito niḥśreyasasya pāramārthikaḥ panthā iti matiṁ vyavasthāpayati —

evamabhedaratnatrayapariṇato jīvaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvamātmānaṁ labhate mukto bhavatīti . kiṁc pūrvaṁ jñānakaṇḍikāyāṁ ‘uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavaṁ dukkhaṁ’ ityuktaṁ, atra tu ‘jahadi jadi rāgadose so appāṇaṁ lahadi suddhaṁ’ iti bhaṇitam, ubhayatra mokṣo‘sti . ko viśeṣaḥ . pratyuttaramāh — tatra śubhāśubhayorniścayen samānatvaṁ jñātvā paścācchuddhe śubharahite nijasvarūpe sthitvā mokṣaṁ labhate, ten kāraṇen śubhāśubhamūḍhatvanirāsārthaṁ jñānakaṇḍikā bhaṇyate . atra tu dravyaguṇaparyāyairāptasvarūpaṁ jñātvā paścāttadrūpe svaśuddhātmani sthitvā mokṣaṁ prāpnoti, tataḥ kāraṇādiyamāptātmamūḍhatvanirāsārthaṁ jñānakaṇḍikā rāgadveṣako dūr karaneke liye atyanta jāgr̥t rahanā cāhiye .

bhāvārtha : — 80 vīṁ gāthāmeṁ batāye gaye upāyase darśanamohako dūr karake, arthāt samyakdarśan prāpta karake jo jīv śuddhātmānubhūtisvarūp vītarāgacāritrake pratibandhak rāg -dveṣako choṛatā hai, punaḥ -punaḥ rāgadveṣabhāvameṁ pariṇamit nahīṁ hotā, vahī abhedaratnatrayapariṇat jīv śuddha- buddha -ekasvabhāv ātmāko prāpta karatā hai — mukta hotā hai . isaliye jīvako samyagdarśan prāpta karake bhī sarāg cāritra prāpta karake bhī, rāgadveṣake nivāraṇārtha atyanta sāvadhān rahanā cāhiye ..81..

ab, yahī ek (-pūrvokta gāthāoṁmeṁ varṇit yahī ek), bhagavantoṁne svayaṁ anubhav karake pragaṭ kiyā huā 1niḥśreyasakā pāramārthikapantha hai — isaprakār matiko 2vyavasthit karate haiṁ : —

anvayārtha : — [sarve api ca ] sabhī [arhantaḥ ] arahanta bhagavān [ten vidhānen ] usī vidhise [kṣapitakarmāṁśāḥ ] karmāṁśoṁkā kṣay karake [tathā ] tathā usīprakārase [upadeśaṁ 1. niḥśreyas = mokṣa . 2. vyavasthit = niścit; sthir .

arhaṁt sau karmo taṇo karī nāś e ja vidhi vaḍe, upadeś paṇ em ja karī, nirvr̥t thayā; namuṁ temane. 82.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version

yataḥ khalvatītakālānubhūtakramapravr̥ttayaḥ samastā api bhagavantastīrthakarāḥ, prakārāntar- syāsaṁbhavādasaṁbhāvitadvaitenāmunaivaiken prakāreṇ kṣapaṇaṁ karmāṁśānāṁ svayamanubhūy, paramāptatayā pareṣāmapyāyatyāmidānīṁtve vā mumukṣūṇāṁ tathaiv tadupadiśya, niḥśreyasamadhyāśritāḥ . tato nānyadvartma nirvāṇasyetyavadhāryate . alamathavā pralapiten . vyavasthitā matirmam . namo bhagavadbhayaḥ ..82.. ityetāvān viśeṣaḥ ..81.. ath pūrvaṁ dravyaguṇaparyāyairāptasvarūpaṁ vijñāy paścāttathābhūte svātmani sthitvā sarve‘pyarhanto mokṣaṁ gatā iti svamanasi niścayaṁ karoti — savve vi ya arahaṁtā sarve‘pi cārhantaḥ teṇ vidhāṇeṇ dravyaguṇaparyāyaiḥ pūrvamarhatparijñānātpaścāttathābhūtasvātmāvasthānarūpeṇ ten pūrvoktaprakāreṇ khavidakammaṁsā kṣapitakarmāṁśā vināśitakarmabhedā bhūtvā, kiccā tadhovadesaṁ aho bhavyā ayamev niścay- ratnatrayātmakaśuddhātmopalambhalakṣaṇo mokṣamārgo nānya ityupadeśaṁ kr̥tvā ṇivvādā nirvr̥tā akṣayānantasukhen tr̥ptā jātāḥ, te te bhagavantaḥ . ṇamo tesiṁ evaṁ mokṣamārganiścayaṁ kr̥tvā śrīkundakundācāryadevāstasmai nijaśuddhātmānubhūtisvarūpamokṣamārgāy tadupadeśakebhyo‘rhadbhayaśca tadubhayasvarūpābhilāṣiṇ; santo ‘namostu tebhya’ ityanen paden namaskāraṁ kurvantītyabhiprāyaḥ ..82.. ath ratnatrayārādhakā ev puruṣā dānapūjā- guṇapraśaṁsānamaskārārhā bhavanti nānyā iti kathayati — kr̥tvā ] upadeś karake [nirvr̥tāḥ te ] mokṣako prāpta hue haiṁ [ namaḥ tebhyaḥ ] unheṁ namaskār ho ..82..

