Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 108-115.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 28

 

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

saddravyaṁ saṁśca guṇaḥ saṁścaiv ca paryāy iti vistāraḥ .
yaḥ khalu tasyābhāvaḥ sa tadabhāvo‘tadbhāvaḥ ..107..
yathā khalvekaṁ muktāphalasragdām hār iti sūtramiti muktāphalamiti tredhā vistāryate,
tathaikaṁ dravyaṁ dravyamiti guṇ iti paryāy iti tredhā vistāryate . yathā caikasya
muktāphalasragdāmnaḥ śuklo guṇaḥ śuklo hāraḥ śuklaṁ sūtraṁ śuklaṁ muktāphalamiti tredhā
vistāryate, tathaikasya dravyasya sattāguṇaḥ saddravyaṁ sadguṇaḥ satparyāy iti tredhā vistāryate
.
yathā caikasmin muktāphalasragdāmni yaḥ śuklo guṇaḥ sa na hāro na sūtraṁ na muktāphalaṁ
yaśca hāraḥ sūtraṁ muktāphalaṁ vā sa na śuklo guṇ itītaretarasya yastasyābhāvaḥ sa tadabhāv-
lakṣaṇo‘tadbhāvo‘nyatvanibandhanabhūtaḥ, tathaikasmin dravye yaḥ sattāguṇastanna dravyaṁ nānyo guṇo
sthānīyo yo‘sau śuklaguṇaḥ sa pradeśābheden kiṁ kiṁ bhaṇyate . śuklo hār iti śuklaṁ sūtramiti
śuklaṁ muktāphalamiti bhaṇyate, yaśca hāraḥ sūtraṁ muktāphalaṁ vā taistribhiḥ pradeśābheden śuklo guṇo
bhaṇyat iti tadbhāvasya lakṣaṇamidam
. tadbhāvasyeti ko‘rthaḥ . hārasūtramuktāphalānāṁ śuklaguṇen sah
tanmayatvaṁ pradeśābhinnatvamiti . tathā muktātmapadārthe yo‘sau śuddhasattāguṇaḥ sa pradeśābheden kiṁ kiṁ
bhaṇyate . sattālakṣaṇaḥ paramātmapadārtha iti sattālakṣaṇaḥ kevalajñānādiguṇ iti sattālakṣaṇaḥ siddhaparyāy
anvayārtha :[sat dravyaṁ ] ‘sat dravya’ [sat ca guṇaḥ ] ‘sat guṇ’ [ca ] aur
[sat ca ev paryāyaḥ ] ‘sat paryāy’[iti ] is prakār [vistāraḥ ] (sattāguṇakā)
vistār hai . [yaḥ khalu ] (unameṁ paraspar) jo [tasya abhāvaḥ ] ‘usakā abhāv’ arthāt
‘usarūp honekā abhāv’ hai [saḥ ] vah [tadbhāvaḥ ] ‘tad -abhāv’ [atadbhāvaḥ ] arthāt
atadbhāv hai
..107..
ṭīkā :jaise ek 1motiyoṁkī mālā ‘hār’ke rūpameṁ, ‘sūtra’ (dhāgā) ke rūpameṁ
aur ‘motī’ ke rūpameṁ(tridhā) tīn prakārase vistārit kī jātī hai, usīprakār ek ‘dravya,’
dravyake rūpameṁ, ‘guṇ’ke rūpameṁ aur ‘paryāy’ke rūpameṁtīn prakārase vistārit kiyā
jātā hai .
aur jaise ek motiyoṁkī mālākā śuklatva guṇ, ‘śukla hār,’ ‘śukla dhāgā’, aur
‘śukla motī’,aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai, usīprakār ek dravyakā sattāguṇ
‘satdravya’, ‘satguṇ’, aur ‘satparyāy’,aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai .
aur jis prakār ek motiyoṁkī mālāmeṁ jo śuklatvaguṇ hai vah hār nahīṁ hai, dhāgā
nahīṁ hai yā motī nahīṁ hai, aur jo hār, dhāgā yā motī hai vah śuklatvaguṇ nahīṁ hai;isaprakār
1 motiyoṁkī mālā = motī kā hār, mauktikamālā .

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

na paryāyo yacca dravyamanyo guṇaḥ paryāyo vā sa na sattāguṇ itītaretarasya yastasyābhāvaḥ
sa tadabhāvalakṣaṇo‘tadbhāvo‘nyatvanibandhanabhūtaḥ
..107..
iti bhaṇyate . yaśca paramātmapadārthaḥ kevalajñānādiguṇaḥ siddhatvaparyāy iti taiśca tribhiḥ (pradeśābheden ?)
śuddhasattāguṇo bhaṇyat iti tadbhāvasya lakṣaṇamidam . tadbhāvasyeti ko‘rthaḥ . paramātmapadārtha-
kevalajñānādiguṇasiddhatvaparyāyāṇāṁ śuddhasattāguṇen sah saṁjñādibhede‘pi pradeśaistanmayatvamiti . jo khalu
tassa abhāvo yastasya pūrvoktalakṣaṇatadbhāvasya khalu sphu ṭaṁ saṁjñādibhedavivakṣāyāmabhāvaḥ so tadabhāvo sa
pūrvoktalakṣaṇastadabhāvo bhaṇyate . sa ca tadabhāvaḥ kiṁ bhaṇyate . atabbhāvo na tadbhāvastanmayatvam kiṁc
atadbhāvaḥ saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedaḥ ityarthaḥ . tadyathāyathā muktāphalahāre yo‘sau śuklaguṇastadvācake na
śuklamityakṣaradvayen hāro vācyo na bhavati sūtraṁ vā muktāphalaṁ vā, hārasūtramuktāphalaśabdaiśca śuklaguṇo
vācyo na bhavati
. evaṁ parasparaṁ pradeśābhede‘pi yo‘sau saṁjñādibhedaḥ sa tasya pūrvokta lakṣaṇ-
tadbhāvasyābhāvastadabhāvo bhaṇyate . sa ca tadabhāvaḥ punarapi kiṁ bhaṇyate . atadbhāvaḥ saṁjñā-
lakṣaṇaprayojanādibhed iti . tathā muktajīve yo‘sau śuddhasattāguṇastadvācaken sattāśabden muktajīvo
pra. 27
ek -dūsaremeṁ jo ‘usakā abhāv’ arthāt ‘tadrūp honekā abhāv’ hai vah ‘tad -abhāv’ lakṣaṇ
‘atadbhāv’ hai, jo ki anyatvakā kāraṇ hai
. isīprakār ek dravyameṁ jo sattāguṇ hai vah dravya
nahīṁ hai, 1anyaguṇ nahīṁ hai, yā paryāy nahīṁ hai; aur jo dravya anya guṇ yā paryāy hai vah sattāguṇ
isaprakār ek -dūsaremeṁ jo ‘usakā abhāv’ arthāt ‘tadrūp honekā abhāv’ hai vah
2‘tad -abhāv’ lakṣaṇ ‘atadbhāv’ hai jo ki anyatvakā kāraṇ hai .
bhāvārtha :ek ātmākā vistārakathanameṁ ‘ātmadravya’ke rūpameṁ ‘jñānādiguṇ’ ke
rūpameṁ aur ‘siddhatvādi paryāy’ ke rūpameṁtīn prakārase varṇan kiyā jātā hai . isīprakār
sarva dravyoṁke sambandhameṁ samajhanā cāhiye .
aur ek ātmāke astitva guṇako ‘sat ātmadravya’, sat jñānādiguṇ’ aur ‘sat
siddhatvādi paryāy’aise tīn prakārase vistārit kiyā jātā hai; isīprakār sabhī dravyoṁke
sambandhameṁ samajhanā cāhiye .
aur ek ātmākā jo astitva guṇ hai vah ātmadravya nahīṁ hai, (sattā guṇake binā)
jñānādiguṇ nahīṁ hai, yā siddhatvādi paryāy nahīṁ hai; aur jo ātmadravya hai, (astitvake sivāy)
jñānādiguṇ hai yā siddhatvādi paryāy hai vah astitva guṇ nahīṁ hai
isaprakār unameṁ paraspar atadbhāv
hai, jisake kāraṇ unameṁ anyatva hai . isīprakār sabhī dravyoṁke sambandhameṁ samajhanā cāhiye .
1. anyaguṇ = sattā ke atirikta dūsarā koī bhī guṇ .
2. tad -abhāv = usakā abhāv; (tad -abhāv = tasya abhāvaḥ) tadbhāv atadbhāvakā lakṣaṇ (svarūp) hai;
atadbhāv anyatvakā kāraṇ hai .

Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

ath sarvathā‘bhāvalakṣaṇatvamatadbhāvasya niṣedhayati
jaṁ davvaṁ taṁ ṇa guṇo jo vi guṇo so ṇa taccamatthādo .
eso hi atabbhāvo ṇev abhāvo tti ṇiddiṭṭho ..108..
yaddravyaṁ tanna guṇo yo‘pi guṇaḥ sa na tattvamarthāt .
eṣ hyatadbhāvo naiv abhāv iti nirdiṣṭaḥ ..108..
vācyo na bhavati kevalajñānādiguṇo vā siddhaparyāyo vā, muktajīvakevalajñānādiguṇasiddhaparyāyaśabdaiśca
śuddhasattāguṇo vācyo na bhavati
. ityevaṁ parasparaṁ pradeśābhede‘pi yo‘sau saṁjñādibhedaḥ sa tasya
pūrvoktalakṣaṇatadbhāvasyābhāvastadabhāvo bhaṇyate . sa ca tadabhāvaḥ punarapi kiṁ bhaṇyate . atadbhāvaḥ saṁjñā-
lakṣaṇaprayojanādibhed ityarthaḥ . yathātra śuddhātmani śuddhasattāguṇen sahābhedaḥ sthāpitastathā yathāsaṁbhavaṁ
sarvadravyeṣu jñātavya ityabhiprāyaḥ ..107.. ath guṇaguṇinoḥ pradeśabhedaniṣedhen tamev saṁjñādi-
bhedarūpamatadbhāvaṁ dr̥ḍhayatijaṁ davvaṁ taṁ ṇa guṇo yaddravyaṁ sa na guṇaḥ, yanmuktajīvadravyaṁ sa śuddhaḥ san guṇo
na bhavati . muktajīvadravyaśabden śuddhasattāguṇo vācyo na bhavatītyarthaḥ . jo vi guṇo so ṇa taccamatthādo
isaprakār is gāthāmeṁ sattākā udāharaṇ dekar atadbhāvako spaṣṭatayā samajhāyā hai .
(yahān̐ itanā viśeṣ hai ki jo sattā guṇake sambandhameṁ kahā hai, vah anya guṇoṁke viṣayameṁ
bhī bhalībhān̐ti samajh lenā cāhiye . jaise ki :sattā guṇakī bhān̐ti ek ātmāke puruṣārtha
guṇako ‘puruṣārthī ātmadravya’ ‘puruṣārthī jñānādiguṇ’ aur ‘puruṣārthī siddhatvādi paryāy’
isaprakār vistarit kar sakate haiṁ . abhinnapradeś honese isaprakār vistār kiyā jātā hai, phi ra
bhī saṁjñā -lakṣaṇ -prayojanādi bhed honese puruṣārthaguṇako tathā ātmadravyako, jñānādi anya guṇ
aur siddhatvādi paryāyako atadbhāv hai, jo ki unameṁ anyatvakā kāraṇ hai
..107..
ab, sarvathā abhāv vah atadbhāvakā lakṣaṇ hai, isakā niṣedh karate haiṁ :
anvayārtha :[arthāt ] svarūp apekṣāse [yad dravyaṁ ] jo dravya hai [tat na guṇaḥ ]
vah guṇ nahīṁ hai, [yaḥ api guṇaḥ ] aur jo guṇ hai [saḥ na tattvaṁ ] yah dravya nahīṁ hai . [eṣaḥ
hi atadbhāvaḥ ] yah atadbhāv hai; [na ev abhāvaḥ ] sarvathā abhāv vah atadbhāv nahīṁ hai;
[iti nirdiṣṭaḥ ] aisā (jinendradev dvārā) daraśāyā gayā hai
..108..
svarūpe nathī je dravya te guṇ, guṇ te nahi dravya che ,
āne atatpaṇuṁ jāṇavuṁ, na abhāvane; bhākhyuṁ jine. 108.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

ekasmindravye yad dravyaṁ guṇo na tadbhavati, yo guṇaḥ sa dravyaṁ na bhavatītyevaṁ yad dravyasya
guṇarūpeṇ guṇasya vā dravyarūpeṇ tenābhavanaṁ so‘tadbhāvaḥ, etāvataivānyatvavyavahārasiddheḥ . na
punardravyasyābhāvo guṇo guṇasyābhāvo dravyamityevaṁlakṣaṇo‘bhāvo‘tadbhāvaḥ . evaṁ satyekadravya-
syānekatvamubhayaśūnyatvamapoharūpatvaṁ vā syāt . tathā hiyathā khalu cetanadravyasyābhāvo-
‘cetanadravyamacetanadravyasyābhāvaścetanadravyamiti tayoranekatvaṁ, tathā dravyasyābhāvo guṇo
guṇasyābhāvo dravyamityekasyāpi dravyasyānekatvaṁ syāt
. yathā suvarṇasyābhāve suvarṇatvasyā-
bhāvaḥ suvarṇatvasyābhāve suvarṇasyābhāv ityubhayaśūnyatvaṁ, tathā dravyasyābhāve guṇasyābhāvo
yo‘pi guṇaḥ sa na tattvaṁ dravyamarthataḥ paramārthataḥ, yaḥ śuddhasattāguṇaḥ sa muktātmadravyaṁ na bhavati .
śuddhasattāśabden muktātmadravyaṁ vācyaṁ na bhavatītyarthaḥ . eso hi atabbhāvo eṣ uktalakṣaṇo hi
sphu ṭamatadbhāvaḥ . uktalakṣaṇ iti ko‘rthaḥ . guṇaguṇinoḥ saṁjñādibhede‘pi pradeśabhedābhāvaḥ . ṇev abhāvo
tti ṇiddiṭṭho naivābhāv iti nirdiṣṭaḥ . naiv abhāv iti ko‘rthaḥ . yathā sattāvācakaśabden muktātma-
dravyaṁ vācyaṁ na bhavati tathā yadi sattāpradeśairapi sattāguṇātsakāśādbhinnaṁ bhavati tadā yathā
ṭīkā :ek dravyameṁ, jo dravya hai vah guṇ nahīṁ hai, jo guṇ hai vah dravya nahīṁ hai;
isaprakār jo dravyakā guṇarūpase abhavan (-na honā) athavā guṇakā dravyarūpase abhavan vah
atadbhāv hai; kyoṁki itanese hī anyatvavyavahār (-anyatvarūp vyavahār) siddha hotā hai
. parantu
dravyakā abhāv guṇ hai, guṇakā abhāv dravya hai;aise lakṣaṇavālā abhāv vah atadbhāv nahīṁ
hai . yadi aisā ho to (1) ek dravyako anekatva ā jāyagā, (2) ubhayaśūnyatā (donoṁkā
abhāv) ho jāyagī, athavā (3) apoharūpatā ā jāyagī . isī ko samajhāte haiṁ :
(dravyakā abhāv vah guṇ hai aur guṇakā abhāv vah dravya; vah aisā mānane par pratham
doṣ is prakār āyagā :)
(1) jaise cetanadravyakā abhāv vah acetan dravya hai, acetanadravyakā abhāv vah
cetanadravya hai,isaprakār unake anekatva (dvitva) hai, usīprakār dravyakā abhāv vah guṇ,
guṇakā abhāv vah dravyaisaprakār ek dravyake bhī anekatva ā jāyagā . (arthāt dravyake
ek honepar bhī usake anekatvakā prasaṁg ā jāyagā .)
(athavā ubhayaśūnyatvarūp dūsarā doṣ is prakār ātā hai :)
(2) jaise suvarṇake abhāv hone par suvarṇatvakā abhāv ho jātā hai aur
suvarṇatvakā abhāv hone par suvarṇakā abhāv ho jātā hai,isaprakār ubhayaśūnyatva
donoṁkā abhāv ho jātā hai; usīprakār dravyakā abhāv hone par guṇakā abhāv aur guṇakā
abhāv hone par dravyakā abhāv ho jāyagā;
isaprakār ubhayaśūnyatā ho jāyagī . (arthāt

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

guṇasyābhāve dravyasyābhāv ityubhayaśūnyatvaṁ syāt . yathā paṭābhāvamātra ev ghaṭo ghaṭābhāvamātra
ev paṭ ityubhayorapoharūpatvaṁ, tathā dravyābhāvamātra ev guṇo guṇābhāvamātra ev dravya-
mityatrāpyapoharūpatvaṁ syāt
. tato dravyaguṇayorekatvamaśūnyatvamanapohatvaṁ cecchatā yathodit
evātadbhāvo‘bhyupagantavyaḥ ..108..
ath sattādravyayorguṇaguṇibhāvaṁ sādhayati
jo khalu davvasahāvo pariṇāmo so guṇo sadavisiṭṭho .
sadavaṭṭhidaṁ sahāve davvaṁ ti jiṇovadesoyaṁ ..109..
jīvapradeśebhyaḥ pudgaladravyaṁ bhinnaṁ saddravyāntaraṁ bhavati tathā sattāguṇapradeśebhyo muktajīvadravyaṁ
sattāguṇādbhinnaṁ satpr̥thagdravyāntaraṁ prāpnoti
. evaṁ kiṁ siddham . sattāguṇarūpaṁ pr̥thagdravyaṁ muktātmadravyaṁ
ca pr̥thagiti dravyadvayaṁ jātaṁ, na ca tathā . dvitīyaṁ ca dūṣaṇaṁ prāpnotiyathā suvarṇatvaguṇapradeśebhyo
dravya tathā guṇ donoṁke abhāvakā prasaṁg ā jāyagā .)
(athavā 1apoharūpatā nāmak tīsarā doṣ isaprakār ātā hai :)
(3) jaise paṭābhāvamātra hī ghaṭ hai, ghaṭābhāvamātra hī paṭ hai, (arthāt vastrake keval
abhāv jitanā hī ghaṭ hai, aur ghaṭake keval abhāv jitanā hī vastra hai)isaprakār donoṁke
apoharūpatā hai, usīprakār dravyābhāvamātra hī guṇ aur guṇābhāvamātra hī dravya hogā;isaprakār
isameṁ bhī (dravya -guṇameṁ bhī) 1apoharūpatā ā jāyagī, (arthāt keval nakārarūpatākā prasaṅga
ā jāyagā .)
isaliye dravya aur guṇakā ekatva, aśūnyatva aur 2anapohatva cāhanevāleko yathokta
hī (jaisā kahā vaisā hī) atadbhāv mānanā cāhiye ..108..
ab, sattā aur dravyakā guṇguṇīpanā siddha karate haiṁ :
1. apoharūpatā = sarvathā nakārātmakatā; sarvathā bhinnatā . (dravya aur guṇameṁ ek -dūsarekā keval nakār hī
ho to ‘dravya guṇavālā hai’ ‘yah guṇ is dravyakā hai’ityādi kathanase sūcit kisī prakārakā sambandha
hī dravya aur guṇake nahīṁ banegā .)
2. anapohatva = apoharūpatākā na honā; keval nakārātmakatākā na honā .
pariṇām dravyasvabhāv je, te guṇ ‘sat’-aviśiṣṭa che;
‘dravyo svabhāve sthit sat che’
e ja ā upadeś che. 109.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

yaḥ khalu dravyasvabhāvaḥ pariṇāmaḥ sa guṇaḥ sadaviśiṣṭaḥ .
sadavasthitaṁ svabhāve dravyamiti jinopadeśo‘yam ..109..
dravyaṁ hi svabhāve nityamavatiṣṭhamānatvātsaditi prāk pratipāditam . svabhāvastu
dravyasya pariṇāmo‘bhihitaḥ . ya ev dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ, sa ev sadaviśiṣṭo
guṇ itīh sādhyate . yadev hi dravyasvarūpavr̥ttibhūtamastitvaṁ dravyapradhānanirdeśātsaditi
saṁśabdyate tadaviśiṣṭaguṇabhūt ev dravyasya svabhāvabhūtaḥ pariṇāmaḥ, dravyavr̥tterhi trikoṭisamay-
bhinnasya suvarṇasyābhāvastathaiv suvarṇapradeśebhyo bhinnasya suvarṇatvaguṇasyāpyabhāvaḥ, tathā sattāguṇ-
pradeśebhyo bhinnasya muktajīvadravyasyābhāvastathaiv muktajīvadravyapradeśebhyo bhinnasya sattāguṇasyāpyabhāvaḥ

ityubhayaśūnyatvaṁ prāpnoti
. yathedaṁ muktajīvadravye saṁjñādibhedabhinnasyātadbhāvastasya sattāguṇen sah
pradeśābhedavyākhyānaṁ kr̥taṁ tathā sarvadravyeṣu yathāsaṁbhavaṁ jñātavyamityarthaḥ ..108.. evaṁ dravyasyāstitva-
kathanarūpeṇ prathamagāthā, pr̥thaktvalakṣaṇātadbhāvābhidhānānyatvalakṣaṇayoḥ kathanen dvitīyā, saṁjñālakṣaṇ-
prayojanādibhedarūpasyātadbhāvasya vivaraṇarūpeṇ tr̥tīyā, tasyaiv dr̥ḍhīkaraṇārthaṁ ca caturthīti dravyaguṇ-

yorabhedaviṣaye yuktikathanamukhyatayā gāthācatuṣṭayen pañcamasthalaṁ gatam
. ath sattā guṇo bhavati, dravyaṁ
1. vr̥tti = vartanā; astitva rahanā vah; ṭikanā vah .
anvayārtha :[yaḥ khalu ] jo, [dravyasvabhāvaḥ pariṇāmaḥ ] dravyakā svabhāvabhūt
(utpādavyayadhrauvyātmak) pariṇām hai [saḥ ] vah (pariṇām) [sadaviśiṣṭaḥ guṇaḥ ] ‘sat’
se aviśiṣṭa (-sattāse abhinna hai aisā) guṇ hai
. [svabhāve avasthitaṁ ] ‘svabhāvameṁ
avasthit (honese) [dravyaṁ ] dravya [sat ] sat hai’[iti jinopadeśaḥ ] aisā jo (99
vīṁ gāthāmeṁ kathit) jinopadeś hai [ayam ] vahī yah hai . (arthāt 99vīṁ gāthāke
kathanameṁse is gāthāmeṁ kathit bhāv sahaj hī nikalatā hai .) ..109..
ṭīkā :dravya svabhāvameṁ nitya avasthit honese sat hai, aisā pahale (99vīṁ
gāthāmeṁ) pratipādit kiyā gayā hai; aur (vahān̐) dravyakā svabhāv pariṇām kahā gayā hai .
yahān̐ yah siddha kiyā jā rahā hai kijo dravyakā svabhāvabhūt pariṇām hai vahī ‘sat’
se aviśiṣṭa (-astitvase abhinna aisāastitvase koī anya nahīṁ aisā) guṇ hai .
dravyake svarūpakā vr̥ttibhūt aisā jo astitva dravyapradhān kathanake dvārā ‘sat’ śabdase
kahā jātā hai usase aviśiṣṭa (-us astitvase ananya) guṇabhūt hī dravyasvabhāvabhūt
pariṇām hai; kyoṁki dravyakī
1vr̥tti (astitva) tīn prakārake samayako sparśit karatī honese

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

sparśinyāḥ pratikṣaṇaṁ ten ten svabhāven pariṇamanāt . dravyasvabhāvabhūt ev tāvatpariṇāmaḥ .
sa tvastitvabhūtadravyavr̥ttyātmakatvātsadaviśiṣṭo dravyavidhāyako guṇ eveti sattādravyayo-
rguṇaguṇibhāvaḥ siddhayati
..109..
ath guṇaguṇinornānātvamupahanti
ṇatthi guṇo tti va koī pajjāo ttīh vā viṇā davvaṁ .
davvattaṁ puṇ bhāvo tamhā davvaṁ sayaṁ sattā ..110..
ca guṇī bhavatīti pratipādayatijo khalu davvasahāvo pariṇāmo yaḥ khalu sphu ṭaṁ dravyasya svabhāvabhūtaḥ
pariṇāmaḥ pañcendriyaviṣayānubhavarūpamanovyāpārotpannasamastamanoratharūpavikalpajālābhāve sati yaścidā-
nandaikānubhūtirūpaḥ svasthabhāvastasyotpādaḥ, pūrvoktavikalpajālavināśo vyayaḥ, tadubhayādhārabhūtajīvatvaṁ

dhrauvyamityuktalakṣaṇotpādavyayadhrauvyātmakajīvadravyasya svabhāvabhūto yo‘sau pariṇāmaḥ
so guṇo sa guṇo
bhavati . sa pariṇāmaḥ kathaṁbhūtaḥ sanguṇo bhavati . sadavisiṭṭho sato‘stitvādaviśiṣṭo‘bhinnastadutpādāditrayaṁ
tiṣṭhatyastitvaṁ caikaṁ tiṣṭhatyastitven sah kathamabhinno bhavatīti cet . ‘‘utpādavyayadhrauvyayuktaṁ sat’’
iti vacanāt . evaṁ sati sattaiv guṇo bhavatītyarthaḥ . iti guṇavyākhyānaṁ gatam . sadavaṭṭhidaṁ sahāve davvaṁ ti
sadavasthitaṁ svabhāve dravyamiti . dravyaṁ paramātmadravyaṁ bhavati . kiṁ kartr̥ . saditi . ken . abhed-
nayen . kathaṁbhūtam . sat avasthitam . kva . utpādavyayadhrauvyātmakasvabhāve . jiṇovadesoyaṁ ayaṁ
jinopadeś iti ‘sadavaṭṭhidaṁ sahāve davvaṁ davvassa jo hu pariṇāmo’ ityādipūrvasūtre yaduktaṁ
tadevedaṁ vyākhyānam, guṇakathanaṁ punaradhikamiti tātparyam
. yathedaṁ jīvadravye guṇaguṇinorvyākhyānaṁ
(vah vr̥ttiastitva) pratikṣaṇ us -us svabhāvarūp pariṇamit hotī hai .
(isaprakār) pratham to dravyakā svabhāvabhūt pariṇām hai; aur vah (utpād -vyay-
dhrauvyātmak pariṇām) astitvabhūt aisī dravyakī vr̥ttisvarūp honese, ‘sat’ se aviśiṣṭa,
dravyavidhāyak (-dravyakā racayitā) guṇ hī hai
. isaprakār sattā aur dravyakā guṇaguṇīpanā
siddha hotā hai ..109..
ab guṇ aur guṇīke anekatvakā khaṇḍan karate haiṁ :
paryāy ke guṇ evuṁ koī na dravya viṇ viśve dīse;
dravyatva che vaḷī bhāv; tethī dravya pote sattva che . 110.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

nāsti guṇ iti vā kaścit paryāy itīh vā vinā dravyam .
dravyatvaṁ punarbhāvastasmāddravyaṁ svayaṁ sattā ..110..
na khalu dravyātpr̥thagbhūto guṇ iti vā paryāy iti vā kaścidapi syāt; yathā
suvarṇātpr̥thagbhūtaṁ tatpītatvādikamiti vā tatkuṇḍalatvādikamiti vā . ath tasya tu dravyasya
svarūpavr̥ttibhūtamastitvākhyaṁ yaddravyatvaṁ sa khalu tadbhāvākhyo guṇ ev bhavan kiṁ hi
dravyātpr̥thagbhūtatven vartate
. na vartat ev . tarhi dravyaṁ sattā‘stu svayamev ..110..
ath dravyasya sadutpādāsadutpādayoravirodhaṁ sādhayati
evaṁvihaṁ sahāve davvaṁ davvatthapajjayatthehiṁ .
sadasabbhāvaṇibaddhaṁ pādubbhāvaṁ sadā labhadi ..111..
kr̥taṁ tathā sarvadravyeṣu jñātavyamiti ..109.. ath guṇaparyāyābhyāṁ sah dravyasyābhedaṁ darśayatiṇatthi
nāsti na vidyate . sa kaḥ . guṇo tti va koī guṇ iti kaścit . na kevalaṁ guṇaḥ pajjāo ttīh vā paryāyo
vetīh . katham . viṇā vinā . kiṁ vinā . davvaṁ dravyam . idānīṁ dravyaṁ kathyate . davvattaṁ puṇ bhāvo
dravyatvamastitvam . tatpunaḥ kiṁ bhaṇyate . bhāvaḥ . bhāvaḥ ko‘rthaḥ . utpādavyayadhrauvyātmakasadbhāvaḥ . tamhā
davvaṁ sayaṁ sattā tasmādabhedanayen sattā svayamev dravyaṁ bhavatīti . tadyathāmuktātmadravye paramāvāptirūpo
anvayārtha :[ih ] is viśvameṁ [guