Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version
dr̥ṣṭayo manuṣya evāhameṣ mamaivaitanmanuṣyaśarīramityahaṁkāramamakārābhyāṁ vipralabhyamānā avicalit-
cetanāvilāsamātrādātmavyavahārāt
mithyādr̥ṣṭayo bhavantīti
prati hī balavān haiṁ ), ve
avicalitacetanāvilāsamātra
Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version
samastaikāntadr̥ṣṭiparigrahagrahā manuṣyādigatiṣu tadvigraheṣu cāvihitāhaṁkāramamakārā
anekāpavarakasaṁcāritaratnapradīpamivaikarūpamevātmānamupalabhamānā avicalitacetanāvilās-
mātramātmavyavahāramurarīkr̥tya kroḍīkr̥tasamastakriyākuṭumbakaṁ manuṣyavyavahāramanāśrayanto viśrānta-
rāgadveṣonmeṣatayā paramamaudāsīnyamavalaṁbamānā nirastasamastaparadravyasaṁgatitayā svadravyeṇaiv kevalen
saṁgatatvātsvasamayā jāyante
ca mameti mamakāro bhaṇyate, tābhyāṁ pariṇatāḥ mamakārāhaṅkārarahitaparamacaitanyacamatkārapariṇateścyutā ye te
ka rmodayajanitaparaparyāyaniratatvātparasamayā mithyādr̥ṣṭayo bhaṇyante
paryāyapariṇatirahitatvātsvasamayā bhavantītyarthaḥ
aṁgīkār karake, jisameṁ samasta kriyākalāpase bheṁṭ kī jātī hai aise manuṣyavyavahārakā āśray
nahīṁ karate huye, rāgadveṣakā unmeṣ (prākaṭay) ruk jānese param udāsīnatākā ālamban lete
huye, samasta paradravyoṁkī saṁgati dūr kar denese mātra svadravyake sāth hī saṁgatatā honese vāstavameṁ
honevālā ātmā ekarūp hī hai, vah kiṁcitmātra bhī śarīrarūp nahīṁ hotā aur na śarīrakī kriyā karatā
hai
Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version
hai; ‘mātra acalit cetanā vah hī maiṁ hūn̐’ aisā mānanā
parasamay haiṁ; aur jo bhagavān ātmasvabhāvameṁ hī sthit haiṁ ve anekāntadr̥ṣṭivāle log
manuṣyavyavahārakā āśray nahīṁ karake ātmavyavahārakā āśray karate haiṁ, isaliye rāgī -dveṣī nahīṁ
hote arthāt param udāsīn rahate haiṁ aur isaprakār paradravyarūp karmake sāth sambandha na karake
mātra svadravyake sāth hī sambandha karate haiṁ, isaliye ve svasamay haiṁ
guṇayukta aur paryāyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate haiṁ
vaḷī guṇ ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhākhyuṁ tehane. 95.
Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version
sakri yatvamakri yatvaṁ cetanatvamacetanatvaṁ kartr̥tvamakartr̥tvaṁ bhoktr̥tvamabhoktr̥tvamagurulaghutvaṁ cetyādayaḥ
sāmānyaguṇāḥ, avagāhahetutvaṁ gatinimittatā sthitikāraṇatvaṁ vartanāyatanatvaṁ rūpādimattā
cetanatvamityādayo viśeṣaguṇāḥ
śuddhātmopalambhavyaktirūpakāryasamayasārasyotpādaḥ kāraṇasamayasārasya vyayastadubhayādhārabhūtaparamātmadravya-
tven dhrauvyaṁ ca
apradeśatva, mūrtatva, amūrtatva, sakriyatva, akriyatva, cetanatva, acetanatva, kartr̥tva, akartr̥tva,
bhoktr̥tva, abhoktr̥tva, agurulaghutva, ityādi sāmānyaguṇ haiṁ; avagāhahetutva, gatinimittatā,
sthitikāraṇatva, vartanāyatanatva, rūpādimattva, cetanatva ityādi viśeṣ guṇ haiṁ
Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version
samupāttaprāktanāvasthaṁ samucitabahiraṁgasādhanasannidhisadbhāve vicitrabahutarāvasthānaṁ svarūpakartr̥karaṇ-
sāmarthyasvabhāvenāntaraṁgasādhanatāmupāgatenānugr̥hītamuttarāvasthayotpadyamānaṁ tenotpāden lakṣyate, na ca
ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhirbhedaṁ kurvanti tathāpi sattāsvarūpeṇ bhedaṁ na kurvanti, svabhāvat ev
tathāvidhatvamavalambante
us utpādake sāth svarūp bhed nahīṁ hai, svarūpase hī vaisā hai (arthāt svayaṁ utpādarūpase
hī pariṇat hai); usīprakār jisane pūrva avasthā prāpta kī hai aisā dravya bhī
avasthāyeṁ karatā hai vah
hai; kintu usakā us utpādake sāth svarūpabhed nahīṁ hai, svarūpase hī vaisā hai
huā us vyayase lakṣit hotā hai, parantu usakā us vyayake sāth svarūpabhed nahīṁ hai,
svarūpase hī vaisā hai; usīprakār vahī dravya bhī uttar avasthāse utpanna hotā huā aur pūrva
avasthāse vyayako prāpta hotā huā us vyayase lakṣit hotā hai; parantu usakā us vyayake
Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version
prāktanāvasthayā vyayamānaṁ ten vyayen lakṣyate, na ca ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev
tathāvidhatvamavalambate
svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakāl-
muttarāvasthayotpadyamānaṁ prāktanāvasthayā vyayamānamavasthāyinyā dravyatvāvasthayā dhrauvyamālambamānaṁ
dhrauvyeṇ lakṣyate, na ca ten sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvam -valambate
svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyāyataviśeṣātmakaiḥ paryāyairlakṣyate, na ca
taiḥ sah svarūpabhedamupavrajati, svarūpat ev tathāvidhatvamavalambate
ṭikanevālī aisī vastratva -avasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣit hotā hai; parantu usakā
us dhrauvyake sāth svarūpabhed nahīṁ hai, svarūpase hī vaisā hai; isīprakār vahī dravya bhī ek
hī samay uttar avasthāse utpanna hotā huā, pūrva avasthāse vyay hotā huā, aur ṭikanevālī
aisī dravyatvaavasthāse dhruv rahatā huā dhrauvyase lakṣit hotā hai
bhī vistāraviśeṣasvarūp guṇoṁse lakṣit hotā hai; kintu usakā un guṇoṁke sāth svarūpabhed nahīṁ
hai, vah svarūpase hī vaisā hai
hai, vah svarūpase hī vaisā hai
varṇādiguṇanavajīrṇādiparyāyasahitaṁ ca sat tairutpādavyayadhrauvyaistathaiv ca svakīyaguṇaparyāyaiḥ sah
saṁjñādibhede‘pi sati sattārūpeṇ bhedaṁ na karoti
Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version