ṭīkā : — atīt kālameṁ kramaśaḥ hue samasta tīrtharṁkar bhagavān, 1prakārāntarakā asaṁbhav honese jisameṁ dvait saṁbhav nahīṁ hai; aise isī ekaprakārase karmāṁśoṁ (jñānāvaraṇādi karma bhedoṁ)kā kṣay svayaṁ anubhav karake (tathā) 2paramāptatāke kāraṇ bhaviṣyakālameṁ athavā is (vartamān) kālameṁ anya mumukṣuoṁko bhī isīprakārase usakā (-karma kṣayakā) upadeś dekar niḥśreyas (mokṣa)ko prāpta hue haiṁ; isaliye nirvāṇakā anya (koī) mārga nahīṁ hai aisā niścit hotā hai . athavā adhik pralāpase bas hoo ! merī mati vyavasthit ho gaī hai . bhagavantoṁko namaskār ho .

bhāvārtha : — 80 aur 81 vīṁ gāthāke kathanānusār samyakdarśan prāpta karake vītarāgacāritrake virodhī rāg -dveṣako dūr karanā arthāt niścayaratnatrayātmak śuddhānubhūtimeṁ līn honā hī ek mātra mokṣamārga hai; trikālameṁ bhī koī dūsarā mokṣakā mārga nahīṁ hai . samasta 1. prakārāntar = anya prakār (karmakṣay ek hī prakārase hotā hai, anya -prakārase nahīṁ hotā, isaliye us

karmakṣayake prakārameṁ dvait arthāt do -rūpapanā nahīṁ hai) . 2. paramāpta = param āpta; param viśvāsapātra (tīrthaṁkar bhagavān sarvajña aur vītarāg honese param āpta hai, arthāt

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version

daṁsaṇasuddhā nijaśuddhātmarucirūpaniścayasamyaktvasādhaken mūḍhatrayādipañcaviṁśatimalarahiten tattvārthaśraddhānalakṣaṇen darśanen śuddhā darśanaśuddhāḥ . purisā puruṣā jīvāḥ . punarapi kathaṁbhūtāḥ . ṇāṇapahāṇā niruparāgasvasaṁvedanajñānasādhaken vītarāgasarvajñapraṇītaparamāgamābhyāsalakṣaṇajñānen pradhānāḥ samarthāḥ prauḍhā jñānapradhānāḥ . punaśca kathaṁbhūtāḥ . samaggacariyatthā nirvikāraniścalātmānubhūtilakṣaṇaniścayacāritrasādhake- nācārādiśāstrakathitamūlottaraguṇānuṣṭhānādirūpeṇ cāritreṇ samagrāḥ paripūrṇāḥ samagracāritrasthāḥ pūjāsakkārarihā dravyabhāvalakṣaṇapūjā guṇapraśaṁsā satkārastayorarhā yogyā bhavanti . dāṇassa ya hi arahantoṁne isī mārgase mokṣa prāpta kiyā hai aur anya mumukṣuoṁko bhī isī mārgakā upadeś diyā hai . un bhagavantoṁko namaskār ho ..82..

ab, śuddhātmalābhake 1paripaṁthī -mohakā svabhāv aur usameṁ prakāroṁko (-bhedoṁko) vyakta karate haiṁ : —

anvayārtha : — [jīvasya ] jīvake [dravyādikeṣu mūrḥaḥ bhāvaḥ ] dravyādi sambandhī mūrḥ bhāv (-dravyaguṇaparyāyasambandhī jo mūrḥatārūp pariṇām) [mohaḥ iti bhavati ] vah moh hai [ten avacchannaḥ ] usase ācchādit vartatā huā jīv [ rāgaṁ vā dveṣaṁ vā prāpya ] rāg athavā dveṣako prāpta karake [kṣubhyati ] kṣubdha hotā hai ..83..

