Page 188 of 513
PDF/HTML Page 221 of 546
single page version
ya ev hi pūrvapariṇāmocchedātmakaḥ pravāhasīmāntaḥ sa ev hi taduttarotpādātmakaḥ, sa ev ca parasparānusyūtisūtritaikapravāhatayātadubhayātmak iti . evamasya svabhāvat ev trilakṣaṇāyāṁ pariṇāmapaddhatau durlalitasya svabhāvānatikramāttrilakṣaṇamev sattvamanumodanīyam; muktāphaladām- vat . yathaiv hi parigr̥hītadrāghimni pralambamāne muktāphaladāmani samasteṣvapi svadhāmasūccakāsatsu muktāphaleṣūttarottareṣu dhāmasūttarottaramuktāphalānāmudayanātpūrvapūrvamuktāphalānāmanudayanāt sarvatrāpi parasparānusyūtisūtrakasya sūtrakasyāvasthānāttrailakṣaṇyaṁ prasiddhimavatarati, tathaiv hi parigr̥hīt- nityavr̥ttinivartamāne dravye samasteṣvapi svāvasareṣūccakāsatsu pariṇāmeṣūttarottareṣvavasareṣūttarottar- pariṇāmānāmudayanātpūrvapūrvapariṇāmānāmanudayanāt sarvatrāpi parasparānusyūtisūtrakasya pravāhasyā- vasthānāttrailakṣaṇyaṁ prasiddhimavatarati ..99.. samastarāgādivikalpopādhirahitasvasaṁvedanajñānparyāyasya nāśastasminnev samaye tadubhayādhārabhūtaparamātma- dravyasya sthitirityuktalakṣaṇotpādavyayadhrauvyatrayeṇ saṁbandho bhavatīti . evamutpādavyayadhrauvyatrayeṇaikasamaye bādake pariṇāmake utpādasvarūp hai, tathā vahī paraspar anusyūtise racit ekapravāhapane dvārā anubhayasvarūp hai .
isaprakār svabhāvase hī trilakṣaṇ pariṇāmapaddhatimeṁ (pariṇāmoṁkī paramparāmeṁ) pravartamān dravya svabhāvakā 1atikram nahīṁ karatā isaliye 2sattvako 3trilakṣaṇ hī 4anumodanā cāhiye – motiyoṁke hārakī bhān̐ti .
jaise – jisane (amuk) lambāī grahaṇ kī hai aise laṭakate huye motiyoṁke hārameṁ, apane- apane sthānoṁmeṁ prakāśit hote huye samasta motiyoṁmeṁ, pīche -pīcheke sthānoṁmeṁ pīche -pīcheke motī pragaṭ hote haiṁ isaliye, aur pahale -pahaleke motī pragaṭ nahīṁ hote isaliye, tathā sarvatra paraspar anusyūtikā racayitā sūtra avasthit honese trilakṣaṇatva prasiddhiko prāpta hotā hai . isīprakār jisane 5nityavr̥tti grahaṇ kī hai aise racit (pariṇamit) dravyameṁ apane apane avasaroṁmeṁ prakāśit (pragaṭ) hote huye samasta pariṇāmoṁmeṁ pīche -pīcheke avasaroṁ par pīche pīcheke pariṇām pragaṭ hote haiṁ isaliye, aur pahale -pahaleke parimām nahīṁ pragaṭ hote haiṁ isaliye, tathā sarvatra paraspar anusyūti racanevālā pravāh avasthit honese trilakṣaṇapanā prasiddhiko prāpta hotā hai . 1. atikram = ullaṁghan; tyāg . 2. sattva = satpanā; (abhedanayase) dravya . 3. trilakṣaṇ = utpād, vyay aur dhrauvya ye tīnoṁ lakṣaṇavālā; trisvarūp; trayātmak . 4. anumodanā = ānaṁdameṁ sammat karanā . 5. nityavr̥tti = nityasthāyitva; nitya astitva; sadā vartanā .
Page 189 of 513
PDF/HTML Page 222 of 546
single page version
kathanen tr̥tīyā, utpādavyayadhrauvyatve‘pi sattaiv dravyaṁ bhaṇyat iti kathanen caturthīti gāthācatuṣṭayen
bhāvārtha : — pratyek dravya sadā svabhāvameṁ rahatā hai isaliye ‘sat’ hai . vah svabhāv utpād -vyay -dhrauvyasvarūp pariṇām hai . jaise dravyake vistārakā choṭese choṭā aṁś vah pradeś hai, usīprakār dravyake pravāhakā choṭese choṭā aṁś vah pariṇām hai . pratyek pariṇām sva -kālameṁ apane rūpase utpanna hotā hai, pūrvarūpase naṣṭa hotā hai aur sarva pariṇāmoṁmeṁ ekapravāhapanā honese pratyek pariṇām utpād -vināśase rahit ekarūp – dhruv rahatā hai . aur utpād -vyay -dhrauvyameṁ samayabhed nahīṁ hai, tīnoṁ hī ek hī samayameṁ haiṁ . aise utpād -vyay -dhrauvyātmak pariṇāmoṁkī paramparāmeṁ dravya svabhāvase hī sadā rahatā hai, isaliye dravya svayaṁ bhī, motiyoṁke hārakī bhān̐ti, utpād -vyay -dhrauvyātmak hai ..99..
anvayārtha : — [bhavaḥ ] utpād [bhaṅgavihīnaḥ ] 2bhaṁg rahit [na ] nahīṁ hotā, [vā ] aur [bhaṅgaḥ ] bhaṁg [saṁbhavavihīnaḥ ] vinā utpādake [nāsti ] nahīṁ hotā; [utpādaḥ ] utpād [api ca ] tathā [bhaṅgaḥ ] bhaṁg [dhrauvyeṇ arthen vinā ] dhrauvya padārthake binā [na ] nahīṁ hote ..100.. 1. avinābhāv = ekake binā dūsarekā nahīṁ honā vah; ek -dūsare binā ho hī nahīṁ sake aisā bhāv . 2. bhaṁg = vyay; nāś .
utpād bhaṁg vinā nahīṁ, saṁhār sarga vinā nahīṁ; utpād tem ja bhaṁg, dhrauvya -padārtha viṇ varte nahīṁ. 100.
Page 190 of 513
PDF/HTML Page 223 of 546
single page version
na khalu sargaḥ saṁhāramantareṇ, na saṁhāro vā sargamantareṇ, na sr̥ṣṭisaṁhārau sthiti- mantareṇ, na sthitiḥ sargasaṁhāramantareṇ . ya ev hi sargaḥ sa ev saṁhāraḥ, ya ev saṁhāraḥ sa ev sargaḥ, yāvev sargasaṁhārau saiv sthitiḥ, yaiv sthitistāvev sargasaṁhārāviti . tathā hi — ya ev kumbhasya sargaḥ sa ev mr̥tpiṇḍasya saṁhāraḥ, bhāvasya bhāvāntarābhāvasvabhāvenāvabhāsanāt . ya ev ca mr̥tpiṇḍasya saṁhāraḥ sa ev kumbhasya sargaḥ, abhāvasya bhāvāntarabhāvasvabhāvenāv- bhāsanāt . yau ca kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau saiv mr̥ttikāyāḥ sthitiḥ, ❃vyatirekāṇāmanvayā- sattālakṣaṇvivaraṇamukhyatayā dvitīyasthalaṁ gatam . athotpādavyayadhrauvyāṇāṁ parasparasāpekṣatvaṁ darśayati — ṇa bhavo bhaṁgavihīṇo nirdoṣaparamātmarucirūpasamyaktvaparyāyasya bhav utpādaḥ tadviparītamithyātvaparyāyasya bhaṅgaṁ vinā na bhavati . kasmāt . upādānakāraṇābhāvāt, mr̥tpiṇḍabhaṅgābhāve ghaṭotpād iv . dvitīyaṁ ca kāraṇaṁ mithyātvaparyāyabhaṅgasya samyaktvaparyāyarūpeṇ pratibhāsanāt . tadapi kasmāt . ‘‘bhāvāntar- svabhāvarūpo bhavatyabhāv’’ iti vacanāt . ghaṭotpādarūpeṇ mr̥tpiṇḍabhaṅga iv . yadi punarmithyātvaparyāy- bhaṅgasya samyaktvopādānakāraṇabhūtasyābhāve‘pi śuddhātmānubhūtirucirūpasamyaktvasyotpādo bhavati, tarhyupādānakāraṇarahitānāṁ khapuṣpādīnāmapyutpādo bhavatu . na ca tathā . bhaṁgo vā ṇatthi saṁbhavavihīṇo
ṭīkā : — vāstavameṁ 1sarga 2saṁhārake binā nahīṁ hotā aur saṁhār sargake binā nahīṁ hotā; 3sr̥ṣṭi aur saṁhār 4sthiti (dhrauvya) ke binā nahīṁ hote, sthiti sarga aur saṁhārake binā nahīṁ hotī .
jo sarga hai vahī saṁhār hai, jo saṁhār hai vahī sarga hai; jo sarga aur saṁhār hai vahī sthiti hai; jo sthiti hai vahī sarga aur saṁhār hai . vah isaprakār : — jo kumbhakā sarga hai vahī 5mr̥tikāpiṇḍakā saṁhār hai; kyoṁki bhāvakā bhāvāntarake abhāvasvabhāvase avabhāsan hai . (arthāt bhāv anyabhāvake abhāvarūp svabhāvase prakāśit hai – dikhāī detā hai .) aur jo mr̥ttikāpiṇḍakā saṁhār hai vahī kumbhakā sarga hai, kyoṁki abhāvakā bhāvāntarake bhāvasvabhāvase avabhāsan hai; (arthāt nāś anyabhāvake utpādarūp svabhāvase prakāśit hai .)
aur jo kumbhakā sarga aur piṇḍakā saṁhār hai vahī mr̥ttikākī sthiti hai, kyoṁki ❃‘vyatirekamukhen.....kramaṇāt’ ke sthān par nimna prakār pāṭh cāhiye aisā lagatā hai, ‘‘vyatirekāṇāmanvayānatikramaṇāt . yaiv ca mr̥ttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau,
vyatirekamukhenaivānvayasya prakāśanāt .’’ hindī anuvād is saṁśodhit pāṭhānusār kiyā hai . 1. sarga = utpād, utpatti . 2. saṁhār = vyay, nāś . 3. sr̥ṣṭi = utpatti . 4. sthiti = sthit rahanā; dhruv rahanā, dhrauvya . 5. mr̥ttikāpiṇḍa = miṭṭīkā piṇḍa .
Page 191 of 513
PDF/HTML Page 224 of 546
single page version
natikramaṇāt . yaiv ca mr̥ttikāyāḥ sthitistāvev kumbhapiṇḍayoḥ sargasaṁhārau, vyatirek - mukhenaivānvayasya prakāśanāt . yadi punarnedamevamiṣyet tadānyaḥ sargo‘nyaḥ saṁhāraḥ anyā sthitirityāyāti . tathā sati hi kevalaṁ sargaṁ mr̥gayamāṇasya kumbhasyotpādanakāraṇābhāvād- bhavanirev bhavet, asadutpād ev vā . tatra kumbhasyābhavanau sarveṣāmev bhāvānāmabhavanirev bhavet; asadutpāde vā vyomaprasavādīnāmapyutpādaḥ syāt . tathā ke valaṁ saṁhāramārabhamāṇasya mr̥tpiṇḍasya saṁhārakāraṇābhāvādasaṁharaṇirev bhavet, saducched ev vā . tatra mr̥tpiṇḍasyāsaṁharaṇau paradravyopādeyarucirūpamithyātvasya bhaṅgo nāsti . kathaṁbhūtaḥ . pūrvoktasamyaktvaparyāyasaṁbhavarahitaḥ . kasmāditi cet . bhaṅgakāraṇābhāvāt, ghaṭotpādābhāve mr̥tpiṇḍasyev . dvitīyaṁ ca kāraṇaṁ samyaktvaparyāyotpādasya mithyātvaparyāyābhāvarūpeṇ darśanāt . tadapi kasmāt . paryāyasya paryāyāntarābhāvarūpatvāt, ghaṭaparyāyasya mr̥tpiṇḍābhāvarūpeṇev . yadi punaḥ samyaktvotpādanirapekṣo bhavati mithyātvaparyāyābhāvastarhyabhāv ev na syāt . kasmāt . abhāvakāraṇābhāvāditi, ghaṭotpādābhāve 1vyatirek anvayakā atikramaṇ (ullaṁghan) nahīṁ karate, aur jo mr̥ttikākī sthiti hai vahī kumbhakā sarga aur piṇḍakā saṁhār hai, kyoṁki vyatirekoṁke dvārā 2anvay prakāśit hotā hai . aur yadi aisā hī (ū par samajhāyā tadanusār) na mānā jāy to aisā siddha hogā ki ‘sarga anya hai, saṁhār anya hai, sthiti anya hai .’ (arthāt tīnoṁ pr̥thak haiṁ aisā mānanekā prasaṁg ā jāyagā .) aisā hone par (kyā doṣ ātā hai, so samajhāte haiṁ) : —
keval sarga -śodhak kumbhakī (-vyay aur dhrauvyase bhinna mātra utpād karaneko jānevāle kumbhakī) 3utpādan kāraṇakā abhāv honese utpatti hī nahīṁ hogī; athavā to asatkā hī utpād hogā . aur vahān̐, (1) yadi kumbhakī utpatti na hogī to samasta hī bhāvoṁkī utpatti hī nahīṁ hogī . (arthāt jaise kumbhakī utpatti nahīṁ hogī usīprakār viśvake kisī bhī dravyameṁ kisī bhī bhāvakā utpād hī nahīṁ hogā, – yah doṣ āyagā); athavā (2) yadi asatkā utpād ho to 4vyom -puṣpa ityādikā bhī utpād hogā, (arthāt śūnyameṁse bhī padārtha utpanna hone lageṁge, – yah doṣ āyagā .)
aur keval vyayārambhak (utpād aur dhrauvyase rahit keval vyay karaneko udyat mr̥ttikāpiṇḍakā) saṁhārakāraṇakā abhāv honese saṁhār hī nahīṁ hogā; athavā to satkā hī ucched hogā . vahān̐, (1) yadi mr̥ttikāpiṇḍakā vyay na hogā to samasta hī bhāvoṁkā saṁhār 1. vyatirek = bhed; ek dūsarerūp na honā vah; ‘yah vah nahīṁ hai’ aise jñānakā nimittabhūt bhinnarūpatva . 2. anvay = ekarūpatā; sādr̥śyatā; ‘yah vahī hai’ aise jñānakā kāraṇabhūt ekarūpatva . 3. utpādanakāraṇ = utpattikā kāraṇ . 4. vyomapuṣpa = ākāśake phū la .
Page 192 of 513
PDF/HTML Page 225 of 546
single page version
sarveṣāmev bhāvānāmasaṁharaṇirev bhavet; saducchede vā saṁvidādīnāmapyucchedaḥ syāt . tathā kevalāṁ sthitimupagacchantyā mr̥ttikāyā vyatirekākrāntasthityanvayābhāvādasthānirev bhavet, kṣaṇik- nityatvamev vā . tatra mr̥ttikāyā asthānau sarveṣāmev bhāvānāmasthānirev bhavet; kṣaṇikanityatve vā cittakṣaṇānāmapi nityatvaṁ syāt . tat uttarottaravyatirekāṇāṁ sargeṇ pūrvapūrvavyatirekāṇāṁ saṁhāreṇānvayasyāvasthānenāvinābhūtamudyotamānanirvighnatrailakṣaṇyalāṁchanaṁ dravya- mavaśyamanumantavyam ..100.. mr̥tpiṇḍābhāvasya iv . uppādo vi ya bhaṁgo ṇa viṇā davveṇ attheṇ paramātmarucirūpasamyaktva- syotpādastadviparītamithyātvasya bhaṅgo vā nāsti . kaṁ vinā . tadubhayādhārabhūtaparamātmarūpadravyapadārthaṁ vinā . kasmāt . dravyābhāve vyayotpādābhāvānmr̥ttikādravyābhāve ghaṭotpādamr̥tpiṇḍabhaṅgābhāvavaditi . yathā samyaktvamithyātvaparyāyadvaye parasparasāpekṣamutpādāditrayaṁ darśitaṁ tathā sarvadravyaparyāyeṣu draṣṭavya- hī na hogā, (arthāt jaise mr̥ttikāpiṇḍakā saṁhār nahīṁ hogā usīprakār viśvake kisī bhī dravyameṁ kisī bhāvakā saṁhār hī nahīṁ hogā, – yah doṣ āyagā); athavā (2) yadi satkā ucched hogā to caitanya ityādikā bhī ucched ho jāyagā, (arthāt samasta dravyoṁkā sampūrṇa vināś ho jāyagā – yah doṣ āyagā .)
aur 1keval sthiti prāpta karaneko jānevālī mr̥ttikākī, vyatirekoṁ sahit sthitikā — anvayakā — usase abhāv honese, sthiti hī nahīṁ hogī; athavā to kṣaṇikako hī nityatva ā jāyagā . vahān̐ (1) yadi mr̥ttikākī sthiti na ho to samasta hī bhāvoṁkī sthiti nahīṁ hogī, (arthāt yadi miṭṭī dhruv na rahe to miṭṭīkī hī bhān̐ti viśvakā koī bhī dravya dhruv nahīṁ rahegā, – ṭikegā hī nahīṁ yah doṣ āyagā .) athavā (2) yadi kṣaṇikakā nityatva ho to cittake kṣaṇik -bhāvoṁkā bhī nityatva hogā; (arthāt manakā pratyek vikalpa bhī traikālik dhruv ho jāy, – yah doṣ āyagā .)
isaliye dravyako 2uttar uttar vyatirekoṁke sargake sāth, pūrva pūrvake vyatirekoṁke saṁhārake sāth aur anvayake avasthān (dhrauvya)ke sāth avinābhāvavālā, jisako nirvighna (abādhit) trilakṣaṇatārūp 2lāṁchan prakāśamān hai aisā avaśya sammat karanā ..100.. 1. keval sthiti = (utpād aur vyay rahit) akelā dhruvapanā, keval sthitipanā; akelā avasthān .
sakatā . jaise utpād (yā vyay) dravyakā aṁś hai – samagra dravya nahīṁ, isaprakār dhrauvya bhī dravyakā aṁś
hai; – samagra dravya nahīṁ . ] 2. uttar uttar = bād bādake . 3. lāṁchan = cihna .
Page 193 of 513
PDF/HTML Page 226 of 546
single page version
utpādavyayadhrauvyāṇi hi paryāyānālambante, te punaḥ paryāyā dravyamālambante . tataḥ samastamapyetadekamev dravyaṁ, na punardravyāntaram . dravyaṁ hi tāvatparyāyairālambyate, samudāyinaḥ samudāyātmakatvāt; pādapavat . yathā hi samudāyī pādapaḥ skandhamūlaśākhāsamudāyātmakaḥ mityarthaṁḥ ..100.. athotpādavyayadhrauvyāṇi dravyeṇ sah parasparādhārādheyabhāvatvādanvayadravyārthikanayen dravyamev bhavatītyupadiśati — uppādaṭṭhidibhaṁgā viśuddhajñānadarśanasvabhāvātmatattvanirvikārasvasaṁvedanajñān- rūpeṇotpādastasminnev kṣaṇe svasaṁvedanajñānavilakṣaṇājñānaparyāyarūpeṇ bhaṅga, tadubhayādhārātmadravyatvā- vasthārūpeṇ sthitirityuktalakṣaṇāstrayo bhaṅgāḥ kartāraḥ . vijjaṁte vidyante tiṣṭhanti . keṣu . pajjaesu
ab, utpādādikā dravyase arthāntaratvako naṣṭa karate haiṁ; (arthāt yah siddha karate haiṁ ki utpād -vyay -dhrauvya dravyase pr̥thak padārtha nahīṁ haiṁ) : —
anvayārtha : — [utpādasthitibhaṅgāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay [paryāyeṣu ] paryāyoṁmeṁ [vidyante ] vartate haiṁ; [paryāyāḥ ] paryāyeṁ [niyataṁ ] niyamase [dravye hi santi ] dravyameṁ hotī haiṁ, [tasmāt ] isaliye [sarvaṁ ] vah sab [dravyaṁ bhavati ] dravya hai ..101..
ṭīkā : — utpād, vyay aur dhrauvya vāstavameṁ paryāyoṁ kā ālamban karate haiṁ, aur ve paryāyeṁ dravyakā ālamban karatī haiṁ, (arthāt utpād -vyay -dhrauvya paryāyoṁke āśrayase haiṁ aur paryāyeṁ dravyake āśrayase haiṁ); isaliye yah sab ek hī dravya hai, dravyāntar nahīṁ .
pratham to dravya paryāyoṁke dvārā ālambit hai (arthāt paryāyeṁ dravyāśrit haiṁ), kyoṁki 1samudāyī samudāyasvarūp hotā hai; vr̥kṣakī bhān̐ti . jaise samudāyī vr̥kṣa skaṁdh, mūl aur 1. samudāyī = samudāyavān samudāy (samūh) kā banā huā . (dravya samudāyī hai kyoṁki paryāyoṁke
ne paryayo dravye niyamathī, sarva tethī dravya che. 101.
Page 194 of 513
PDF/HTML Page 227 of 546
single page version
skandhamūlaśākhābhirālambit ev pratibhāti, tathā samudāyi dravyaṁ paryāyasamudāyātmakaṁ paryāyairālambitamev pratibhāti . paryāyāstūtpādavyayadhrauvyairālambyante, utpādavyayadhrauvyāṇāmaṁś- dharmatvāt; bījāṁkurapādapatvavat . yathā kilāṁśinaḥ pādapasya bījāṁkurapādapatva- lakṣaṇāstrayoṁ‘śā bhaṁgotpādadhrauvyalakṣaṇairātmadharmairālambitāḥ samamev pratibhānti, tathāṁśino dravyasyocchidyamānotpadyamānāvatiṣṭhamānabhāvalakṣaṇāstrayoṁ‘śā bhaṁgotpādadhrauvyalakṣaṇairātmadharmairā- lambitāḥ samamev pratibhānti . yadi punabhaṁgotpādadhrauvyāṇi dravyasyaiveṣyante tadā samagramev viplavate . tathā hi — bhaṁge tāvat kṣaṇabhaṁgakaṭākṣitānāmekakṣaṇ ev sarvadravyāṇāṁ saṁharaṇād dravyaśūnyatāvatāraḥ saducchedo vā . utpāde tu pratisamayotpādamudritānāṁ pratyekaṁ dravyāṇā- samyaktvapūrvakanirvikārasvasaṁvedanajñānaparyāye tāvadutpādastiṣṭhati svasaṁvedanajñānavilakṣaṇājñānaparyāyarūpeṇ bhaṅgastadubhayādhārātmadravyatvāvasthārūpaparyāyeṇ dhrauvyaṁ cetyuktalakṣaṇasvakīyasvakīyaparyāyeṣu . pajjāyā davvamhi saṁti te coktalakṣaṇajñānājñānatadubhayādhārātmadravyatvāvasthārūpaparyāyā hi sphu ṭaṁ dravyaṁ santi . ṇiyadaṁ śākhāoṁkā samudāyasvarūp honese skaṁdh, mūl aur śākhāoṁse ālambit hī (bhāsit) dikhāī detā hai, isīprakār samudāyī dravya paryāyoṁkā samudāyasvarūp honese paryāyoṁke dvārā ālambit hī bhāsit hotā hai . (arthāt jaise skaṁdh, mūl śākhāyeṁ vr̥kṣāśrit hī haiṁ — vr̥kṣase bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ, usīprakār paryāyeṁ dravyāśrit hī haiṁ, — dravyase bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ .)
aur paryāyeṁ utpād -vyay -dhrauvyake dvārā ālambit haiṁ (arthāt utpād -vyay -dhrauvya paryāyāśrit haiṁ ) kyoṁki utpād -vyay -dhrauvya aṁśoṁke dharma haiṁ (-1aṁśīke nahīṁ); bīj, aṁkur aur vr̥kṣatvakī bhān̐ti . jaise aṁśī -vr̥kṣake bīj aṁkur -vr̥kṣatvasvarūp tīn aṁś, vyay -utpād- dhrauvyasvarūp nij dharmoṁse ālambit ek sāth hī bhāsit hote haiṁ, usīprakār aṁśī -dravyake, naṣṭa hotā huā bhāv, utpanna hotā huā bhāv, aur avasthit rahanevālā bhāv; — yah tīnoṁ aṁś vyay -utpād -dhrauvyasvarūp nijadharmoṁke dvārā ālambit ek sāth hī bhāsit hote haiṁ . kintu yadi (1) bhaṁg, (2) utpād aur (3) dhrauvyako (aṁśīkā na mānakar) dravyakā hī mānā jāy to sārā 2viplav ko prāpta hogā . yathā – (1) pahale, yadi dravyakā hī bhaṁg mānā jāy to 3kṣaṇabhaṁgase lakṣit samasta dravyoṁkā ek kṣaṇameṁ hī saṁhār ho jānese dravyaśūnyatā ā jāyagī, athavā satkā ucched ho jāyagā . (2) yadi dravyakā utpād mānā jāy to samay -samay par honevāle utpādake dvārā cihnit aise dravyoṁko pratyekako anantatā ā jāyagī . (arthāt samay- 1. aṁśī = aṁśoṁvālā; aṁśoṁṁkā banā huā . (dravya aṁśī hai .) 2. viplav = aṁdhādhuṁdhī = uthalaputhal; ghoṭālā; virodh . 3. kṣaṇ = vināś jinakā lakṣaṇ ho aise .
Page 195 of 513
PDF/HTML Page 228 of 546
single page version
mānantyamasadutpādo vā . dhrauvye tu kramabhuvāṁ bhāvānāmabhāvād dravyasyābhāvaḥ kṣaṇikatvaṁ vā . at utpādavyayadhrauvyairālambyantāṁ paryāyāḥ paryāyaiśca dravyamālambyantāṁ, yen samastamapyetadekamev dravyaṁ bhavati ..101..
niścitaṁ pradeśābhede‘pi svakīyasvakīyasaṁjñālakṣaṇaprayojanādibheden . tamhā davvaṁ havadi savvaṁ yato niścayādhārādheyabhāven tiṣṭhantyutpādādayastasmātkāraṇādutpādāditrayaṁ svasaṁvedanajñānādiparyāyatrayaṁ cānvay- samay par honevālā utpād jisakā cihna ho aisā pratyek dravya anaṁt dravyatvako prāpta ho jāyagā) athavā asatkā utpād ho jāyagā; (3) yadi dravyakā hī dhrauvya mānā jāy to kramaśaḥ honevāle bhāvoṁke abhāvake kāraṇ dravyakā abhāv āyagā, athavā kṣaṇikapanā hogā .
isaliye utpād -vyay -dhrauvyake dvārā paryāyeṁ ālambit hoṁ, aur paryāyoṁke dvārā dravya ālambit ho, ki jisase yah sab ek hī dravya hai .
bhāvārtha : — bīj, aṁkur aur vr̥kṣatva, yah vr̥kṣake aṁś haiṁ . bījakā nāś, aṁkurakā utpād aur vr̥kṣatvakā dhrauvya – tīnoṁ ek hī sāth hote haiṁ . isaprakār nāś bījake āśrit hai, utpād aṁkurake āśrit hai, aur dhrauvya vr̥kṣatvake āśrit hai; nāś, utpād aur dhrauvya bīj aṁkur aur vr̥kṣatvase bhinna padārtharūp nahīṁ hai . tathā bīj, aṁkur aur vr̥kṣatva bhī vr̥kṣase bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ . isaliye yah sab ek vr̥kṣa hī haiṁ . isīprakār naṣṭa hotā huā bhāv, utpanna hotā huā bhāv aur dhrauvya bhāv sab dravyake aṁś haiṁ . naṣṭa hote huye bhāvakā nāś, utpanna hote huye bhāvakā utpād aur sthāyī bhāvakā dhrauvya ek hī sāth hai . isaprakār nāś naṣṭa hote bhāvake āśrit hai, utpād utpanna hote bhāvake āśrit hai aur dhrauvya sthāyī bhāvake āśrit hai . nāś, utpād aur dhrauvya un bhāvoṁse bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ . aur ve bhāv bhī dravyase bhinna padārtharūp nahīṁ haiṁ . isaliye yah sab, ek dravya hī haiṁ ..101..
ab, utpādādikā kṣaṇabhed 1nirasta karake ve dravya haiṁ yah samajhāte haiṁ : — 1. nirasta karake = dūr karake; naṣṭa karake; khaṇḍit karake; nirākr̥t karake .
Page 196 of 513
PDF/HTML Page 229 of 546
single page version
ih hi yo nām vastuno janmakṣaṇaḥ sa janmanaiv vyāptatvāt sthitikṣaṇo nāśakṣaṇaśca na bhavati; yaśca sthitikṣaṇaḥ sa khalūbhayorantarāladurlalitatvājjanmakṣaṇo nāśakṣaṇaśca na bhavati; yaśca nāśakṣaṇaḥ sa tūtpadyāvasthāy ca naśyato janmakṣaṇaḥ sthitikṣaṇaśca na bhavati; — ityutpādādīnāṁ vitarkyamāṇaḥ kṣaṇabhedo hr̥dayabhūmimavatarati . avataratyevaṁ yadi dravyamātma- naivotpadyate ātmanaivāvatiṣṭhate ātmanaiv naśyatītyabhyupagamyate . tattu nābhyupagatam . paryāyāṇā- dravyārthikanayen sarvaṁ dravyaṁ bhavati . pūrvoktotpādāditrayasya tathaiv svasaṁvedanajñānādiparyāyatrayasya cānugatākāreṇānvayarūpeṇ yadādhārabhūtaṁ tadanvayadravyaṁ bhaṇyate, tadviṣayo yasya sa bhavatyanvayadravyārthikanayaḥ . yathedaṁ jñānājñānaparyāyadvaye bhaṅgatrayaṁ vyākhyātaṁ tathāpi sarvadravyaparyāyeṣu yathāsaṁbhavaṁ jñātavyamitya- bhiprāyaḥ ..101.. athotpādādīnāṁ punarapi prakārāntareṇ dravyeṇ sahābhedaṁ samarthayati samayabhedaṁ ca nirākaroti — samavedaṁ khalu davvaṁ samavetamekībhūtamabhinnaṁ bhavati khalu sphu ṭam . kim . ātmadravyam . kaiḥ sah . saṁbhavaṭhidiṇāsasaṇṇidaṭṭhehiṁ samyaktvajñānapūrvakaniścalanirvikāranijātmānubhūtilakṣaṇavītarāgacāritra- paryāyeṇotpādaḥ tathaiv rāgādiparadravyaikatvapariṇatirūpacāritraparyāyeṇ nāśastadubhayādhārātmadravyatvāvasthā-
anvayārtha : — [dravyaṁ ] dravya [ekasmin ca ev samaye ] ek hī samayameṁ [saṁbhavasthitināśasaṁjñitārthaiḥ ] utpād, sthiti aur nāś nāmak 1arthoṁke sāth [khalu ] vāstavameṁ [samavetaṁ ] 2samavet (ekamek) hai; [tasmāt ] isaliye [tat tritayaṁ ] yah 3tritay [khalu ] vāstavameṁ [dravyaṁ ] dravya hai ..102..
ṭīkā : — (pratham śaṁkā upasthit kī jātī hai : — ) yahān̐, (viśvameṁ) vastukā jo janmakṣaṇ hai vah janmase hī vyāpta honese sthitikṣaṇ aur nāśakṣaṇ nahīṁ hai, (-vah pr̥thak hī hotā hai); jo sthitikṣaṇ ho vah donoṁke antarālameṁ (utpādakṣaṇ aur nāśakṣaṇake bīc) dr̥rḥatayā rahatā hai, isaliye (vah) janmakṣaṇ aur nāśakṣaṇ nahīṁ hai; aur jo nāśakṣaṇ hai vah, – vastu utpanna hokar aur sthir rahakar phi ra nāśako prāpta hotī hai isaliye, – janmakṣaṇ aur sthitikṣaṇ nahīṁ hai; — isaprakār tarka pūrvak vicār karane par utpādādikā kṣaṇabhed hr̥dayabhūmimeṁ utaratā hai (arthāt utpād, vyay aur dhrauvyakā samay 1. artha = padārtha (87 vīṁ gāthāmeṁ samajhāyā gayā hai, tadnusār paryāy bhī artha hai .) 2. samavet = samavāyavālā, tādātmyasahit juṛā huvā, ekamek . 3. tritay = tīnakā samudāy . (utpād, vyay aur dhrauvya, in tīnoṁkā samudāy vāstavameṁ dravya hī hai .)
Page 197 of 513
PDF/HTML Page 230 of 546
single page version
mevotpādādayaḥ, kutaḥ kṣaṇabhedaḥ . tathā hi — yathā kulāladaṇḍacakracīvarāropyamāṇasaṁskār- sannidhau ya ev vardhamānasya janmakṣaṇaḥ, sa ev mr̥tpiṇḍasya nāśakṣaṇaḥ, sa ev ca koṭidvayādhi- rūḍhasya mr̥ttikātvasya sthitikṣaṇaḥ, tathā antaraṁgabahiraṁgasādhanāropyamāṇasaṁskārasannidhau ya evottaraparyāyasya janmakṣaṇaḥ, sa ev prāktanaparyāyasya nāśakṣaṇaḥ, sa ev ca koṭidvayādhirūḍhasya dravyatvasya sthitikṣaṇaḥ . yathā ca vardhamānamr̥tpiṇḍamr̥ttikātveṣu pratyekavartīnyutpādavyayadhrauvyāṇi trisvabhāvasparśinyāṁ mr̥ttikāyāṁ sāmastyenaikasamay evāvalokyante, tathā uttaraprāktan- rūpaparyāyeṇ sthitirityuktalakṣaṇasaṁjñitvotpādavyayadhrauvyaiḥ sah . tarhi kiṁ bauddhamatavadbhinnabhinnasamaye trayaṁ bhaviṣyati . naivam . ekkammi cev samaye aṅgulidravyasya vakraparyāyavatsaṁsārijīvasya maraṇakāle r̥jugativat kṣīṇakaṣāyacaramasamaye kevalajñānotpattivadayogicaramasamaye mokṣavaccetyekasminsamay ev . tamhā davvaṁ khu tattidayaṁ yasmātpūrvoktaprakāreṇaikasamaye bhaṅgatrayeṇ pariṇamati tasmātsaṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi pradeśā- nāmabhedāttrayamapi khu sphu ṭaṁ dravyaṁ bhavati . yathedaṁ cāritrācāritraparyāyadvaye bhaṅgatrayamabheden darśitaṁ tathā bhinna -bhinna hotā hai, ek nahīṁ hotā, — aisī bāt hr̥dayameṁ jamatī hai .)
(yahān̐ uparokta śaṁkākā samādhān kiyā jātā hai : — isaprakār utpādādikā kṣaṇabhed hr̥dayabhūmimeṁ tabhī utar sakatā hai jab yah mānā jāy ki ‘dravya svayaṁ hī utpanna hotā hai, svayaṁ hī dhruv rahatā hai aur svayaṁ hī nāśako prāpta hotā hai !’ kintu aisā to mānā nahīṁ gayā hai; (kyoṁki yah svīkār aur siddha kiyā gayā hai ki) paryāyoṁke hī utpādādi haiṁ; (tab phi ra) vahān̐ kṣaṇabhed -kahān̐se ho sakatā hai ? yah samajhate haiṁ : —
jaise kumhār, daṇḍa, cakra aur ḍorī dvārā āropit kiye jānevāle saṁskārakī upasthitimeṁ jo rāmapātrakā janmakṣaṇ hotā hai vahī mr̥ttikāpiṇḍakā nāśakṣaṇ hotā hai, aur vahī donoṁ 1koṭiyoṁmeṁ rahanevālā miṭṭīpanakā sthitikṣaṇ hotā hai; isīprakār antaraṁg aur bahiraṁg sādhanoṁ dvārā kiye jānevāle saṁskāroṁkī upasthitimeṁ, jo uttar paryāyakā janmakṣaṇ hotā hai vahī pūrva paryāyakā nāś kṣaṇ hotā hai, aur vahī donoṁ koṭiyoṁmeṁ rahanevāle dravyatvakā sthitikṣaṇ hotā hai .
aur jaise rāmapātrameṁ, mr̥ttikāpiṇḍameṁ aur miṭṭīpanameṁ utpād, vyay aur dhrauvya pratyek rūpameṁ (pratyek pr̥thak pr̥thak) vartate hone par bhī trisvabhāvasparśī mr̥ttikāmeṁ ve sampūrṇatayā (sabhī ek sāth) ek samayameṁ hī dekhe jāte haiṁ; isīprakār uttar paryāyameṁ, pūrva paryāyameṁ aur dravyatvameṁ utpād, vyay aur dhrauvya pratyekatayā (ek -ek) pravartamān hone par bhī 1. koṭi = prakār (miṭṭīpan to piṇḍarūp tathā rāmapātrarūp – donoṁ prakāroṁmeṁ vidyamān hai .)
Page 198 of 513
PDF/HTML Page 231 of 546
single page version
paryāyadravyatveṣu pratyekavartīnyapyutpādavyayadhrauvyāṇi trisvabhāvasparśini dravye sāmastyenaik- samay evāvalokyante . yathaiv ca vardhamānapiṇḍamr̥ttikātvavartīnyutpādavyayadhrauvyāṇi mr̥ttikaiv, na vastvantaraṁ; tathaivottaraprāktanaparyāyadravyatvavartīnyapyutpādavyayadhrauvyāṇi dravyamev, na khalva- rthāntaram ..102..
sarvadravyaparyāyeṣvavaboddhavyamityarthaḥ ..102.. evamutpādavyayadhrauvyarūpalakṣaṇavyākhyānamukhyatayā gāthā- trayeṇ tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath dravyaparyāyeṇotpādavyayadhrauvyāṇi darśayati — pāḍubbhavadi ya prādurbhavati ca jāyate . aṇṇo anyaḥ kaścidapūrvānantajñānasukhādiguṇāspadabhūtaḥ śāśvatikaḥ . sa kaḥ . pajjāo 1trisvabhāvasparśī dravyameṁ ve saṁpūrṇatayā (tīnoṁ ekasāth) ek samayameṁ hī dekhe jāte haiṁ .
aur jaise rāmapātra, mr̥ttikāpiṇḍa tathā miṭṭīpanameṁ pravartamān utpād, vyay aur dhrauvya miṭṭī hī haiṁ, anya vastu nahīṁ; usīprakār uttar paryāy, pūrva paryāy, aur dravyatvameṁ pravartamān utpād, vyay aur dhrauvya dravya hī haiṁ, anya padārtha nahīṁ ..102..
anvayārtha : — [dravyasya ] dravyakī [anyaḥ paryāyaḥ ] anya paryāy [prādurbhavati ] utpanna hotī hai [ca ] aur [anyaḥ paryāyaḥ ] koī anya paryāy [vyeti ] naṣṭa hotī hai; [tadapi ] phi ra bhī [dravyaṁ ] dravya [praṇaṣṭaṁ na ev ] na to naṣṭa hai, [utpannaṁ na ] na utpanna hai (- vah dhruv hai .)..103.. 1. trisvabhāvasparśī = tīnoṁ svabhāvoṁko sparśa karanevālā . (dravya utpād, vyay aur dhrauvya – in tīnoṁ
svabhāvoṁko dhāraṇ karatā hai .) 2. anekadravyaparyāy = ekase adhik dravyoṁke saṁyogase honevālī paryāy .
upaje daravano anya paryay, anya ko viṇase vaḷī, paṇ dravya to nathī naṣṭa ke utpanna dravya nathī tahīṁ. 103.
Page 199 of 513
PDF/HTML Page 232 of 546
single page version
ih hi yathā kilaikastryaṇukaḥ samānajātīyo‘nekadravyaparyāyo vinaśyatyanyaścaturaṇukaḥ prajāyate, te tu trayaścatvāro vā pudgalā avinaṣṭānutpannā evāvatiṣṭhante, tathā sarve‘pi samānajātīyā dravyaparyāyā vinaśyanti prajāyante ca, samānajātīni dravyāṇi tvavinaṣṭānu- tpannānyevāvatiṣṭhante . yathā caiko manuṣyatvalakṣaṇo‘samānajātīyo dravyaparyāyo vinaśyatyanya- stridaśatvalakṣaṇaḥ prajāyate, tau ca jīvapudgalau avinaṣṭānutpannāvevāvatiṣṭhete, tathā sarve‘pyasamānajātīyā dravyaparyāyā vinaśyanti prajāyante ca, asamānajātīni dravyāṇi tvavinaṣṭānutpannānyevāvatiṣṭhante . evamātmanā dhruvāṇi dravyaparyāyadvāreṇotpādavyayībhūtānyutpād- vyayadhrauvyāṇi dravyāṇi bhavanti ..103.. paramātmāvāptirūpaḥ svabhāvadravyaparyāyaḥ . pajjao vayadi aṇṇo paryāyo vyeti vinaśyati . kathaṁbhūtaḥ . anyaḥ pūrvoktamokṣaparyāyādbhinno niścayaratnatrayātmakanirvikalpasamādhirūpasyaiv mokṣaparyāyasyopādānakāraṇabhūtaḥ . kasya saṁbandhī paryāyaḥ . davvassa paramātmadravyasya . taṁ pi davvaṁ tadapi paramātmadravyaṁ ṇev paṇaṭṭhaṁ ṇa uppaṇṇaṁ śuddhadravyārthikanayen naiv naṣṭaṁ na cotpannam . athavā saṁsārijīvāpekṣayā devādirūpo vibhāvadravyaparyāyo jāyate manuṣyādirūpo vinaśyati tadev jīvadravyaṁ niścayen na cotpannaṁ na ca vinaṣṭaṁ, pudgaladravyaṁ vā dvayaṇukādiska ndharūpasvajātīyavibhāvadravyaparyāyāṇāṁ vināśotpāde‘pi niścayen na cotpannaṁ na ca vinaṣṭamiti . tataḥ sthitaṁ yataḥ kāraṇādutpādavyayadhrauvyarūpeṇ dravyaparyāyāṇāṁ vināśotpāde‘pi dravyasya
ṭīkā : — yahān̐ (viśvameṁ) jaise ek tri -aṇuk samānajātīy anek dravyaparyāy vinaṣṭa hotī hai aur dūsarī 1caturaṇuk (samānajātīy anek dravyaparyāy) utpanna hotī hai; parantu ve tīn yā cār pudgal (paramāṇu) to avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ ( – dhruv haiṁ ); isīprakār sabhī samānajātīy dravyaparyāyeṁ vinaṣṭa hotī haiṁ aur utpanna hotī haiṁ, kintu samānajātīy dravya to avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ (-dhruv haiṁ ) .
aur, jaise ek manuṣyatvasvarūp asamānajātīy dravya -paryāy vinaṣṭa hotī hai aur dūsarī devatvasvarūp (asamānajātīy dravyaparyāy) utpanna hotī hai, parantu vah jīv aur pudgal to avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ, isīprakār sabhī asamānajātīy dravya -paryāyeṁ vinaṣṭa ho jātī haiṁ aur utpanna hotī haiṁ, parantu asamānajātīy dravya to avinaṣṭa aur anutpanna hī rahate haiṁ .
is prakār apanese (2dravyarūpase) dhruv aur dravyaparyāyoṁ dvārā utpād -vyayarūp aise dravya utpād -vyay -dhrauvya haiṁ ..103.. 1. caturaṇuk = cār aṇuoṁkā (paramāṇuoṁkā) banā huā skaṁdh . 2. ‘dravya’ śabda mukhyatayā do arthoṁmeṁ prayukta hotā hai : (1) ek to sāmānya – viśeṣake piṇḍako arthāt
Page 200 of 513
PDF/HTML Page 233 of 546
single page version
ekadravyaparyāyā hi guṇaparyāyāḥ, guṇaparyāyāṇāmekadravyatvāt . ekadravyatvaṁ hi teṣāṁ sahakāraphalavat . yathā kil sahakāraphalaṁ svayamev haritabhāvāt pāṇḍubhāvaṁ pariṇam- tpūrvottarapravr̥ttaharitāpāṇḍubhāvābhyāmanubhūtātmasattākaṁ haritapāṇḍubhāvābhyāṁ samamaviśiṣṭasattāk- vināśo nāsti, tataḥ kāraṇāddravyaparyāyā api dravyalakṣaṇaṁ bhavantītyabhiprāyaḥ ..103.. ath dravyasyotpādavyayadhrauvyāṇi guṇaparyāyamukhyatven pratipādayati — pariṇamadi sayaṁ davvaṁ pariṇamati svayaṁ svayamevopādānakāraṇabhūtaṁ jīvadravyaṁ kartr̥ . kaṁ pariṇamati . guṇado ya guṇaṁtaraṁ niruparāgasvasaṁvedanajñān-
anvayārtha : — [sadaviśiṣṭaṁ ] sattāpekṣāse aviśiṣṭarūpase, [dravyaṁ svayaṁ ] dravya svayaṁ hī [guṇataḥ ca guṇāntaraṁ ] guṇase guṇāntararūp [pariṇamate ] pariṇamit hotā hai, arthāt dravya svayaṁ hī ek guṇaparyāyameṁse anya guṇaparyāyarūp pariṇamit hotā hai, aur usakī sattā guṇaparyāyoṁkī sattāke sāth aviśiṣṭa — abhinna — ek hī rahatī hai), [tasmāt punaḥ ] aur unase [guṇaparyāyāḥ] guṇaparyāyeṁ [dravyam ev iti bhaṇitāḥ ] dravya hī kahī gaī haiṁ ..104..
ṭīkā : — guṇaparyāyeṁ ek dravyaparyāyeṁ haiṁ, kyoṁki guṇaparyāyoṁko ek dravyapanā hai, (arthāt guṇaparyāyeṁ ekadravyakī paryāyeṁ haiṁ, kyoṁki ve ek hī dravya haiṁ — bhinna -bhinna dravya nahīṁ .) unakā ekadravyatva āmraphalakī bhān̐ti hai . jaise – āmraphal svayaṁ hī haritabhāvameṁse pītabhāvarūp pariṇamit hotā huā, pratham aur paścāt pravartamān haritabhāv aur pītabhāvake dvārā apanī sattākā anubhav karatā hai, isaliye haritabhāv aur pītabhāvake sāth 1aviśiṣṭa 1. aviśiṣṭa sattāvālā = abhinna sattāvālā; ek sattāvālā; (āmakī sattā hare aur pīle bhāvakī sattāse
Page 201 of 513
PDF/HTML Page 234 of 546
single page version
tayaikamev vastu, na vastvantaraṁ, tathā dravyaṁ svayamev pūrvāvasthāvasthitaguṇāduttarāvasthāvasthit- guṇaṁ pariṇamatpūrvottarāvasthāvasthitaguṇābhyāṁ tābhyāmanubhūtātmasattākaṁ pūrvottarāvasthāvasthit- guṇābhyāṁ samamaviśiṣṭasattākatayaikamev dravyaṁ, na dravyāntaram . yathaiv cotpadyamānaṁ pāṇḍubhāven vyayamānaṁ haritabhāvenāvatiṣṭhamānaṁ sahakāraphalatvenotpādavyayadhrauvyāṇyekavastuparyāyadvāreṇ sahakāraphalaṁ, tathaivotpadyamānamuttarāvasthāvasthitaguṇen vyayamānaṁ pūrvāvasthāvasthitaguṇenāvatiṣṭhamānaṁ dravyatvaguṇenotpādavyayadhrauvyāṇyekadravyaparyāyadvāreṇ dravyaṁ bhavati ..104.. guṇāt kevalajñānotpattibījabhūtātsakāśātsakalavimalakevalajñānaguṇāntaram . kathaṁbhūtaṁ satpariṇamati . sadavisiṭṭhaṁ svakīyasvarūpatvāccidrūpāstitvādaviśiṣṭamabhinnam . tamhā guṇapajjāyā bhaṇiyā puṇ davvamev tti tasmāt kāraṇānna kevalaṁ pūrvasūtroditāḥ dravyaparyāyāḥ dravyaṁ bhavanti, guṇarūpaparyāyā guṇaparyāyā bhaṇyante te‘pi dravyamev bhavanti . athavā saṁsārijīvadravyaṁ matismr̥tyādivibhāvaguṇaṁ tyaktvā śrutajñānādi- sattāvālā honese ek hī vastu hai, anya vastu nahīṁ; isīprakār dravya svayaṁ hī 1pūrva avasthāmeṁ avasthit guṇameṁse uttar avasthāmeṁ avasthit guṇarūp pariṇamit hotā huā, pūrva aur uttar avasthāmeṁ avasthit un guṇoṁke dvārā apanī sattākā anubhav karatā hai, isaliye pūrva aur uttar avasthāmeṁ avasthit guṇoṁke sāth avaśiṣṭa sattāvālā honese ek hī dravya hai, dravyāntar nahīṁ .
(āmake dr̥ṣṭāntakī bhān̐ti, dravya svayaṁ hī guṇakī pūrva paryāyameṁse uttaraparyāyarūp pariṇamit hotā huā, pūrva aur uttar guṇaparyāyoṁke dvārā apane astitvakā anubhav karatā hai, isaliye pūrva aur uttar guṇaparyāyoṁke sāth abhinna astitva honese ek hī dravya hai dravyāntar nahīṁ; arthāt ve ve guṇaparyāyeṁ aur dravya ek hī dravyarūp haiṁ, bhinna -bhinna dravya nahīṁ haiṁ .)
aur, jaise pītabhāvase utpanna hotā haritabhāvase naṣṭa hotā aur āmraphalarūpase sthir rahatā honese āmraphal ek vastukī paryāyoṁ dvārā utpād -vyay -dhrauvya hai, usīprakār uttar avasthāmeṁ avasthit guṇase utpanna, pūrva avasthāmeṁ avasthit guṇase naṣṭa aur dravyatva guṇase sthir honese, dravya ekadravyaparyāyake dvārā utpād -vyay -dhrauvya hai .
bhāvārtha : — isase pūrvakī gāthāmeṁ dravyaparyāyake dvārā (anek dravyaparyāyoṁke dvārā) dravyake utpād -vyay -dhrauvya batāye gaye the . is gāthāmeṁ guṇaparyāyake dvārā (ek- dravyaparyāyake dvārā) dravyake utpād -vyay -dhrauvya batāye gaye haiṁ ..104.. 1. pūrva avasthāmeṁ avāsthit guṇ = pahalekī avasthāmeṁ rahā huā guṇ; guṇakī pūrva paryāy; pūrva guṇaparyāya. pra. 26
Page 202 of 513
PDF/HTML Page 235 of 546
single page version
yadi hi dravyaṁ svarūpat ev sanna syāttadā dvitayī gatiḥ asadvā bhavati, sattātaḥ pr̥thagvā bhavati . tatrāsadbhavad dhrrauvyasyāsaṁbhavādātmānamadhārayad dravyamevāstaṁ gacchet; sattātaḥ vibhāvaguṇāntaraṁ pariṇamati, pudgaladravyaṁ vā pūrvoktaśuklavarṇādiguṇaṁ tyaktvā raktādiguṇāntaraṁ pariṇamati, haritaguṇaṁ tyaktvā pāṇḍuraguṇāntaramāmraphalamiveti bhāvārthaḥ ..104.. evaṁ svabhāvavibhāvarūpā dravyaparyāyā guṇaparyāyāśca nayavibhāgen dravyalakṣaṇaṁ bhavanti iti kathanamukhyatayā gāthādvayen caturthasthalaṁ gatam . ath
ab, sattā aur dravya arthāntar (bhinna padārtha, anya padārtha) nahīṁ honeke sambandhameṁ yukti upasthit karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yadi ] yadi [dravyaṁ ] dravya [sat na bhavati ] (svarūpase hī) sat na ho to — (1) [dhruvaṁ asat bhavati ] niścayase vah asat hogā; [tat kathaṁ dravyaṁ ] (jo asat hogā) vah dravya kaise ho sakatā hai ? [punaḥ vā ] athavā (yadi asat na ho) to (2) [anyat bhavati ] vah sattāse anya (pr̥thak) ho ! (so bhī kaise ho sakatā hai ?) [tasmāt ] isaliye [dravyaṁ svayaṁ ] dravya svayaṁ hī [sattā ] hai ..105..
ṭīkā : — yadi dravya svarūpase hī 1sat na ho to dūsarī gati yah ho ki vah — (1) 2asat hogā, athavā (2) sattāse pr̥thak hogā . vahān̐, (1) yadi vah asat hogā to, dhrauvyake asaṁbhavake kāraṇ svayaṁ sthir na hotā huā dravyakā hī 3asta ho jāyagā; aur 1. sat = maujūd . 2. asat = nahīṁ maujūd aisā . 3. asta = naṣṭa . [jo asat ho usakā ṭikanā -maujūd rahanā kaisā ? isaliye dravyako asat mānanese,
Page 203 of 513
PDF/HTML Page 236 of 546
single page version
pr̥thagbhavatsattāmantareṇātmānaṁ dhārayattāvanmātraprayojanāṁ sattāmevāstaṁ gamayet . svarūpatastu- sadbhavad dhrrauvyasya saṁbhavādātmānaṁ dhārayaddravyamudgacchet; sattāto‘pr̥thagbhūtvā cātmānaṁ dhārayattā- vanmātraprayojanāṁ sattāmudgamayet . tataḥ svayamev dravyaṁ sattvenābhyupagantavyaṁ, bhāvabhāv- vatorapr̥thaktvenānanyatvāt ..105.. sattādravyayorabhedaviṣaye punarapi prakārāntareṇ yuktiṁ darśayati — ṇa havadi jadi saddavvaṁ paramacaitanyaprakāśarūpeṇ svarūpeṇ svarūpasattāstitvaguṇen yadi cet sanna bhavati . kiṁ kartr̥ . paramātmadravyaṁ . tadā asaddhuvaṁ hodi asadavidyamānaṁ bhavati dhruvaṁ niścitam . avidyamānaṁ sat taṁ kadhaṁ davvaṁ tatparamātmadravyaṁ kathaṁ bhavati, kiṁtu naiv . sa ca pratyakṣavirodhaḥ . kasmāt . svasaṁvedanajñānen gamyamānatvāt . athāvicāritaramaṇīyanyāyen sattāguṇābhāve‘pyastīti cet, tatra vicāryate – yadi kevalajñānadarśanaguṇāvinābhūtasvakīyasvarūpāsti- tvātpr̥thagbhūtā tiṣṭhati tadā svarūpāstitvaṁ nāsti, svarūpāstitvābhāve dravyamapi nāsti . athavā svakīyasvarūpāstitvātsaṁjñālakṣaṇaprayojanādibhede‘pi pradeśarūpeṇābhinnaṁ tiṣṭhati tadā saṁmatamev . atrāvasare saugatamatānusārī kaścidāh – siddhaparyāyasattārūpeṇ śuddhātmadravyamupacāreṇāsti, na ca mukhyavr̥ttyeti . parihāramāh — siddhaparyāyopādānakāraṇabhūtaparamātmadravyābhāve siddhaparyāyasattaiv na saṁbhavati, vr̥kṣābhāve phalamiv . atra prastāve naiyāyikamatānusārī kaścidāh — havadi puṇo aṇṇaṁ vā tatparamātmadravyaṁ bhavati punaḥ kiṁtu sattāyāḥ sakāśādanyadbhinnaṁ bhavati paścātsattāsamavāyātsadbhavati . ācāryāḥ parihāramāhuḥ — sattāsamavāyātpūrvaṁ dravyaṁ sadasadvā, yadi sattadā sattāsamavāyo vr̥thā, pūrvamevāstitvaṁ tiṣṭhati; athāsattarhi (2) yadi sattāse pr̥thak ho to sattāke binā bhī svayaṁ rahatā huā, itanā hī mātra jisakā prayojan hai aisī 1sattāko hī asta kar degā .
kintu yadi dravya svarūpase hī sat ho to — (1) dhrauvyake sadbhāvake kāraṇ svayaṁ sthir rahatā huā, dravya udit hotā hai, (arthāt siddha hotā hai); aur (2) sattāse apr̥thak rahakar svayaṁ sthir (-vidyamān) rahatā huā, itanā hī mātra jisakā prayojan hai aisī sattāko udit (siddha) karatā hai .
isaliye dravya svayaṁ hī sattva (sattā) hai aisā svīkār karanā cāhiye, kyoṁki bhāv aur 2bhāvavānkā apr̥thaktva dvārā ananyatva hai ..105.. 1. sattākā kārya itanā hī hai ki vah dravyako vidyamān rakhe . yadi dravya sattāse bhinna rahakar bhī
2. bhāvavān = bhāvavālā . [dravya bhāvavālā hai aur sattā usakā bhāv hai . ve apr̥thak haiṁ, is apekṣāse
samajhanā cāhiye . ]
Page 204 of 513
PDF/HTML Page 237 of 546
single page version
pravibhaktapradeśatvaṁ hi pr̥thaktvasya lakṣaṇam . tattu sattādravyayorna saṁbhāvyate, guṇaguṇinoḥ pravibhaktapradeśatvābhāvāt, śuklottarīyavat . tathā hi — yathā ya ev śuklasya guṇasya pradeśāsta khapuṣpavadavidyamānadravyeṇ sah kathaṁ sattā samavāyaṁ karoti, karotīti cettarhi khapuṣpeṇāpi sah sattā kartr̥ samavāyaṁ karotu, na ca tathā . tamhā davvaṁ sayaṁ sattā tasmādabhedanayen śuddhacaitanyasvarūpasattaiv paramātmadravyaṁ bhavatīti . yathedaṁ paramātmadravyeṇ sah śuddhacetanāsattāyā abhedavyākhyānaṁ kr̥taṁ tathā sarveṣāṁ cetanācetanadravyāṇāṁ svakīyasvakīyasattayā sahābhedavyākhyānaṁ kartavyamityabhiprāyaḥ ..105..
ath pr̥thaktvalakṣaṇaṁ kimanyatvalakṣaṇaṁ ca kimiti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ dadāti — pavibhattapadesattaṁ pudhattaṁ pr̥thaktvaṁ bhavati pr̥thaktvābhidhāno bhedo bhavati . kiṁviśiṣṭam . prakarṣeṇ vibhaktapradeśatvaṁ bhinnapradeśatvam . kiṁvat . daṇḍadaṇḍivat . itthaṁbhūtaṁ pr̥thaktvaṁ śuddhātmadravyaśuddhasattāguṇayorna ghaṭate .
anvayārtha : — [pravibhaktapradeśatvaṁ ] vibhaktapradeśatva vah [pr̥thaktvaṁ ] pr̥thaktva hai, [iti hi ] aisā [vīrasya śāsanaṁ ] vīrakā upadeś hai . [atadbhāvaḥ ] atadbhāv (usarūp na honā) vah [anyatva ] anyatva hai . [na tat bhavat ] jo usarūp na ho [kathaṁ ekam bhavati ] vah ek kaise ho sakatā hai ? (kathaṁcit sattā dravyarūp nahīṁ hai aur dravya sattārūp nahīṁ hai, isaliye ve ek nahīṁ haiṁ .)..106..
ṭīkā : — vibhakta pradeśatva (bhinna pradeśatva) pr̥thaktvakā lakṣaṇ hai . vah to sattā aur dravyameṁ sambhav nahīṁ hai, kyoṁki guṇ aur guṇīmeṁ vibhaktapradeśatvakā abhāv hotā hai — śuklatva aur vastrakī bhān̐ti . vah isaprakār hai ki jaise – jo śuklatvake – guṇake – pradeś haiṁ ve
Page 205 of 513
PDF/HTML Page 238 of 546
single page version
evottarīyasya guṇin iti tayorna pradeśavibhāgaḥ, tathā ya ev sattāyā guṇasya pradeśāsta ev dravyasya guṇin iti tayorna pradeśavibhāgaḥ . evamapi tayoranyatvamasti tallakṣaṇasadbhāvāt . atadbhāvo hyanyatvasya lakṣaṇaṁ, tattu sattādravyayorvidyat ev, guṇaguṇinostadbhāvasyābhāvāt, śuklottarīyavadev . tathā hi — yathā yaḥ kilaikacakṣurindriyaviṣayamāpadyamānaḥ samastetarendriy- grāmagocaramatikrāntaḥ śuklo guṇo bhavati, na khalu tadakhilendriyagrāmagocarībhūtamuttarīyaṁ bhavati, yacca kilākhilendriyagrāmagocarībhūtamuttarīyaṁ bhavati, na khalu sa ekacakṣurindriyaviṣayamāpadyamānaḥ samastetarendriyagrāmagocaramatikrāntaḥ śuklo guṇo bhavatīti tayostadbhāvasyābhāvaḥ; tathā yā kasmāddhetoḥ . bhinnapradeśābhāvāt . ka yoriv . śuklavastraśuklaguṇayoriv . idi sāsaṇaṁ hi vīrassa iti śāsanamupadeś ājñeti . kasya . vīrasya vīrābhidhānāntimatīrthaṁkaraparamadevasya . aṇṇattaṁ tathāpi pradeśābhede‘pi muktātmadravyaśuddhasattāguṇayoranyatvaṁ bhinnatvaṁ bhavati . kathaṁbhūtam . atabbhāvo atadbhāvarūpaṁ saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedasvabhāvam . yathā pradeśarūpeṇābhedastathā saṁjñādilakṣaṇarūpeṇāpyabhedo bhavatu, ko doṣ iti cet . naivam . ṇa tabbhavaṁ hodi tanmuktātmadravyaṁ śuddhātmasattāguṇen sah pradeśābhede‘pi hī vastrake – guṇīke – haiṁ, isaliye unameṁ pradeśabhed nahīṁ hai; isīprakār jo sattāke – guṇake – pradeś haiṁ ve hī dravyake – guṇīke – haiṁ, isaliye unameṁ pradeśabhed nahīṁ hai .
aisā hone par bhī unameṁ (-sattā aur dravyameṁ) anyatva hai, kyoṁki (unameṁ) anyatvake lakṣaṇakā sadbhāv hai . 1atadbhāv anyatvakā lakṣaṇ hai . vah to sattā aur dravyake hai hī, kyoṁki guṇ aur guṇīke 2tadbhāvakā abhāv hotā hai — śuklatva aur vastrakī bhān̐ti . vah is prakār hai ki : — jaise ek cakṣuindriyake viṣayameṁ ānevālā aur anya sab indriyoṁke samūhako gocar na honevālā śuklatva guṇ hai vah samasta indriy samūhako gocar honevālā aisā vastra nahīṁ hai; aur jo samasta indriyasamūhako gocar honevālā vastra hai vah ek cakṣuindriyake viṣayameṁ ānevālā tathā anya samasta indriyoṁke samūhako gocar na honevālā aisā śuklatva guṇ nahīṁ hai, isaliye unake tadbhāvakā abhāv hai; isīprakār, 3kisīke āśray rahanevālī, 1. atadbhāv = (kathaṁcit) usakā na honā; (kathaṁcit) usarūp na honā (kathaṁcit) atadrūpatā . dravya
kathaṁcit sattāsvarūpase nahīṁ hai aur sattā kathaṁcit dravyarūpase nahīṁ hai, isaliye unake atadbhāv hai . 2. tadbhāv = usakā honā, usarūp honā, tadrūpatā . 3. sattā dravyake āśrayase rahatī hai, dravyako kisīkā āśray nahīṁ hai . [jaise ghaṛemeṁ ghī rahatā hai, usīprakār
usīprakār dravyameṁ sattā hai . ]
Page 206 of 513
PDF/HTML Page 239 of 546
single page version
kilāśritya vartinī nirguṇaikaguṇasamuditā viśeṣaṇaṁ vidhāyikā vr̥ttisvarūpā ca sattā bhavati, na khalu tadanāśritya varti guṇavadanekaguṇasamuditaṁ viśeṣyaṁ vidhīyamānaṁ vr̥ttimatsvarūpaṁ ca dravyaṁ bhavati; yattu kilānāśritya varti guṇavadanekaguṇasamuditaṁ viśeṣyaṁ vidhīyamānaṁ vr̥ttimatsvarūpaṁ ca dravyaṁ bhavati, na khalu sāśritya vartinī nirguṇaikaguṇasamuditā viśeṣaṇaṁ vidhāyikā vr̥ttisvarūpā ca sattā bhavatīti tayostadbhāvasyābhāvaḥ . at ev ca sattādravyayoḥ kathaṁcidanarthāntaratve‘pi saṁjñādirūpeṇ tanmayaṁ na bhavati . kadhamegaṁ tanmayatvaṁ hi kilaikatvalakṣaṇaṁ . saṁjñādirūpeṇ tanmayatvābhāve kathamekatvaṁ, kiṁtu nānātvamev . yathedaṁ muktātmadravye pradeśābhede‘pi saṁjñādirūpeṇ nānātvaṁ kathitaṁ tathaiv 1nirguṇ, ek guṇakī banī huī, 2viśeṣaṇ 3vidhāyak aur 4vr̥ttisvarūp jo sattā hai vah kisīke āśrayake binā rahanevālā, guṇavālā, anek guṇoṁse nirmit, 5viśeṣya, 6vidhīyamān aur 7vr̥ttimānasvarūp aisā dravya nahīṁ hai, tathā jo kisīke āśrayake binā rahanevālā, guṇavālā, anek guṇoṁse nirmit, viśeṣya, vidhīyamān aur vr̥ttimānasvarūp aisā dravya hai vah kisīke āśrit rahanevālī, nirguṇ, ek guṇase nirmit, viśeṣaṇ, vidhāyak aur vr̥ttisvarūp aisī sattā nahīṁ hai, isaliye unake tadbhāvakā abhāv hai . aisā honese hī, yadyapi, sattā aur dravyake kathaṁcit anarthāntaratva (-abhinnapadārthatva, ananyapadārthatva) hai tathāpi unake sarvathā 1. nirguṇ = guṇarahit [sattā nirguṇ hai, dravya guṇavālā hai . jaise ām varṇa, gaṁdh sparśādi guṇayukta hai, kintu
sparśa kiyā jātā hai . aur jaise ātmā jñānaguṇavālā, vīryaguṇavālā ityādi hai, parantu jñānaguṇ kahīṁ
nahīṁ hai . (yahān̐, jaise daṇḍī daṇḍavālā hai usīprakār dravyako guṇavālā nahīṁ samajhanā cāhiye; kyoṁki daṇḍī
aur daṇḍameṁ pradeśabhed hai, kintu dravya aur guṇ abhinnapradeśī haiṁ . ] 2. viśeṣaṇ = viśeṣatā; lakṣaṇ; bhedak dharma .3. vidhāyak = vidhān karanevālā; racayitā . 4. vr̥tti = honā, astitva, utpād -vyay -dhrauvya . 5. viśeṣya = viśeṣatāko dhāraṇ karanevālā padārtha; lakṣya; bhedya padārtha — dharmī . [jaise miṭhās, saphe dī,
viśeṣatāoṁse jñāt hotī huī, un bhedoṁse bhedit hotī huī ek padārtha hai; aur jaise jñān, darśan, cāritra,
vīrya ityādi ātmāke viśeṣaṇ hai aur ātmā un viśeṣaṇoṁse viśeṣit hotā huā (lakṣit, bhedit,
pahacānā jātā huā) padārtha hai, usīprakār sattā viśeṣaṇ hai aur dravya viśeṣya hai . (yahān̐ yah nahīṁ bhūlanā
cāhiye ki viśeṣya aur viśeṣaṇoṁke pradeśabhed nahīṁ haiṁ .) 6. vidhīyamān = racit honevālā . (sattā ityādi guṇ dravyake racayitā hai aur dravya unake dvārā racā jānevālā
padārtha hai .) 7. vr̥ttimān = vr̥ttivālā, astitvavālā, sthir rahanevālā . (sattā vr̥ttisvarūp arthāt astisvarūp hai aur
Page 207 of 513
PDF/HTML Page 240 of 546
single page version
sarvathaikatvaṁ na śaṁk nīyaṁ; tadbhāvo hyekatvasya lakṣaṇam . yattu na tadbhavadvibhāvyate tatkathamekaṁ syāt . api tu guṇaguṇirūpeṇānekamevetyarthaḥ ..106..
sarvadravyāṇāṁ svakīyasvakīyasvarūpāstitvaguṇen sah jñātavyamityarthaḥ ..106.. athātadbhāvaṁ viśeṣeṇ vistārya kathayati — saddavvaṁ sacca guṇo saccev ya pajjao tti vitthāro saddravyaṁ saṁśca guṇaḥ saṁścaiv paryāy iti sattāguṇasya dravyaguṇaparyāyeṣu vistāraḥ . tathāhi — yathā muktāphalahāre sattāguṇ- ekatva hogā aisī śaṁkā nahīṁ karanī cāhiye; kyoṁki tadbhāv ekatvakā lakṣaṇ hai . jo usarūp jñāt nahīṁ hotā vah (sarvathā) ek kaise ho sakatā hai ? nahīṁ ho sakatā; parantu guṇ- guṇī -rūpase anek hī hai, aisā artha hai .
bhāvārtha : — bhinnapradeśatva vah pr̥thaktvakā lakṣaṇ hai, aur atadbhāv vah anyatvakā lakṣaṇ hai . dravyameṁ aur guṇameṁ pr̥thaktva nahīṁ hai phi ra bhī anyatva hai .
aur usakī śubhratāke pradeś bhinna nahīṁ haiṁ, isaliye unameṁ pr̥thaktva nahīṁ hai . aisā hone par bhī śubhratā to mātra ān̐khoṁse hī dikhāī detī hai, jībh, nāk ādi śeṣ cār indriyoṁse jñāt nahīṁ hotī . aur vastra pān̐coṁ indriyoṁse jñāt hotā hai . isaliye (kathaṁcit) vastra vah śubhratā nahīṁ hai aur śubhratā vah vastra nahīṁ hai . yadi aisā na ho to vastrakī bhān̐ti śubhratā bhī jībh, nāk ityādi sarva indriyoṁse jñāt honā cāhiye . kintu aisā nahīṁ hotā . isaliye vastra aur śubhratāmeṁ apr̥thaktva hone par bhī anyatva hai yah siddha hotā hai .
isīprakār dravyameṁ aur sattādi guṇoṁmeṁ apr̥thaktva hone par bhī anyatva hai; kyoṁki dravyake aur guṇake pradeś abhinna hone par bhī dravyameṁ aur guṇameṁ saṁjñā -saṁkhyā -lakṣaṇādi bhed honese (kathaṁcit) dravya guṇarūp nahīṁ hai aur guṇ vah dravyarūp nahīṁ hai ..106..