Page 148 of 513
PDF/HTML Page 181 of 546
single page version
tattvataḥ samastamapi vastujātaṁ paricchindataḥ kṣīyat evātattvābhiniveśasaṁskārakārī moho- pacayaḥ . ato hi mohakṣapaṇe paramaṁ śabdabrahmopāsanaṁ bhāvajñānāvaṣṭambhadr̥ḍhīkr̥tapariṇāmen samyagadhīyamānamupāyāntaram ..86..
paramasamādhikāle rāgādivikalparahitamānasapratyakṣeṇ ca tamevātmānaṁ paricchinatti, tathaivānumānen vā .
so upāyāntar hai . (jo pariṇām bhāvajñānake avalambanase dr̥rḥīkr̥t ho aise pariṇāmase dravya
ab, jinendrake śabda brahmameṁ arthoṁkī vyavasthā (-padārthoṁkī sthiti) kis prakār hai so vicār karate haiṁ : —
anvayārtha : — [dravyāṇi ] dravya, [guṇāḥ] guṇ [teṣāṁ paryāyāḥ ] aur unakī paryāyeṁ [arthasaṁjñayā ] ‘artha’ nāmase [bhaṇitāḥ ] kahī gaī haiṁ . [teṣu ] unameṁ, [guṇaparyāyāṇām ātmā dravyam ] guṇ -paryāyoṁkā ātmā dravya hai (guṇ aur paryāyoṁkā svarūp -sattva dravya hī hai, ve bhinna vastu nahīṁ haiṁ) [ iti upadeśaḥ ] isaprakār (jinendrakā) upadeś hai ..87.. 1. tattvataḥ = yathārtha svarūpase . 2. atattva – abhiniveś = yathārtha vastusvarūpase viparīt abhiprāy .
dravyo, guṇo ne paryayo sau ‘artha’ saṁjñāthī kahyāṁ; guṇ -paryayono ātamā che dravya jin – upadeśamāṁ. 87.
Page 149 of 513
PDF/HTML Page 182 of 546
single page version
dravyāṇi ca guṇāśca paryāyāśca abhidheyabhede‘pyabhidhānābheden arthāḥ . tatra guṇ- paryāyāniyrati guṇaparyāyairaryanta iti vā arthā dravyāṇi, dravyāṇyāśrayatveneyrati dravyairāśray- bhūtairaryanta iti vā arthā guṇāḥ, dravyāṇi kramapariṇāmeneyrati dravyaiḥ kramapariṇāmenāryanta iti vā arthāḥ paryāyāḥ . yathā hi suvarṇaṁ pītatādīn guṇān kuṇḍalādīṁśca paryāyāniyarti tairaryamāṇaṁ vā artho dravyasthānīyaṁ, yathā ca suvarṇamāśrayatveneyrati tenāśrayabhūtenāryamāṇā vā arthāḥ tathāhi — atraiv dehe niścayanayen śuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmāsti . kasmāddhetoḥ . nirvikārasvasaṁvedan- pratyakṣatvāt sukhādivat iti, tathaivānye‘pi padārthā yathāsaṁbhavamāgamābhyāsabalotpannapratyakṣeṇānumānen vā jñāyante . tato mokṣārthinā bhavyenāgamābhyāsaḥ kartavya iti tātparyam ..86.. ath dravyaguṇaparyāyā- ṇāmarthasaṁjñāṁ kathayati — davvāṇi guṇā tesiṁ pajjāyā aṭṭhasaṇṇayā bhaṇiyā dravyāṇi guṇāsteṣāṁ dravyāṇāṁ paryāyāśca trayo‘pyarthasaṁjñayā bhaṇitāḥ kathitā arthasaṁjñā bhavantītyarthaḥ . tesu teṣu triṣu dravyaguṇaparyāyeṣu madhye guṇapajjayāṇaṁ appā guṇaparyāyāṇāṁ saṁbaṁdhī ātmā svabhāvaḥ . kaḥ iti pr̥ṣṭe . davva tti uvadeso dravyamev svabhāv ityupadeśaḥ, athavā dravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥ṣṭe guṇaparyāyāṇāmātmā
ṭīkā : — dravya, guṇ aur paryāyoṁmeṁ abhidheyabhed hone par bhī abhidhānakā abhed honese ve ‘artha’ haiṁ [arthāt dravyoṁ, guṇoṁ aur paryāyoṁmeṁ vācyakā bhed hone par bhī vācakameṁ bhed na daṁkheṁ to ‘artha’ aise ek hī vācak (-śabda) se ye tīnoṁ pahicāne jāte haiṁ ] . usameṁ (in dravyoṁ, guṇoṁ aur paryāyoṁmeṁse), jo guṇoṁko aur paryāyoṁko prāpta karate haiṁ — pahun̐cate haiṁ athavā jo guṇoṁ aur paryāyoṁke dvārā prāpta kiye jāte hai — pahun̐ce jāte haiṁ aise 1‘artha’ ve dravya haiṁ, jo dravyoṁko āśrayake rūpameṁ prāpta karate haiṁ — pahun̐cate haiṁ – athavā jo āśrayabhūt dravyoṁke dvārā prāpta kiye jāte haiṁ — pahun̐ce jāte haiṁ aise ‘artha’ ve guṇ haiṁ, jo dravyoṁko kramapariṇāmase prāpta karate
prāpta kiye jāte haiṁ — pahun̐ce jāte haiṁ aise ‘artha’ ve paryāy hai .
jaise dravyasthānīy (-dravyake samān, dravyake dr̥ṣṭāntarūp) suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇoṁko aur kuṇḍal ityādi paryāyoṁko prāpta karatā hai – pahun̐catā hai athavā (suvarṇa) unake dvārā (-pīlāpanādi guṇoṁ aur kuṇḍalādi paryāyoṁ dvārā) prāpta kiyā jātā hai — pahun̐cā jātā hai isaliye dravyasthānīy suvarṇa ‘artha’ hai, jaise pīlāpan ityādi guṇ suvarṇako āśrayake rūpameṁ prāpta karate haiṁ — pahun̐cate haiṁ athavā (ve) āśrayabhūt suvarṇake dvārā prāpta kiye jāte haiṁ — pahun̐ce jāte haiṁ isaliye pīlāpan ityādi guṇ ‘artha’ haiṁ; aur jaise kuṇḍal ityādi paryāyeṁ suvarṇako 1. ‘r̥’ dhātumeṁse ‘artha’ śabda banā hai . ‘r̥’ arthāt pānā, prāpta karanā, pahun̐canā, jānā . ‘artha’ arthāt
Page 150 of 513
PDF/HTML Page 183 of 546
single page version
pītatādayo guṇāḥ, yathā ca suvarṇaṁ kramapariṇāmeneyrati ten kramapariṇāmenāryamāṇā vā arthāḥ kuṇḍalādayaḥ paryāyāḥ . evamanyatrāpi . yathā caiteṣu suvarṇapītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyeṣu pītatādiguṇakuṇḍalādiparyāyāṇāṁ suvarṇādapr̥thagbhāvāt suvarṇamevātmā tathā ca teṣu dravyaguṇaparyāyeṣu guṇaparyāyāṇāṁ dravyādapr̥thagbhāvāddravyamevātmā ..87.. ev svabhāv iti . ath vistaraḥ — anantajñānasukhādiguṇān tathaivāmūrtatvātīndriyatvasiddhatvādiparyāyāṁśca iyarti gacchati pariṇamatyāśrayati yen kāraṇen tasmādartho bhaṇyate . kim . śuddhātmadravyam . tacchuddhātmadravyamādhārabhūtamiyrati gacchanti pariṇamantyāśrayanti yen kāraṇen tato‘rthā bhaṇyante . ke te . jñānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāḥ . jñānatvasiddhatvādiguṇaparyāyāṇāmātmā svabhāvaḥ ka iti pr̥ṣṭe śuddhātma- kramapariṇāmase prāpta karatī haiṁ — pahun̐catī haiṁ athavā (ve) suvarṇake dvārā kramapariṇāmase prāpta kī jātī haiṁ — pahun̐cī jātī haiṁ isaliye kuṇḍal ityādi paryāyeṁ ‘artha’ haiṁ; isīprakār 1anyatra bhī hai, (is dr̥ṣṭāntakī bhān̐ti sarva dravya -guṇ -paryāyoṁmeṁ bhī samajhanā cāhiye) .
aur jaise in suvarṇa, pīlāpan ityādi guṇ aur kuṇḍal ityādi paryāyoṁmeṁ (-in tīnoṁmeṁ, pīlāpan ityādi guṇoṁkā aur kuṇḍal paryāyoṁkā) suvarṇase apr̥thaktva honese unakā (-pīlāpan ityādi guṇoṁkā aur kuṇḍal ityādi paryāyoṁkā) suvarṇa hī ātmā hai, usīprakār un dravya -guṇ -paryāyoṁmeṁ guṇ -paryāyoṁkā dravyase apr̥thaktva honese unakā dravya hī ātmā hai (arthāt dravya hī guṇ aur paryāyoṁkā ātmā -svarūp -sarvasva -satya hai) .
bhāvārtha : — 86vīṁ gāthāmeṁ kahā hai ki jinaśāstroṁkā samyak abhyās mohakṣayakā upāy hai . yahān̐ saṁkṣepameṁ yah batāyā hai ki un jinaśāstroṁmeṁ padārthoṁkī vyavasthā kisaprakār kahī gaī hai . jinendradevane kahā ki — artha (padārtha) arthāt dravya, guṇ aur paryāy . isake atirikta viśvameṁ dūsarā kuch nahīṁ hai, aur in tīnoṁmeṁ guṇ aur paryāyoṁkā ātmā (-usakā sarvasva) dravya hī hai . aisā honese kisī dravyake guṇ aur paryāy anya dravyake guṇ aur paryāyarūp kiṁcit mātra nahīṁ hote, samasta dravya apane -apane guṇ aur paryāyoṁmeṁ rahate haiṁ . — aisī padārthoṁkī sthiti mohakṣayake nimittabhūt pavitra jinaśāstroṁmeṁ kahī hai ..87.. 1 jaise suvarṇa, pīlāpan ādiko aur kuṇḍal ādiko prāpta karatā hai athavā pīlāpan ādi aur kuṇḍal
haiṁ) isaliye suvarṇa ‘artha’ hai, vaise dravya ‘artha’; jaise pīlāpan ādi āśrayabhūt suvarṇako prāpta karatā
hai athavā āśrayabhūt suvarṇadvārā prāpta kiye jāte hai (arthāt āśrayabhūt suvarṇa pīlāpan ādiko prāpta karatā
hai) isaliye pīlāpan ādi ‘artha’ haiṁ, vaise guṇ ‘artha’ haiṁ; jaise kuṇḍal ādi suvarṇako kramapariṇāmase
prāpta karate haiṁ athavā suvarṇa dvārā kramapariṇāmase prāpta kiyā jātā hai (arthāt suvarṇa kuṇḍal ādiko
kramapariṇāmase prāpta karatā hai) isaliye kuṇḍal ādi ‘artha’ haiṁ, vaise paryāyeṁ ‘artha’ haiṁ
Page 151 of 513
PDF/HTML Page 184 of 546
single page version
athaivaṁ mohakṣapaṇopāyabhūtajineśvaropadeśalābhe‘pi puruṣakāro‘rthakriyākārīti pauruṣaṁ vyāpārayati —
ih hi drāghīyasi sadājavaṁjavapathe kathamapyamuṁ samupalabhyāpi jaineśvaraṁ niśitatar- vāridhārāpathasthānīyamupadeśaṁ ya ev moharāgadveṣāṇāmupari dr̥ḍhataraṁ nipātayati sa ev nikhil- dravyamev svabhāvaḥ, athavā śuddhātmadravyasya kaḥ svabhāv iti pr̥ṣṭe pūrvoktaguṇaparyāyā ev . evaṁ śeṣadravyaguṇaparyāyāṇāmapyarthasaṁjñā boddhavyetyarthaḥ ..87.. ath durlabhajainopadeśaṁ labdhvāpi ya ev moharāg- dveṣānnihanti sa evāśeṣaduḥkhakṣayaṁ prāpnotītyāvedayati — jo moharāgadose ṇihaṇadi ya ev moharāg- dveṣānnihanti . kiṁ kr̥tvā . upalabbha upalabhya prāpya . kam . joṇhamuvadesaṁ jainopadeśam . so savvadukkhamokkhaṁ pāvadi sa sarvaduḥkhamokṣaṁ prāpnoti . ken . acireṇ kāleṇ stok kāleneti . tadyathā – ekendriyavikalendriy- pañcendriyādidurlabhaparaṁparayā jainopadeśaṁ prāpya moharāgadveṣavilakṣaṇaṁ nijaśuddhātmaniścalānubhūtilakṣaṇaṁ
ab, isaprakār mohakṣayake upāyabhūt jineśvarake upadeśakī prāpti hone par bhī puruṣārtha 1arthakriyākārī hai isaliye puruṣārtha karatā haiṁ : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [jainaṁ upadeśaṁ ] jinendrake upadeśako [upalabhya ] prāpta karake [moharāgadveṣān ] moh -rāg -dveṣako [nihaṁti ] hanatā hai, [saḥ ] vah [acireṇ kālen ] alpa kālameṁ [sarvaduḥkhamokṣaṁ prāpnoti ] sarva duḥkhoṁse mukta ho jātā hai ..88..
ṭīkā : — is ati dīrdha, sadā utpātamay saṁsāramārgameṁ kisī bhī prakārase jinendradevake is tīkṣṇa asidhārā samān upadeśako prāpta karake bhī jo moh -rāg -dveṣ par ati dr̥ḍhatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī hāthameṁ talavār liye hue manuṣyakī bhān̐ti śīghra hī samasta duḥkhoṁse parimukta hotā hai; anya (koī) vyāpār (prayatna; kriyā) samasta duḥkhoṁse 1. arthakriyākārī = prayojanabhūt kriyākā (sarvaduḥkhaparimokṣakā) karanevālā .
je pāmī jin -upadeś haṇato rāg -dveṣ -vimohane, te jīv pāme alpa kāle sarvaduḥkhavimokṣane. 88.
Page 152 of 513
PDF/HTML Page 185 of 546
single page version
duḥkhaparimokṣaṁ kṣipramevāpnoti, nāparo vyāpāraḥ karavālapāṇiriv . at ev sarvārambheṇ moh- kṣapaṇāy puruṣakāre niṣīdāmi ..88..
pātayati sa ev pāramārthikānākulatvalakṣaṇasukhavilakṣaṇānāṁ duḥkhānāṁ kṣayaṁ karotītyarthaḥ ..88.. evaṁ
is anādi saṁsārameṁ mahābhāgyase jineśvaradevake upadeśarūpī tīkṣṇa talavārako prāpta karake bhī jo
jīv moh -rāg -dveṣarūpī śatruoṁ par atidr̥rḥatā pūrvak usakā prahār karatā hai vahī sarva duḥkhoṁse
mukta hotā hai anyathā nahīṁ) isīliye sampūrṇa ārambhase (-prayatnapūrvak) mohakā kṣay karaneke
liye maiṁ puruṣārthakā āśray grahaṇ karatā hūn̐ ..88..
ab, sva -parake vivekakī (-bhedajñānakī) siddhise hī mohakā kṣay ho sakatā hai, isaliye sva -parake vibhāgakī siddhike liye prayatna karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [niścayataḥ ] niścayase [jñānātmakaṁ ātmānaṁ ] jñānātmak aise apaneko [ca ] aur [paraṁ ] parako [dravyatven abhisaṁbaddham ] nij nij dravyatvase saṁbaddha (-saṁyukta) [yadi jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [moh kṣayaṁ karoti ] mohakā kṣay karatā hai ..89..
je jñānarūp nij ātmane, parane vaḷī niścay vaḍe dravyatvathī saṁbaddha jāṇe, mohano kṣay te kare. 89.
Page 153 of 513
PDF/HTML Page 186 of 546
single page version
ya ev svakīyen caitanyātmaken dravyatvenābhisaṁbaddhamātmānaṁ paraṁ ca parakīyen yathociten dravyatvenābhisaṁbaddhamev niścayataḥ paricchinatti, sa ev samyagavāptasvaparavivekaḥ sakalaṁ mohaṁ kṣapayati . ataḥ svaparavivekāy prayato‘smi ..89..
mātmānaṁ jānāti yadi . kathaṁbhūtam . svakīyaśuddhacaitanyadravyatvenābhisaṁbaddhaṁ, na kevalamātmānam, paraṁ ca yathocitacetanācetanaparakīyadravyatvenābhisaṁbaddham . kasmāt . ṇicchayado niścayataḥ niścayanayānukūlaṁ
ṭīkā : — jo niścayase apaneko svakīy (apane) caitanyātmak dravyatvase saṁbaddha (-saṁyukta) aur parako parakīy (dūsareke) 1yathocit dravyatvase saṁbaddha jānatā hai, vahī (jīv), jisane ki samyaktvarūpase sva -parake vivekako prāpta kiyā hai, sampūrṇa mohakā kṣay karatā hai . isaliye maiṁ sva -parake vivekake liye prayatnaśīl hūn̐ ..89..
ab, sab prakārase svaparake vivekakī siddhi āgamase karane yogya hai, aisā upasaṁhār karate haiṁ : —
anvayārtha : — [tasmāt ] isaliye (sva -parake vivekase mohakā kṣay kiyā jā sakatā hai isaliye) [yadi ] yadi [ātmā ] ātmā [ātmanaḥ ] apanī [nirmohaṁ ] nirmohatā [icchati ] cāhatā ho to [jinamārgāt ] jinamārgase [guṇaiḥ ] guṇoṁke dvārā [dravyeṣu ] dravyoṁmeṁ [ ātmānaṁ paraṁ ca ] sva aur parako [abhigacchatu ] jāno (arthāt jināgamake dvārā viśeṣ guṇoṁse aisā vivek karo ki – ananta dravyoṁmeṁse yah sva hai aur yah par hai) ..90.. 1. yathocit = yathāyogya – cetan yā acetan (pudgalādi dravya parakīy acetan dravyatvase aur anya ātmā
jinamārgathī dravyo mahīṁ jāṇo sva -parane guṇ vaḍe. 90.
Page 154 of 513
PDF/HTML Page 187 of 546
single page version
ih khalvāgamanigaditeṣvananteṣu guṇeṣu kaiścid guṇairanyayogavyavacchedakatayāsādhāraṇ- tāmupādāy viśeṣaṇatāmupagatairanantāyāṁ dravyasaṁtatau svaparavivekamupagacchantu mohaprahāṇapravaṇabuddhayo labdhavarṇāḥ . tathāhi – yadidaṁ sadakāraṇatayā svataḥsiddhamantarbahirmukhaprakāśaśālitayā svapar- paricchedakaṁ madīyaṁ mam nām caitanyamahamanen ten samānajātīyamasamānajātīyaṁ vā dravyamanyad- pahāy mamātmanyev vartamānenātmīyamātmānaṁ sakalatrikālakalitadhrauvyaṁ dravyaṁ jānāmi . evaṁ bhedajñānamāśritya . jo yaḥ kartā so sa mohakkhayaṁ kuṇadi nirmohaparamānandaikasvabhāvaśuddhātmano viparītasya mohasya kṣayaṁ karotīti sūtrārthaḥ ..89.. ath pūrvasūtre yaduktaṁ svaparabhedavijñānaṁ tadāgamataḥ siddhayatīti pratipādayati — tamhā jiṇamaggādo yasmādevaṁ bhaṇitaṁ pūrvaṁ svaparabhedavijñānād mohakṣayo bhavati, tasmātkāraṇājjinamārgājjināgamāt guṇehiṁ guṇaiḥ ādaṁ ātmānaṁ, na kevalamātmānaṁ paraṁ ca paradravyaṁ ca . keṣu madhye . davvesu śuddhātmādiṣaḍdravyeṣu abhigacchadu abhigacchatu jānātu . yadi kim . ṇimmohaṁ icchadi jadi nirmohabhāvamicchati yadi cet . sa kaḥ . appā ātmā . kasya saṁbandhitven .
ṭīkā : — mohakā kṣay karaneke prati 1pravaṇ buddhivāle budhajan is jagatameṁ āgamameṁ kathit ananta guṇoṁmeṁse kinhīṁ guṇoṁke dvārā — jo guṇ 2anyake sāth yog rahit honese asādhāraṇatā dhāraṇ karake viśeṣatvako prāpta hue haiṁ unake dvārā — ananta dravyaparamparāmeṁ sva- parake vivekako prāpta karo . (arthāt mohakā kṣay karaneke icchuk paṁḍitajan āgam kathit ananta guṇoṁmeṁse asādhāraṇ aur bhinnalakṣaṇabhūt guṇoṁke dvārā ananta dravya paramparāmeṁ ‘yah svadravya haiṁ aur yah paradravya haiṁ’ aisā vivek karo), joki isaprakār haiṁ : —
3sat aur 4akāraṇ honese svataḥsiddha, antarmukh aur bahirmukh prakāśavālā honese sva -parakā jñāyak – aisā jo yah, mere sāth sambandhavālā, merā caitanya hai usake dvārā — jo (caitanya) samānajātīy athavā asamānajātīy anya dravyako choṛakar mere ātmāmeṁ hī vartatā hai usake dvārā — maiṁ apane ātmāko 5sakal -trikālameṁ dhruvatvakā dhārak dravya jānatā hūn̐ . isaprakār pr̥thakrūpase vartamān svalakṣaṇoṁke dvārā — jo anya dravyako choṛakar usī dravyameṁ 1. pravaṇ = ḍhalatī huī; abhimukh; rat . 2. kitane hī guṇ anya dravyoṁke sāth sambandha rahit honese arthāt anya dravyoṁmeṁ na honese asādhāraṇ haiṁ aur
isaliye viśeṣaṇabhūt – bhinna lakṣaṇabhūt hai; usake dvārā dravyoṁkī bhinnatā niścit kī jā sakatī hai . 3. sat = astitvavālā; satrūp; sattāvālā . 4. akāraṇ = jisakā koī kāraṇ na ho aisā ahetuk, (caitanya sat aur ahetuk honese svayaṁse siddha hai .) 5. sakal = pūrṇa, samasta, niravaśeṣ (ātmā koī kālako bākī rakhe binā saṁpūrṇa tīnoṁ kāl dhruv rahatā
Page 155 of 513
PDF/HTML Page 188 of 546
single page version
pr̥thaktvavr̥ttasvalakṣaṇairdravyamanyadapahāy tasminnev ca vartamānaiḥ sakalatrikālakalitadhrauvyaṁ dravyamākāśaṁ dharmamadharmaṁ kālaṁ pudgalamātmāntaraṁ ca niścinomi . tato nāhamākāśaṁ na dharmo nādharmo na ca kālo na pudgalo nātmāntaraṁ ca bhavāmi; yato‘mīṣvekāpavarakaprabodhitānek- dīpaprakāśeṣviv saṁbhūyāvasthiteṣvapi maccaitanyaṁ svarūpādapracyutamev māṁ pr̥thagavagamayati . evamasya niścitasvaparavivekasyātmano na khalu vikārakāriṇo mohāṁku rasya prādurbhūtiḥ syāt ..90.. appaṇo ātman iti . tathāhi — yadidaṁ mam caitanyaṁ svaparaprakāśakaṁ tenāhaṁ kartā viśuddhajñānadarśan- svabhāvaṁ svakīyamātmānaṁ jānāmi, paraṁ ca pudgalādipañcadravyarūpaṁ śeṣajīvāntaraṁ ca pararūpeṇ jānāmi, tataḥ kāraṇādekāpavarak prabodhitānekapradīpaprakāśeṣviv saṁbhūyāvasthiteṣvapi sarvadravyeṣu mam sahajaśuddha- cidānandaikasvabhāvasya kenāpi sah moho nāstītyabhiprāyaḥ ..90.. evaṁ svaparaparijñānaviṣaye mūḍhatva- nirāsārthaṁ gāthādvayen caturthajñānakaṇḍikā gatā . iti pañcaviṁśatigāthābhirjñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ samāptaḥ . ath nirdoṣiparamātmapraṇītapadārthaśraddhānamantareṇ śramaṇo na bhavati, vartate haiṁ unake dvārā — ākāś, dharma, adharma, kāl, pudgal aur anya ātmāko sakal trikālameṁ dhruvatva dhārak dravyake rūpameṁ niścit karatā hūn̐ (jaise caitanya lakṣaṇake dvārā ātmāko dhruv dravyake rūpameṁ jānā, usīprakār avagāhahetutva, gatihetutva ityādi lakṣaṇoṁse – jo ki sva- lakṣyabhūt dravyake atirikta anya dravyoṁmeṁ nahīṁ pāye jāte unake dvārā — ākāś dharmāstikāy ityādiko bhinna -bhinna dhruv dravyoṁke rūpameṁ jānatā hūn̐) isaliye maiṁ ākāś nahīṁ hūn̐, maiṁ dharma nahīṁ hūn̐, adharma nahīṁ hūn̐, kāl nahīṁ hūn̐, pudgal nahīṁ hūn̐, aur ātmāntar nahīṁ hūn̐; kyoṁki — makānake 1ek kamaremeṁ jalāye gaye anek dīpakoṁke prakāśoṁkī bhān̐ti yah dravya ikaṭṭhe hokar rahate hue bhī merā caitanya nijasvarūpase acyut hī rahatā huā mujhe pr̥thak batalātā hai .
isaprakār jisane sva -parakā vivek niścit kiyā hai aise is ātmāko vikārakārī mohāṁkurakā prādurbhāv nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — sva -parake vivekase mohakā nāś kiyā jā sakatā hai . vah sva- parakā vivek, jināgamake dvārā sva -parake lakṣaṇoṁko yathārthatayā jānakar kiyā jā sakatā hai ..90.. 1. jaise kisī ek kamaremeṁ anek dīpak jalāye jāyeṁ to sthūladr̥ṣṭise dekhane par unakā prakāś ek dūsaremeṁ
(kyoṁki unameṁse ek dīpak bujh jāne par usī dīpakakā prakāś naṣṭa hotā hai; anya dīpakoṁke prakāś
naṣṭa nahīṁ hote) usīprakār jīvādik anek dravya ek hī kṣetrameṁ rahate haiṁ phi ra bhī sūkṣmadr̥ṣṭise dekhane par
ve sab bhinna -bhinna hī haiṁ, ekamek nahīṁ hote .
Page 156 of 513
PDF/HTML Page 189 of 546
single page version
yo hi nāmaitāni sādr̥śyāstitven sāmānyamanuvrajantyapi svarūpāstitvenāśliṣṭa- viśeṣāṇi dravyāṇi svaparāvacchedenāparicchindannaśraddadhāno vā evamev śrāmaṇyenātmānaṁ damayati tasmācchuddhopayogalakṣaṇadharmo‘pi na saṁbhavatīti niścinoti – sattāsaṁbaddhe mahāsattāsaṁbandhen sahitān ede etān pūrvoktaśuddhajīvādipadārthān . punarapi kiṁviśiṣṭān . savisese viśeṣasattāvāntarasattā svakīy- svakīyasvarūpasattā tayā sahitān jo hi ṇev sāmaṇṇe saddahadi yaḥ kartā dravyaśrāmaṇye sthito‘pi na śraddhatte
ab, nyāyapūrvak aisā vicār karate haiṁ ki – jinendrokta arthoṁke śraddhān binā dharmalābh (śuddhātmaanubhavarūp dharmaprāpti) nahīṁ hotā —
anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo (jīv) [śrāmaṇye ] śramaṇāvasthāmeṁ [etān sattā- saṁbaddhān saviśeṣatān ] in 1sattāsaṁyukta 2saviśeṣ padārthoṁkī [na ev śraddadhāti ] śraddhā nahīṁ karatā, [saḥ ] vah [śramaṇaḥ na ] śramaṇ nahīṁ hai; [tataḥ dharmaḥ na saṁbhavati ] usase dharmakā udbhav nahīṁ hotā (arthāt us śramaṇābhāsake dharma nahīṁ hotā .) ..91..
ṭīkā : — jo (jīv) in dravyoṁko — ki jo (dravya) 3sādr̥śya -astitvake dvārā samānatāko dhāraṇ karate hue svarūp – astitvake dvārā viśeṣayukta haiṁ unheṁ — sva -parake bhedapūrvak na jānatā huā aur śraddhā na karatā huā yoṁ hī (jñān -śraddhāke binā) mātra śramaṇatāse (dravyamunitvase) ātmākā daman karatā hai vah vāstavameṁ śramaṇ nahīṁ hai; isaliye, jaise jise 1. sattāsaṁyukta = astitvavāle . 2. saviśeṣ = viśeṣasahit; bhedavāle; bhinna -bhinna . 3. astitva do prakārakā hai : — sādr̥śya – astitva aur svarūp – astitva . sādr̥śya -astitvakī apekṣāse
śrāmaṇyamāṁ sattāmayī saviśeṣ ā dravyo taṇī śraddhā nahi, te śramaṇ nā; temāṁthī dharmodbhav nahīṁ. 91.
Page 157 of 513
PDF/HTML Page 190 of 546
single page version
sa khalu na nām śramaṇaḥ . yatastato‘paricchinnareṇukanakakaṇikāviśeṣāddhūlidhāvakātkanakalābh iv niruparāgātmatattvopalambhalakṣaṇo dharmopalambho na saṁbhūtimanubhavati ..91..
ath ‘uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī’ iti pratijñāy ‘cārittaṁ khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ iti sāmyasya dharmatvaṁ niścitya ‘pariṇamadi jeṇ davvaṁ takkālaṁ tammayaṁ ti paṇṇattaṁ, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ iti yadātmano hi sphu ṭaṁ ṇa so samaṇo nijaśuddhātmarucirūpaniścayasamyaktvapūrvakaparamasāmāyikasaṁyamalakṣaṇaśrāmaṇyā- bhāvātsa śramaṇo na bhavati . itthaṁbhūtabhāvaśrāmaṇyābhāvāt tatto dhammo ṇa saṁbhavadi tasmātpūrvoktadravya- śramaṇātsakāśānniruparāgaśuddhātmānubhūtilakṣaṇadharmo‘pi na saṁbhavatīti sūtrārthaḥ ..91.. ath ‘uv- saṁpayāmi sammaṁ’ ityādi namaskāragāthāyāṁ yatpratijñātaṁ, tadanantaraṁ ‘cārittaṁ khalu dhammo’ ityādisūtreṇ cāritrasya dharmatvaṁ vyavasthāpitam . ath ‘pariṇamadi jeṇ davvaṁ’ ityādisūtreṇātmano dharmatvaṁ bhaṇit- retī aur svarṇakaṇoṁkā antar jñāt nahīṁ hai, use dhūladhoyeko – usameṁse svarṇalābh nahīṁ hotā, isīprakār usameṁse (-śramaṇābhāsameṁse) 1niruparāg ātmatattvakī upalabdhi (prāpti) lakṣaṇavāle dharmalābhakā udbhav nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — jo jīv dravyamunitvakā pālan karatā huā bhī sva -parake bhed sahit padārthoṁkī śraddhā nahīṁ karatā, vah niścay samyaktvapūrvak paramasāmāyikasaṁyamarūp munitvake abhāvake kāraṇ muni nahīṁ hai; isaliye jaise jise retī aur svarṇakaṇakā vivek nahīṁ hai aise dhūlako dhonevāleko, cāhe jitanā pariśram karane par bhī, svarṇakī prāpti nahīṁ hotī, usīprakār jise sva aur parakā vivek nahīṁ hai aise us dravyamuniko, cāhe jitanī dravyamunitvakī kriyāoṁkā kaṣṭa uṭhāne par bhī, dharmakī prāpti nahīṁ hotī ..91..
2‘uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī’ isaprakār (pān̐cavīṁ gāthāmeṁ) pratijñā karake, 3‘cārittaṁ khalu dhammo dhammo jo so samo tti ṇiddiṭṭho’ isaprakār (7vīṁ gāthāmeṁ) sāmyakā dharmatva (sāmya hī dharma hai) niścit karake 4‘pariṇamadi jeṇ davvaṁ takkālaṁ tammayaṁ ti paṇṇattaṁ, tamhā dhammapariṇado ādā dhammo muṇeyavvo’ isaprakār (8vīṁ gāthāmeṁ) jo ātmākā dharmatva 1. niruparāg = uparāg (-malinatā, vikār) rahit . 2. artha – maiṁ sāmyako prāpta karatā hūn̐, jisase nirvāṇakī prāpti hotī hai . 3. artha – cāritra vāstavameṁ dharma hai jo dharma hai vah sāmya hai aisā (śāstroṁmeṁ) kahā hai . 4. artha – dravya jis kālameṁ jis bhāvarūp pariṇamit hotā hai us kālameṁ us -may hai aisā (jinendradevane)
Page 158 of 513
PDF/HTML Page 191 of 546
single page version
dharmatvamāsūtrayitumupakrāntaṁ, yatprasiddhaye ca ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ’ iti nirvāṇasukhasādhanaśuddhopayogo‘dhikartumārabdhaḥ, śubhāśubhopayogau ca virodhinau nirdhvastau, śuddhopayogasvarūpaṁ copavarṇitaṁ, tatprasādajau cātmano jñānānandau sahajau samudyotayatā saṁvedanasvarūpaṁ sukhasvarūpaṁ ca prapaṁcitam, tadadhunā kathaṁ kathamapi śuddho- payogaprasāden prasādhya paramanispr̥hāmātmatr̥ptāṁ pārameśvarīpravr̥ttimabhyupagataḥ kr̥takr̥tyatāmavāpya nitāntamanākulo bhūtvā pralīnabhedavāsanonmeṣaḥ svayaṁ sākṣāddharma evāsmītyavatiṣṭhate — mityādi . tatsarvaṁ śuddhopayogaprasādātprasādhyedānīṁ niścayaratnatrayapariṇat ātmaiv dharma ityavatiṣṭhate . athavā dvitīyapātanikā — samyaktvābhāve śramaṇo na bhavati, tasmāt śramaṇāddharmo‘pi na bhavati . tarhi kathaṁ śramaṇo bhavati, iti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ prayacchan jñānādhikāramupasaṁharati — jo ṇihadamohadiṭṭhī tattvārtha- śraddhānalakṣaṇavyavahārasamyaktvotpannen nijaśuddhātmarucirūpeṇ niścayasamyaktven pariṇatatvānnihatamoh- dr̥ṣṭirvidhvaṁsitadarśanamoho yaḥ . punaśca kiṁrūpaḥ . āgamakusalo nirdoṣiparamātmapraṇītaparamāgamābhyāsen nirupādhisvasaṁvedanajñānakuśalatvādāgamakuśal āgamapravīṇaḥ . punaśca kiṁrūpaḥ . virāgacariyamhi abbhuṭṭhido vratasamitigu ptyādibahiraṅgacāritrānuṣṭhānavaśen svaśuddhātmaniścalapariṇatirūpavītarāgacāritra- kahanā prārambha kiyā aur 1jisakī siddhike liye 2‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo, pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ’ isaprakār (11vīṁ gāthāmeṁ) nirvāṇasukhake sādhanabhūt śuddhopayogakā adhikār prārambha kiyā, virodhī śubhāśubh upayogako naṣṭa kiyā (-hey batāyā), śuddhopayogakā svarūp varṇan kiyā, śuddhopayogake prasādase utpanna honevāle aise ātmāke sahaj jñān aur ānandako samajhāte hue jñānake svarūpakā aur sukhake svarūpakā vistār kiyā, use (-ātmāke dharmatvako) ab kisī bhī prakār śuddhopayogake prasādase 3siddha karake, 4param nispr̥h, ātmatr̥pta (aisī) pārameśvarī pravr̥ttiko prāpta hote huye, kr̥takr̥tyatāko prāpta karake atyanta anākul hokar, jinake 5bhedavāsanā kī pragaṭatākā pralay huā hai, aise hote hue, (ācārya bhagavān) ‘maiṁ svayaṁ sākṣāt dharma hī hūn̐’ isaprakār rahate haiṁ, (-aise bhāvameṁ niścal sthit hote haiṁ) : — 1. jisakī siddhike liye = ātmāko dharmarūp banavānekā jo kārya sādhanāke liye . 2. artha – dharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi śuddha upayogameṁ yukta ho to mokṣake sukhako pātā hai . 3. siddha karake = sādhakar . (ātmāko dharmarūp racanekā jo kārya sādhanā thā us kāryako, mahāpuruṣārtha
karake śuddhopayog dvārā ācārya bhagavānane siddha kiyā .) . 4. parakī spr̥hāse rahit aur ātmāmeṁ hī tr̥pta, niścayaratnatrayameṁ līnatārūp pravr̥tti . 5. bhedavāsanā = bhedarūp vr̥tti; vikalpa – pariṇām .
Page 159 of 513
PDF/HTML Page 192 of 546
single page version
yadayaṁ svayamātmā dharmo bhavati sa khalu manorath ev . tasya tvekā bahirmohdraṣṭirev vihantrī . sā cāgamakauśalenātmajñānen ca nihatā, nātra mam punarbhāvamāpatsyate . tato vītarāgacāritrasūtritāvatāro mamāyamātmā svayaṁ dharmo bhūtvā nirastasamastapratyūhatayā nityamev pariṇatatvāt paramavītarāgacāritre samyagabhyutthitaḥ udyataḥ . punarapi kathaṁbhūtaḥ . mahappā mokṣalakṣaṇ- mahārthasādhakatven mahātmā dhammo tti visesido samaṇo jīvitamaraṇalābhālābhādisamatābhāvanāpariṇatātmā sa śramaṇ evābhedanayen dharma iti viśeṣito mohakṣobhavihīnātmapariṇāmarūpo niścayadharmo bhaṇit ityarthaḥ ..92.. athaivaṁbhūtaniścayaratnatrayapariṇatamahātapodhanasya yo‘sau bhaktiṁ karoti tasya phalaṁ darśayati —
anvayārtha : — [yaḥ āgamakuśalaḥ ] jo āgamameṁ kuśal haiṁ, [nihatamohadr̥ṣṭiḥ ] jisakī mohadr̥ṣṭi hat ho gaī hai aur [virāgacarite abhyutthitaḥ ] jo vītarāgacāritrameṁ ārūrḥ hai, [mahātmā śramaṇaḥ ] us mahātmā śramaṇako [dharmaḥ iti viśeṣitaḥ ] (śāstrameṁ) ‘dharma’ kahā haiṁ ..92..
ṭīkā : — yah ātmā svayaṁ dharma ho, yah vāstavameṁ manorath hai . usameṁ vighna ḍālanevālī ek 1bahirmohadr̥ṣṭi hī hai . aur vah (bahirmohadr̥ṣṭi) to 2āgamakauśalya tathā ātmajñānase naṣṭa ho jāneke kāraṇ ab mujhameṁ punaḥ utpanna nahīṁ hogī . isaliye vītarāgacāritrarūpase pragaṭatāko prāpta (-vītarāgacāritrarūp paryāyameṁ pariṇat) merā yah ātmā 1. bahirmohadr̥ṣṭi = bahirmukh aisī mohadr̥ṣṭi . (ātmāko dharmarūp honemeṁ vighna ḍālanevālī ek bahirmohadr̥ṣṭi
āgam viṣe kauśalya che ne mohadr̥ṣṭi vinaṣṭa che vītarāg – caritārūḍh che, te muni -mahātmā ‘dharma’ che. 92.
Page 160 of 513
PDF/HTML Page 193 of 546
single page version
niṣkampa evāvatiṣṭhate . alamativistareṇ . svasti syādvādamudritāy jainendrāy śabdabrahmaṇe . svasti tanmūlāyātmatattvopalambhāy ca, yatprasādādudgranthito jhagityevāsaṁsārabaddho mohagranthiḥ . svasti ca paramavītarāgacāritrātmane śuddhopayogāy, yatprasādādayamātmā svayamev dharmo bhūtaḥ ..92..
nityānandaprasarasarase jñānatattve nilīy .
sphū rjajjyotiḥsahajavilasadratnadīpasya lakṣmīm ..5..
pūrvasūtroktaṁ munīśvaraṁ dr̥ṣṭvā tuṣṭo nirbharaguṇānurāgeṇ saṁtuṣṭaḥ san . kiṁ karoti . abbhuṭṭhittā karedi sakkāraṁ abhyutthānaṁ kr̥tvā mokṣasādhakasamyaktvādiguṇānāṁ satkāraṁ praśaṁsāṁ karoti vaṁdaṇaṇamaṁsaṇādihiṁ tatto so dhammamādiyadi ‘tavasiddhe ṇayasiddhe’ ityādi vandanā bhaṇyate, namo‘stviti namaskāro bhaṇyate, tatprabhr̥tibhaktiviśeṣaiḥ tasmādyativarātsa bhavyaḥ puṇyamādatte puṇyaṁ gr̥hṇāti ityarthaḥ ..“ “ “ “ “
bhavāntare kiṁ phalaṁ bhavatīti pratipādayati —
svayamev dharma huā hai ..92..
artha : — isaprakār śuddhopayogako prāpta karake ātmā svayaṁ dharma hotā huā arthāt svayaṁ dharmarūp pariṇamit hotā huā nitya ānandake prasārase saras (arthāt jo śāśvat ānandake prasārase rasayukta) aise jñānatattvameṁ līn hokar, atyanta avicalatāke kāraṇ, daidīpyamān jyotimay aur sahajarūpase vilasit (-svabhāvase hī prakāśit) ratnadīpakakī niṣkaṁp- prakāśamay śobhāko pātā hai . (arthāt ratnadīpakakī bhān̐ti svabhāvase hī niṣkaṁpatayā atyanta prakāśit hotā — jānatā — rahatā hai) . 1. syādvādamudrit jainendra śabdabrahma = syādvādakī chāpavālā jinendrakā dravyaśrut . 2. śabdabrahmamūlak = śabdabrahma jisakā mūl kāraṇ hai .
Page 161 of 513
PDF/HTML Page 194 of 546
single page version
prādurbhūtirna bhavati yathā jātu mohāṁku rasya ..6..
iti pravacanasāravr̥ttau tattvadīpikāyāṁ śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ jñānatattvaprajñāpano nām prathamaḥ śrutaskandhaḥ samāptaḥ ..
teṇ ṇarā va tiricchā ten pūrvoktapuṇyenātra vartamānabhave narā vā tiryañco vā deviṁ vā māṇusiṁ gadiṁ pappā bhavāntare daivīṁ vā mānuṣīṁ vā gatiṁ prāpya vihavissariyehiṁ sayā saṁpuṇṇamaṇorahā hoṁti rājādhirājarūpalāvaṇyasaubhāgyaputrakalatrādiparipūrṇavibhūtirvibhavo bhaṇyate, ājñāphalamaiśvaryaṁ bhaṇyate, tābhyāṁ vibhavaiśvaryābhyāṁ saṁpūrṇamanorathā bhavantīti . tadev puṇyaṁ bhogādinidānarahitatven yadi samyaktvapūrvakaṁ bhavati tarhi ten paraṁparayā mokṣaṁ ca labhante iti bhāvārthaḥ ..✽9..
iti śrījayasenācāryakr̥tāyāṁ tātparyavr̥ttau pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsuramaṇusiṁdavaṁdidaṁ’ itīmāṁ gāthāmādiṁ kr̥tvā dvāsaptatigāthābhiḥ śuddhopayogādhikāraḥ, tadanantaraṁ ‘devadajadigurupūjāsu’ ityādi pañcaviṁśatigāthābhirjñānakaṇḍikācatuṣṭayābhidhāno dvitīyo‘dhikāraḥ, tataśca ‘sattāsaṁbaddhede’ ityādi samyakatvakathanarūpeṇ prathamā gāthā, ratnatrayādhārapuruṣasya dharmaḥ saṁbhavatīti ‘jo ṇihadamodiṭṭhī’ ityādi dvitīyā ceti svatantragāthādvayam, tasya niścayadharmasaṁjñatapodhanasya yo‘sau bhaktiṁ karoti tatphalakathanen ‘jo taṁ diṭṭhā’ ityādi gāthādvayam . ityadhikāradvayen pr̥thagbhūtagāthācatuṣṭayasahitenaikottaraśatagāthābhiḥ jñānatattvapratipādaknāmā prathamo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..1..
[ab ślok dvārā jñānatattva -prajñāpan nāmak pratham adhikārakī aur jñeyatattva -prajñāpan nāmak dūsare adhikārakī saṁdhi batāyī jātī hai . ]
artha : — ātmārūpī adhikaraṇameṁ rahanevāle arthāt ātmāke āśrit rahanevāle jñānatattvakā isaprakār yathārthatayā niścay karake, usakī siddhike liye ( – kevalajñān pragaṭ karaneke liye) praśamake lakṣase ( – upaśam prāpta karaneke hetuse) jñeyatattvako jānanekā icchuk (jīv) sarva padārthoṁko dravya -guṇ -paryāy sahit jānatā hai, jisase kabhī mohāṁkurakī kiṁcit mātra bhī utpatti na ho .
is prakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrīpravacanasār śāstrakī śrīmadamr̥tacaṁdrācāryadevaviracit tattvadīpikā nāmak ṭīkāmeṁ jñānatattva – prajñāpan nāmak pratham śrutaskandha samāpta huā .
pra. 21
Page 162 of 513
PDF/HTML Page 195 of 546
single page version
itaḥ ūrddhvaṁ ‘sattāsaṁbaddhede’ ityādigāthāsūtreṇ pūrvaṁ saṁkṣepeṇ yadvayākhyātaṁ samyagdarśanaṁ tasyedānīṁ viṣayabhūtapadārthavyākhyānadvāreṇ trayodaśādhikaśatapramitagāthāparyantaṁ vistaravyākhyānaṁ karoti . athavā dvitīyapātanikā – pūrvaṁ yadvayākhyātaṁ jñānaṁ tasya jñeyabhūtapadārthān kathayati . tatra trayodaśādhik - śatagāthāsu madhye prathamatastāvat ‘tamhā tassa ṇamāiṁ’ imāṁ gāthāmādiṁ kr̥tvā pāṭhakrameṇ pañcatriṁśad- gāthāparyantaṁ sāmānyajñeyavyākhyānaṁ, tadanantaraṁ ‘davvaṁ jīvamajīvaṁ’ ityādyekonaviṁśatigāthāparyantaṁ viśeṣajñeyavyākhyānaṁ, athānantaraṁ ‘sapadesehiṁ samaggo logo’ ityādigāthāṣṭakaparyantaṁ sāmānyabhedabhāvanā,
ab, jñeyatattvakā prajñāpan karate haiṁ arthāt jñeyatattva batalāte haiṁ . usameṁ (pratham) padārthakā samyak ( — yathārtha) dravyaguṇaparyāyasvarūp varṇan karate haiṁ : —
anvayārtha : — [arthaḥ khalu ] padārtha [dravyamayaḥ ] dravyasvarūp hai; [dravyāṇi ] dravya [guṇātmakāni ] guṇātmak [bhaṇitāni ] kahe gaye haiṁ; [taiḥ tu punaḥ ] aur dravya tathā guṇoṁse [paryāyāḥ ] paryāyeṁ hotī haiṁ . [paryayamūḍhā hi ] paryāyamūrḥ jīv [parasamayāḥ ] parasamay (arthāt mithyādr̥ṣṭi) haiṁ ..93..
che artha dravyasvarūp, guṇ -ātmak kahyāṁ che dravyane, vaḷī dravya -guṇathī paryayo; paryāyamūḍh parasamay che. 93.
Page 163 of 513
PDF/HTML Page 196 of 546
single page version
samudāyātmanā dravyeṇābhinirvr̥ttatvād dravyamayaḥ . dravyāṇi tu punarekāśrayavistāraviśeṣātmakai- rguṇairabhinirvr̥ttatvādguṇātmakāni . paryāyāstu punarāyataviśeṣātmakā uktalakṣaṇairdravyairapi guṇairapya- bhinirvr̥ttatvād dravyātmakā api guṇātmakā api . tatrānekadravyātmakaikyapratipattinibandhano dravyaparyāyaḥ . sa dvividhaḥ, samānajātīyo‘samānajātīyaśca . tatra samānajātīyo nām yathā anekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk ityādi; asamānajātīyo nām yathā jīvapudgalātmako devo tataśca ‘atthittaṇicchidassa hi’ ityādyekapañcāśadgāthāparyantaṁ viśeṣabhedabhāvanā ceti dvitīyamahādhikāre samudāyapātanikā . athedānīṁ sāmānyajñeyavyākhyānamadhye prathamā namaskāragāthā, dvitīyā dravyaguṇ- paryāyavyākhyānagāthā, tr̥tīyā svasamayaparasamayanirūpaṇagāthā, caturthī dravyasya sattādilakṣaṇatray- sūcanagāthā ceti pīṭhikābhidhāne prathamasthale svatantragāthācatuṣṭayam . tadanantaraṁ ‘sabbhāvo hi sahāvo’ ityādigāthācatuṣṭayaparyantaṁ sattālakṣaṇavyākhyānamukhyatvaṁ, tadanantaraṁ ‘ṇa bhavo bhaṁgavihīṇo’ ityādi- gāthātrayaparyantamutpādavyayadhrauvyalakṣaṇakathanamukhyatā, tataśca ‘pāḍubbhavadi ya aṇṇo’ ityādigāthādvayen 1vistārasāmānyasamudāyātmak aur 2āyatasāmānyasamudāyātmak dravyase racit honese dravyamay (-dravyasvarūp) hai . aur 3dravya ek jinakā āśray hai aise vistāraviśeṣasvarūp guṇoṁse racit (-guṇoṁse bane huve) honese guṇātmak hai . aur paryāyeṁ — jo ki āyat -viśeṣasvarūp haiṁ ve — jinake lakṣaṇ (ū par) kahe gaye haiṁ aise dravyoṁse tathā guṇoṁse racit honese dravyātmak bhī haiṁ guṇātmak bhī haiṁ . usameṁ, anekadravyātmak ekatākī 4pratipattikī kāraṇabhūt dravyaparyāy hai . vah do prakār hai . (1) samānajātīy aur (2) asamānajātīy . usameṁ (1) samānajātīy vah hai — jaise ki anekapudgalātmak 5dviaṇuk, triaṇuk ityādi; (2) asamānajātīy vah 1. vistārasāmānya samudāy = vistārasāmānyarūp samudāy . vistārakā artha hai ki cauṛāī . dravyakī
jñān, darśan, cāritra ityādi jīvadravyake vistāraviśeṣ arthāt guṇ haiṁ . un vistāraviśeṣoṁmeṁ rahanevāle
2. āyatasāmānyasamudāy = āyatasāmānyarūp samudāy . āyatakā artha hai lambāī arthāt
3. anantaguṇoṁkā āśray ek dravya hai . 4. pratipatti = prāpti; jñān; svīkār . 5. dviaṇuk = do aṇuoṁse banā huā skaṁdh .
Page 164 of 513
PDF/HTML Page 197 of 546
single page version
manuṣya ityādi . guṇadvāreṇāyatānaikyapratipattinibandhano guṇaparyāyaḥ . so‘pi dvividhaḥ, svabhāvaparyāyo vibhāvaparyāyaśca . tatra svabhāvaparyāyo nām samastadravyāṇāmātmīyātmīyāgurulaghu- guṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣaṭsthānapatitavr̥ddhihāninānātvānubhūtiḥ, vibhāvaparyāyo nām rūpādīnāṁ jñānādīnāṁ vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarśitasvabhāv- viśeṣānekatvāpattiḥ . athedaṁ dr̥ṣṭānten draḍhayati — yathaiv hi sarva ev paṭo‘vasthāyinā vistār- sāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen cābhinirvartyamānastanmay ev, tathaiv hi sarva ev padārtho‘vasthāyinā vistārasāmānyasamudāyenābhidhāvatā‘‘yatasāmānyasamudāyen ca dravyaparyāyaguṇaparyāyanirūpaṇamukhyatā . athānantaraṁ ‘ṇa havadi jadi saddavvaṁ’ ityādigāthācatuṣṭayen sattā- dravyayorabhedaviṣaye yuktiṁ kathayati, tadanantaraṁ ‘jo khalu davvasahāvo’ ityādi sattādravyayorguṇaguṇikathanen prathamagāthā, dravyeṇ sah guṇaparyāyayorabhedamukhyatven ‘ṇatthi guṇo tti va koī’ ityādi dvitīyā ceti svatantragāthādvayaṁ, tadanantaraṁ dravyasya dravyārthikanayen sadutpādo bhavati, paryāyārthikanayenāsadityādi- kathanarūpeṇ ‘evaṁvihaṁ’ itiprabhr̥ti gāthācatuṣṭayaṁ, tataśca ‘atthi tti ya’ ityādyekasūtreṇ nayasaptabhaṅgīvyākhyānamiti samudāyen caturviṁśatigāthābhiraṣṭabhiḥ sthalairdravyanirṇayaṁ karoti . tadyathā – ath samyaktvaṁ kathayati — hai — jaise ki jīvapudgalātmak dev, manuṣya ityādi . guṇ dvārā āyatakī anekatākī pratipattikī kāraṇabhūt guṇaparyāy hai . vah bhī do prakār hai . (1) svabhāvaparyāy aur (2) vibhāvaparyāy . usameṁ samasta dravyoṁke apane -apane agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣaṭsthānapatit hāni -vr̥ddhirūp anekatvakī anubhūti vah svabhāvaparyāy hai; (2) rūpādike yā jñānādike 1sva -parake kāraṇ pravartamān 2pūrvottar avasthāmeṁ honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemeṁ ānevāle svabhāvaviśeṣarūp anekatvakī 3āpatti vibhāvaparyāy hai .
(-bahate, pravāharūp) huye aise āyatasāmānyasamudāyase racit hotā huā tanmay hī hai, usīprakār sampūrṇa padārtha ‘dravya’ nāmak avasthāyī vistārasāmānyasamudāyase aur dauṛate huye āyatasāmānyasamudāyase racit hotā huā dravyamay hī hai . aur jaise paṭameṁ, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy yā dauṛate huye āyatasāmānyasamudāy guṇoṁse racit hotā huā guṇoṁse 1. sva upādān aur par nimitta hai . 2. pūrvottar = pahalekī aur bādakī . 3. āpatti = āpatit, āpaṛanā . 4. paṭ = vastra
Page 165 of 513
PDF/HTML Page 198 of 546
single page version
dravyanāmnābhinirvartyamāno dravyamay ev . yathaiv ca paṭe‘vasthāyī vistārasāmānya- samudāyo‘bhidhāvannāyatasāmānyasamudāyo vā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥thaganupalambhād guṇātmak ev, tathaiv ca padārtheṣvavasthāyī vistārasāmānyasamudāyo‘bhidhāvannāyat- sāmānyasamudāyo vā dravyanāmā guṇairabhinirvartyamāno guṇebhyaḥ pr̥thaganupalambhād guṇātmak ev . yathaiv cānekapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketi samānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv cānekapudgalātmako dvayaṇukastryaṇuk iti samānajātīyo dravyaparyāyaḥ . yathaiv cānekakauśeyakakārpāsamayapaṭātmako dvipaṭikā tripaṭiketyasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ, tathaiv cānekajīvapudgalātmako devo manuṣya ityasamānajātīyo dravyaparyāyaḥ . yathaiv ca kvacitpaṭe sthūlātmīyāgurulaghuguṇadvāreṇ kālakramapravr̥tten nānāvidhen pariṇamanānnānātva- pratipattirguṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ, tathaiv ca samasteṣvapi dravyeṣu sūkṣmātmīyātmīyāguru-
tamhā tassa ṇamāiṁ kiccā yasmātsamyaktvaṁ vinā śramaṇo na bhavati tasmātkāraṇāttasya samyakcāritrayuktasya pūrvoktatapodhanasya namasyāṁ namaskriyāṁ namaskāraṁ kr̥tvā ṇiccaṁ pi tammaṇo hojja nityamapi tadgatamanā bhūtvā vocchāmi vakṣyāmyahaṁ kartā saṁgahādo saṁgrahātsaṁkṣepāt sakāśāt . kim . paramaṭṭha- pr̥thak aprāpta honese guṇātmak hī hai, usīprakār padārthoṁmeṁ, avasthāyī vistārasāmānyasamudāy yā dauṛatā huā āyatasāmānyasamudāy — jisakā nām ‘dravya’ hai vah — guṇoṁse racit hotā huā guṇoṁse pr̥thak aprāpta honese guṇātmak hī hai . aur jaise anekapaṭātmak (-ekase adhik vastroṁse nirmit) 1dvipaṭik, tripaṭik aise samānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār anek pudgalātmak dvi -aṇuk, tri -aṇuk aisī samānajātīy dravyaparyāy hai; aur jaise anek reśamī aur sūtī paṭoṁke bane hue dvipaṭik, tripaṭik aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai, usīprakār anek jīvapudgalātmak dev, manuṣya aisī asamānajātīy dravyaparyāy hai . aur jaise kabhī paṭameṁ apane sthūl agurulaghuguṇ dvārā kālakramase pravartamān anek prakārarūpase pariṇamit honeke kāraṇ anekatvakī pratipatti guṇātmak svabhāvaparyāy hai, usīprakār samasta dravyoṁmeṁ apane -apane sūkṣma agurulaghuguṇ dvārā pratisamay pragaṭ honevālī ṣaṭsthānapatit hānivr̥ddhirūp anekatvakī anubhūti vah guṇātmak svabhāvaparyāy hai; aur jaise paṭameṁ, 1. dvipaṭik = do thānoṁko joṛakar (sīṁkar) banāyā gayā ek vastra [yadi donoṁ thān ek hī jātike
sūtī) to asamānajātīy dravyaparyāy kahalātā hai . ]
Page 166 of 513
PDF/HTML Page 199 of 546
single page version
laghuguṇadvāreṇ pratisamayasamudīyamānaṣaṭsthānapatitavr̥ddhihāninānātvānubhūtiḥ guṇātmakaḥ svabhāvaparyāyaḥ . yathaiv ca paṭe rūpādīnāṁ svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyo- padarśitasvabhāvaviśeṣānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ, tathaiv ca samasteṣvapi dravyeṣu rūpādīnāṁ jñānādīnāṁ vā svaparapratyayapravartamānapūrvottarāvasthāvatīrṇatāratamyopadarśitasvabhāv- viśeṣānekatvāpattiḥ guṇātmako vibhāvaparyāyaḥ . iyaṁ hi sarvapadārthānāṁ dravyaguṇaparyāyasvabhāv- prakāśikā pārameśvarī vyavasthā sādhīyasī, na punaritarā . yato hi bahavo‘pi paryāy- viṇicchayādhigamaṁ paramārthaviniścayādhigamaṁ samyaktvamiti . paramārthaviniścayādhigamaśabden samyaktvaṁ kathaṁ bhaṇyat iti cet – paramo‘rthaḥ paramārthaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvaḥ paramātmā, paramārthasya viśeṣeṇ saṁśayādirahitatven niścayaḥ paramārthaviniścayarūpo‘dhigamaḥ śaṅkādyaṣṭadoṣarahitaśca yaḥ paramārthato‘rthāvabodho yasmātsamyaktvāttat paramārthaviniścayādhigamam . athavā paramārthaviniścayo‘nekāntātmakapadārthasamūh- stasyādhigamo yasmāditi ..✽10.. ath padārthasya dravyaguṇaparyāyasvarūpaṁ nirūpayati — attho khalu davvamao artho jñānaviṣayabhūtaḥ padārthaḥ khalu sphu ṭaṁ dravyamayo bhavati . kasmāt . tiryak- sāmānyoddharvatāsāmānyalakṣaṇen dravyeṇ niṣpannatvāt . tiryaksāmānyorddhvatāsāmānyalakṣaṇaṁ kathyate – ekakāle nānāvyaktigato‘nvayastiryaksāmānyaṁ bhaṇyate . tatra dr̥ṣṭānto yathā – nānāsiddhajīveṣu siddho‘yaṁ siddho‘yamityanugatākāraḥ siddhajātipratyayaḥ . nānākāleṣvekavyaktigatonvay ūrdhvatāsāmānyaṁ bhaṇyate . tatra dr̥ṣṭāṁtaḥ yathā – ya ev kevalajñānotpattikṣaṇe muktātmā dvitīyādikṣaṇeṣvapi sa eveti pratītiḥ . athavā nānāgośarīreṣu gaurayaṁ gaurayamiti gojātipratītistiryaksāmānyam . yathaiv caikasmin puruṣe bālakumārādyavasthāsu sa evāyaṁ devadatta iti pratyay ūrdhvatāsāmānyam . davvāṇi guṇappagāṇi bhaṇidāṇi dravyāṇi guṇātmakāni bhaṇitāni . anvayino guṇā athavā sahabhuvo guṇā iti guṇalakṣaṇam . yathā anantajñānasukhādiviśeṣaguṇebhyastathaivāgurulaghukādisāmānyaguṇebhyaścābhinnatvādguṇātmakaṁ bhavati siddhajīvadravyaṁ, tathaiv svakīyasvakīyaviśeṣasāmānyaguṇebhyaḥ sakāśādabhinnatvāt sarvadravyāṇi guṇātmakāni bhavanti . tehiṁ puṇo pajjāyā taiḥ pūrvoktalakṣaṇairdravyairguṇaiśca paryāyā bhavanti . vyatirekiṇaḥ paryāyā athavā kramabhuvaḥ paryāyā iti paryāyalakṣaṇam . yathaikasmin muktātmadravye kiṁcidūnacaram- rūpādikake sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmeṁ honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemeṁ ānevāle svabhāvaviśeṣarūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai, usīprakār samasta dravyoṁmeṁ, rūpādikake yā jñānādike sva -parake kāraṇ pravartamān pūrvottar avasthāmeṁ honevāle tāratamyake kāraṇ dekhanemeṁ ānevāle svabhāvaviśeṣarūp anekatvakī āpatti vah guṇātmak vibhāvaparyāy hai .
vāstavameṁ yah, sarva padārthoṁke dravyaguṇaparyāyasvabhāvakī prakāśak 1pārameśvarī vyavasthā bhalī -uttam -pūrṇa -yogya hai, dūsarī koī nahīṁ; kyoṁki bahutase (jīv) paryāyamātrakā hī avalamban 1. parameśvarakī kahī huī .
Page 167 of 513
PDF/HTML Page 200 of 546
single page version
mātramevāvalambya tattvāpratipattilakṣaṇaṁ mohamupagacchantaḥ parasamayā bhavanti ..93..
guṇaparyāyāśca, tathā sarvadravyeṣu svabhāvadravyaparyāyāḥ svajātīyavijātīyavibhāvadravyaparyāyāśca, tathaiv
svabhāvavibhāvaguṇaparyāyāśca ‘jesiṁ atthi sahāo’ ityādigāthāyāṁ, tathaiv ‘bhāvā jīvādīyā’ ityādi-
gāthāyāṁ ca pañcāstikāye pūrvaṁ kathitakrameṇ yathāsaṁbhavaṁ jñātavyāḥ . pajjayamūḍhā hi parasamayā yasmāditthaṁbhūt-
bhāvārtha : — padārtha dravyasvarūp hai . dravya anantaguṇamay hai . dravyoṁ aur guṇoṁse paryāyeṁ hotī haiṁ . paryāyoṁke do prakār haiṁ : — 1 – dravyaparyāy, 2 – guṇaparyāy . inameṁse dravyaparyāyake do bhed haiṁ : — 1 – samānajātīy — jaise dvi – aṇuk, tri -aṇuk, ityādi skandha; 2 – asamānajātīy — jaise manuṣya dev ityādi . guṇaparyāyake bhī do bhed haiṁ : — 1 – svabhāv- paryāy — jaise siddhake guṇaparyāy 2 – vibhāvaparyāy — jaise svaparahetuk matijñānaparyāy .
aisā jinendra bhagavānakī vāṇīse kathit sarva padārthoṁkā dravya -guṇ -paryāyasvarūp hī yathārtha hai . jo jīv dravya -guṇako na jānate huye mātra paryāyakā hī ālamban lete haiṁ ve nij svabhāvako na jānate huye parasamay haiṁ ..93..
ab 1ānuṣaṁgik aisī yah hī svasamay -parasamayakī vyavasthā (arthāt svasamay aur parasamayakā bhed) niścit karake (usakā) upasaṁhār karate haiṁ : —
anvayārtha : — [ye jīvāḥ ] jo jīv [paryāyeṣu niratāḥ ] paryāyoṁmeṁ līn haiṁ [parasamayikāḥ iti nirdiṣṭāḥ ] unheṁ parasamay kahā gayā hai [ātmasvabhāve sthitāḥ ] jo jīv ātmasvabhāvameṁ sthit haiṁ [te ] ve [svakasamayāḥ jñātavyāḥ ] svasamay jānane ..94.. 1. ānuṣaṁgik = pūrva gāthāke kathanake sāth sambandhavālī .
paryāyamāṁ rat jīv je te ‘parasamay’ nirdiṣṭa che; ātmasvabhāve sthit je te ‘svakasamay’ jñātavya che . 94.