ṭīkā : — dhatūrā khāye hue manuṣyakī bhān̐ti, jīvake jo pūrva varṇit dravya -guṇ- 1. paripaṁthī = śatru; mārgameṁ lūṭanevālā .

dravyādike mūrḥ bhāv varte jīvane, te moh che; te mohathī ācchanna rāgī -dveṣī thaī kṣobhit bane. 83.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version

mūḍho bhāvaḥ sa khalu mohaḥ . tenāvacchannātmarūpaḥ sannayamātmā paradravyamātmadravyatven paraguṇ- mātmaguṇatayā paraparyāyānātmaparyāyabhāven pratipadyamānaḥ, prarūḍhadr̥ḍhatarasaṁskāratayā paradravya- mevāharaharupādadāno, dagdhendriyāṇāṁ rucivaśenādvaite‘pi pravartitadvaito, rucitāruciteṣu viṣayeṣu rāgadveṣāvupaśliṣya, pracuratarāmbhobhārarayāhataḥ setubandha iv dvedhā vidāryamāṇo nitarāṁ kṣobhamupaiti . ato moharāgadveṣabhedāttribhūmiko mohaḥ ..83.. dānasya ca hi sphu ṭaṁ te te pūrvoktaratnatrayādhārāḥ . ṇamo tesiṁ namastebhya iti namaskārasyāpi ta ev yogyāḥ ..✽7.. evamāptātmasvarūpaviṣaye mūḍhatvanirāsārthaṁ gāthāsaptaken dvitīyajñān- kaṇḍikā gatā . ath śuddhātmopalambhapratipakṣabhūtamohasya svarūpaṁ bhedāṁśca pratipādayati — davvādiesu śuddhātmādidravyeṣu, teṣāṁ dravyāṇāmanantajñānādyastitvādiviśeṣasāmānyalakṣaṇaguṇeṣu, śuddhātmapariṇati- lakṣaṇasiddhatvādiparyāyeṣu ca yathāsaṁbhavaṁ pūrvopavarṇiteṣu vakṣyamāṇeṣu ca mūḍho bhāvo eteṣu pūrvoktadravyaguṇaparyāyeṣu viparītābhiniveśarūpeṇ tattvasaṁśayajanako mūḍho bhāvaḥ jīvassa havadi moho tti itthaṁbhūto bhāvo jīvasya darśanamoh iti bhavati . khubbhadi teṇucchaṇṇo ten darśanamohenāvacchanno jhampitaḥ sannakṣubhitātmatattvaviparīten kṣobheṇ kṣobhaṁ svarūpacalanaṁ viparyayaṁ gacchati . kiṁ kr̥tvā . pappā rāgaṁ va dosaṁ vā nirvikāraśuddhātmano viparītamiṣṭāniṣṭendriyaviṣayeṣu harṣaviṣādarūpaṁ cāritramohasaṁjñaṁ rāgadveṣaṁ vā prāpya ceti . anen kimuktaṁ bhavati . moho darśanamoho rāgadveṣadvayaṁ cāritramohaśceti tribhūmiko moh iti ..83.. ath duḥkhahetubhūtabandhasya kāraṇabhūtā rāgadveṣamohā nirmūlanīyā ityāghoṣayati — paryāy haiṁ unameṁ honevālā 1tattva -apratipattilakṣaṇ mūrḥ bhāv vah vāstavameṁ moh hai . us mohase nijarūp ācchādit honese yah ātmā paradravyako svadravyarūpase, paraguṇako svaguṇarūpase, aur par -paryāyoṁko svaparyāyarūp samajhakar -aṁgīkār karake, ati rūḍh – dr̥rḥatar saṁskārake kāraṇ paradravyako hī sadā grahaṇ karatā huā, 2dagdha indriyoṁkī rucike vaśase 3advaitameṁ bhī dvait pravr̥tti karatā huā, rucikar -arucikar viṣayoṁmeṁ rāgadveṣ karake ati pracur jalasamūhake vegase prahārako prāpta setubandha (pul) kī bhān̐ti do bhāgoṁmeṁ khaṁḍit hotā huā atyanta kṣobhako prāpta hotā hai . isase moh, rāg aur dvaiṣ — in bhedoṁke kāraṇ moh tīn prakārakā hai ..83.. 1. tattva apratipattilakṣaṇ = tattvakī apratipatti (-aprāpti, ajñān, anirṇay) jisakā lakṣaṇ hai aisā . 2. dagdha = jalī huī; halakī; śāpit . (‘dagdha’ tiraskāravācak śabda hai) 3. indriyaviṣayoṁmeṁ – padārthoṁmeṁ ‘yah acche haiṁ aur yah bure’ isaprakārakā dvait nahīṁ hai; tathāpi vahān̐ bhī

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version

evamasya tattvāpratipattinimīlitasya, mohen vā rāgeṇ vā dveṣeṇ vā pariṇatasya, tr̥ṇapaṭalāvacchannagartasaṁgatasya kareṇukuṭṭanīgātrāsaktasya pratidviradadarśanoddhatapravidhāvitasya ca sindhurasyev, bhavati nām nānāvidho bandhaḥ . tato‘mī aniṣṭakāryakāriṇo mumukṣuṇā moharāgadveṣāḥ samyagnirmūlakāṣaṁ kaṣitvā kṣapaṇīyāḥ ..84.. moheṇ va rāgeṇ va doseṇ va pariṇadassa jīvassa moharāgadveṣapariṇatasya mohādirahitaparamātmasvarūp- pariṇaticyutasya bahirmukhajīvasya jāyadi viviho baṁdho śuddhopayogalakṣaṇo bhāvamokṣastadbalen jīv- pradeśakarmapradeśānāmatyantaviśleṣo dravyamokṣaḥ, itthaṁbhūtadravyabhāvamokṣādvilakṣaṇaḥ sarvaprakāropādeyabhūtasvā- bhāvikasukhaviparītasya nārakādiduḥkhasya kāraṇabhūto vividhabandho jāyate . tamhā te saṁkhavaidavvā yato

ab, tīnoṁ prakārake mohako aniṣṭa kāryakā kāraṇ kahakar usakā (-tīn prakārake mohakā) kṣay karaneko sūtra dvārā kahate haiṁ : —

anvayārtha : — [mohen vā ] moharūp [rāgeṇ vā ] rāgarūp [dveṣeṇ vā ] athavā dveṣarūp [pariṇatasya jīvasya] pariṇamit jīvake [vividhaḥ baṁdhaḥ ] vividh baṁdh [jāyate ] hotā hai; [tasmāt ] isaliye [te ] ve (moh -rāg -dveṣ) [saṁkṣapayitavyāḥ ] sampūrṇatayā kṣay karane yogya haiṁ ..84..

ṭīkā : — isaprakār tattva -apratipatti (-vastusvarūpake ajñān) se baṁd hue, moh- rūp -rāgarūp yā dveṣarūp pariṇamit hote hue is jīvako — ghāsake ḍherase ḍhan̐ke hue khaḍḍekā saṁg karanevāle hāthīkī bhān̐ti, hathinīrūpī kuṭṭanīke śarīrameṁ āsakta hāthīkī bhān̐ti aur virodhī hāthīko dekhakar, uttejit hokar (usakī or) dauṛate hue hāthīkī bhān̐ti — vividh prakārakā baṁdh hotā hai; isaliye mumukṣu jīvako aniṣṭa kārya karanevāle is moh, rāg aur dveṣakā yathāvat

re ! moharūp vā rāgarūp vā dveṣapariṇat jīvane vidhavidh thāye baṁdh, tethī sarva te kṣayayogya che . 84.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version

bhāvārtha : — (1) hāthīko pakaṛaneke liye dharatīmeṁ khaḍḍā banākar use ghāsase ḍhak diyā jātā hai, vahān̐ khaḍḍā honeke kāraṇ us khaḍḍe par jānese hāthī gir paḍatā hai aur vah isaprakār pakaṛā jātā hai . (2) hāthīko pakaṛaneke liye sikhāī huī hathinī bhejī jātī hai; usake śārīrik rāgameṁ phan̐sanese hāthī pakaṛā jātā hai . (3) hāthī pakaṛanekī tīsarī rīti yah hai ki us hāthīke sāmane dūsarā pālit hāthī bhejā jātā hai; usake pīche vah hāthī uttejit hokar laṛaneke liye dauṛatā hai aur isaprakār vah pakaṛanevāloṁke jālameṁ phan̐s jātā hai .

uparyukta prakārase jaise hāthī (1) ajñānase, (2) rāgase (3) dveṣase anek prakārake bandhanako prāpta hotā hai, usīprakār jīv (1) mohase, (2) rāgase yā (3) dveṣase anek prakārake bandhanako prāpta hotā hai, isaliye mokṣārthīko moh -rāg -dveṣakā bhalībhān̐ti -sampūrṇatayā mūlase hī kṣay kar denā cāhiye ..84..

ab, is moharāgadveṣako in (āgāmī gāthāmeṁ kahe gaye) cihnoṁ -lakṣaṇoṁke dvārā pahicān kar utpanna hote hī naṣṭa kar denā cāhiye, esā pragaṭ karate haiṁ : —

anvayārtha : — [arthe ayathāgrahaṇaṁ ] padārthakā ayathāgrahaṇ (arthāt padārthoko jaise haiṁ vaise satyasvarūp na mānakar unake viṣayameṁ anyathā samajh) [ca ] aur [tiryaṅmanujeṣu karuṇābhāvaḥ ] tiryaṁc -manuṣyoṁke prati karuṇābhāv, [viṣayeṣu prasaṁgaḥ ca ] tathā viṣayoṁkī saṁgati (iṣṭa viṣayoṁmeṁ prīti aur aniṣṭa viṣayoṁmeṁ aprīti) — [etāni ] yah sab [mohasya liṁgāni ] mohake cihna – lakṣaṇ haiṁ ..85..

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version

arthānāmayāthātathyapratipattyā tiryagmanuṣyeṣu prekṣārheṣvapi kāruṇyabuddhayā ca mohamabhīṣṭa- viṣayaprasaṁgen rāgamanabhīṣṭaviṣayāprītyā dveṣamiti tribhiliṁgairadhigamya jhagiti saṁbhavannāpi tribhūmiko‘pi moho nihantavyaḥ ..85..

yathāsaṁbhavaṁ ta ev vināśayitavyā ityupadiśati – aṭṭhe ajadhāgahaṇaṁ śuddhātmādipadārthe yathāsvarūpasthite‘pi viparītābhiniveśarūpeṇāyathāgrahaṇaṁ karuṇābhāvo ya śuddhātmopalabdhilakṣaṇaparamopekṣāsaṁyamādviparītaḥ karuṇā- bhāvo dayāpariṇāmaśca athavā vyavahāreṇ karuṇāyā abhāvaḥ . keṣu viṣayeṣu . maṇuvatiriesu manuṣya- tiryagjīveṣu iti darśanamohacihnam . visaesu ya ppasaṁgo nirviṣayasukhāsvādarahitabahirātmajīvānāṁ manojñāmanojñaviṣayeṣu ca yo‘sau prakarṣeṇ saṅgaḥ saṁsargastaṁ dr̥ṣṭvā prītyaprītiliṅgābhyāṁ cāritramohasaṁjñau

ṭīkā : — 1padārthoṁkī ayathātathyarūp pratipattike dvārā aur tiryaṁc -manuṣya 2prekṣāyogya hone par bhī unake prati karuṇābuddhise mohako (jānakar), iṣṭa viṣayoṁkī āsaktise rāgako aur aniṣṭa viṣayoṁkī aprītise dveṣako (jānakar) — isaprakār tīn liṁgoṁke dvārā (tīn prakārake mohako) pahicānakar tatkāl hī utpanna hote hī tīno prakārakā moh naṣṭa kar dene yogya hai .

bhāvārtha : — mohake tīn bhed haiṁ — darśanamoh, rāg aur dveṣ . padārthoṁke svarūpase viparīt mānyatā tathā tiryaṁcoṁ aur manuṣyoṁke prati tanmayatāse karuṇābhāv ve darśanamohake cihna haiṁ, iṣṭa viṣayoṁmeṁ prīti rāgakā cihna hai aur aniṣṭa viṣayoṁmeṁ aprīti dveṣakā cihna hai . in cihna oṁse tīnoṁ prakārake mohako pahicānakar mumukṣuoṁko use tatkāl hī naṣṭa kar denā cāhiye ..85..

ab mohakṣay karanekā upāyāntar (-dūsarā upāy) vicārate haiṁ : — 1. padārthoṁkī ayathātathyarūp pratipatti = padārtha jaise nahīṁ hai unheṁ vaisā samajhanā arthāt unheṁ anyathā svarūpase

aṁgīkār karanā . 2. prekṣāyogya = mātra prekṣakabhāvase -dr̥ṣṭājñātārūpase -madhyasthabhāvase dekhane yogya .