sadbhāvaḥ ] dravyakā jo astitva hai, [hi ] vah vāstavameṁ [svabhāvaḥ ] svabhāv hai
astitva dravyanuṁ sarvadā je, teh dravyasvabhāv che
Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version
siddhiyuktatvātteṣāmastitvamekamev, kārtasvaravat
pravr̥ttiyuktasya kārtasvarāstitven niṣpāditaniṣpattiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaiśca
yadastitvaṁ kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen vā bhāven vā
dravyātpr̥thaganupalabhyamānaiḥ kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ guṇānāṁ paryāyāṇāṁ ca svarūpamupādāy
mokṣamokṣamārgādhārabhūtānvayadravyatvalakṣaṇaṁ dhrauvyaṁ cetyuktalakṣaṇotpādavyayadhrauvyaiśca sah bhinnaṁ na bhavati
svabhāv hī kyoṁ na ho ? (avaśya ho
hote haiṁ isaliye
suvarṇake astitvase jinakī utpatti hotī hai,
bhāvase jo dravyase pr̥thak dikhāī nahīṁ dete, kartā -karaṇ-
Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version
svabhāvaḥ
pravartamānapravr̥ttiyuktaiḥ pītatādiguṇaiḥ kuṇḍalādiparyāyaiśca niṣpāditaniṣpattiyuktasya kārtasvarasya
mūlasādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣetreṇ vā kālen
vā bhāven vā guṇebhyaḥ paryāyebhyaśca pr̥thaganupalabhyamānasya kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇ
suvarṇasya sadbhāvaḥ, tathā svakīyadravyakṣetrakālabhāvaiḥ paramātmadravyādabhinnānāṁ kevalajñānādiguṇakiṁcidūn-
caramaśarīrākārādiparyāyāṇāṁ saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev muktātmadravyasya sadbhāvaḥ
hai, kyoṁki pītatvādikake aur kuṇḍalādikake svarūpako suvarṇa hī dhāraṇ karatā hai, isaliye
suvarṇake astitvase hī pītatvādikakī aur kuṇḍalādikakī niṣpatti
dravyase bhinna nahīṁ dikhāī denevāle guṇoṁ aur paryāyoṁkā astitva vah dravyakā hī astitva hai,
kyoṁki guṇoṁ aur paryāyoṁke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai, isaliye dravyake astitvase
hī guṇoṁkī aur paryāyoṁkī niṣpatti hotī hai, dravya na ho to guṇ aur paryāyeṁ bhī na hoṁ
karake pravartamān pītatvādiguṇoṁ aur kuṇḍalādiparyāyoṁse jisakī niṣpatti hotī hai,
Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version
mūlasādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ
jñānādiguṇakiṁcidūnacaramaśarīrākāraparyāyebhyaḥ sakāśādabhinnasya muktātmadravyasya saṁbandhi yadastitvaṁ sa
ev kevalajñānādiguṇakiṁcidūnacaramaśarīrākāraparyāyāṇāṁ svabhāvo jñātavyaḥ
aur kuṇḍalādik hī dhāraṇ karate haiṁ, isaliye pītatvādik aur kuṇḍalādikake astitvase
hī suvarṇakī niṣpatti hotī hai, pītatvādik aur kuṇḍalādik na hoṁ to suvarṇa bhī na ho;
isīprakār guṇoṁse aur paryāyoṁse bhinna na dikhāī denevāle dravyakā astitva vah guṇoṁ aur
paryāyoṁkā hī astitva hai, kyoṁki dravyake svarūpako guṇ aur paryāyeṁ hī dhāraṇ karatī haiṁ
isaliye guṇoṁ aur paryāyoṁke astitvase hī dravyakī niṣpatti hotī hai
aur utpād -vyay -dhrauvyakā bhī ek hī astitva hai
Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version
pītatādyutpādavyayadhrauvyairyadastitvaṁ kārtasvarasya sa svabhāvaḥ, tathā hi dravyeṇ vā kṣetreṇ vā
kālen vā bhāven vā dravyātpr̥thaganupalabhyamānaiḥ kartr̥karaṇādhikaraṇarūpeṇotpādavyayadhrauvyāṇāṁ
svarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktasya dravyāstitven niṣpāditaniṣpattiyuktairutpādavyay-
dhrauvyairyadastitvaṁ dravyasya sa svabhāvaḥ
svarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktaiḥ kuṇḍalāṁgadapītatādyutpādavyayadhrauvyairniṣpāditaniṣpattiyuktasya
kārtasvarasya mūlasādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ, tathā dravyeṇ vā kṣetreṇ vā
bhūtaparamātmadravyatvalakṣaṇadhrauvyāṇāṁ saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev muktātmadravyasadbhāvaḥ
yadastitvaṁ sa ev kaṭakaparyāyotpādakaṅkaṇaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtasuvarṇatvalakṣaṇadhrauvyāṇāṁ svabhāvaḥ,
tathā svadravyādicatuṣṭayen mokṣaparyāyotpādamokṣamārgaparyāyavyayatadubhayādhārabhūtamuktātmadravyatvalakṣaṇ-
dhrauvyebhyaḥ sakāśādabhinnasya paramātmadravyasya saṁbandhi yadastitvaṁ sa ev
pr̥thak dikhāī nahīṁ dete, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpase utpād -vyay -dhrauvyoṁke svarūpako
dhāraṇ karake pravartamān dravyake astitvase jinakī niṣpatti hotī hai,
astitva hai; kyoṁki utpād, vyay aur dhrauvyoṁke svarūpako dravya hī dhāraṇ karatā hai,
isalie dravyake astitvase hī utpād, vyay aur dhrauvyoṁkī niṣpatti hotī hai
suvarṇake svarūpako dhāraṇ karake pravartamān kuṇḍalādi -utpādoṁ, bājūbaṁdhādi vyayoṁ aur
pītatvādi dhrauvyoṁse jisakī niṣpatti hotī hai,
Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version
dravyasvarūpamupādāy pravartamānapravr̥ttiyuktairutpādavyayadhrauvyairniṣpāditaniṣpattiyuktasya dravyasya mūl-
sādhanatayā tairniṣpāditaṁ yadastitvaṁ sa svabhāvaḥ
dhrauvyoṁkā hī astitva hai; kyoṁki dravyake svarūpako utpād, vyay aur dhrauvya hī dhāraṇ karate
haiṁ, isaliye utpād -vyay aur dhrauvyoṁke astitvase hī dravyakī niṣpatti hotī hai
bhinna prakārakā hai; aisā honese astitva dravyakā svabhāv hī hai
utpanna hote haiṁ, aur dravya utpād -vyay -dhrauvyoṁse hī utpanna hotā hai
Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version
vr̥ttaṁ pratidravyamāsūtritaṁ sīmānaṁ bhindatsaditi sarvagataṁ sāmānyalakṣaṇabhūtaṁ sādr̥śyāstitvamekaṁ
khalvavabodhavyam
syāt
vicitratāke vistārako asta karatā huā, sarva dravyoṁmeṁ pravr̥tta hokar rahanevālā, aur pratyek
dravyakī ban̐dhī huī sīmākī avagaṇanā karatā huā, ‘sat’ aisā jo sarvagat sāmānyalakṣaṇabhūt
sādr̥śyāstitva hai vah vāstavameṁ ek hī jānanā cāhie
aur koī avācya honā cāhiye; kintu vah to viruddha hī hai, aur yah (‘sat’ aisā kathan
aur jñānake sarvapadārthaparāmarśī honekī bāt) to siddha ho sakatī hai, vr̥kṣakī bhān̐ti
Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version
lakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinānokahatvenotthāpitamekatvaṁ tiriyati, tathā bahūnāṁ bahuvidhānāṁ
dravyāṇāmātmīyātmīyasya viśeṣalakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvaṁ sāmānya-
lakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitamekatvaṁ tiriyati
viśeṣalakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvamuccakāsti, tathā sarvadravyāṇāmapi
sāmānyalakṣaṇabhūten sādr̥śyodbhāsinā sadityasya bhāvenotthāpitenaikatven tirohitamapi viśeṣ-
lakṣaṇabhūtasya svarūpāstitvasyāvaṣṭambhenottiṣṭhannānātvamuccakāsti
sāmānyalakṣaṇabhūt sādr̥śyadarśak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhāvase, astitvase, ‘hai’ panese)
utpanna honevālā ekatva tirohit kar detā hai
viśeṣalakṣaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣṭatayā prakāśamān
rahatā hai, (banā rahatā hai, naṣṭa nahīṁ hotā); usīprakār sarva dravyoṁke viṣayameṁ bhī sāmānyalakṣaṇabhūt
sādr̥śyadarśak ‘sat’ panese utpanna honevāle ekatvase tirohit hone par bhī (apane -apane)
viśeṣalakṣaṇabhūt svarūpāstitvake avalambanase utpanna honevālā anekatva spaṣṭatayā prakāśamān
rahatā hai
anekatva hai, parantu vr̥kṣatva jo ki sarva vr̥kṣoṁkā sāmānyalakṣaṇ hai aur jo sarva vr̥kṣoṁmeṁ sādr̥śya
batalātā hai, usakī apekṣāse sarva vr̥kṣoṁmeṁ ekatva hai
Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version
siddhajīvānāṁ grahaṇaṁ bhavati, tathā ‘sarvaṁ sat’ ityukte saṁgrahanayen sarvapadārthānāṁ grahaṇaṁ bhavati
yugapadgrahaṇaṁ bhavati, tathā sarvaṁ sadityukte sati sādr̥śyasattābhidhānen mahāsattārūpeṇ śuddhasaṁgrah-
nayen sarvapadārthānāṁ svajātyavirodhen grahaṇaṁ bhavatītyarthaḥ
hai, parantu satpanā (-astitvapanā, ‘hai’ aisā bhāv) jo ki sarva dravyoṁkā sāmānya lakṣaṇ hai aur
jo sarvadravyoṁmeṁ sādr̥śya batalātā hai usakī apekṣāse sarvadravyoṁmeṁ ekatva hai
(samasta dravyoṁkā svarūp -astitva saṁbaṁdhī) anekatva spaṣṭatayā prakāśamān hī rahatā hai
kahā hai; [tathā ] isaprakār [āgamataḥ ] āgamase [siddhaṁ ] siddha hai; [yaḥ ] jo [na icchati ] ise
nahīṁ mānatā [saḥ ] vah [hi ] vāstavameṁ [parasamayaḥ ] parasamay hai
Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version
yuktatvāt
samarasībhāvapariṇatasarvaśuddhātmapradeśabharitāvasthen śuddhopādānabhūten svakīyasvabhāven niṣpannatvāt
niṣpanna hue bhāvavālā hai (
Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version
sattāmeṁ bhed honese) hotī hai to, vah kaunasā bhed hai ? prādeśik yā atādbhāvik ?
sattāke yogase dravya ‘sattāvālā’ (‘sat’) huā hai aisā nahīṁ hai
Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version
mityādivatprapaśyataḥ samūl evātādbhāviko bhedo nimajjati
rāśerjalakallol iv dravyānna vyatiriktaṁ syāt
hai;
hai
tab bhī (vah) dravyake paryāyarūpase unmagna honese,
Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version
utpādavyayadhrauvya sahit [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai [saḥ ] vah [artheṣu svabhāvaḥ ] padārthoṁkā
svabhāv hai
Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version
sūkṣmāṁśāḥ pariṇāmāḥ
saṁhāradhrauvyātmakamātmānaṁ dhārayanti, tathaiv te pariṇāmāḥ svāvasare svarūpapūrvarūpābhyā-
mutpannocchannatvātsarvatra parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayānutpannapralīnatvācca saṁbhūtisaṁhāradhrauvyā-
tmakamātmānaṁ dhārayanti
honese tathā sarvatra paraspar anusyūtise racit ek pravāhapane dvārā anutpanna -avinaṣṭa honese
utpatti -saṁhār -dhrauvyātmak haiṁ
anusyūtise racit ek vāstupane dvārā anubhay svarūp hai (arthāt domeṁse ek bhī svarūp nahīṁ
hai), isīprakār pravāhakā jo choṭese choṭā aṁś pūrvapariṇāmake vināśasvarūp hai vahī usake