Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 100-107.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 28

 

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 221 of 546
single page version

ya ev hi pūrvapariṇāmocchedātmakaḥ pravāhasīmāntaḥ sa ev hi taduttarotpādātmakaḥ, sa ev
ca parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayātadubhayātmak iti
. evamasya svabhāvat ev trilakṣaṇāyāṁ
pariṇāmapaddhatau durlalitasya svabhāvānatikramāttrilakṣaṇamev sattvamanumodanīyam; muktāphaladām-
vat
. yathaiv hi parigr̥hītadrāghimni pralambamāne muktāphaladāmani samasteṣvapi svadhāmasūccakāsatsu
muktāphaleṣūttarottareṣu dhāmasūttarottaramuktāphalānāmudayanātpūrvapūrvamuktāphalānāmanudayanāt sarvatrāpi
parasparānusyūtisūtrakasya sūtrakasyāvasthānāttrailakṣaṇyaṁ prasiddhimavatarati, tathaiv hi parigr̥hīt-
nityavr̥ttinivartamāne dravye samasteṣvapi svāvasareṣūccakāsatsu pariṇāmeṣūttarottareṣvavasareṣūttarottar-
pariṇāmānāmudayanātpūrvapūrvapariṇāmānāmanudayanāt
sarvatrāpi parasparānusyūtisūtrakasya pravāhasyā-
vasthānāttrailakṣaṇyaṁ prasiddhimavatarati ..99..
samastarāgādivikalpopādhirahitasvasaṁvedanajñānparyāyasya nāśastasminnev samaye tadubhayādhārabhūtaparamātma-
dravyasya sthitirityuktalakṣaṇotpādavyayadhrauvyatrayeṇ saṁbandho bhavatīti . evamutpādavyayadhrauvyatrayeṇaikasamaye
bādake pariṇāmake utpādasvarūp hai, tathā vahī paraspar anusyūtise racit ekapravāhapane dvārā
anubhayasvarūp hai
.
isaprakār svabhāvase hī trilakṣaṇ pariṇāmapaddhatimeṁ (pariṇāmoṁkī paramparāmeṁ) pravartamān
dravya svabhāvakā 1atikram nahīṁ karatā isaliye 2sattvako 3trilakṣaṇ hī 4anumodanā cāhiye
motiyoṁke hārakī bhān̐ti .
jaisejisane (amuk) lambāī grahaṇ kī hai aise laṭakate huye motiyoṁke hārameṁ, apane-
apane sthānoṁmeṁ prakāśit hote huye samasta motiyoṁmeṁ, pīche -pīcheke sthānoṁmeṁ pīche -pīcheke motī
pragaṭ hote haiṁ isaliye, aur pahale -pahaleke motī pragaṭ nahīṁ hote isaliye, tathā sarvatra paraspar
anusyūtikā racayitā sūtra avasthit honese trilakṣaṇatva prasiddhiko prāpta hotā hai
. isīprakār
jisane 5nityavr̥tti grahaṇ kī hai aise racit (pariṇamit) dravyameṁ apane apane avasaroṁmeṁ prakāśit
(pragaṭ) hote huye samasta pariṇāmoṁmeṁ pīche -pīcheke avasaroṁ par pīche pīcheke pariṇām pragaṭ hote
haiṁ isaliye, aur pahale -pahaleke parimām nahīṁ pragaṭ hote haiṁ isaliye, tathā sarvatra paraspar
anusyūti racanevālā pravāh avasthit honese trilakṣaṇapanā prasiddhiko prāpta hotā hai
.
1. atikram = ullaṁghan; tyāg .
2. sattva = satpanā; (abhedanayase) dravya .
3. trilakṣaṇ = utpād, vyay aur dhrauvya ye tīnoṁ lakṣaṇavālā; trisvarūp; trayātmak .
4. anumodanā = ānaṁdameṁ sammat karanā .
5. nityavr̥tti = nityasthāyitva; nitya astitva; sadā vartanā .

Page 189 of 513
PDF/HTML Page 222 of 546
single page version

athotpādavyayadhrauvyāṇāṁ parasparāvinābhāvaṁ dr̥ḍhayati
ṇa bhavo bhaṁgavihīṇo bhaṁgo vā ṇatthi saṁbhavavihīṇo .
uppādo vi ya bhaṁgo ṇa viṇā dhovveṇ attheṇ ..100..
na bhavo bhaṅgavihīno bhaṅgo vā nāsti saṁbhavavihīnaḥ .
utpādo‘pi ca bhaṅgo na vinā dhrauvyeṇārthen ..100..
yadyapi paryāyārthikanayen paramātmadravyaṁ pariṇataṁ, tathāpi dravyārthikanayen sattālakṣaṇamev bhavati .
trilakṣaṇamapi satsattālakṣaṇaṁ kathaṁ bhaṇyat iti cet ‘‘utpādavyayadhauvyayuktaṁ sat’’ iti vacanāt . yathedaṁ
paramātmadravyamekasamayenotpādavyayadhrauvyaiḥ pariṇatamev sattālakṣaṇaṁ bhaṇyate tatā sarvadravyāṇītyarthaḥ ..99..
evaṁ svarūpasattārūpeṇ prathamagāthā, mahāsattārūpeṇ dvitīyā, yathā dravyaṁ svataḥsiddhaṁ tathā sattāguṇo‘pīti
kathanen tr̥tīyā, utpādavyayadhrauvyatve‘pi sattaiv dravyaṁ bhaṇyat iti kathanen caturthīti gāthācatuṣṭayen
bhāvārtha :pratyek dravya sadā svabhāvameṁ rahatā hai isaliye ‘sat’ hai . vah svabhāv
utpād -vyay -dhrauvyasvarūp pariṇām hai . jaise dravyake vistārakā choṭese choṭā aṁś vah pradeś
hai, usīprakār dravyake pravāhakā choṭese choṭā aṁś vah pariṇām hai . pratyek pariṇām sva -kālameṁ
apane rūpase utpanna hotā hai, pūrvarūpase naṣṭa hotā hai aur sarva pariṇāmoṁmeṁ ekapravāhapanā honese
pratyek pariṇām utpād -vināśase rahit ekarūp
dhruv rahatā hai . aur utpād -vyay -dhrauvyameṁ
samayabhed nahīṁ hai, tīnoṁ hī ek hī samayameṁ haiṁ . aise utpād -vyay -dhrauvyātmak pariṇāmoṁkī
paramparāmeṁ dravya svabhāvase hī sadā rahatā hai, isaliye dravya svayaṁ bhī, motiyoṁke hārakī bhān̐ti,
utpād -vyay -dhrauvyātmak hai
..99..
ab, utpād, vyay aur dhrauvyakā paraspar 1avinābhāv dr̥rḥ karate haiṁ :
anvayārtha :[bhavaḥ ] utpād [bhaṅgavihīnaḥ ] 2bhaṁg rahit [na ] nahīṁ hotā,
[vā ] aur [bhaṅgaḥ ] bhaṁg [saṁbhavavihīnaḥ ] vinā utpādake [nāsti ] nahīṁ hotā; [utpādaḥ ]
utpād [api ca ] tathā [bhaṅgaḥ ] bhaṁg [dhrauvyeṇ arthen vinā ] dhrauvya padārthake binā [na ]
nahīṁ hote
..100..
1. avinābhāv = ekake binā dūsarekā nahīṁ honā vah; ek -dūsare binā ho hī nahīṁ sake aisā bhāv .
2. bhaṁg = vyay; nāś .
utpād bhaṁg vinā nahīṁ, saṁhār sarga vinā nahīṁ;
utpād tem ja bhaṁg, dhrauvya -padārtha viṇ varte nahīṁ. 100
.

Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546
single page version

na khalu sargaḥ saṁhāramantareṇ, na saṁhāro vā sargamantareṇ, na sr̥ṣṭisaṁhārau sthiti-
mantareṇ, na sthitiḥ sargasaṁhāramantareṇ . ya ev hi sargaḥ sa ev saṁhāraḥ, ya ev saṁhāraḥ
sa ev sargaḥ, yāvev sargasaṁhārau saiv sthitiḥ, yaiv sthitistāvev sargasaṁhārāviti . tathā hi
ya ev kumbhasya sargaḥ sa ev mr̥tpiṇḍasya saṁhāraḥ, bhāvasya bhāvāntarābhāvasvabhāvenāvabhāsanāt .
ya ev ca mr̥tpiṇḍasya saṁhāraḥ sa ev kumbhasya sargaḥ, abhāvasya bhāvāntarabhāvasvabhāvenāv-
bhāsanāt
. yau ca kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau saiv mr̥ttikāyāḥ sthitiḥ, vyatirekāṇāmanvayā-
sattālakṣaṇvivaraṇamukhyatayā dvitīyasthalaṁ gatam . athotpādavyayadhrauvyāṇāṁ parasparasāpekṣatvaṁ darśayati
ṇa bhavo bhaṁgavihīṇo nirdoṣaparamātmarucirūpasamyaktvaparyāyasya bhav utpādaḥ tadviparītamithyātvaparyāyasya
bhaṅgaṁ vinā na bhavati . kasmāt . upādānakāraṇābhāvāt, mr̥tpiṇḍabhaṅgābhāve ghaṭotpād iv . dvitīyaṁ ca
kāraṇaṁ mithyātvaparyāyabhaṅgasya samyaktvaparyāyarūpeṇ pratibhāsanāt . tadapi kasmāt . ‘‘bhāvāntar-
svabhāvarūpo bhavatyabhāv’’ iti vacanāt . ghaṭotpādarūpeṇ mr̥tpiṇḍabhaṅga iv . yadi punarmithyātvaparyāy-
bhaṅgasya samyaktvopādānakāraṇabhūtasyābhāve‘pi śuddhātmānubhūtirucirūpasamyaktvasyotpādo bhavati,
tarhyupādānakāraṇarahitānāṁ khapuṣpādīnāmapyutpādo bhavatu
. na ca tathā . bhaṁgo vā ṇatthi saṁbhavavihīṇo
ṭīkā :vāstavameṁ 1sarga 2saṁhārake binā nahīṁ hotā aur saṁhār sargake binā nahīṁ
hotā; 3sr̥ṣṭi aur saṁhār 4sthiti (dhrauvya) ke binā nahīṁ hote, sthiti sarga aur saṁhārake binā
nahīṁ hotī .
jo sarga hai vahī saṁhār hai, jo saṁhār hai vahī sarga hai; jo sarga aur saṁhār hai vahī sthiti
hai; jo sthiti hai vahī sarga aur saṁhār hai . vah isaprakār :jo kumbhakā sarga hai vahī
5mr̥tikāpiṇḍakā saṁhār hai; kyoṁki bhāvakā bhāvāntarake abhāvasvabhāvase avabhāsan hai . (arthāt
bhāv anyabhāvake abhāvarūp svabhāvase prakāśit haidikhāī detā hai .) aur jo mr̥ttikāpiṇḍakā
saṁhār hai vahī kumbhakā sarga hai, kyoṁki abhāvakā bhāvāntarake bhāvasvabhāvase avabhāsan hai;
(arthāt nāś anyabhāvake utpādarūp svabhāvase prakāśit hai
.)
aur jo kumbhakā sarga aur piṇḍakā saṁhār hai vahī mr̥ttikākī sthiti hai, kyoṁki
‘vyatirekamukhen.....kramaṇāt’ ke sthān par nimna prakār pāṭh cāhiye aisā lagatā hai,
‘‘vyatirekāṇāmanvayānatikramaṇāt
. yaiv ca mr̥ttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau,
vyatirekamukhenaivānvayasya prakāśanāt .’’ hindī anuvād is saṁśodhit pāṭhānusār kiyā hai .
1. sarga = utpād, utpatti . 2. saṁhār = vyay, nāś .
3. sr̥ṣṭi = utpatti . 4. sthiti = sthit rahanā; dhruv rahanā, dhrauvya .
5. mr̥ttikāpiṇḍa = miṭṭīkā piṇḍa .

Page 191 of 513
PDF/HTML Page 224 of 546
single page version

natikramaṇāt . yaiv ca mr̥ttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau, vyatirek -
mukhenaivānvayasya prakāśanāt . yadi punarnedamevamiṣyet tadānyaḥ sargo‘nyaḥ saṁhāraḥ anyā
sthitirityāyāti . tathā sati hi kevalaṁ sargaṁ mr̥gayamāṇasya kumbhasyotpādanakāraṇābhāvād-
bhavanirev bhavet, asadutpād ev vā . tatra kumbhasyābhavanau sarveṣāmev bhāvānāmabhavanirev
bhavet; asadutpāde vā vyomaprasavādīnāmapyutpādaḥ syāt . tathā ke valaṁ saṁhāramārabhamāṇasya
mr̥tpiṇḍasya saṁhārakāraṇābhāvādasaṁharaṇirev bhavet, saducched ev vā . tatra mr̥tpiṇḍasyāsaṁharaṇau
paradravyopādeyarucirūpamithyātvasya bhaṅgo nāsti . kathaṁbhūtaḥ . pūrvoktasamyaktvaparyāyasaṁbhavarahitaḥ .
kasmāditi cet . bhaṅgakāraṇābhāvāt, ghaṭotpādābhāve mr̥tpiṇḍasyev . dvitīyaṁ ca kāraṇaṁ
samyaktvaparyāyotpādasya mithyātvaparyāyābhāvarūpeṇ darśanāt . tadapi kasmāt . paryāyasya
paryāyāntarābhāvarūpatvāt, ghaṭaparyāyasya mr̥tpiṇḍābhāvarūpeṇev . yadi punaḥ samyaktvotpādanirapekṣo bhavati
mithyātvaparyāyābhāvastarhyabhāv ev na syāt . kasmāt . abhāvakāraṇābhāvāditi, ghaṭotpādābhāve
1vyatirek anvayakā atikramaṇ (ullaṁghan) nahīṁ karate, aur jo mr̥ttikākī sthiti hai vahī
kumbhakā sarga aur piṇḍakā saṁhār hai, kyoṁki vyatirekoṁke dvārā 2anvay prakāśit hotā hai .
aur yadi aisā hī (ū par samajhāyā tadanusār) na mānā jāy to aisā siddha hogā ki ‘sarga
anya hai, saṁhār anya hai, sthiti anya hai
.’ (arthāt tīnoṁ pr̥thak haiṁ aisā mānanekā prasaṁg ā
jāyagā .) aisā hone par (kyā doṣ ātā hai, so samajhāte haiṁ) :
keval sarga -śodhak kumbhakī (-vyay aur dhrauvyase bhinna mātra utpād karaneko
jānevāle kumbhakī) 3utpādan kāraṇakā abhāv honese utpatti hī nahīṁ hogī; athavā to
asatkā hī utpād hogā . aur vahān̐, (1) yadi kumbhakī utpatti na hogī to samasta hī
bhāvoṁkī utpatti hī nahīṁ hogī . (arthāt jaise kumbhakī utpatti nahīṁ hogī usīprakār viśvake
kisī bhī dravyameṁ kisī bhī bhāvakā utpād hī nahīṁ hogā,yah doṣ āyagā); athavā
(2) yadi asatkā utpād ho to 4vyom -puṣpa ityādikā bhī utpād hogā, (arthāt śūnyameṁse
bhī padārtha utpanna hone lageṁge,yah doṣ āyagā .)
aur keval vyayārambhak (utpād aur dhrauvyase rahit keval vyay karaneko udyat
mr̥ttikāpiṇḍakā) saṁhārakāraṇakā abhāv honese saṁhār hī nahīṁ hogā; athavā to satkā hī
ucched hogā
. vahān̐, (1) yadi mr̥ttikāpiṇḍakā vyay na hogā to samasta hī bhāvoṁkā saṁhār
1. vyatirek = bhed; ek dūsarerūp na honā vah; ‘yah vah nahīṁ hai’ aise jñānakā nimittabhūt bhinnarūpatva .
2. anvay = ekarūpatā; sādr̥śyatā; ‘yah vahī hai’ aise jñānakā kāraṇabhūt ekarūpatva .
3. utpādanakāraṇ = utpattikā kāraṇ . 4. vyomapuṣpa = ākāśake phū la .

Page 192 of 513
PDF/HTML Page 225 of 546
single page version

sarveṣāmev bhāvānāmasaṁharaṇirev bhavet; saducchede vā saṁvidādīnāmapyucchedaḥ syāt . tathā kevalāṁ
sthitimupagacchantyā mr̥ttikāyā vyatirekākrāntasthityanvayābhāvādasthānirev bhavet, kṣaṇik-
nityatvamev vā . tatra mr̥ttikāyā asthānau sarveṣāmev bhāvānāmasthānirev bhavet; kṣaṇikanityatve
vā cittakṣaṇānāmapi nityatvaṁ syāt . tat uttarottaravyatirekāṇāṁ sargeṇ
pūrvapūrvavyatirekāṇāṁ saṁhāreṇānvayasyāvasthānenāvinābhūtamudyotamānanirvighnatrailakṣaṇyalāṁchanaṁ dravya-
mavaśyamanumantavyam
..100..
mr̥tpiṇḍābhāvasya iv . uppādo vi ya bhaṁgo ṇa viṇā davveṇ attheṇ paramātmarucirūpasamyaktva-
syotpādastadviparītamithyātvasya bhaṅgo vā nāsti . kaṁ vinā . tadubhayādhārabhūtaparamātmarūpadravyapadārthaṁ
vinā . kasmāt . dravyābhāve vyayotpādābhāvānmr̥ttikādravyābhāve ghaṭotpādamr̥tpiṇḍabhaṅgābhāvavaditi . yathā
samyaktvamithyātvaparyāyadvaye parasparasāpekṣamutpādāditrayaṁ darśitaṁ tathā sarvadravyaparyāyeṣu draṣṭavya-
hī na hogā, (arthāt jaise mr̥ttikāpiṇḍakā saṁhār nahīṁ hogā usīprakār viśvake kisī bhī dravyameṁ
kisī bhāvakā saṁhār hī nahīṁ hogā,
yah doṣ āyagā); athavā (2) yadi satkā ucched hogā
to caitanya ityādikā bhī ucched ho jāyagā, (arthāt samasta dravyoṁkā sampūrṇa vināś ho
jāyagā
yah doṣ āyagā .)
aur 1keval sthiti prāpta karaneko jānevālī mr̥ttikākī, vyatirekoṁ sahit sthitikā
anvayakāusase abhāv honese, sthiti hī nahīṁ hogī; athavā to kṣaṇikako hī nityatva ā
jāyagā . vahān̐ (1) yadi mr̥ttikākī sthiti na ho to samasta hī bhāvoṁkī sthiti nahīṁ hogī,
(arthāt yadi miṭṭī dhruv na rahe to miṭṭīkī hī bhān̐ti viśvakā koī bhī dravya dhruv nahīṁ rahegā,
ṭikegā hī nahīṁ yah doṣ āyagā .) athavā (2) yadi kṣaṇikakā nityatva ho to cittake
kṣaṇik -bhāvoṁkā bhī nityatva hogā; (arthāt manakā pratyek vikalpa bhī traikālik dhruv ho
jāy,
yah doṣ āyagā .)
isaliye dravyako 2uttar uttar vyatirekoṁke sargake sāth, pūrva pūrvake vyatirekoṁke saṁhārake
sāth aur anvayake avasthān (dhrauvya)ke sāth avinābhāvavālā, jisako nirvighna (abādhit)
trilakṣaṇatārūp
2lāṁchan prakāśamān hai aisā avaśya sammat karanā ..100..
1. keval sthiti = (utpād aur vyay rahit) akelā dhruvapanā, keval sthitipanā; akelā avasthān .
[anvay vyatirekoṁ sahit hī hotā hai, isaliye dhrauvya utpād -vyayasahit hī hogā, akelā nahīṁ ho
sakatā
. jaise utpād (yā vyay) dravyakā aṁś haisamagra dravya nahīṁ, isaprakār dhrauvya bhī dravyakā aṁś
hai;samagra dravya nahīṁ . ]
2. uttar uttar = bād bādake .
3. lāṁchan = cihna .

Page 193 of 513
PDF/HTML Page 226 of 546
single page version

athotpādādīnāṁ dravyādarthāntaratvaṁ saṁharati
uppādaṭṭhidibhaṁgā vijjaṁte pajjaesu pajjāyā .
davvamhi saṁti ṇiyadaṁ tamhā davvaṁ havadi savvaṁ ..101..
utpādasthitibhaṅgā vidyante paryāyeṣu paryāyāḥ .
dravye hi santi niyataṁ tasmāddravyaṁ bhavati sarvam ..101..
utpādavyayadhrauvyāṇi hi paryāyānālambante, te punaḥ paryāyā dravyamālambante . tataḥ
samastamapyetadekamev dravyaṁ, na punardravyāntaram . dravyaṁ hi tāvatparyāyairālambyate, samudāyinaḥ
samudāyātmakatvāt; pādapavat . yathā hi samudāyī pādapaḥ skandhamūlaśākhāsamudāyātmakaḥ
mityarthaṁḥ ..100.. athotpādavyayadhrauvyāṇi dravyeṇ sah parasparādhārādheyabhāvatvādanvayadravyārthikanayen
dravyamev bhavatītyupadiśatiuppādaṭṭhidibhaṁgā viśuddhajñānadarśanasvabhāvātmatattvanirvikārasvasaṁvedanajñān-
rūpeṇotpādastasminnev kṣaṇe svasaṁvedanajñānavilakṣaṇājñānaparyāyarūpeṇ bhaṅga, tadubhayādhārātmadravyatvā-
vasthārūpeṇ sthitirityuktalakṣaṇāstrayo bhaṅgāḥ kartāraḥ
. vijjaṁte vidyante tiṣṭhanti . keṣu . pajjaesu
pra 25
ab, utpādādikā dravyase arthāntaratvako naṣṭa karate haiṁ; (arthāt yah siddha karate haiṁ ki
utpād -vyay -dhrauvya dravyase pr̥thak padārtha nahīṁ haiṁ) :
anvayārtha :[utpādasthitibhaṅgāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay [paryāyeṣu ] paryāyoṁmeṁ
[vidyante ] vartate haiṁ; [paryāyāḥ ] paryāyeṁ [niyataṁ ] niyamase [dravye hi santi ] dravyameṁ hotī haiṁ,
[tasmāt ] isaliye [sarvaṁ ] vah sab [dravyaṁ bhavati ] dravya hai
..101..
ṭīkā :utpād, vyay aur dhrauvya vāstavameṁ paryāyoṁ kā ālamban karate haiṁ, aur
ve paryāyeṁ dravyakā ālamban karatī haiṁ, (arthāt utpād -vyay -dhrauvya paryāyoṁke āśrayase haiṁ aur
paryāyeṁ dravyake āśrayase haiṁ); isaliye yah sab ek hī dravya hai, dravyāntar nahīṁ
.
pratham to dravya paryāyoṁke dvārā ālambit hai (arthāt paryāyeṁ dravyāśrit haiṁ), kyoṁki
1samudāyī samudāyasvarūp hotā hai; vr̥kṣakī bhān̐ti . jaise samudāyī vr̥kṣa skaṁdh, mūl aur
1. samudāyī = samudāyavān samudāy (samūh) kā banā huā . (dravya samudāyī hai kyoṁki paryāyoṁke
samudāyasvarūp hai .)
utpād tem ja dhrauvya ne saṁhār varte paryaye,
ne paryayo dravye niyamathī, sarva tethī dravya che.
101.

Page 194 of 513
PDF/HTML Page 227 of 546
single page version

skandhamūlaśākhābhirālambit ev pratibhāti, tathā samudāyi dravyaṁ paryāyasamudāyātmakaṁ
paryāyairālambitamev pratibhāti
. paryāyāstūtpādavyayadhrauvyairālambyante, utpādavyayadhrauvyāṇāmaṁś-
dharmatvāt; bījāṁkurapādapatvavat . yathā kilāṁśinaḥ pādapasya bījāṁkurapādapatva-
lakṣaṇāstrayoṁ‘śā bhaṁgotpādadhrauvyalakṣaṇairātmadharmairālambitāḥ samamev pratibhānti, tathāṁśino
dravyasyocchidyamānotpadyamānāvatiṣṭhamānabhāvalakṣaṇāstrayoṁ‘śā bhaṁgotpādadhrauvyalakṣaṇairātmadharmairā-
lambitāḥ samamev pratibhānti
. yadi punabhaṁgotpādadhrauvyāṇi dravyasyaiveṣyante tadā samagramev
viplavate . tathā hibhaṁge tāvat kṣaṇabhaṁgakaṭākṣitānāmekakṣaṇ ev sarvadravyāṇāṁ saṁharaṇād
dravyaśūnyatāvatāraḥ saducchedo vā . utpāde tu pratisamayotpādamudritānāṁ pratyekaṁ dravyāṇā-
samyaktvapūrvakanirvikārasvasaṁvedanajñānaparyāye tāvadutpādastiṣṭhati svasaṁvedanajñānavilakṣaṇājñānaparyāyarūpeṇ
bhaṅgastadubhayādhārātmadravyatvāvasthārūpaparyāyeṇ dhrauvyaṁ cetyuktalakṣaṇasvakīyasvakīyaparyāyeṣu
. pajjāyā
davvamhi saṁti te coktalakṣaṇajñānājñānatadubhayādhārātmadravyatvāvasthārūpaparyāyā hi sphu ṭaṁ dravyaṁ santi . ṇiyadaṁ
śākhāoṁkā samudāyasvarūp honese skaṁdh, mūl aur śākhāoṁse ālambit hī (bhāsit) dikhāī
detā hai, isīprakār samudāyī dravya paryāyoṁkā samudāyasvarūp honese paryāyoṁke dvārā ālambit
hī bhāsit hotā hai
. (arthāt jaise skaṁdh, mūl śākhāyeṁ vr̥kṣāśrit hī haiṁvr̥kṣase bhinna padārtharūp
nahīṁ haiṁ, usīprakār paryāyeṁ dravyāśrit hī haiṁ,dravyase bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ .)
aur paryāyeṁ utpād -vyay -dhrauvyake dvārā ālambit haiṁ (arthāt utpād -vyay -dhrauvya
paryāyāśrit haiṁ ) kyoṁki utpād -vyay -dhrauvya aṁśoṁke dharma haiṁ (-1aṁśīke nahīṁ); bīj, aṁkur
aur vr̥kṣatvakī bhān̐ti . jaise aṁśī -vr̥kṣake bīj aṁkur -vr̥kṣatvasvarūp tīn aṁś, vyay -utpād-
dhrauvyasvarūp nij dharmoṁse ālambit ek sāth hī bhāsit hote haiṁ, usīprakār aṁśī -dravyake,
naṣṭa hotā huā bhāv, utpanna hotā huā bhāv, aur avasthit rahanevālā bhāv;
yah tīnoṁ aṁś
vyay -utpād -dhrauvyasvarūp nijadharmoṁke dvārā ālambit ek sāth hī bhāsit hote haiṁ . kintu
yadi (1) bhaṁg, (2) utpād aur (3) dhrauvyako (aṁśīkā na mānakar) dravyakā hī mānā
jāy to sārā
2viplav ko prāpta hogā . yathā(1) pahale, yadi dravyakā hī bhaṁg mānā jāy
to 3kṣaṇabhaṁgase lakṣit samasta dravyoṁkā ek kṣaṇameṁ hī saṁhār ho jānese dravyaśūnyatā ā jāyagī,
athavā satkā ucched ho jāyagā . (2) yadi dravyakā utpād mānā jāy to samay -samay par
honevāle utpādake dvārā cihnit aise dravyoṁko pratyekako anantatā ā jāyagī . (arthāt samay-
1. aṁśī = aṁśoṁvālā; aṁśoṁṁkā banā huā . (dravya aṁśī hai .)
2. viplav = aṁdhādhuṁdhī = uthalaputhal; ghoṭālā; virodh .
3. kṣaṇ = vināś jinakā lakṣaṇ ho aise .

Page 195 of 513
PDF/HTML Page 228 of 546
single page version

mānantyamasadutpādo vā . dhrauvye tu kramabhuvāṁ bhāvānāmabhāvād dravyasyābhāvaḥ kṣaṇikatvaṁ vā .
at utpādavyayadhrauvyairālambyantāṁ paryāyāḥ paryāyaiśca dravyamālambyantāṁ, yen samastamapyetadekamev
dravyaṁ bhavati
..101..
athotpādādīnāṁ kṣaṇabhedamudasya dravyatvaṁ dyotayati
samavedaṁ khalu davvaṁ saṁbhavaṭhidiṇāsasaṇṇidaṭṭhehiṁ .
ekkamhi cev samaye tamhā davvaṁ khu tattidayaṁ ..102..
niścitaṁ pradeśābhede‘pi svakīyasvakīyasaṁjñālakṣaṇaprayojanādibheden . tamhā davvaṁ havadi savvaṁ yato
niścayādhārādheyabhāven tiṣṭhantyutpādādayastasmātkāraṇādutpādāditrayaṁ svasaṁvedanajñānādiparyāyatrayaṁ cānvay-
samay par honevālā utpād jisakā cihna ho aisā pratyek dravya anaṁt dravyatvako prāpta ho
jāyagā) athavā asatkā utpād ho jāyagā; (3) yadi dravyakā hī dhrauvya mānā jāy to
kramaśaḥ honevāle bhāvoṁke abhāvake kāraṇ dravyakā abhāv āyagā, athavā kṣaṇikapanā hogā
.
isaliye utpād -vyay -dhrauvyake dvārā paryāyeṁ ālambit hoṁ, aur paryāyoṁke dvārā dravya
ālambit ho, ki jisase yah sab ek hī dravya hai .
bhāvārtha :bīj, aṁkur aur vr̥kṣatva, yah vr̥kṣake aṁś haiṁ . bījakā nāś, aṁkurakā
utpād aur vr̥kṣatvakā dhrauvyatīnoṁ ek hī sāth hote haiṁ . isaprakār nāś bījake āśrit hai,
utpād aṁkurake āśrit hai, aur dhrauvya vr̥kṣatvake āśrit hai; nāś, utpād aur dhrauvya bīj
aṁkur aur vr̥kṣatvase bhinna padārtharūp nahīṁ hai
. tathā bīj, aṁkur aur vr̥kṣatva bhī vr̥kṣase bhinna
padārtharūp nahīṁ haiṁ . isaliye yah sab ek vr̥kṣa hī haiṁ . isīprakār naṣṭa hotā huā bhāv, utpanna
hotā huā bhāv aur dhrauvya bhāv sab dravyake aṁś haiṁ . naṣṭa hote huye bhāvakā nāś, utpanna hote
huye bhāvakā utpād aur sthāyī bhāvakā dhrauvya ek hī sāth hai . isaprakār nāś naṣṭa hote bhāvake
āśrit hai, utpād utpanna hote bhāvake āśrit hai aur dhrauvya sthāyī bhāvake āśrit hai . nāś,
utpād aur dhrauvya un bhāvoṁse bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ . aur ve bhāv bhī dravyase bhinna padārtharūp
nahīṁ haiṁ . isaliye yah sab, ek dravya hī haiṁ ..101..
ab, utpādādikā kṣaṇabhed 1nirasta karake ve dravya haiṁ yah samajhāte haiṁ :
1. nirasta karake = dūr karake; naṣṭa karake; khaṇḍit karake; nirākr̥t karake .
utpāddhrauvyavināśasaṁjñit artha sah samavet che
ek ja samayamāṁ dravya niścay, tethī e trik dravya che . 102.