śāstro vaḍe pratyakṣaādithī jāṇato je artha ne, tasu moh pāme nāś niścay; śāstra samadhyayanīy che. 86.

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version

yatkil dravyaguṇaparyāyasvabhāvenārhato jñānādātmanastathājñānaṁ mohakṣapaṇopāyatven prāk pratipannaṁ, tat khalūpāyāntaramidamapekṣate . idaṁ hi vihitaprathamabhūmikāsaṁkramaṇasya sarvajñopajña- tayā sarvato‘pyabādhitaṁ śābdaṁ pramāṇamākramya krīḍatastatsaṁskārasphu ṭīkr̥taviśiṣṭasaṁvedan- śaktisaṁpadaḥ sahr̥dayahr̥dayānaṁdodbhedadāyinā pratyakṣeṇānyen vā tadavirodhinā pramāṇajāten rāgadveṣau ca jñāyete vivekibhiḥ, tatastatparijñānānantaramev nirvikārasvaśuddhātmabhāvanayā rāgadveṣamohā nihantavyā iti sūtrārthaḥ ..85.. ath dravyaguṇaparyāyaparijñānābhāve moho bhavatīti yaduktaṁ pūrvaṁ tadarthamāgamābhyāsaṁ kārayati . athavā dravyaguṇaparyāyatvairarhatparijñānādātmaparijñānaṁ bhavatīti yaduktaṁ tadātmaparijñānamimamāgamābhyāsamapekṣat iti pātanikādvayaṁ manasi dhr̥tvā sūtramidaṁ pratipādayati — jiṇasatthādo aṭṭhe paccakkhādīhiṁ bujjhado ṇiyamā jinaśāstrātsakāśācchuddhātmādipadārthān pratyakṣādi-

anvayārtha : — [jinaśāstrāt ] jinaśāstra dvārā [pratyakṣādibhiḥ ] pratyakṣādi pramāṇoṁse [arthān ] padārthoṁko [budhyamānasya ] jānanevāleke [niyamāt ] niyamase [mohopacayaḥ ] 1mohopacay [kṣīyate ] kṣay ho jātā hai [tasmāt ] isaliye [śāstraṁ ] śāstrakā [samadhyetavyam ] samyak prakārase adhyayan karanā cāhiye ..86..

ṭīkā : — dravya -guṇ -paryāyasvabhāvase arhaṁtake jñān dvārā ātmākā us prakārakā jñān mohakṣayake upāyake rūpameṁ pahale (80vīṁ gāthāmeṁ) pratipādit kiyā gayā thā, vah vāstavameṁ is (nimnalikhit) upāyāntarakī apekṣā rakhatā hai . (vah upāyāntar kyā hai so kahā jātā hai) : —

jisane pratham bhūmikāmeṁ gaman kiyā hai aise jīvako, jo 2sarvajñopajña honese sarva prakārase abādhit hai aise śābda pramāṇako (-dravya śrutapramāṇako) prāpta karake krīṛā karane par, usake saṁskārase viśiṣṭa 3saṁvedanaśaktirūp sampadā pragaṭ karane par, 4sahr̥dayajanoṁke hr̥dayako ānandakā 5udbhed denevāle pratyakṣa pramāṇase athavā 6usase aviruddha anya pramāṇasamūhase 1. mohopacay = mohakā upacay . (upacay = saṁcay; samūh) 2. sarvajñopajña = sarvajña dvārā svayaṁ jānā huā (aur kahā huā) . 3. saṁvedan = jñān . 4. sahr̥day = bhāvuk; śāstrameṁ jis samay jis bhāvakā prasaṁg hoy us bhāvako hr̥dayameṁ grahaṇ karanevālā;

budh; paṁḍit . 5. udbhed = sphu raṇ; pragaṭatā; phu vārā . 6. usase = pratyakṣa pramāṇase .