Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 87-94 ; Gney Tattva pragnyapan; Dravya samanya adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 28

 

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version

tattvataḥ samastamapi vastujātaṁ paricchindataḥ kṣīyat evātattvābhiniveśasaṁskārakārī moho-
pacayaḥ
. ato hi mohakṣapaṇe paramaṁ śabdabrahmopāsanaṁ bhāvajñānāvaṣṭambhadr̥ḍhīkr̥tapariṇāmen
samyagadhīyamānamupāyāntaram ..86..
ath kathaṁ jainendre śabdabrahmaṇi kilārthānāṁ vyavasthitiriti vitarkayati
davvāṇi guṇā tesiṁ pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā .
tesu guṇapajjayāṇaṁ appā davva tti uvadeso ..87..
dravyāṇi guṇāsteṣāṁ paryāyā arthasaṁjñayā bhaṇitāḥ .
teṣu guṇaparyāyāṇāmātmā dravyamityupadeśaḥ ..87..
1tattvataḥ samasta vastumātrako jānane par 2atattvaabhiniveśake saṁskār karanevālā mohopacay
(mohasamūh) avaśya hī kṣayako prāpta hotā hai . isaliye mohakā kṣay karanemeṁ, param śabdabrahmakī
upāsanākā bhāvajñānake avalamban dvārā dr̥rḥ kiye gaye pariṇāmase samyak prakār abhyās karanā
so upāyāntar hai
. (jo pariṇām bhāvajñānake avalambanase dr̥rḥīkr̥t ho aise pariṇāmase dravya
śrutakā abhyās karanā so mohakṣay karaneke liye upāyāntar hai) ..86..
ab, jinendrake śabda brahmameṁ arthoṁkī vyavasthā (-padārthoṁkī sthiti) kis prakār hai
so vicār karate haiṁ :
anvayārtha :[dravyāṇi ] dravya, [guṇāḥ] guṇ [teṣāṁ paryāyāḥ ] aur unakī paryāyeṁ
[arthasaṁjñayā ] ‘artha’ nāmase [bhaṇitāḥ ] kahī gaī haiṁ . [teṣu ] unameṁ, [guṇaparyāyāṇām ātmā
dravyam ] guṇ -paryāyoṁkā ātmā dravya hai (guṇ aur paryāyoṁkā svarūp -sattva dravya hī hai, ve
bhinna vastu nahīṁ haiṁ) [ iti upadeśaḥ ] isaprakār (jinendrakā) upadeś hai
..87..
pramāṇairbudhyamānasya jānato jīvasya niyamānniścayāt . kiṁ phalaṁ bhavati . khīyadi mohovacayo
durabhiniveśasaṁskārakārī mohopacayaḥ kṣīyate pralīyate kṣayaṁ yāti . tamhā satthaṁ samadhidavvaṁ tasmācchāstraṁ
samyagadhyetavyaṁ paṭhanīyamiti . tadyathāvītarāgasarvajñapraṇītaśāstrāt ‘ego me sassado appā’ ityādi
paramātmopadeśakaśrutajñānen tāvadātmānaṁ jānīte kaścidbhavyaḥ, tadanantaraṁ viśiṣṭābhyāsavaśen
paramasamādhikāle rāgādivikalparahitamānasapratyakṣeṇ ca tamevātmānaṁ paricchinatti, tathaivānumānen vā
.
1. tattvataḥ = yathārtha svarūpase . 2. atattvaabhiniveś = yathārtha vastusvarūpase viparīt abhiprāy .
dravyo, guṇo ne paryayo sau ‘artha’ saṁjñāthī kahyāṁ;
guṇ -paryayono ātamā che dravya jin
upadeśamāṁ. 87.

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version

dravyāṇi ca guṇāśca paryāyāśca abhidheyabhede‘pyabhidhānābheden arthāḥ . tatra guṇ-
paryāyāniyrati guṇaparyāyairaryanta iti vā arthā dravyāṇi, dravyāṇyāśrayatveneyrati dravyairāśray-
bhūtairaryanta iti vā arthā guṇāḥ, dravyāṇi kramapariṇāmeneyrati dravyaiḥ kramapariṇāmenāryanta iti
vā arthāḥ paryāyāḥ
. yathā hi suvarṇaṁ pītatādīn guṇān kuṇḍalādīṁśca paryāyāniyarti tairaryamāṇaṁ
vā artho dravyasthānīyaṁ, yathā ca suvarṇamāśrayatveneyrati tenāśrayabhūtenāryamāṇā vā arthāḥ
ṭīkā : dravya, guṇ aur paryāyoṁmeṁ abhidheyabhed hone par bhī abhidhānakā abhed
honese ve ‘artha’ haiṁ [arthāt dravyoṁ, guṇoṁ aur paryāyoṁmeṁ vācyakā bhed hone par bhī vācakameṁ
bhed na daṁkheṁ to ‘artha’ aise ek hī vācak (-śabda) se ye tīnoṁ pahicāne jāte haiṁ ]
. usameṁ
(in dravyoṁ, guṇoṁ aur paryāyoṁmeṁse), jo guṇoṁko aur paryāyoṁko prāpta karate haiṁpahun̐cate haiṁ
athavā jo guṇoṁ aur paryāyoṁke dvārā prāpta kiye jāte haipahun̐ce jāte haiṁ aise 1‘artha’ ve dravya
haiṁ, jo dravyoṁko āśrayake rūpameṁ prāpta karate haiṁpahun̐cate haiṁathavā jo āśrayabhūt dravyoṁke dvārā
prāpta kiye jāte haiṁpahun̐ce jāte haiṁ aise ‘artha’ ve guṇ haiṁ, jo dravyoṁko kramapariṇāmase prāpta karate
pahun̐cate haiṁ athavā jo dravyoṁke dvārā kramapariṇāmase (kramaśaḥ honevāle pariṇāmake kāraṇ)
prāpta kiye jāte haiṁpahun̐ce jāte haiṁ aise ‘artha’ ve paryāy hai .
jaise dravyasthānīy (-dravyake samān, dravyake dr̥ṣṭāntarūp) suvarṇa, pīlāpan ityādi
guṇoṁko aur kuṇḍal ityādi paryāyoṁko prāpta karatā haipahun̐catā hai athavā (suvarṇa) unake dvārā
(-pīlāpanādi guṇoṁ aur kuṇḍalādi paryāyoṁ dvārā) prāpta kiyā jātā haipahun̐cā jātā hai
isaliye dravyasthānīy suvarṇa ‘artha’ hai, jaise pīlāpan ityādi guṇ suvarṇako āśrayake rūpameṁ
prāpta karate haiṁ
pahun̐cate haiṁ athavā (ve) āśrayabhūt suvarṇake dvārā prāpta kiye jāte haiṁpahun̐ce
jāte haiṁ isaliye pīlāpan ityādi guṇ ‘artha’ haiṁ; aur jaise kuṇḍal ityādi paryāyeṁ suvarṇako
tathāhiatraiv dehe niścayanayen śuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmāsti . kasmāddhetoḥ . nirvikārasvasaṁvedan-
pratyakṣatvāt sukhādivat iti, tathaivānye‘pi padārthā yathāsaṁbhavamāgamābhyāsabalotpannapratyakṣeṇānumānen vā
jñāyante
. tato mokṣārthinā bhavyenāgamābhyāsaḥ kartavya iti tātparyam ..86.. ath dravyaguṇaparyāyā-
ṇāmarthasaṁjñāṁ kathayatidavvāṇi guṇā tesiṁ pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā dravyāṇi guṇāsteṣāṁ dravyāṇāṁ
paryāyāśca trayo‘pyarthasaṁjñayā bhaṇitāḥ kathitā arthasaṁjñā bhavantītyarthaḥ . tesu teṣu triṣu dravyaguṇaparyāyeṣu
madhye guṇapajjayāṇaṁ appā guṇaparyāyāṇāṁ saṁbaṁdhī ātmā svabhāvaḥ . kaḥ iti pr̥ṣṭe . davva tti
uvadeso dravyamev svabhāv ityupadeśaḥ, athavā dravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥ṣṭe guṇaparyāyāṇāmātmā
1. ‘r̥’ dhātumeṁse ‘artha’ śabda banā hai . ‘r̥’ arthāt pānā, prāpta karanā, pahun̐canā, jānā . ‘artha’ arthāt
(1) jo pāyeprāpta karepahun̐ce, athavā (2) jise pāyā jāyeprāpta kiyā jāyepahun̐cā jāye .

Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version

pītatādayo guṇāḥ, yathā ca suvarṇaṁ kramapariṇāmeneyrati ten kramapariṇāmenāryamāṇā vā arthāḥ
kuṇḍalādayaḥ paryāyāḥ
. evamanyatrāpi . yathā caiteṣu suvarṇapītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyeṣu
pītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇāṁ suvarṇādapr̥thagbhāvāt suvarṇamevātmā tathā ca teṣu
dravyaguṇaparyāyeṣu guṇaparyāyāṇāṁ dravyādapr̥thagbhāvāddravyamevātmā
..87..
kramapariṇāmase prāpta karatī haiṁpahun̐catī haiṁ athavā (ve) suvarṇake dvārā kramapariṇāmase prāpta kī
jātī haiṁpahun̐cī jātī haiṁ isaliye kuṇḍal ityādi paryāyeṁ ‘artha’ haiṁ; isīprakār 1anyatra bhī
hai, (is dr̥ṣṭāntakī bhān̐ti sarva dravya -guṇ -paryāyoṁmeṁ bhī samajhanā cāhiye) .
aur jaise in suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇ aur kuṇḍal ityādi paryāyoṁmeṁ (-in
tīnoṁmeṁ, pīlāpan ityādi guṇoṁkā aur kuṇḍal paryāyoṁkā) suvarṇase apr̥thaktva honese unakā
(-pīlāpan ityādi guṇoṁkā aur kuṇḍal ityādi paryāyoṁkā) suvarṇa hī ātmā hai, usīprakār
un dravya -guṇ -paryāyoṁmeṁ guṇ -paryāyoṁkā dravyase apr̥thaktva honese unakā dravya hī ātmā hai
(arthāt dravya hī guṇ aur paryāyoṁkā ātmā -svarūp -sarvasva -satya hai)
.
bhāvārtha :86vīṁ gāthāmeṁ kahā hai ki jinaśāstroṁkā samyak abhyās mohakṣayakā
upāy hai . yahān̐ saṁkṣepameṁ yah batāyā hai ki un jinaśāstroṁmeṁ padārthoṁkī vyavasthā kisaprakār
kahī gaī hai . jinendradevane kahā kiartha (padārtha) arthāt dravya, guṇ aur paryāy . isake
atirikta viśvameṁ dūsarā kuch nahīṁ hai, aur in tīnoṁmeṁ guṇ aur paryāyoṁkā ātmā (-usakā
sarvasva) dravya hī hai
. aisā honese kisī dravyake guṇ aur paryāy anya dravyake guṇ aur
paryāyarūp kiṁcit mātra nahīṁ hote, samasta dravya apane -apane guṇ aur paryāyoṁmeṁ rahate haiṁ .
aisī padārthoṁkī sthiti mohakṣayake nimittabhūt pavitra jinaśāstroṁmeṁ kahī hai ..87..
ev svabhāv iti . ath vistaraḥanantajñānasukhādiguṇān tathaivāmūrtatvātīndriyatvasiddhatvādiparyāyāṁśca
iyarti gacchati pariṇamatyāśrayati yen kāraṇen tasmādartho bhaṇyate . kim . śuddhātmadravyam .
tacchuddhātmadravyamādhārabhūtamiyrati gacchanti pariṇamantyāśrayanti yen kāraṇen tato‘rthā bhaṇyante . ke te .
jñānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāḥ . jñānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāṇāmātmā svabhāvaḥ ka iti pr̥ṣṭe śuddhātma-
1 jaise suvarṇa, pīlāpan ādiko aur kuṇḍal ādiko prāpta karatā hai athavā pīlāpan ādi aur kuṇḍal
ādike dvārā prāpta kiyā jātā hai (arthāt pīlāpan ādi aur kuṇḍal ādik suvarṇako prāpta karate
haiṁ) isaliye suvarṇa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pīlāpan ādi āśrayabhūt suvarṇako prāpta karatā
hai athavā āśrayabhūt suvarṇadvārā prāpta kiye jāte hai (arthāt āśrayabhūt suvarṇa pīlāpan ādiko prāpta karatā
hai) isaliye pīlāpan ādi ‘artha’ haiṁ, vaise guṇ ‘artha’ haiṁ; jaise kuṇḍal ādi suvarṇako kramapariṇāmase
prāpta karate haiṁ athavā suvarṇa dvārā kramapariṇāmase prāpta kiyā jātā hai (arthāt suvarṇa kuṇḍal ādiko
kramapariṇāmase prāpta karatā hai) isaliye kuṇḍal ādi ‘artha’ haiṁ, vaise paryāyeṁ ‘artha’ haiṁ
.

Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version

athaivaṁ mohakṣapaṇopāyabhūtajineśvaropadeśalābhe‘pi puruṣakāro‘rthakriyākārīti pauruṣaṁ
vyāpārayati
jo moharāgadose ṇihaṇadi uvalabbha joṇhamuvadesaṁ .
so savvadukkhamokkhaṁ pāvadi acireṇ kāleṇ ..88..
yo moharāgadveṣānnihanti upalabhya jainamupadeśam .
sa sarvaduḥkhamokṣaṁ prāpnotyacireṇ kālen ..88..
ih hi drāghīyasi sadājavaṁjavapathe kathamapyamuṁ samupalabhyāpi jaineśvaraṁ niśitatar-
vāridhārāpathasthānīyamupadeśaṁ ya ev moharāgadveṣāṇāmupari dr̥ḍhataraṁ nipātayati sa ev nikhil-
ab, isaprakār mohakṣayake upāyabhūt jineśvarake upadeśakī prāpti hone par bhī puruṣārtha
1arthakriyākārī hai isaliye puruṣārtha karatā haiṁ :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [jainaṁ upadeśaṁ ] jinendrake upadeśako [upalabhya ] prāpta
karake [moharāgadveṣān ] moh -rāg -dveṣako [nihaṁti ] hanatā hai, [saḥ ] vah [acireṇ kālen ]
alpa kālameṁ [sarvaduḥkhamokṣaṁ prāpnoti ] sarva duḥkhoṁse mukta ho jātā hai
..88..
ṭīkā :is ati dīrdha, sadā utpātamay saṁsāramārgameṁ kisī bhī prakārase
jinendradevake is tīkṣṇa asidhārā samān upadeśako prāpta karake bhī jo moh -rāg -dveṣ par ati
dr̥ḍhatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī hāthameṁ talavār liye hue manuṣyakī bhān̐ti śīghra hī
samasta duḥkhoṁse parimukta hotā hai; anya (koī) vyāpār (prayatna; kriyā) samasta duḥkhoṁse
dravyamev svabhāvaḥ, athavā śuddhātmadravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥ṣṭe pūrvoktaguṇaparyāyā ev . evaṁ
śeṣadravyaguṇaparyāyāṇāmapyarthasaṁjñā boddhavyetyarthaḥ ..87.. ath durlabhajainopadeśaṁ labdhvāpi ya ev moharāg-
dveṣānnihanti sa evāśeṣaduḥkhakṣayaṁ prāpnotītyāvedayatijo moharāgadose ṇihaṇadi ya ev moharāg-
dveṣānnihanti . kiṁ kr̥tvā . upalabbha upalabhya prāpya . kam . joṇhamuvadesaṁ jainopadeśam . so savvadukkhamokkhaṁ
pāvadi sa sarvaduḥkhamokṣaṁ prāpnoti . ken . acireṇ kāleṇ stok kāleneti . tadyathāekendriyavikalendriy-
pañcendriyādidurlabhaparaṁparayā jainopadeśaṁ prāpya moharāgadveṣavilakṣaṇaṁ nijaśuddhātmaniścalānubhūtilakṣaṇaṁ
1. arthakriyākārī = prayojanabhūt kriyākā (sarvaduḥkhaparimokṣakā) karanevālā .
je pāmī jin -upadeś haṇato rāg -dveṣ -vimohane,
te jīv pāme alpa kāle sarvaduḥkhavimokṣane. 88
.

Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version

duḥkhaparimokṣaṁ kṣipramevāpnoti, nāparo vyāpāraḥ karavālapāṇiriv . at ev sarvārambheṇ moh-
kṣapaṇāy puruṣakāre niṣīdāmi ..88..
ath svaparavivekasiddherev mohakṣapaṇaṁ bhavatīti svaparavibhāgasiddhaye prayatate
ṇāṇappagamappāṇaṁ paraṁ ca davvattaṇāhisaṁbaddhaṁ .
jāṇadi jadi ṇicchayado jo so mohakkhayaṁ kuṇadi ..89..
jñānātmakamātmānaṁ paraṁ ca dravyatvenābhisaṁbaddham .
jānāti yadi niścayato yaḥ sa mohakṣayaṁ karoti ..89..
parimukta nahīṁ karatā . (jaise manuṣyake hāthameṁ tīkṣṇa talavār hone par bhī vah śatruoṁ par atyanta
vegase usakā prahār kare tabhī vah śatru sambandhī duḥkhase mukta hotā hai anyathā nahīṁ, usīprakār
is anādi saṁsārameṁ mahābhāgyase jineśvaradevake upadeśarūpī tīkṣṇa talavārako prāpta karake bhī jo
jīv moh -rāg -dveṣarūpī śatruoṁ par atidr̥rḥatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī sarva duḥkhoṁse
mukta hotā hai anyathā nahīṁ) isīliye sampūrṇa ārambhase (-prayatnapūrvak) mohakā kṣay karaneke
liye maiṁ puruṣārthakā āśray grahaṇ karatā hūn̐
..88..
ab, sva -parake vivekakī (-bhedajñānakī) siddhise hī mohakā kṣay ho sakatā hai,
isaliye sva -parake vibhāgakī siddhike liye prayatna karate haiṁ :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [niścayataḥ ] niścayase [jñānātmakaṁ ātmānaṁ ] jñānātmak
aise apaneko [ca ] aur [paraṁ ] parako [dravyatven abhisaṁbaddham ] nij nij dravyatvase saṁbaddha
(-saṁyukta) [yadi jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [moh kṣayaṁ karoti ] mohakā kṣay
karatā hai
..89..
niścayasamyaktvajñānadvayāvinābhūtaṁ vītarāgacāritrasaṁjñaṁ niśitakhaṅgaṁ ya ev moharāgadveṣaśatrūṇāmupari dr̥ḍhataraṁ
pātayati sa ev pāramārthikānākulatvalakṣaṇasukhavilakṣaṇānāṁ duḥkhānāṁ kṣayaṁ karotītyarthaḥ
..88.. evaṁ
dravyaguṇaparyāyaviṣaye mūḍhatvanirākaraṇārthaṁ gāthāṣaṭken tr̥tīyajñānakaṇḍikā gatā . ath svaparātmanorbhed-
jñānāt mohakṣayo bhavatīti prajñāpayatiṇāṇappagamappāṇaṁ paraṁ ca davvattaṇāhisaṁbaddhaṁ jāṇadi jadi jñānātmak-
je jñānarūp nij ātmane, parane vaḷī niścay vaḍe
dravyatvathī saṁbaddha jāṇe, mohano kṣay te kare. 89
.

Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version

ya ev svakīyen caitanyātmaken dravyatvenābhisaṁbaddhamātmānaṁ paraṁ ca parakīyen yathociten
dravyatvenābhisaṁbaddhamev niścayataḥ paricchinatti, sa ev samyagavāptasvaparavivekaḥ sakalaṁ mohaṁ
kṣapayati
. ataḥ svaparavivekāy prayato‘smi ..89..
ath sarvathā svaparavivekasiddhirāgamato vidhātavyetyupasaṁharati
tamhā jiṇamaggādo guṇehiṁ ādaṁ paraṁ ca davvesu .
abhigacchadu ṇimmohaṁ icchadi jadi appaṇo appā ..90..
tasmājjinamārgādguṇairātmānaṁ paraṁ ca dravyeṣu .
abhigacchatu nirmohamicchati yadyātman ātmā ..90..
mātmānaṁ jānāti yadi . kathaṁbhūtam . svakīyaśuddhacaitanyadravyatvenābhisaṁbaddhaṁ, na kevalamātmānam, paraṁ ca
yathocitacetanācetanaparakīyadravyatvenābhisaṁbaddham . kasmāt . ṇicchayado niścayataḥ niścayanayānukūlaṁ
ṭīkā : jo niścayase apaneko svakīy (apane) caitanyātmak dravyatvase saṁbaddha
(-saṁyukta) aur parako parakīy (dūsareke) 1yathocit dravyatvase saṁbaddha jānatā hai, vahī
(jīv), jisane ki samyaktvarūpase sva -parake vivekako prāpta kiyā hai, sampūrṇa mohakā kṣay
karatā hai
. isaliye maiṁ sva -parake vivekake liye prayatnaśīl hūn̐ ..89..
ab, sab prakārase svaparake vivekakī siddhi āgamase karane yogya hai, aisā upasaṁhār
karate haiṁ :
anvayārtha :[tasmāt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakā kṣay kiyā jā
sakatā hai isaliye) [yadi ] yadi [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] apanī [nirmohaṁ ] nirmohatā
[icchati ] cāhatā ho to [jinamārgāt ] jinamārgase [guṇaiḥ ] guṇoṁke dvārā [dravyeṣu ] dravyoṁmeṁ
[ ātmānaṁ paraṁ ca ] sva aur parako [abhigacchatu ] jāno (arthāt jināgamake dvārā viśeṣ
guṇoṁse aisā vivek karo ki
ananta dravyoṁmeṁse yah sva hai aur yah par hai) ..90..
1. yathocit = yathāyogyacetan yā acetan (pudgalādi dravya parakīy acetan dravyatvase aur anya ātmā
parakīy cetan dravyatvase saṁyukta haiṁ).
tethī yadi jīv icchato nirmohatā nij ātmane,
jinamārgathī dravyo mahīṁ jāṇo sva -parane guṇ vaḍe. 90
.
pra. 20

Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version

ih khalvāgamanigaditeṣvananteṣu guṇeṣu kaiścid guṇairanyayogavyavacchedakatayāsādhāraṇ-
tāmupādāy viśeṣaṇatāmupagatairanantāyāṁ dravyasaṁtatau svaparavivekamupagacchantu mohaprahāṇapravaṇabuddhayo
labdhavarṇāḥ
. tathāhiyadidaṁ sadakāraṇatayā svataḥsiddhamantarbahirmukhaprakāśaśālitayā svapar-
paricchedakaṁ madīyaṁ mam nām caitanyamahamanen ten samānajātīyamasamānajātīyaṁ vā dravyamanyad-
pahāy mamātmanyev vartamānenātmīyamātmānaṁ sakalatrikālakalitadhrauvyaṁ dravyaṁ jānāmi
. evaṁ
bhedajñānamāśritya . jo yaḥ kartā so sa mohakkhayaṁ kuṇadi nirmohaparamānandaikasvabhāvaśuddhātmano
viparītasya mohasya kṣayaṁ karotīti sūtrārthaḥ ..89.. ath pūrvasūtre yaduktaṁ svaparabhedavijñānaṁ tadāgamataḥ
siddhayatīti pratipādayatitamhā jiṇamaggādo yasmādevaṁ bhaṇitaṁ pūrvaṁ svaparabhedavijñānād mohakṣayo
bhavati, tasmātkāraṇājjinamārgājjināgamāt guṇehiṁ guṇaiḥ ādaṁ ātmānaṁ, na kevalamātmānaṁ paraṁ ca
paradravyaṁ ca . keṣu madhye . davvesu śuddhātmādiṣaḍdravyeṣu abhigacchadu abhigacchatu jānātu . yadi
kim . ṇimmohaṁ icchadi jadi nirmohabhāvamicchati yadi cet . sa kaḥ . appā ātmā . kasya saṁbandhitven .
ṭīkā :mohakā kṣay karaneke prati 1pravaṇ buddhivāle budhajan is jagatameṁ āgamameṁ
kathit ananta guṇoṁmeṁse kinhīṁ guṇoṁke dvārājo guṇ 2anyake sāth yog rahit honese
asādhāraṇatā dhāraṇ karake viśeṣatvako prāpta hue haiṁ unake dvārāananta dravyaparamparāmeṁ sva-
parake vivekako prāpta karo . (arthāt mohakā kṣay karaneke icchuk paṁḍitajan āgam kathit
ananta guṇoṁmeṁse asādhāraṇ aur bhinnalakṣaṇabhūt guṇoṁke dvārā ananta dravya paramparāmeṁ ‘yah svadravya
haiṁ aur yah paradravya haiṁ’ aisā vivek karo), joki isaprakār haiṁ :
3sat aur 4akāraṇ honese svataḥsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakāśavālā honese
sva -parakā jñāyakaisā jo yah, mere sāth sambandhavālā, merā caitanya hai usake dvārājo
(caitanya) samānajātīy athavā asamānajātīy anya dravyako choṛakar mere ātmāmeṁ hī vartatā
hai usake dvārā
maiṁ apane ātmāko 5sakal -trikālameṁ dhruvatvakā dhārak dravya jānatā hūn̐ .
isaprakār pr̥thakrūpase vartamān svalakṣaṇoṁke dvārājo anya dravyako choṛakar usī dravyameṁ
1. pravaṇ = ḍhalatī huī; abhimukh; rat .
2. kitane hī guṇ anya dravyoṁke sāth sambandha rahit honese arthāt anya dravyoṁmeṁ na honese asādhāraṇ haiṁ aur
isaliye viśeṣaṇabhūtbhinna lakṣaṇabhūt hai; usake dvārā dravyoṁkī bhinnatā niścit kī jā sakatī hai .
3. sat = astitvavālā; satrūp; sattāvālā .
4. akāraṇ = jisakā koī kāraṇ na ho aisā ahetuk, (caitanya sat aur ahetuk honese svayaṁse siddha hai .)
5. sakal = pūrṇa, samasta, niravaśeṣ (ātmā koī kālako bākī rakhe binā saṁpūrṇa tīnoṁ kāl dhruv rahatā
aisā dravya hai .)

Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version

pr̥thaktvavr̥ttasvalakṣaṇairdravyamanyadapahāy tasminnev ca vartamānaiḥ sakalatrikālakalitadhrauvyaṁ
dravyamākāśaṁ dharmamadharmaṁ kālaṁ pudgalamātmāntaraṁ ca niścinomi
. tato nāhamākāśaṁ na dharmo nādharmo
na ca kālo na pudgalo nātmāntaraṁ ca bhavāmi; yato‘mīṣvekāpavarakaprabodhitānek-
dīpaprakāśeṣviv saṁbhūyāvasthiteṣvapi maccaitanyaṁ svarūpādapracyutamev māṁ pr̥thagavagamayati
. evamasya
niścitasvaparavivekasyātmano na khalu vikārakāriṇo mohāṁku rasya prādurbhūtiḥ syāt ..90..
appaṇo ātman iti . tathāhiyadidaṁ mam caitanyaṁ svaparaprakāśakaṁ tenāhaṁ kartā viśuddhajñānadarśan-
svabhāvaṁ svakīyamātmānaṁ jānāmi, paraṁ ca pudgalādipañcadravyarūpaṁ śeṣajīvāntaraṁ ca pararūpeṇ jānāmi,
tataḥ kāraṇādekāpavarak prabodhitānekapradīpaprakāśeṣviv saṁbhūyāvasthiteṣvapi sarvadravyeṣu mam sahajaśuddha-

cidānandaikasvabhāvasya kenāpi sah moho nāstītyabhiprāyaḥ
..90.. evaṁ svaparaparijñānaviṣaye mūḍhatva-
nirāsārthaṁ gāthādvayen caturthajñānakaṇḍikā gatā . iti pañcaviṁśatigāthābhirjñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhāno
dvitīyo‘dhikāraḥ samāptaḥ . ath nirdoṣiparamātmapraṇītapadārthaśraddhānamantareṇ śramaṇo na bhavati,
vartate haiṁ unake dvārāākāś, dharma, adharma, kāl, pudgal aur anya ātmāko sakal
trikālameṁ dhruvatva dhārak dravyake rūpameṁ niścit karatā hūn̐ (jaise caitanya lakṣaṇake dvārā ātmāko
dhruv dravyake rūpameṁ jānā, usīprakār avagāhahetutva, gatihetutva ityādi lakṣaṇoṁse
jo ki sva-
lakṣyabhūt dravyake atirikta anya dravyoṁmeṁ nahīṁ pāye jāte unake dvārāākāś dharmāstikāy
ityādiko bhinna -bhinna dhruv dravyoṁke rūpameṁ jānatā hūn̐) isaliye maiṁ ākāś nahīṁ hūn̐, maiṁ dharma
nahīṁ hūn̐, adharma nahīṁ hūn̐, kāl nahīṁ hūn̐, pudgal nahīṁ hūn̐, aur ātmāntar nahīṁ hūn̐; kyoṁki
makānake 1ek kamaremeṁ jalāye gaye anek dīpakoṁke prakāśoṁkī bhān̐ti yah dravya ikaṭṭhe hokar
rahate hue bhī merā caitanya nijasvarūpase acyut hī rahatā huā mujhe pr̥thak batalātā hai .
isaprakār jisane sva -parakā vivek niścit kiyā hai aise is ātmāko vikārakārī
mohāṁkurakā prādurbhāv nahīṁ hotā .
bhāvārtha :sva -parake vivekase mohakā nāś kiyā jā sakatā hai . vah sva-
parakā vivek, jināgamake dvārā sva -parake lakṣaṇoṁko yathārthatayā jānakar kiyā jā
sakatā hai
..90..
1. jaise kisī ek kamaremeṁ anek dīpak jalāye jāyeṁ to sthūladr̥ṣṭise dekhane par unakā prakāś ek dūsaremeṁ
milā huā mālūm hotā hai, kintu sūkṣmadr̥ṣṭise vicārapūrvak dekhane par ve sab prakāś bhinna -bhinna hī haiṁ;
(kyoṁki unameṁse ek dīpak bujh jāne par usī dīpakakā prakāś naṣṭa hotā hai; anya dīpakoṁke prakāś
naṣṭa nahīṁ hote) usīprakār jīvādik anek dravya ek hī kṣetrameṁ rahate haiṁ phi ra bhī sūkṣmadr̥ṣṭise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hī haiṁ, ekamek nahīṁ hote
.

Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version

ath jinoditārthaśraddhānamantareṇ dharmalābho na bhavatīti pratarkayati
sattāsaṁbaddhede savisese jo hi ṇev sāmaṇṇe .
saddahadi ṇa so samaṇo tatto dhammo ṇa saṁbhavadi ..91..
sattāsaṁbaddhānetān saviśeṣān yo hi naiv śrāmaṇye .
śraddadhāti na sa śramaṇaḥ tato dharmo na saṁbhavati ..91..
yo hi nāmaitāni sādr̥śyāstitven sāmānyamanuvrajantyapi svarūpāstitvenāśliṣṭa-
viśeṣāṇi dravyāṇi svaparāvacchedenāparicchindannaśraddadhāno vā evamev śrāmaṇyenātmānaṁ damayati
tasmācchuddhopayogalakṣaṇadharmo‘pi na saṁbhavatīti niścinotisattāsaṁbaddhe mahāsattāsaṁbandhen sahitān ede
etān pūrvoktaśuddhajīvādipadārthān . punarapi kiṁviśiṣṭān . savisese viśeṣasattāvāntarasattā svakīy-
svakīyasvarūpasattā tayā sahitān jo hi ṇev sāmaṇṇe saddahadi yaḥ kartā dravyaśrāmaṇye sthito‘pi na śraddhatte
ab, nyāyapūrvak aisā vicār karate haiṁ kijinendrokta arthoṁke śraddhān binā dharmalābh
(śuddhātmaanubhavarūp dharmaprāpti) nahīṁ hotā
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo (jīv) [śrāmaṇye ] śramaṇāvasthāmeṁ [etān sattā-
saṁbaddhān saviśeṣatān ] in 1sattāsaṁyukta 2saviśeṣ padārthoṁkī [na ev śraddadhāti ] śraddhā nahīṁ
karatā, [saḥ ] vah [śramaṇaḥ na ] śramaṇ nahīṁ hai; [tataḥ dharmaḥ na saṁbhavati ] usase dharmakā udbhav
nahīṁ hotā (arthāt us śramaṇābhāsake dharma nahīṁ hotā
.) ..91..
ṭīkā :jo (jīv) in dravyoṁkoki jo (dravya) 3sādr̥śya -astitvake dvārā
samānatāko dhāraṇ karate hue svarūpastitvake dvārā viśeṣayukta haiṁ unheṁsva -parake
bhedapūrvak na jānatā huā aur śraddhā na karatā huā yoṁ hī (jñān -śraddhāke binā) mātra śramaṇatāse
(dravyamunitvase) ātmākā daman karatā hai vah vāstavameṁ śramaṇ nahīṁ hai; isaliye, jaise jise
1. sattāsaṁyukta = astitvavāle .
2. saviśeṣ = viśeṣasahit; bhedavāle; bhinna -bhinna .
3. astitva do prakārakā hai :sādr̥śyaastitva aur svarūpastitva . sādr̥śya -astitvakī apekṣāse
sarva dravyoṁmeṁ samānatā hai, aur svarūp -astitvakī apekṣāse samasta dravyoṁmeṁ viśeṣatā hai
śrāmaṇyamāṁ sattāmayī saviśeṣ ā dravyo taṇī
śraddhā nahi, te śramaṇ nā; temāṁthī dharmodbhav nahīṁ. 91
.

Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version

sa khalu na nām śramaṇaḥ . yatastato‘paricchinnareṇukanakakaṇikāviśeṣāddhūlidhāvakātkanakalābh
iv niruparāgātmatattvopalambhalakṣaṇo dharmopalambho na saṁbhūtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī’ iti pratijñāy ‘cārittaṁ khalu dhammo
dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ iti sāmyasya dharmatvaṁ niścitya ‘pariṇamadi jeṇ davvaṁ
takkālaṁ tammayaṁ ti paṇṇattaṁ, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ iti yadātmano
hi sphu ṭaṁ ṇa so samaṇo nijaśuddhātmarucirūpaniścayasamyaktvapūrvakaparamasāmāyikasaṁyamalakṣaṇaśrāmaṇyā-
bhāvātsa śramaṇo na bhavati . itthaṁbhūtabhāvaśrāmaṇyābhāvāt tatto dhammo ṇa saṁbhavadi tasmātpūrvoktadravya-
śramaṇātsakāśānniruparāgaśuddhātmānubhūtilakṣaṇadharmo‘pi na saṁbhavatīti sūtrārthaḥ ..91.. ath ‘uv-
saṁpayāmi sammaṁ’ ityādi namaskāragāthāyāṁ yatpratijñātaṁ, tadanantaraṁ ‘cārittaṁ khalu dhammo’ ityādisūtreṇ
cāritrasya dharmatvaṁ vyavasthāpitam
. ath ‘pariṇamadi jeṇ davvaṁ’ ityādisūtreṇātmano dharmatvaṁ bhaṇit-
retī aur svarṇakaṇoṁkā antar jñāt nahīṁ hai, use dhūladhoyekousameṁse svarṇalābh nahīṁ hotā,
isīprakār usameṁse (-śramaṇābhāsameṁse) 1niruparāg ātmatattvakī upalabdhi (prāpti) lakṣaṇavāle
dharmalābhakā udbhav nahīṁ hotā .
bhāvārtha :jo jīv dravyamunitvakā pālan karatā huā bhī sva -parake bhed sahit
padārthoṁkī śraddhā nahīṁ karatā, vah niścay samyaktvapūrvak paramasāmāyikasaṁyamarūp munitvake
abhāvake kāraṇ muni nahīṁ hai; isaliye jaise jise retī aur svarṇakaṇakā vivek nahīṁ hai aise
dhūlako dhonevāleko, cāhe jitanā pariśram karane par bhī, svarṇakī prāpti nahīṁ hotī, usīprakār
jise sva aur parakā vivek nahīṁ hai aise us dravyamuniko, cāhe jitanī dravyamunitvakī
kriyāoṁkā kaṣṭa uṭhāne par bhī, dharmakī prāpti nahīṁ hotī
..91..
2‘uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī’ isaprakār (pān̐cavīṁ gāthāmeṁ) pratijñā karake,
3‘cārittaṁ khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ isaprakār (7vīṁ gāthāmeṁ) sāmyakā
dharmatva (sāmya hī dharma hai) niścit karake 4‘pariṇamadi jeṇ davvaṁ takkālaṁ tammayaṁ ti paṇṇattaṁ,
tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ isaprakār (8vīṁ gāthāmeṁ) jo ātmākā dharmatva
1. niruparāg = uparāg (-malinatā, vikār) rahit .
2. arthamaiṁ sāmyako prāpta karatā hūn̐, jisase nirvāṇakī prāpti hotī hai .
3. arthacāritra vāstavameṁ dharma hai jo dharma hai vah sāmya hai aisā (śāstroṁmeṁ) kahā hai .
4. arthadravya jis kālameṁ jis bhāvarūp pariṇamit hotā hai us kālameṁ us -may hai aisā (jinendradevane)
kahā hai; isaliye dharmapariṇat ātmāko dharma jānanā cāhiye .

Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version

dharmatvamāsūtrayitumupakrāntaṁ, yatprasiddhaye ca ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo
pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ’ iti nirvāṇasukhasādhanaśuddhopayogo‘dhikartumārabdhaḥ, śubhāśubhopayogau ca
virodhinau nirdhvastau, śuddhopayogasvarūpaṁ copavarṇitaṁ, tatprasādajau cātmano jñānānandau sahajau
samudyotayatā saṁvedanasvarūpaṁ sukhasvarūpaṁ ca prapaṁcitam, tadadhunā kathaṁ kathamapi śuddho-
payogaprasāden prasādhya paramanispr̥hāmātmatr̥ptāṁ pārameśvarīpravr̥ttimabhyupagataḥ kr̥takr̥tyatāmavāpya
nitāntamanākulo bhūtvā pralīnabhedavāsanonmeṣaḥ svayaṁ sākṣāddharma evāsmītyavatiṣṭhate
mityādi . tatsarvaṁ śuddhopayogaprasādātprasādhyedānīṁ niścayaratnatrayapariṇat ātmaiv dharma ityavatiṣṭhate .
athavā dvitīyapātanikāsamyaktvābhāve śramaṇo na bhavati, tasmāt śramaṇāddharmo‘pi na bhavati . tarhi
kathaṁ śramaṇo bhavati, iti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ prayacchan jñānādhikāramupasaṁharatijo ṇihadamohadiṭṭhī tattvārtha-
śraddhānalakṣaṇavyavahārasamyaktvotpannen nijaśuddhātmarucirūpeṇ niścayasamyaktven pariṇatatvānnihatamoh-
dr̥ṣṭirvidhvaṁsitadarśanamoho yaḥ
. punaśca kiṁrūpaḥ . āgamakusalo nirdoṣiparamātmapraṇītaparamāgamābhyāsen
nirupādhisvasaṁvedanajñānakuśalatvādāgamakuśal āgamapravīṇaḥ . punaśca kiṁrūpaḥ . virāgacariyamhi
abbhuṭṭhido vratasamitigu ptyādibahiraṅgacāritrānuṣṭhānavaśen svaśuddhātmaniścalapariṇatirūpavītarāgacāritra-
kahanā prārambha kiyā aur 1jisakī siddhike liye 2‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi
suddhasaṁpaogajudo, pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ’ isaprakār (11vīṁ gāthāmeṁ) nirvāṇasukhake sādhanabhūt
śuddhopayogakā adhikār prārambha kiyā, virodhī śubhāśubh upayogako naṣṭa kiyā (-hey
batāyā), śuddhopayogakā svarūp varṇan kiyā, śuddhopayogake prasādase utpanna honevāle aise
ātmāke sahaj jñān aur ānandako samajhāte hue jñānake svarūpakā aur sukhake svarūpakā
vistār kiyā, use (-ātmāke dharmatvako) ab kisī bhī prakār śuddhopayogake prasādase
3siddha karake, 4param nispr̥h, ātmatr̥pta (aisī) pārameśvarī pravr̥ttiko prāpta hote huye,
kr̥takr̥tyatāko prāpta karake atyanta anākul hokar, jinake 5bhedavāsanā kī pragaṭatākā pralay
huā hai, aise hote hue, (ācārya bhagavān) ‘maiṁ svayaṁ sākṣāt dharma hī hūn̐’ isaprakār rahate
haiṁ, (-aise bhāvameṁ niścal sthit hote haiṁ) :
1. jisakī siddhike liye = ātmāko dharmarūp banavānekā jo kārya sādhanāke liye .
2. arthadharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi śuddha upayogameṁ yukta ho to mokṣake sukhako pātā hai .
3. siddha karake = sādhakar . (ātmāko dharmarūp racanekā jo kārya sādhanā thā us kāryako, mahāpuruṣārtha
karake śuddhopayog dvārā ācārya bhagavānane siddha kiyā .) .
4. parakī spr̥hāse rahit aur ātmāmeṁ hī tr̥pta, niścayaratnatrayameṁ līnatārūp pravr̥tti .
5. bhedavāsanā = bhedarūp vr̥tti; vikalpapariṇām .

Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version

jo ṇihadamohadiṭṭhī āgamakusalo virāgacariyamhi .
abbhuṭṭhido mahappā dhammo tti visesido samaṇo ..92..
yo nihatamohadr̥ṣṭirāgamakuśalo virāgacarite .
abhyutthito mahātmā dharma iti viśeṣitaḥ śramaṇaḥ ..92..
yadayaṁ svayamātmā dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekā bahirmohdraṣṭirev
vihantrī . sā cāgamakauśalenātmajñānen ca nihatā, nātra mam punarbhāvamāpatsyate . tato
vītarāgacāritrasūtritāvatāro mamāyamātmā svayaṁ dharmo bhūtvā nirastasamastapratyūhatayā nityamev
pariṇatatvāt paramavītarāgacāritre samyagabhyutthitaḥ udyataḥ . punarapi kathaṁbhūtaḥ . mahappā mokṣalakṣaṇ-
mahārthasādhakatven mahātmā dhammo tti visesido samaṇo jīvitamaraṇalābhālābhādisamatābhāvanāpariṇatātmā
sa śramaṇ evābhedanayen dharma iti viśeṣito mohakṣobhavihīnātmapariṇāmarūpo niścayadharmo bhaṇit
ityarthaḥ
..92.. athaivaṁbhūtaniścayaratnatrayapariṇatamahātapodhanasya yo‘sau bhaktiṁ karoti tasya
phalaṁ darśayati
jo taṁ diṭṭhā tuṭṭho abbhuṭṭhittā karedi sakkāraṁ .
vaṁdaṇaṇamaṁsaṇādihiṁ tatto so dhammamādiyadi ..“8..
jo taṁ diṭṭhā tuṭṭho yo bhavyavarapuṇḍarīko niruparāgaśuddhātmopalambhalakṣaṇaniścayadharmapariṇataṁ
anvayārtha :[yaḥ āgamakuśalaḥ ] jo āgamameṁ kuśal haiṁ, [nihatamohadr̥ṣṭiḥ ]
jisakī mohadr̥ṣṭi hat ho gaī hai aur [virāgacarite abhyutthitaḥ ] jo vītarāgacāritrameṁ
ārūrḥ hai, [mahātmā śramaṇaḥ ] us mahātmā śramaṇako [dharmaḥ iti viśeṣitaḥ ] (śāstrameṁ) ‘dharma’
kahā haiṁ
..92..
ṭīkā :yah ātmā svayaṁ dharma ho, yah vāstavameṁ manorath hai . usameṁ vighna
ḍālanevālī ek 1bahirmohadr̥ṣṭi hī hai . aur vah (bahirmohadr̥ṣṭi) to 2āgamakauśalya tathā
ātmajñānase naṣṭa ho jāneke kāraṇ ab mujhameṁ punaḥ utpanna nahīṁ hogī . isaliye
vītarāgacāritrarūpase pragaṭatāko prāpta (-vītarāgacāritrarūp paryāyameṁ pariṇat) merā yah ātmā
1. bahirmohadr̥ṣṭi = bahirmukh aisī mohadr̥ṣṭi . (ātmāko dharmarūp honemeṁ vighna ḍālanevālī ek bahirmohadr̥ṣṭi
hī hai .) 2. āgamakauśalya = āgamameṁ kuśalatāpravīṇatā .
āgam viṣe kauśalya che ne mohadr̥ṣṭi vinaṣṭa che
vītarāg
caritārūḍh che, te muni -mahātmā ‘dharma’ che. 92.

Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version

niṣkampa evāvatiṣṭhate . alamativistareṇ . svasti syādvādamudritāy jainendrāy śabdabrahmaṇe .
svasti tanmūlāyātmatattvopalambhāy ca, yatprasādādudgranthito jhagityevāsaṁsārabaddho mohagranthiḥ .
svasti ca paramavītarāgacāritrātmane śuddhopayogāy, yatprasādādayamātmā svayamev dharmo bhūtaḥ ..92..
(mandākrāntā)
ātmā dharmaḥ svayamiti bhavan prāpya śuddhopayogaṁ
nityānandaprasarasarase jñānatattve nilīy
.
prāpsyatyuccairavicalatayā niṣprakampaprakāśāṁ
sphū rjajjyotiḥsahajavilasadratnadīpasya lakṣmīm
..5..
pūrvasūtroktaṁ munīśvaraṁ dr̥ṣṭvā tuṣṭo nirbharaguṇānurāgeṇ saṁtuṣṭaḥ san . kiṁ karoti . abbhuṭṭhittā karedi sakkāraṁ
abhyutthānaṁ kr̥tvā mokṣasādhakasamyaktvādiguṇānāṁ satkāraṁ praśaṁsāṁ karoti vaṁdaṇaṇamaṁsaṇādihiṁ tatto so
dhammamādiyadi
‘tavasiddhe ṇayasiddhe’ ityādi vandanā bhaṇyate, namo‘stviti namaskāro bhaṇyate,
tatprabhr̥tibhaktiviśeṣaiḥ tasmādyativarātsa bhavyaḥ puṇyamādatte puṇyaṁ gr̥hṇāti ityarthaḥ ..



8.. ath ten puṇyen
bhavāntare kiṁ phalaṁ bhavatīti pratipādayati
teṇ ṇarā va tiricchā deviṁ vā māṇusiṁ gadiṁ pappā .
vihavissariyehiṁ sayā saṁpuṇṇamaṇorahā hoṁti ..9..
svayaṁ dharma hokar, samasta vighnoṁkā nāś ho jānese sadā niṣkaṁp hī rahatā hai . adhik vistārase
bas ho ! jayavaṁt varto 1syādvādamudrit jainendra śabdabrahma; jayavaṁt varto 2śabdabrahmamūlak
ātmatattvopalabdhiki jisake prasādase, anādi saṁsārase baṁdhī huī mohagraṁthi tatkāl hī chūṭ
gaī hai; aur jayavaṁt varto param vītarāgacāritrasvarūp śuddhopayog ki jisake prasādase yah ātmā
svayamev dharma huā hai
..92..
[ab ślok dvārā jñānatattva -prajñāpan adhikārakī pūrṇāhuti kī jātī hai . ]
artha :isaprakār śuddhopayogako prāpta karake ātmā svayaṁ dharma hotā huā arthāt
svayaṁ dharmarūp pariṇamit hotā huā nitya ānandake prasārase saras (arthāt jo śāśvat ānandake
prasārase rasayukta) aise jñānatattvameṁ līn hokar, atyanta avicalatāke kāraṇ, daidīpyamān
jyotimay aur sahajarūpase vilasit (-svabhāvase hī prakāśit) ratnadīpakakī niṣkaṁp-
prakāśamay śobhāko pātā hai
. (arthāt ratnadīpakakī bhān̐ti svabhāvase hī niṣkaṁpatayā atyanta
prakāśit hotājānatārahatā hai) .
1. syādvādamudrit jainendra śabdabrahma = syādvādakī chāpavālā jinendrakā dravyaśrut .
2. śabdabrahmamūlak = śabdabrahma jisakā mūl kāraṇ hai .

Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version

(mandākrāntā)
niścityātmanyadhikr̥tamiti jñānatattvaṁ yathāvat
tatsiddhayarthaṁ praśamaviṣayaṁ jñeyatattvaṁ bubhutsuḥ .
sarvānarthān kalayati guṇadravyaparyāyayuktyā
prādurbhūtirna bhavati yathā jātu mohāṁku rasya
..6..
iti pravacanasāravr̥ttau tattvadīpikāyāṁ śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ jñānatattvaprajñāpano nām prathamaḥ
śrutaskandhaḥ samāptaḥ ..
teṇ ṇarā va tiricchā ten pūrvoktapuṇyenātra vartamānabhave narā vā tiryañco vā deviṁ vā māṇusiṁ
gadiṁ pappā bhavāntare daivīṁ vā mānuṣīṁ vā gatiṁ prāpya vihavissariyehiṁ sayā saṁpuṇṇamaṇorahā hoṁti
rājādhirājarūpalāvaṇyasaubhāgyaputrakalatrādiparipūrṇavibhūtirvibhavo bhaṇyate, ājñāphalamaiśvaryaṁ bhaṇyate,
tābhyāṁ vibhavaiśvaryābhyāṁ saṁpūrṇamanorathā bhavantīti
. tadev puṇyaṁ bhogādinidānarahitatven yadi
samyaktvapūrvakaṁ bhavati tarhi ten paraṁparayā mokṣaṁ ca labhante iti bhāvārthaḥ ..9..
iti śrījayasenācāryakr̥tāyāṁ tātparyavr̥ttau pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsuramaṇusiṁdavaṁdidaṁ’ itīmāṁ
gāthāmādiṁ kr̥tvā dvāsaptatigāthābhiḥ śuddhopayogādhikāraḥ, tadanantaraṁ ‘devadajadigurupūjāsu’ ityādi
pañcaviṁśatigāthābhirjñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ, tataśca ‘sattāsaṁbaddhede’ ityādi

samyakatvakathanarūpeṇ prathamā gāthā, ratnatrayādhārapuruṣasya dharmaḥ saṁbhavatīti ‘jo ṇihadamodiṭṭhī’ ityādi

dvitīyā ceti svatantragāthādvayam, tasya niścayadharmasaṁjñatapodhanasya yo‘sau bhaktiṁ karoti tatphalakathanen

‘jo taṁ diṭṭhā’ ityādi gāthādvayam
. ityadhikāradvayen pr̥thagbhūtagāthācatuṣṭayasahitenaikottaraśatagāthābhiḥ
jñānatattvapratipādaknāmā prathamo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..1..
[ab ślok dvārā jñānatattva -prajñāpan nāmak pratham adhikārakī aur jñeyatattva -prajñāpan
nāmak dūsare adhikārakī saṁdhi batāyī jātī hai . ]
artha :ātmārūpī adhikaraṇameṁ rahanevāle arthāt ātmāke āśrit rahanevāle
jñānatattvakā isaprakār yathārthatayā niścay karake, usakī siddhike liye (kevalajñān pragaṭ
karaneke liye) praśamake lakṣase (upaśam prāpta karaneke hetuse) jñeyatattvako jānanekā icchuk
(jīv) sarva padārthoṁko dravya -guṇ -paryāy sahit jānatā hai, jisase kabhī mohāṁkurakī kiṁcit
mātra bhī utpatti na ho
.
is prakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrīpravacanasār śāstrakī
śrīmadamr̥tacaṁdrācāryadevaviracit tattvadīpikā nāmak ṭīkāmeṁ jñānatattvaprajñāpan nāmak pratham
śrutaskandha samāpta huā .
pra. 21

Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version

2
jñeyatattva -prajñāpan
ath jñeyatattvaprajñāpanam . tatra padārthasya samyagdravyaguṇaparyāyasvarūpamupavarṇayati
attho khalu davvamao davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi .
tehiṁ puṇo pajjāyā pajjayamūḍhā hi parasamayā ..93..
arthaḥ khalu dravyamayo dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni .
taistu punaḥ paryāyāḥ paryayamūḍhā hi parasamayāḥ ..93..
ih kil yaḥ kaścanāpi paricchidyamānaḥ padārthaḥ sa sarva ev vistārāyatasāmānya-
itaḥ ūrddhvaṁ ‘sattāsaṁbaddhede’ ityādigāthāsūtreṇ pūrvaṁ saṁkṣepeṇ yadvayākhyātaṁ samyagdarśanaṁ
tasyedānīṁ viṣayabhūtapadārthavyākhyānadvāreṇ trayodaśādhikaśatapramitagāthāparyantaṁ vistaravyākhyānaṁ karoti .
athavā dvitīyapātanikāpūrvaṁ yadvayākhyātaṁ jñānaṁ tasya jñeyabhūtapadārthān kathayati . tatra trayodaśādhik -
śatagāthāsu madhye prathamatastāvat ‘tamhā tassa ṇamāiṁ’ imāṁ gāthāmādiṁ kr̥tvā pāṭhakrameṇ pañcatriṁśad-
gāthāparyantaṁ sāmānyajñeyavyākhyānaṁ, tadanantaraṁ ‘davvaṁ jīvamajīvaṁ’ ityādyekonaviṁśatigāthāparyantaṁ

viśeṣajñeyavyākhyānaṁ, athānantaraṁ ‘sapadesehiṁ samaggo logo’ ityādigāthāṣṭakaparyantaṁ sāmānyabhedabhāvanā,
ab, jñeyatattvakā prajñāpan karate haiṁ arthāt jñeyatattva batalāte haiṁ . usameṁ (pratham)
padārthakā samyak (yathārtha) dravyaguṇaparyāyasvarūp varṇan karate haiṁ :
anvayārtha :[arthaḥ khalu ] padārtha [dravyamayaḥ ] dravyasvarūp hai; [dravyāṇi ] dravya
[guṇātmakāni ] guṇātmak [bhaṇitāni ] kahe gaye haiṁ; [taiḥ tu punaḥ ] aur dravya tathā guṇoṁse
[paryāyāḥ ] paryāyeṁ hotī haiṁ
. [paryayamūḍhā hi ] paryāyamūrḥ jīv [parasamayāḥ ] parasamay (arthāt
mithyādr̥ṣṭi) haiṁ ..93..
ṭīkā :is viśvameṁ jo koī jānanemeṁ ānevālā padārtha hai vah samasta hī
che artha dravyasvarūp, guṇ -ātmak kahyāṁ che dravyane,
vaḷī dravya -guṇathī paryayo; paryāyamūḍh parasamay che. 93
.

Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version

samudāyātmanā dravyeṇābhinirvr̥ttatvād dravyamayaḥ . dravyāṇi tu punarekāśrayavistāraviśeṣātmakai-
rguṇairabhinirvr̥ttatvādguṇātmakāni . paryāyāstu punarāyataviśeṣātmakā uktalakṣaṇairdravyairapi guṇairapya-
bhinirvr̥ttatvād dravyātmakā api guṇātmakā api . tatrānekadravyātmakaikyapratipattinibandhano
dravyaparyāyaḥ . sa dvividhaḥ, samānajātīyo‘samānajātīyaśca . tatra samānajātīyo nām yathā
anekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk ityādi; asamānajātīyo nām yathā jīvapudgalātmako devo
tataśca ‘atthittaṇicchidassa hi’ ityādyekapañcāśadgāthāparyantaṁ viśeṣabhedabhāvanā ceti dvitīyamahādhikāre
samudāyapātanikā
. athedānīṁ sāmānyajñeyavyākhyānamadhye prathamā namaskāragāthā, dvitīyā dravyaguṇ-
paryāyavyākhyānagāthā, tr̥tīyā svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā, caturthī dravyasya sattādilakṣaṇatray-
sūcanagāthā ceti pīṭhikābhidhāne prathamasthale svatantragāthācatuṣṭayam
. tadanantaraṁ ‘sabbhāvo hi sahāvo’
ityādigāthācatuṣṭayaparyantaṁ sattālakṣaṇavyākhyānamukhyatvaṁ, tadanantaraṁ ‘ṇa bhavo bhaṁgavihīṇo’ ityādi-
gāthātrayaparyantamutpādavyayadhrauvyalakṣaṇakathanamukhyatā, tataśca ‘pāḍubbhavadi ya aṇṇo’ ityādigāthādvayen
1vistārasāmānyasamudāyātmak aur 2āyatasāmānyasamudāyātmak dravyase racit honese dravyamay
(-dravyasvarūp) hai . aur 3dravya ek jinakā āśray hai aise vistāraviśeṣasvarūp guṇoṁse racit
(-guṇoṁse bane huve) honese guṇātmak hai . aur paryāyeṁjo ki āyat -viśeṣasvarūp haiṁ ve
jinake lakṣaṇ (ū par) kahe gaye haiṁ aise dravyoṁse tathā guṇoṁse racit honese dravyātmak bhī haiṁ
guṇātmak bhī haiṁ
. usameṁ, anekadravyātmak ekatākī 4pratipattikī kāraṇabhūt dravyaparyāy hai . vah
do prakār hai . (1) samānajātīy aur (2) asamānajātīy . usameṁ (1) samānajātīy vah
haijaise ki anekapudgalātmak 5dviaṇuk, triaṇuk ityādi; (2) asamānajātīy vah
1. vistārasāmānya samudāy = vistārasāmānyarūp samudāy . vistārakā artha hai ki cauṛāī . dravyakī
cauṛāīkī apekṣāke (ekasāth rahanevāle sahabhāvī) bhedoṁko (vistāraviśeṣoṁko) guṇ kahā jātā hai; jaise
jñān, darśan, cāritra ityādi jīvadravyake vistāraviśeṣ arthāt guṇ haiṁ
. un vistāraviśeṣoṁmeṁ rahanevāle
viśeṣatvako gauṇ kareṁ to in sabameṁ ek ātmasvarūp sāmānyatva bhāsit hotā hai . yah vistārasāmānya
(athavā vistārasāmānyasamudāy) vah dravya hai .
2. āyatasāmānyasamudāy = āyatasāmānyarūp samudāy . āyatakā artha hai lambāī arthāt
kālāpekṣitapravāh . dravyake lambāīkī apekṣāke (ekake bād ek pravartamān, kramabhāvī, kālāpekṣit)
bhedoṁko (āyat viśeṣoṁko) paryāy kahā jātā hai . un kramabhāvī paryāyoṁmeṁ pravartamān viśeṣatvako gauṇ
kareṁ to ek dravyatvarūp sāmānyatva hī bhāsit hotā hai . yah āyatasāmānya (athavā āyatasāmānya
samudāy) vah dravya hai .
3. anantaguṇoṁkā āśray ek dravya hai .
4. pratipatti = prāpti; jñān; svīkār . 5. dviaṇuk = do aṇuoṁse banā huā skaṁdh .

Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version

manuṣya ityādi . guṇadvāreṇāyatānaikyapratipattinibandhano guṇaparyāyaḥ . so‘pi dvividhaḥ,
svabhāvaparyāyo vibhāvaparyāyaśca . tatra svabhāvaparyāyo nām samastadravyāṇāmātmīyātmīyāgurulaghu-
guṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣaṭsthānapatitavr̥ddhihāninānātvānubhūtiḥ, vibhāvaparyāyo nām
rūpādīnāṁ jñānādīnāṁ vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarśitasvabhāv-
viśeṣānekatvāpattiḥ
. athedaṁ dr̥ṣṭānten draḍhayatiyathaiv hi sarva ev paṭo‘vasthāyinā vistār-
sāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen cābhinirvartyamānastanmay ev, tathaiv hi
sarva ev padārtho‘vasthāyinā vistārasāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen ca
dravyaparyāyaguṇaparyāyanirūpaṇamukhyatā . athānantaraṁ ‘ṇa havadi jadi saddavvaṁ’ ityādigāthācatuṣṭayen sattā-
dravyayorabhedaviṣaye yuktiṁ kathayati, tadanantaraṁ ‘jo khalu davvasahāvo’ ityādi sattādravyayorguṇaguṇikathanen
prathamagāthā, dravyeṇ sah guṇaparyāyayorabhedamukhyatven ‘ṇatthi guṇo tti va koī’ ityādi dvitīyā ceti

svatantragāthādvayaṁ, tadanantaraṁ dravyasya dravyārthikanayen sadutpādo bhavati, paryāyārthikanayenāsadityādi-

kathanarūpeṇ ‘evaṁvihaṁ’ itiprabhr̥ti gāthācatuṣṭayaṁ, tataśca ‘atthi tti ya’ ityādyekasūtreṇ

nayasaptabhaṅgīvyākhyānamiti samudāyen caturviṁśatigāthābhiraṣṭabhiḥ sthalairdravyanirṇayaṁ karoti
. tadyathāath
samyaktvaṁ kathayati
haijaise ki jīvapudgalātmak dev, manuṣya ityādi . guṇ dvārā āyatakī anekatākī
pratipattikī kāraṇabhūt guṇaparyāy hai . vah bhī do prakār hai . (1) svabhāvaparyāy aur (2)
vibhāvaparyāy . usameṁ samasta dravyoṁke apane -apane agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī
ṣaṭsthānapatit hāni -vr̥ddhirūp anekatvakī anubhūti vah svabhāvaparyāy hai; (2) rūpādike yā
jñānādike
1sva -parake kāraṇ pravartamān 2pūrvottar avasthāmeṁ honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemeṁ
ānevāle svabhāvaviśeṣarūp anekatvakī 3āpatti vibhāvaparyāy hai .
ab yah (pūrvokta kathan) dr̥ṣṭāntase dr̥rḥ karate haiṁ :
jaise sampūrṇa 4paṭ, avasthāyī (-sthir) vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate
(-bahate, pravāharūp) huye aise āyatasāmānyasamudāyase racit hotā huā tanmay hī hai,
usīprakār sampūrṇa padārtha ‘dravya’ nāmak avasthāyī vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate huye
āyatasāmānyasamudāyase racit hotā huā dravyamay hī hai
. aur jaise paṭameṁ, avasthāyī
vistārasāmānyasamudāy yā dauṛate huye āyatasāmānyasamudāy guṇoṁse racit hotā huā guṇoṁse
1. sva upādān aur par nimitta hai . 2. pūrvottar = pahalekī aur bādakī .
3. āpatti = āpatit, āpaṛanā . 4. paṭ = vastra

Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version

dravyanāmnābhinirvartyamāno dravyamay ev . yathaiv ca paṭe‘vasthāyī vistārasāmānya-
samudāyo‘bhidhāvannāyatasāmānyasamudāyo vā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥thaganupalambhād
guṇātmak ev, tathaiv ca padārtheṣvavasthāyī vistārasāmānyasamudāyo‘bhidhāvannāyat-
sāmānyasamudāyo vā dravyanāmā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥thaganupalambhād guṇātmak ev
.
yathaiv cānekapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketi samānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv
cānekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk iti samānajātīyo dravyaparyāyaḥ
. yathaiv
cānekakauśeyakakārpāsamayapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketyasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv
cānekajīvapudgalātmako devo manuṣya ityasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ
. yathaiv ca kvacitpaṭe
sthūlātmīyāgurulaghuguṇadvāreṇ kālakramapravr̥tten nānāvidhen pariṇamanānnānātva-
pratipattirguṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ, tathaiv ca samasteṣvapi dravyeṣu sūkṣmātmīyātmīyāguru-
tamhā tassa ṇamāiṁ kiccā ṇiccaṁ pi tammaṇo hojja .
vocchāmi saṁgahādo paramaṭṭhaviṇicchayādhigamaṁ ..10..
tamhā tassa ṇamāiṁ kiccā yasmātsamyaktvaṁ vinā śramaṇo na bhavati tasmātkāraṇāttasya
samyakcāritrayuktasya pūrvoktatapodhanasya namasyāṁ namaskriyāṁ namaskāraṁ kr̥tvā ṇiccaṁ pi tammaṇo hojja
nityamapi tadgatamanā bhūtvā
vocchāmi vakṣyāmyahaṁ kartā saṁgahādo saṁgrahātsaṁkṣepāt sakāśāt . kim . paramaṭṭha-
1. dvipaṭik = do thānoṁko joṛakar (sīṁkar) banāyā gayā ek vastra [yadi donoṁ thān ek hī jātike
hoṁ to samānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai, aur yadi do thān bhinna jātike hoṁ (jaise ek reśamī dūsarā
sūtī) to asamānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai
. ]
pr̥thak aprāpta honese guṇātmak hī hai, usīprakār padārthoṁmeṁ, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy
yā dauṛatā huā āyatasāmānyasamudāy
jisakā nām ‘dravya’ hai vahguṇoṁse racit hotā
huā guṇoṁse pr̥thak aprāpta honese guṇātmak hī hai . aur jaise anekapaṭātmak (-ekase
adhik vastroṁse nirmit) 1dvipaṭik, tripaṭik aise samānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār
anek pudgalātmak dvi -aṇuk, tri -aṇuk aisī samānajātīy dravyaparyāy hai; aur jaise
anek reśamī aur sūtī paṭoṁke bane hue dvipaṭik, tripaṭik aisī asamānajātīy dravyaparyāy
hai, usīprakār anek jīvapudgalātmak dev, manuṣya aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai
. aur
jaise kabhī paṭameṁ apane sthūl agurulaghuguṇ dvārā kālakramase pravartamān anek prakārarūpase
pariṇamit honeke kāraṇ anekatvakī pratipatti guṇātmak svabhāvaparyāy hai, usīprakār samasta
dravyoṁmeṁ apane -apane sūkṣma agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣaṭsthānapatit
hānivr̥ddhirūp anekatvakī anubhūti vah guṇātmak svabhāvaparyāy hai; aur jaise paṭameṁ,

Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version

laghuguṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣaṭsthānapatitavr̥ddhihāninānātvānubhūtiḥ guṇātmakaḥ
svabhāvaparyāyaḥ
. yathaiv ca paṭe rūpādīnāṁ svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyo-
padarśitasvabhāvaviśeṣānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ, tathaiv ca samasteṣvapi dravyeṣu
rūpādīnāṁ jñānādīnāṁ vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarśitasvabhāv-
viśeṣānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ
. iyaṁ hi sarvapadārthānāṁ dravyaguṇaparyāyasvabhāv-
prakāśikā pārameśvarī vyavasthā sādhīyasī, na punaritarā . yato hi bahavo‘pi paryāy-
viṇicchayādhigamaṁ paramārthaviniścayādhigamaṁ samyaktvamiti . paramārthaviniścayādhigamaśabden samyaktvaṁ kathaṁ
bhaṇyat iti cetparamo‘rthaḥ paramārthaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmā, paramārthasya viśeṣeṇ
saṁśayādirahitatven niścayaḥ paramārthaviniścayarūpo‘dhigamaḥ śaṅkādyaṣṭadoṣarahitaśca yaḥ paramārthato‘rthāvabodho
yasmātsamyaktvāttat paramārthaviniścayādhigamam
. athavā paramārthaviniścayo‘nekāntātmakapadārthasamūh-
stasyādhigamo yasmāditi ..10.. ath padārthasya dravyaguṇaparyāyasvarūpaṁ nirūpayatiattho khalu
davvamao artho jñānaviṣayabhūtaḥ padārthaḥ khalu sphu ṭaṁ dravyamayo bhavati . kasmāt . tiryak-
sāmānyoddharvatāsāmānyalakṣaṇen dravyeṇ niṣpannatvāt . tiryaksāmānyorddhvatāsāmānyalakṣaṇaṁ kathyate
ekakāle nānāvyaktigato‘nvayastiryaksāmānyaṁ bhaṇyate . tatra dr̥ṣṭānto yathānānāsiddhajīveṣu siddho‘yaṁ
siddho‘yamityanugatākāraḥ siddhajātipratyayaḥ . nānākāleṣvekavyaktigatonvay ūrdhvatāsāmānyaṁ bhaṇyate .
tatra dr̥ṣṭāṁtaḥ yathāya ev kevalajñānotpattikṣaṇe muktātmā dvitīyādikṣaṇeṣvapi sa eveti pratītiḥ . athavā
nānāgośarīreṣu gaurayaṁ gaurayamiti gojātipratītistiryaksāmānyam . yathaiv caikasmin puruṣe
bālakumārādyavasthāsu sa evāyaṁ devadatta iti pratyay ūrdhvatāsāmānyam . davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi
dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni . anvayino guṇā athavā sahabhuvo guṇā iti guṇalakṣaṇam .
yathā anantajñānasukhādiviśeṣaguṇebhyastathaivāgurulaghukādisāmānyaguṇebhyaścābhinnatvādguṇātmakaṁ bhavati
siddhajīvadravyaṁ, tathaiv svakīyasvakīyaviśeṣasāmānyaguṇebhyaḥ sakāśādabhinnatvāt sarvadravyāṇi

guṇātmakāni bhavanti
. tehiṁ puṇo pajjāyā taiḥ pūrvoktalakṣaṇairdravyairguṇaiśca paryāyā bhavanti . vyatirekiṇaḥ
paryāyā athavā kramabhuvaḥ paryāyā iti paryāyalakṣaṇam . yathaikasmin muktātmadravye kiṁcidūnacaram-
rūpādikake sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmeṁ honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemeṁ
ānevāle svabhāvaviśeṣarūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai, usīprakār
samasta dravyoṁmeṁ, rūpādikake yā jñānādike sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmeṁ
honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemeṁ ānevāle svabhāvaviśeṣarūp anekatvakī āpatti vah
guṇātmak vibhāvaparyāy hai
.
vāstavameṁ yah, sarva padārthoṁke dravyaguṇaparyāyasvabhāvakī prakāśak 1pārameśvarī vyavasthā
bhalī -uttam -pūrṇa -yogya hai, dūsarī koī nahīṁ; kyoṁki bahutase (jīv) paryāyamātrakā hī avalamban
1. parameśvarakī kahī huī .

Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version

mātramevāvalambya tattvāpratipattilakṣaṇaṁ mohamupagacchantaḥ parasamayā bhavanti ..93..
athānuṣaṁgikīmimāmev svasamayaparasamayavyavasthāṁ pratiṣṭhāpyopasaṁharati
je pajjaesu ṇiradā jīvā parasamaig tti ṇiddiṭṭhā .
ādasahāvamhi ṭhidā te sagasamayā muṇedavvā ..94..
ye paryāyeṣu niratā jīvāḥ parasamayikā iti nirdiṣṭāḥ .
ātmasvabhāve sthitāste svakasamayā jñātavyāḥ ..94..
śarīrākāragatimārgaṇāvilakṣaṇaḥ siddhagatiparyāyaḥ tathā‘gurulaghukaguṇaṣaḍvr̥ddhihānirūpāḥ sādhāraṇasvabhāv-
guṇaparyāyāśca, tathā sarvadravyeṣu svabhāvadravyaparyāyāḥ svajātīyavijātīyavibhāvadravyaparyāyāśca, tathaiv

svabhāvavibhāvaguṇaparyāyāśca ‘jesiṁ atthi sahāo’ ityādigāthāyāṁ, tathaiv ‘bhāvā jīvādīyā’ ityādi-

gāthāyāṁ ca
pañcāstikāye pūrvaṁ kathitakrameṇ yathāsaṁbhavaṁ jñātavyāḥ . pajjayamūḍhā hi parasamayā yasmāditthaṁbhūt-
karake, tattvakī apratipatti jisakā lakṣaṇ hai aise mohako prāpta hote huye parasamay hote haiṁ .
bhāvārtha :padārtha dravyasvarūp hai . dravya anantaguṇamay hai . dravyoṁ aur guṇoṁse paryāyeṁ
hotī haiṁ . paryāyoṁke do prakār haiṁ :1dravyaparyāy, 2guṇaparyāy . inameṁse dravyaparyāyake do
bhed haiṁ :1samānajātīyjaise dviaṇuk, tri -aṇuk, ityādi skandha;
2asamānajātīyjaise manuṣya dev ityādi . guṇaparyāyake bhī do bhed haiṁ :1svabhāv-
paryāyjaise siddhake guṇaparyāy 2vibhāvaparyāyjaise svaparahetuk matijñānaparyāy .
aisā jinendra bhagavānakī vāṇīse kathit sarva padārthoṁkā dravya -guṇ -paryāyasvarūp hī
yathārtha hai . jo jīv dravya -guṇako na jānate huye mātra paryāyakā hī ālamban lete haiṁ ve nij
svabhāvako na jānate huye parasamay haiṁ ..93..
ab 1ānuṣaṁgik aisī yah hī svasamay -parasamayakī vyavasthā (arthāt svasamay aur
parasamayakā bhed) niścit karake (usakā) upasaṁhār karate haiṁ :
anvayārtha :[ye jīvāḥ ] jo jīv [paryāyeṣu niratāḥ ] paryāyoṁmeṁ līn haiṁ
[parasamayikāḥ iti nirdiṣṭāḥ ] unheṁ parasamay kahā gayā hai [ātmasvabhāve sthitāḥ ] jo jīv
ātmasvabhāvameṁ sthit haiṁ [te ] ve [svakasamayāḥ jñātavyāḥ ] svasamay jānane
..94..
1. ānuṣaṁgik = pūrva gāthāke kathanake sāth sambandhavālī .
paryāyamāṁ rat jīv je te ‘parasamay’ nirdiṣṭa che;
ātmasvabhāve sthit je te ‘svakasamay’ jñātavya che
. 94.