Page 196 of 513
PDF/HTML Page 229 of 546
single page version

samavetaṁ khalu dravyaṁ saṁbhavasthitināśasaṁjñitārthaiḥ .
ekasmin caiv samaye tasmāddravyaṁ khalu tattritayam ..102..
ih hi yo nām vastuno janmakṣaṇaḥ sa janmanaiv vyāptatvāt sthitikṣaṇo nāśakṣaṇaśca
na bhavati; yaśca sthitikṣaṇaḥ sa khalūbhayorantarāladurlalitatvājjanmakṣaṇo nāśakṣaṇaśca na bhavati;
yaśca nāśakṣaṇaḥ sa tūtpadyāvasthāy ca naśyato janmakṣaṇaḥ sthitikṣaṇaśca na bhavati;
ityutpādādīnāṁ vitarkyamāṇaḥ kṣaṇabhedo hr̥dayabhūmimavatarati . avataratyevaṁ yadi dravyamātma-
naivotpadyate ātmanaivāvatiṣṭhate ātmanaiv naśyatītyabhyupagamyate . tattu nābhyupagatam . paryāyāṇā-
dravyārthikanayen sarvaṁ dravyaṁ bhavati . pūrvoktotpādāditrayasya tathaiv svasaṁvedanajñānādiparyāyatrayasya
cānugatākāreṇānvayarūpeṇ yadādhārabhūtaṁ tadanvayadravyaṁ bhaṇyate, tadviṣayo yasya sa bhavatyanvayadravyārthikanayaḥ .
yathedaṁ jñānājñānaparyāyadvaye bhaṅgatrayaṁ vyākhyātaṁ tathāpi sarvadravyaparyāyeṣu yathāsaṁbhavaṁ jñātavyamitya-
bhiprāyaḥ
..101.. athotpādādīnāṁ punarapi prakārāntareṇ dravyeṇ sahābhedaṁ samarthayati samayabhedaṁ ca
nirākarotisamavedaṁ khalu davvaṁ samavetamekībhūtamabhinnaṁ bhavati khalu sphu ṭam . kim . ātmadravyam . kaiḥ
sah . saṁbhavaṭhidiṇāsasaṇṇidaṭṭhehiṁ samyaktvajñānapūrvakaniścalanirvikāranijātmānubhūtilakṣaṇavītarāgacāritra-
paryāyeṇotpādaḥ tathaiv rāgādiparadravyaikatvapariṇatirūpacāritraparyāyeṇ nāśastadubhayādhārātmadravyatvāvasthā-
anvayārtha :[dravyaṁ ] dravya [ekasmin ca ev samaye ] ek hī samayameṁ
[saṁbhavasthitināśasaṁjñitārthaiḥ ] utpād, sthiti aur nāś nāmak 1arthoṁke sāth [khalu ] vāstavameṁ
[samavetaṁ ] 2samavet (ekamek) hai; [tasmāt ] isaliye [tat tritayaṁ ] yah 3tritay [khalu ]
vāstavameṁ [dravyaṁ ] dravya hai ..102..
ṭīkā :(pratham śaṁkā upasthit kī jātī hai :) yahān̐, (viśvameṁ) vastukā
jo janmakṣaṇ hai vah janmase hī vyāpta honese sthitikṣaṇ aur nāśakṣaṇ nahīṁ hai, (-vah
pr̥thak hī hotā hai); jo sthitikṣaṇ ho vah donoṁke antarālameṁ (utpādakṣaṇ aur
nāśakṣaṇake bīc) dr̥rḥatayā rahatā hai, isaliye (vah) janmakṣaṇ aur nāśakṣaṇ nahīṁ hai; aur
jo nāśakṣaṇ hai vah,
vastu utpanna hokar aur sthir rahakar phi ra nāśako prāpta hotī hai
isaliye,janmakṣaṇ aur sthitikṣaṇ nahīṁ hai;isaprakār tarka pūrvak vicār karane par
utpādādikā kṣaṇabhed hr̥dayabhūmimeṁ utaratā hai (arthāt utpād, vyay aur dhrauvyakā samay
1. artha = padārtha (87 vīṁ gāthāmeṁ samajhāyā gayā hai, tadnusār paryāy bhī artha hai .)
2. samavet = samavāyavālā, tādātmyasahit juṛā huvā, ekamek .
3. tritay = tīnakā samudāy . (utpād, vyay aur dhrauvya, in tīnoṁkā samudāy vāstavameṁ dravya hī hai .)

Page 197 of 513
PDF/HTML Page 230 of 546
single page version

mevotpādādayaḥ, kutaḥ kṣaṇabhedaḥ . tathā hiyathā kulāladaṇḍacakracīvarāropyamāṇasaṁskār-
sannidhau ya ev vardhamānasya janmakṣaṇaḥ, sa ev mr̥tpiṇḍasya nāśakṣaṇaḥ, sa ev ca koṭidvayādhi-
rūḍhasya mr̥ttikātvasya sthitikṣaṇaḥ, tathā antaraṁgabahiraṁgasādhanāropyamāṇasaṁskārasannidhau ya
evottaraparyāyasya janmakṣaṇaḥ, sa ev prāktanaparyāyasya nāśakṣaṇaḥ, sa ev ca koṭidvayādhirūḍhasya
dravyatvasya sthitikṣaṇaḥ
. yathā ca vardhamānamr̥tpiṇḍamr̥ttikātveṣu pratyekavartīnyutpādavyayadhrauvyāṇi
trisvabhāvasparśinyāṁ mr̥ttikāyāṁ sāmastyenaikasamay evāvalokyante, tathā uttaraprāktan-
rūpaparyāyeṇ sthitirityuktalakṣaṇasaṁjñitvotpādavyayadhrauvyaiḥ sah . tarhi kiṁ bauddhamatavadbhinnabhinnasamaye trayaṁ
bhaviṣyati . naivam . ekkammi cev samaye aṅgulidravyasya vakraparyāyavatsaṁsārijīvasya maraṇakāle r̥jugativat
kṣīṇakaṣāyacaramasamaye kevalajñānotpattivadayogicaramasamaye mokṣavaccetyekasminsamay ev . tamhā davvaṁ khu
tattidayaṁ yasmātpūrvoktaprakāreṇaikasamaye bhaṅgatrayeṇ pariṇamati tasmātsaṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi pradeśā-
nāmabhedāttrayamapi khu sphu ṭaṁ dravyaṁ bhavati . yathedaṁ cāritrācāritraparyāyadvaye bhaṅgatrayamabheden darśitaṁ tathā
1. koṭi = prakār (miṭṭīpan to piṇḍarūp tathā rāmapātrarūpdonoṁ prakāroṁmeṁ vidyamān hai .)
bhinna -bhinna hotā hai, ek nahīṁ hotā,aisī bāt hr̥dayameṁ jamatī hai .)
(yahān̐ uparokta śaṁkākā samādhān kiyā jātā hai :isaprakār utpādādikā
kṣaṇabhed hr̥dayabhūmimeṁ tabhī utar sakatā hai jab yah mānā jāy ki ‘dravya svayaṁ hī utpanna
hotā hai, svayaṁ hī dhruv rahatā hai aur svayaṁ hī nāśako prāpta hotā hai !’ kintu aisā to
mānā nahīṁ gayā hai; (kyoṁki yah svīkār aur siddha kiyā gayā hai ki) paryāyoṁke hī
utpādādi haiṁ; (tab phi ra) vahān̐ kṣaṇabhed -kahān̐se ho sakatā hai ? yah samajhate haiṁ :
jaise kumhār, daṇḍa, cakra aur ḍorī dvārā āropit kiye jānevāle saṁskārakī
upasthitimeṁ jo rāmapātrakā janmakṣaṇ hotā hai vahī mr̥ttikāpiṇḍakā nāśakṣaṇ hotā hai, aur
vahī donoṁ
1koṭiyoṁmeṁ rahanevālā miṭṭīpanakā sthitikṣaṇ hotā hai; isīprakār antaraṁg aur
bahiraṁg sādhanoṁ dvārā kiye jānevāle saṁskāroṁkī upasthitimeṁ, jo uttar paryāyakā janmakṣaṇ
hotā hai vahī pūrva paryāyakā nāś kṣaṇ hotā hai, aur vahī donoṁ koṭiyoṁmeṁ rahanevāle
dravyatvakā sthitikṣaṇ hotā hai
.
aur jaise rāmapātrameṁ, mr̥ttikāpiṇḍameṁ aur miṭṭīpanameṁ utpād, vyay aur dhrauvya pratyek
rūpameṁ (pratyek pr̥thak pr̥thak) vartate hone par bhī trisvabhāvasparśī mr̥ttikāmeṁ ve sampūrṇatayā
(sabhī ek sāth) ek samayameṁ hī dekhe jāte haiṁ; isīprakār uttar paryāyameṁ, pūrva paryāyameṁ
aur dravyatvameṁ utpād, vyay aur dhrauvya pratyekatayā (ek -ek) pravartamān hone par bhī

Page 198 of 513
PDF/HTML Page 231 of 546
single page version

paryāyadravyatveṣu pratyekavartīnyapyutpādavyayadhrauvyāṇi trisvabhāvasparśini dravye sāmastyenaik-
samay evāvalokyante
. yathaiv ca vardhamānapiṇḍamr̥ttikātvavartīnyutpādavyayadhrauvyāṇi mr̥ttikaiv,
na vastvantaraṁ; tathaivottaraprāktanaparyāyadravyatvavartīnyapyutpādavyayadhrauvyāṇi dravyamev, na khalva-
rthāntaram
..102..
ath dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇyanekadravyaparyāyadvāreṇ cintayati
pāḍubbhavadi ya aṇṇo pajjāo pajjao vayadi aṇṇo .
davvassa taṁ pi davvaṁ ṇev paṇaṭṭhaṁ ṇa uppaṇṇaṁ ..103..
prādurbhavati cānyaḥ paryāyaḥ paryāyo vyeti anyaḥ .
dravyasya tadapi dravyaṁ naiv praṇaṣṭaṁ notpannam ..103..
sarvadravyaparyāyeṣvavaboddhavyamityarthaḥ ..102.. evamutpādavyayadhrauvyarūpalakṣaṇavyākhyānamukhyatayā gāthā-
trayeṇ tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath dravyaparyāyeṇotpādavyayadhrauvyāṇi darśayatipāḍubbhavadi ya prādurbhavati ca
jāyate . aṇṇo anyaḥ kaścidapūrvānantajñānasukhādiguṇāspadabhūtaḥ śāśvatikaḥ . sa kaḥ . pajjāo
1trisvabhāvasparśī dravyameṁ ve saṁpūrṇatayā (tīnoṁ ekasāth) ek samayameṁ hī dekhe jāte haiṁ .
aur jaise rāmapātra, mr̥ttikāpiṇḍa tathā miṭṭīpanameṁ pravartamān utpād, vyay aur dhrauvya
miṭṭī hī haiṁ, anya vastu nahīṁ; usīprakār uttar paryāy, pūrva paryāy, aur dravyatvameṁ pravartamān
utpād, vyay aur dhrauvya dravya hī haiṁ, anya padārtha nahīṁ
..102..
ab, dravyake utpād -vyay -dhrauvyako 2anekadravyaparyāy dvārā vicārate haiṁ :
anvayārtha :[dravyasya ] dravyakī [anyaḥ paryāyaḥ ] anya paryāy [prādurbhavati ]
utpanna hotī hai [ca ] aur [anyaḥ paryāyaḥ ] koī anya paryāy [vyeti ] naṣṭa hotī hai;
[tadapi ] phi ra bhī [dravyaṁ ] dravya [praṇaṣṭaṁ na ev ] na to naṣṭa hai, [utpannaṁ na ] na utpanna hai (-
vah dhruv hai
.)..103..
1. trisvabhāvasparśī = tīnoṁ svabhāvoṁko sparśa karanevālā . (dravya utpād, vyay aur dhrauvyain tīnoṁ
svabhāvoṁko dhāraṇ karatā hai .)
2. anekadravyaparyāy = ekase adhik dravyoṁke saṁyogase honevālī paryāy .
upaje daravano anya paryay, anya ko viṇase vaḷī,
paṇ dravya to nathī naṣṭa ke utpanna dravya nathī tahīṁ
. 103.

Page 199 of 513
PDF/HTML Page 232 of 546
single page version

ih hi yathā kilaikastryaṇukaḥ samānajātīyo‘nekadravyaparyāyo vinaśyatyanyaścaturaṇukaḥ
prajāyate, te tu trayaścatvāro vā pudgalā avinaṣṭānutpannā evāvatiṣṭhante, tathā sarve‘pi
samānajātīyā dravyaparyāyā vinaśyanti prajāyante ca, samānajātīni dravyāṇi tvavinaṣṭānu-
tpannānyevāvatiṣṭhante
. yathā caiko manuṣyatvalakṣaṇo‘samānajātīyo dravyaparyāyo vinaśyatyanya-
stridaśatvalakṣaṇaḥ prajāyate, tau ca jīvapudgalau avinaṣṭānutpannāvevāvatiṣṭhete, tathā
sarve‘pyasamānajātīyā dravyaparyāyā vinaśyanti prajāyante ca, asamānajātīni dravyāṇi
tvavinaṣṭānutpannānyevāvatiṣṭhante
. evamātmanā dhruvāṇi dravyaparyāyadvāreṇotpādavyayībhūtānyutpād-
vyayadhrauvyāṇi dravyāṇi bhavanti ..103..
paramātmāvāptirūpaḥ svabhāvadravyaparyāyaḥ . pajjao vayadi aṇṇo paryāyo vyeti vinaśyati . kathaṁbhūtaḥ . anyaḥ
pūrvoktamokṣaparyāyādbhinno niścayaratnatrayātmakanirvikalpasamādhirūpasyaiv mokṣaparyāyasyopādānakāraṇabhūtaḥ .
kasya saṁbandhī paryāyaḥ . davvassa paramātmadravyasya . taṁ pi davvaṁ tadapi paramātmadravyaṁ ṇev paṇaṭṭhaṁ ṇa uppaṇṇaṁ
śuddhadravyārthikanayen naiv naṣṭaṁ na cotpannam . athavā saṁsārijīvāpekṣayā devādirūpo vibhāvadravyaparyāyo
jāyate manuṣyādirūpo vinaśyati tadev jīvadravyaṁ niścayen na cotpannaṁ na ca vinaṣṭaṁ, pudgaladravyaṁ vā
dvayaṇukādiska ndharūpasvajātīyavibhāvadravyaparyāyāṇāṁ vināśotpāde‘pi niścayen na cotpannaṁ na ca

vinaṣṭamiti
. tataḥ sthitaṁ yataḥ kāraṇādutpādavyayadhrauvyarūpeṇ dravyaparyāyāṇāṁ vināśotpāde‘pi dravyasya
ṭīkā :yahān̐ (viśvameṁ) jaise ek tri -aṇuk samānajātīy anek dravyaparyāy vinaṣṭa
hotī hai aur dūsarī 1caturaṇuk (samānajātīy anek dravyaparyāy) utpanna hotī hai; parantu ve tīn
yā cār pudgal (paramāṇu) to avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ (dhruv haiṁ ); isīprakār sabhī
samānajātīy dravyaparyāyeṁ vinaṣṭa hotī haiṁ aur utpanna hotī haiṁ, kintu samānajātīy dravya to
avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ (-dhruv haiṁ )
.
aur, jaise ek manuṣyatvasvarūp asamānajātīy dravya -paryāy vinaṣṭa hotī hai aur dūsarī
devatvasvarūp (asamānajātīy dravyaparyāy) utpanna hotī hai, parantu vah jīv aur pudgal to
avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ, isīprakār sabhī asamānajātīy dravya -paryāyeṁ vinaṣṭa ho jātī
haiṁ aur utpanna hotī haiṁ, parantu asamānajātīy dravya to avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ
.
is prakār apanese (2dravyarūpase) dhruv aur dravyaparyāyoṁ dvārā utpād -vyayarūp aise
dravya utpād -vyay -dhrauvya haiṁ ..103..
1. caturaṇuk = cār aṇuoṁkā (paramāṇuoṁkā) banā huā skaṁdh .
2. ‘dravya’ śabda mukhyatayā do arthoṁmeṁ prayukta hotā hai : (1) ek to sāmānyaviśeṣake piṇḍako arthāt
vastuko dravya kahā jātā hai; jaise‘dravya utpād -vyay -dhrauvyasvarūp hai’; (2) dūsarevastuke sāmānya
aṁśako bhī dravya kahā jātā hai; jaise‘dravyārthik nay’ arthāt sāmānyāṁśagrāhī nay . jahān̐ jo artha ghaṭit
hotā ho vahān̐ vah artha samajhanā cāhiye .

Page 200 of 513
PDF/HTML Page 233 of 546
single page version

ath dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇyekadravyaparyāyadvāreṇ cintayati
pariṇamadi sayaṁ davvaṁ guṇado ya guṇaṁtaraṁ sadavisiṭṭhaṁ .
tamhā guṇapajjāyā bhaṇiyā puṇ davvamev tti ..104..
pariṇamati svayaṁ dravyaṁ guṇataśca guṇāntaraṁ sadaviśiṣṭam .
tasmādguṇaparyāyā bhaṇitāḥ punaḥ dravyameveti ..104..
ekadravyaparyāyā hi guṇaparyāyāḥ, guṇaparyāyāṇāmekadravyatvāt . ekadravyatvaṁ hi
teṣāṁ sahakāraphalavat . yathā kil sahakāraphalaṁ svayamev haritabhāvāt pāṇḍubhāvaṁ pariṇam-
tpūrvottarapravr̥ttaharitāpāṇḍubhāvābhyāmanubhūtātmasattākaṁ haritapāṇḍubhāvābhyāṁ samamaviśiṣṭasattāk-
vināśo nāsti, tataḥ kāraṇāddravyaparyāyā api dravyalakṣaṇaṁ bhavantītyabhiprāyaḥ ..103.. ath
dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇi guṇaparyāyamukhyatven pratipādayatipariṇamadi sayaṁ davvaṁ pariṇamati svayaṁ
svayamevopādānakāraṇabhūtaṁ jīvadravyaṁ kartr̥ . kaṁ pariṇamati . guṇado ya guṇaṁtaraṁ niruparāgasvasaṁvedanajñān-
ab, dravyake utpād -vyay -dhrauvya ekadravyaparyāy dvārā vicārate haiṁ :
anvayārtha :[sadaviśiṣṭaṁ ] sattāpekṣāse aviśiṣṭarūpase, [dravyaṁ svayaṁ ] dravya svayaṁ
hī [guṇataḥ ca guṇāntaraṁ ] guṇase guṇāntararūp [pariṇamate ] pariṇamit hotā hai, arthāt dravya svayaṁ
hī ek guṇaparyāyameṁse anya guṇaparyāyarūp pariṇamit hotā hai, aur usakī sattā guṇaparyāyoṁkī
sattāke sāth aviśiṣṭa
abhinnaek hī rahatī hai), [tasmāt punaḥ ] aur unase
[guṇaparyāyāḥ] guṇaparyāyeṁ [dravyam ev iti bhaṇitāḥ ] dravya hī kahī gaī haiṁ ..104..
ṭīkā :guṇaparyāyeṁ ek dravyaparyāyeṁ haiṁ, kyoṁki guṇaparyāyoṁko ek dravyapanā hai,
(arthāt guṇaparyāyeṁ ekadravyakī paryāyeṁ haiṁ, kyoṁki ve ek hī dravya haiṁbhinna -bhinna dravya
nahīṁ .) unakā ekadravyatva āmraphalakī bhān̐ti hai . jaiseāmraphal svayaṁ hī haritabhāvameṁse
pītabhāvarūp pariṇamit hotā huā, pratham aur paścāt pravartamān haritabhāv aur pītabhāvake
dvārā apanī sattākā anubhav karatā hai, isaliye haritabhāv aur pītabhāvake sāth
1aviśiṣṭa
sattva svayaṁ darav guṇathī guṇāṁtar pariṇame,
tethī vaḷī dravya ja kahyā che sarvaguṇaparyāyane. 104.
1. aviśiṣṭa sattāvālā = abhinna sattāvālā; ek sattāvālā; (āmakī sattā hare aur pīle bhāvakī sattāse
abhinna hai, isaliye ām aur haritabhāv tathā pītabhāv ek hī vastu haiṁ, bhinna nahīṁ .)

Page 201 of 513
PDF/HTML Page 234 of 546
single page version

tayaikamev vastu, na vastvantaraṁ, tathā dravyaṁ svayamev pūrvāvasthāvasthitaguṇāduttarāvasthāvasthit-
guṇaṁ pariṇamatpūrvottarāvasthāvasthitaguṇābhyāṁ tābhyāmanubhūtātmasattākaṁ pūrvottarāvasthāvasthit-
guṇābhyāṁ samamaviśiṣṭasattākatayaikamev dravyaṁ, na dravyāntaram
. yathaiv cotpadyamānaṁ pāṇḍubhāven
vyayamānaṁ haritabhāvenāvatiṣṭhamānaṁ sahakāraphalatvenotpādavyayadhrauvyāṇyekavastuparyāyadvāreṇ
sahakāraphalaṁ, tathaivotpadyamānamuttarāvasthāvasthitaguṇen vyayamānaṁ pūrvāvasthāvasthitaguṇenāvatiṣṭhamānaṁ
dravyatvaguṇenotpādavyayadhrauvyāṇyekadravyaparyāyadvāreṇ dravyaṁ bhavati
..104..
guṇāt kevalajñānotpattibījabhūtātsakāśātsakalavimalakevalajñānaguṇāntaram . kathaṁbhūtaṁ satpariṇamati .
sadavisiṭṭhaṁ svakīyasvarūpatvāccidrūpāstitvādaviśiṣṭamabhinnam . tamhā guṇapajjāyā bhaṇiyā puṇ davvamev tti
tasmāt kāraṇānna kevalaṁ pūrvasūtroditāḥ dravyaparyāyāḥ dravyaṁ bhavanti, guṇarūpaparyāyā guṇaparyāyā bhaṇyante
te‘pi dravyamev bhavanti
. athavā saṁsārijīvadravyaṁ matismr̥tyādivibhāvaguṇaṁ tyaktvā śrutajñānādi-
pra. 26
sattāvālā honese ek hī vastu hai, anya vastu nahīṁ; isīprakār dravya svayaṁ hī 1pūrva
avasthāmeṁ avasthit guṇameṁse uttar avasthāmeṁ avasthit guṇarūp pariṇamit hotā huā, pūrva
aur uttar avasthāmeṁ avasthit un guṇoṁke dvārā apanī sattākā anubhav karatā hai,
isaliye pūrva aur uttar avasthāmeṁ avasthit guṇoṁke sāth avaśiṣṭa sattāvālā honese ek
hī dravya hai, dravyāntar nahīṁ
.
(āmake dr̥ṣṭāntakī bhān̐ti, dravya svayaṁ hī guṇakī pūrva paryāyameṁse uttaraparyāyarūp
pariṇamit hotā huā, pūrva aur uttar guṇaparyāyoṁke dvārā apane astitvakā anubhav karatā
hai, isaliye pūrva aur uttar guṇaparyāyoṁke sāth abhinna astitva honese ek hī dravya hai
dravyāntar nahīṁ; arthāt ve ve guṇaparyāyeṁ aur dravya ek hī dravyarūp haiṁ, bhinna -bhinna dravya
nahīṁ haiṁ
.)
aur, jaise pītabhāvase utpanna hotā haritabhāvase naṣṭa hotā aur āmraphalarūpase sthir
rahatā honese āmraphal ek vastukī paryāyoṁ dvārā utpād -vyay -dhrauvya hai, usīprakār uttar
avasthāmeṁ avasthit guṇase utpanna, pūrva avasthāmeṁ avasthit guṇase naṣṭa aur dravyatva guṇase
sthir honese, dravya ekadravyaparyāyake dvārā utpād -vyay -dhrauvya hai
.
bhāvārtha :isase pūrvakī gāthāmeṁ dravyaparyāyake dvārā (anek dravyaparyāyoṁke dvārā)
dravyake utpād -vyay -dhrauvya batāye gaye the . is gāthāmeṁ guṇaparyāyake dvārā (ek-
dravyaparyāyake dvārā) dravyake utpād -vyay -dhrauvya batāye gaye haiṁ ..104..
1. pūrva avasthāmeṁ avāsthit guṇ = pahalekī avasthāmeṁ rahā huā guṇ; guṇakī pūrva paryāy; pūrva guṇaparyāya.

Page 202 of 513
PDF/HTML Page 235 of 546
single page version

ath sattādravyayoranarthāntaratve yuktimupanyasyati
ṇa havadi jadi saddavvaṁ asaddhuvaṁ havadi taṁ kadhaṁ davvaṁ .
havadi puṇo aṇṇaṁ vā tamhā davvaṁ sayaṁ sattā ..105..
na bhavati yadi saddravyamasaddhruvaṁ bhavati tatkathaṁ dravyam .
bhavati punaranyadvā tasmāddravyaṁ svayaṁ sattā ..105..
yadi hi dravyaṁ svarūpat ev sanna syāttadā dvitayī gatiḥ asadvā bhavati, sattātaḥ
pr̥thagvā bhavati . tatrāsadbhavad dhrrauvyasyāsaṁbhavādātmānamadhārayad dravyamevāstaṁ gacchet; sattātaḥ
vibhāvaguṇāntaraṁ pariṇamati, pudgaladravyaṁ vā pūrvoktaśuklavarṇādiguṇaṁ tyaktvā raktādiguṇāntaraṁ pariṇamati,
haritaguṇaṁ tyaktvā pāṇḍuraguṇāntaramāmraphalamiveti bhāvārthaḥ
..104.. evaṁ svabhāvavibhāvarūpā dravyaparyāyā
guṇaparyāyāśca nayavibhāgen dravyalakṣaṇaṁ bhavanti iti kathanamukhyatayā gāthādvayen caturthasthalaṁ gatam . ath
ab, sattā aur dravya arthāntar (bhinna padārtha, anya padārtha) nahīṁ honeke sambandhameṁ yukti
upasthit karate haiṁ :
anvayārtha :[yadi ] yadi [dravyaṁ ] dravya [sat na bhavati ] (svarūpase hī) sat
na ho to(1) [dhruvaṁ asat bhavati ] niścayase vah asat hogā; [tat kathaṁ dravyaṁ ] (jo asat
hogā) vah dravya kaise ho sakatā hai ? [punaḥ vā ] athavā (yadi asat na ho) to (2) [anyat
bhavati ]
vah sattāse anya (pr̥thak) ho ! (so bhī kaise ho sakatā hai ?) [tasmāt ] isaliye
[dravyaṁ svayaṁ ] dravya svayaṁ hī [sattā ] hai
..105..
ṭīkā :yadi dravya svarūpase hī 1sat na ho to dūsarī gati yah ho ki vah
(1) 2asat hogā, athavā (2) sattāse pr̥thak hogā . vahān̐, (1) yadi vah asat hogā to,
dhrauvyake asaṁbhavake kāraṇ svayaṁ sthir na hotā huā dravyakā hī 3asta ho jāyagā; aur
1. sat = maujūd .
2. asat = nahīṁ maujūd aisā .
3. asta = naṣṭa . [jo asat ho usakā ṭikanā -maujūd rahanā kaisā ? isaliye dravyako asat mānanese,
dravyake abhāvakā prasaṁg ātā hai arthāt dravya hī siddha nahīṁ hotā . ]
jo dravya hoy na sat, ṭhare ja asat, bane kyam dravya e ?
vā bhinna ṭharatuṁ sattvathī ! tethī svayaṁ te sattva che. 105.

Page 203 of 513
PDF/HTML Page 236 of 546
single page version

pr̥thagbhavatsattāmantareṇātmānaṁ dhārayattāvanmātraprayojanāṁ sattāmevāstaṁ gamayet . svarūpatastu-
sadbhavad dhrrauvyasya saṁbhavādātmānaṁ dhārayaddravyamudgacchet; sattāto‘pr̥thagbhūtvā cātmānaṁ dhārayattā-
vanmātraprayojanāṁ sattāmudgamayet . tataḥ svayamev dravyaṁ sattvenābhyupagantavyaṁ, bhāvabhāv-
vatorapr̥thaktvenānanyatvāt ..105..
sattādravyayorabhedaviṣaye punarapi prakārāntareṇ yuktiṁ darśayatiṇa havadi jadi saddavvaṁ paramacaitanyaprakāśarūpeṇ
svarūpeṇ svarūpasattāstitvaguṇen yadi cet sanna bhavati . kiṁ kartr̥ . paramātmadravyaṁ . tadā asaddhuvaṁ hodi
asadavidyamānaṁ bhavati dhruvaṁ niścitam . avidyamānaṁ sat taṁ kadhaṁ davvaṁ tatparamātmadravyaṁ kathaṁ bhavati, kiṁtu
naiv . sa ca pratyakṣavirodhaḥ . kasmāt . svasaṁvedanajñānen gamyamānatvāt . athāvicāritaramaṇīyanyāyen
sattāguṇābhāve‘pyastīti cet, tatra vicāryateyadi kevalajñānadarśanaguṇāvinābhūtasvakīyasvarūpāsti-
tvātpr̥thagbhūtā tiṣṭhati tadā svarūpāstitvaṁ nāsti, svarūpāstitvābhāve dravyamapi nāsti . athavā
svakīyasvarūpāstitvātsaṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi pradeśarūpeṇābhinnaṁ tiṣṭhati tadā saṁmatamev . atrāvasare
saugatamatānusārī kaścidāhsiddhaparyāyasattārūpeṇ śuddhātmadravyamupacāreṇāsti, na ca mukhyavr̥ttyeti .
parihāramāhsiddhaparyāyopādānakāraṇabhūtaparamātmadravyābhāve siddhaparyāyasattaiv na saṁbhavati, vr̥kṣābhāve
phalamiv . atra prastāve naiyāyikamatānusārī kaścidāhhavadi puṇo aṇṇaṁ vā tatparamātmadravyaṁ bhavati
punaḥ kiṁtu sattāyāḥ sakāśādanyadbhinnaṁ bhavati paścātsattāsamavāyātsadbhavati . ācāryāḥ parihāramāhuḥ
sattāsamavāyātpūrvaṁ dravyaṁ sadasadvā, yadi sattadā sattāsamavāyo vr̥thā, pūrvamevāstitvaṁ tiṣṭhati; athāsattarhi
(2) yadi sattāse pr̥thak ho to sattāke binā bhī svayaṁ rahatā huā, itanā hī mātra jisakā
prayojan hai aisī
1sattāko hī asta kar degā .
kintu yadi dravya svarūpase hī sat ho to(1) dhrauvyake sadbhāvake kāraṇ svayaṁ sthir
rahatā huā, dravya udit hotā hai, (arthāt siddha hotā hai); aur (2) sattāse apr̥thak rahakar
svayaṁ sthir (-vidyamān) rahatā huā, itanā hī mātra jisakā prayojan hai aisī sattāko udit
(siddha) karatā hai
.
isaliye dravya svayaṁ hī sattva (sattā) hai aisā svīkār karanā cāhiye, kyoṁki bhāv
aur 2bhāvavānkā apr̥thaktva dvārā ananyatva hai ..105..
1. sattākā kārya itanā hī hai ki vah dravyako vidyamān rakhe . yadi dravya sattāse bhinna rahakar bhī
sthir rahe to phi ra sattākā prayojan hī nahīṁ rahatā, arthāt sattāke abhāvakā prasaṁg ā jāyagā .
2. bhāvavān = bhāvavālā . [dravya bhāvavālā hai aur sattā usakā bhāv hai . ve apr̥thak haiṁ, is apekṣāse
ananya haiṁ . pr̥thaktva aur anyatvakā bhed jis apekṣāse hai us apekṣāko lekar viśeṣārtha āgāmī
gāthāmeṁ kaheṁge, unheṁ yahān̐ nahīṁ lagānā cāhiye, kintu yahān̐ ananyatvako apr̥thaktvake arthameṁ hī
samajhanā cāhiye
. ]

Page 204 of 513
PDF/HTML Page 237 of 546
single page version

ath pr̥thaktvānyatvalakṣaṇamunmudrayati
pavibhattapadesattaṁ pudhattamidi sāsaṇaṁ hi vīrassa .
aṇṇattamatabbhāvo ṇa tabbhavaṁ hodi kadhamegaṁ ..106..
pravibhaktapradeśatvaṁ pr̥thaktvamiti śāsanaṁ hi vīrasya .
anyatvamatadbhāvo na tadbhavat bhavati kathamekam ..106..
pravibhaktapradeśatvaṁ hi pr̥thaktvasya lakṣaṇam . tattu sattādravyayorna saṁbhāvyate, guṇaguṇinoḥ
pravibhaktapradeśatvābhāvāt, śuklottarīyavat . tathā hiyathā ya ev śuklasya guṇasya pradeśāsta
khapuṣpavadavidyamānadravyeṇ sah kathaṁ sattā samavāyaṁ karoti, karotīti cettarhi khapuṣpeṇāpi sah sattā kartr̥
samavāyaṁ karotu, na ca tathā
. tamhā davvaṁ sayaṁ sattā tasmādabhedanayen śuddhacaitanyasvarūpasattaiv paramātmadravyaṁ
bhavatīti . yathedaṁ paramātmadravyeṇ sah śuddhacetanāsattāyā abhedavyākhyānaṁ kr̥taṁ tathā sarveṣāṁ
cetanācetanadravyāṇāṁ svakīyasvakīyasattayā sahābhedavyākhyānaṁ kartavyamityabhiprāyaḥ ..105..
ath pr̥thaktvalakṣaṇaṁ kimanyatvalakṣaṇaṁ ca kimiti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ dadātipavibhattapadesattaṁ
pudhattaṁ pr̥thaktvaṁ bhavati pr̥thaktvābhidhāno bhedo bhavati . kiṁviśiṣṭam . prakarṣeṇ vibhaktapradeśatvaṁ
bhinnapradeśatvam . kiṁvat . daṇḍadaṇḍivat . itthaṁbhūtaṁ pr̥thaktvaṁ śuddhātmadravyaśuddhasattāguṇayorna ghaṭate .
ab, pr̥thaktvakā aur anyatvakā lakṣaṇ spaṣṭa karate haiṁ :
anvayārtha :[pravibhaktapradeśatvaṁ ] vibhaktapradeśatva vah [pr̥thaktvaṁ ] pr̥thaktva hai,
[iti hi ] aisā [vīrasya śāsanaṁ ] vīrakā upadeś hai . [atadbhāvaḥ ] atadbhāv (usarūp na
honā) vah [anyatva ] anyatva hai . [na tat bhavat ] jo usarūp na ho [kathaṁ ekam bhavati ]
vah ek kaise ho sakatā hai ? (kathaṁcit sattā dravyarūp nahīṁ hai aur dravya sattārūp nahīṁ hai,
isaliye ve ek nahīṁ haiṁ
.)..106..
ṭīkā :vibhakta pradeśatva (bhinna pradeśatva) pr̥thaktvakā lakṣaṇ hai . vah to sattā
aur dravyameṁ sambhav nahīṁ hai, kyoṁki guṇ aur guṇīmeṁ vibhaktapradeśatvakā abhāv hotā hai
śuklatva aur vastrakī bhān̐ti . vah isaprakār hai ki jaisejo śuklatvakeguṇakepradeś haiṁ ve
jin vīrano upadeś empr̥thaktva bhinnapradeśatā,
anyatva jāṇ atatpaṇuṁ; nahi te - paṇe te ek kyāṁ ? 106.

Page 205 of 513
PDF/HTML Page 238 of 546
single page version

evottarīyasya guṇin iti tayorna pradeśavibhāgaḥ, tathā ya ev sattāyā guṇasya pradeśāsta ev
dravyasya guṇin iti tayorna pradeśavibhāgaḥ
. evamapi tayoranyatvamasti tallakṣaṇasadbhāvāt .
atadbhāvo hyanyatvasya lakṣaṇaṁ, tattu sattādravyayorvidyat ev, guṇaguṇinostadbhāvasyābhāvāt,
śuklottarīyavadev . tathā hiyathā yaḥ kilaikacakṣurindriyaviṣayamāpadyamānaḥ samastetarendriy-
grāmagocaramatikrāntaḥ śuklo guṇo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrāmagocarībhūtamuttarīyaṁ bhavati,
yacca kilākhilendriyagrāmagocarībhūtamuttarīyaṁ bhavati, na khalu sa ekacakṣurindriyaviṣayamāpadyamānaḥ
samastetarendriyagrāmagocaramatikrāntaḥ śuklo guṇo bhavatīti tayostadbhāvasyābhāvaḥ; tathā yā
kasmāddhetoḥ . bhinnapradeśābhāvāt . ka yoriv . śuklavastraśuklaguṇayoriv . idi sāsaṇaṁ hi vīrassa iti
śāsanamupadeś ājñeti . kasya . vīrasya vīrābhidhānāntimatīrthaṁkaraparamadevasya . aṇṇattaṁ tathāpi
pradeśābhede‘pi muktātmadravyaśuddhasattāguṇayoranyatvaṁ bhinnatvaṁ bhavati . kathaṁbhūtam . atabbhāvo atadbhāvarūpaṁ
saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedasvabhāvam . yathā pradeśarūpeṇābhedastathā saṁjñādilakṣaṇarūpeṇāpyabhedo bhavatu, ko
doṣ iti cet . naivam . ṇa tabbhavaṁ hodi tanmuktātmadravyaṁ śuddhātmasattāguṇen sah pradeśābhede‘pi
1. atadbhāv = (kathaṁcit) usakā na honā; (kathaṁcit) usarūp na honā (kathaṁcit) atadrūpatā . dravya
kathaṁcit sattāsvarūpase nahīṁ hai aur sattā kathaṁcit dravyarūpase nahīṁ hai, isaliye unake atadbhāv hai .
2. tadbhāv = usakā honā, usarūp honā, tadrūpatā .
3. sattā dravyake āśrayase rahatī hai, dravyako kisīkā āśray nahīṁ hai . [jaise ghaṛemeṁ ghī rahatā hai, usīprakār
dravyameṁ sattā nahīṁ rahatī (kyoṁki ghaṛemeṁ aur ghīmeṁ to pradeśabhed hai) kintu jaise āmameṁ varṇa gaṁdhādi haiṁ
usīprakār dravyameṁ sattā hai
. ]
hī vastrakeguṇīkehaiṁ, isaliye unameṁ pradeśabhed nahīṁ hai; isīprakār jo sattākeguṇakepradeś
haiṁ ve hī dravyakeguṇīkehaiṁ, isaliye unameṁ pradeśabhed nahīṁ hai .
aisā hone par bhī unameṁ (-sattā aur dravyameṁ) anyatva hai, kyoṁki (unameṁ) anyatvake
lakṣaṇakā sadbhāv hai . 1atadbhāv anyatvakā lakṣaṇ hai . vah to sattā aur dravyake hai hī,
kyoṁki guṇ aur guṇīke 2tadbhāvakā abhāv hotā haiśuklatva aur vastrakī bhān̐ti . vah
is prakār hai ki :jaise ek cakṣuindriyake viṣayameṁ ānevālā aur anya sab indriyoṁke
samūhako gocar na honevālā śuklatva guṇ hai vah samasta indriy samūhako gocar honevālā aisā
vastra nahīṁ hai; aur jo samasta indriyasamūhako gocar honevālā vastra hai vah ek cakṣuindriyake
viṣayameṁ ānevālā tathā anya samasta indriyoṁke samūhako gocar na honevālā aisā śuklatva
guṇ nahīṁ hai, isaliye unake tadbhāvakā abhāv hai; isīprakār,
3kisīke āśray rahanevālī,

Page 206 of 513
PDF/HTML Page 239 of 546
single page version

kilāśritya vartinī nirguṇaikaguṇasamuditā viśeṣaṇaṁ vidhāyikā vr̥ttisvarūpā ca sattā bhavati,
na khalu tadanāśritya varti guṇavadanekaguṇasamuditaṁ viśeṣyaṁ vidhīyamānaṁ vr̥ttimatsvarūpaṁ ca dravyaṁ
bhavati; yattu kilānāśritya varti guṇavadanekaguṇasamuditaṁ viśeṣyaṁ vidhīyamānaṁ vr̥ttimatsvarūpaṁ ca
dravyaṁ bhavati, na khalu sāśritya vartinī nirguṇaikaguṇasamuditā viśeṣaṇaṁ vidhāyikā vr̥ttisvarūpā
ca sattā bhavatīti tayostadbhāvasyābhāvaḥ
. at ev ca sattādravyayoḥ kathaṁcidanarthāntaratve‘pi
saṁjñādirūpeṇ tanmayaṁ na bhavati . kadhamegaṁ tanmayatvaṁ hi kilaikatvalakṣaṇaṁ . saṁjñādirūpeṇ tanmayatvābhāve
kathamekatvaṁ, kiṁtu nānātvamev . yathedaṁ muktātmadravye pradeśābhede‘pi saṁjñādirūpeṇ nānātvaṁ kathitaṁ tathaiv
1nirguṇ, ek guṇakī banī huī, 2viśeṣaṇ 3vidhāyak aur 4vr̥ttisvarūp jo sattā hai vah
kisīke āśrayake binā rahanevālā, guṇavālā, anek guṇoṁse nirmit, 5viśeṣya, 6vidhīyamān
aur 7vr̥ttimānasvarūp aisā dravya nahīṁ hai, tathā jo kisīke āśrayake binā rahanevālā,
guṇavālā, anek guṇoṁse nirmit, viśeṣya, vidhīyamān aur vr̥ttimānasvarūp aisā dravya hai vah
kisīke āśrit rahanevālī, nirguṇ, ek guṇase nirmit, viśeṣaṇ, vidhāyak aur vr̥ttisvarūp
aisī sattā nahīṁ hai, isaliye unake tadbhāvakā abhāv hai
. aisā honese hī, yadyapi, sattā aur
dravyake kathaṁcit anarthāntaratva (-abhinnapadārthatva, ananyapadārthatva) hai tathāpi unake sarvathā
1. nirguṇ = guṇarahit [sattā nirguṇ hai, dravya guṇavālā hai . jaise ām varṇa, gaṁdh sparśādi guṇayukta hai, kintu
varṇaguṇ kahīṁ gaṁdh, sparśa yā anya kisī guṇavālā nahīṁ hai, kyoṁki na to varṇa sūṁghā jātā hai aur na
sparśa kiyā jātā hai
. aur jaise ātmā jñānaguṇavālā, vīryaguṇavālā ityādi hai, parantu jñānaguṇ kahīṁ
vīryaguṇavālā yā anya kisī guṇavālā nahīṁ hai; isīprakār dravya ananta guṇoṁvālā hai, parantu sattā guṇavālī
nahīṁ hai
. (yahān̐, jaise daṇḍī daṇḍavālā hai usīprakār dravyako guṇavālā nahīṁ samajhanā cāhiye; kyoṁki daṇḍī
aur daṇḍameṁ pradeśabhed hai, kintu dravya aur guṇ abhinnapradeśī haiṁ . ]
2. viśeṣaṇ = viśeṣatā; lakṣaṇ; bhedak dharma .3. vidhāyak = vidhān karanevālā; racayitā .
4. vr̥tti = honā, astitva, utpād -vyay -dhrauvya .
5. viśeṣya = viśeṣatāko dhāraṇ karanevālā padārtha; lakṣya; bhedya padārthadharmī . [jaise miṭhās, saphe dī,
sacikkaṇatā ādi miśrīke viśeṣ guṇ haiṁ, aur miśrī in viśeṣ guṇoṁse viśeṣit hotī huī arthāt un
viśeṣatāoṁse jñāt hotī huī, un bhedoṁse bhedit hotī huī ek padārtha hai; aur jaise jñān, darśan, cāritra,
vīrya ityādi ātmāke viśeṣaṇ hai aur ātmā un viśeṣaṇoṁse viśeṣit hotā huā (lakṣit, bhedit,
pahacānā jātā huā) padārtha hai, usīprakār sattā viśeṣaṇ hai aur dravya viśeṣya hai
. (yahān̐ yah nahīṁ bhūlanā
cāhiye ki viśeṣya aur viśeṣaṇoṁke pradeśabhed nahīṁ haiṁ .)
6. vidhīyamān = racit honevālā . (sattā ityādi guṇ dravyake racayitā hai aur dravya unake dvārā racā jānevālā
padārtha hai .)
7. vr̥ttimān = vr̥ttivālā, astitvavālā, sthir rahanevālā . (sattā vr̥ttisvarūp arthāt astisvarūp hai aur
dravya astitva rahanesvarūp hai .)

Page 207 of 513
PDF/HTML Page 240 of 546
single page version

sarvathaikatvaṁ na śaṁk nīyaṁ; tadbhāvo hyekatvasya lakṣaṇam . yattu na tadbhavadvibhāvyate tatkathamekaṁ
syāt . api tu guṇaguṇirūpeṇānekamevetyarthaḥ ..106..
athātadbhāvamudāhr̥tya prathayati
saddavvaṁ sacca guṇo saccev ya pajjao tti vitthāro .
jo khalu tassa abhāvo so tadabhāvo atabbhāvo ..107..
sarvadravyāṇāṁ svakīyasvakīyasvarūpāstitvaguṇen sah jñātavyamityarthaḥ ..106.. athātadbhāvaṁ viśeṣeṇ
vistārya kathayatisaddavvaṁ sacca guṇo saccev ya pajjao tti vitthāro saddravyaṁ saṁśca guṇaḥ saṁścaiv
paryāy iti sattāguṇasya dravyaguṇaparyāyeṣu vistāraḥ . tathāhiyathā muktāphalahāre sattāguṇ-
ekatva hogā aisī śaṁkā nahīṁ karanī cāhiye; kyoṁki tadbhāv ekatvakā lakṣaṇ hai . jo
usarūp jñāt nahīṁ hotā vah (sarvathā) ek kaise ho sakatā hai ? nahīṁ ho sakatā; parantu guṇ-
guṇī -rūpase anek hī hai, aisā artha hai
.
bhāvārtha :bhinnapradeśatva vah pr̥thaktvakā lakṣaṇ hai, aur atadbhāv vah anyatvakā
lakṣaṇ hai . dravyameṁ aur guṇameṁ pr̥thaktva nahīṁ hai phi ra bhī anyatva hai .
praśna :jo apr̥thak hote haiṁ unameṁ anyatva kaise ho sakatā hai ?
uttar :unameṁ vastra aur śubhratā (saphe dī) kī bhān̐ti anyatva ho sakatā hai . vastrake
aur usakī śubhratāke pradeś bhinna nahīṁ haiṁ, isaliye unameṁ pr̥thaktva nahīṁ hai . aisā hone par bhī
śubhratā to mātra ān̐khoṁse hī dikhāī detī hai, jībh, nāk ādi śeṣ cār indriyoṁse jñāt nahīṁ
hotī
. aur vastra pān̐coṁ indriyoṁse jñāt hotā hai . isaliye (kathaṁcit) vastra vah śubhratā nahīṁ
hai aur śubhratā vah vastra nahīṁ hai . yadi aisā na ho to vastrakī bhān̐ti śubhratā bhī jībh, nāk
ityādi sarva indriyoṁse jñāt honā cāhiye . kintu aisā nahīṁ hotā . isaliye vastra aur śubhratāmeṁ
apr̥thaktva hone par bhī anyatva hai yah siddha hotā hai .
isīprakār dravyameṁ aur sattādi guṇoṁmeṁ apr̥thaktva hone par bhī anyatva hai; kyoṁki dravyake
aur guṇake pradeś abhinna hone par bhī dravyameṁ aur guṇameṁ saṁjñā -saṁkhyā -lakṣaṇādi bhed honese
(kathaṁcit) dravya guṇarūp nahīṁ hai aur guṇ vah dravyarūp nahīṁ hai
..106..
ab, atadbhāvako udāharaṇ dvārā spaṣṭarūpase batalāte haiṁ :
‘sat dravya’, ‘sat paryāy,’ ‘sat guṇ’sattvano vistār che;
nathī te -paṇe anyonya teh atatpaṇuṁ jñātavya che. 107.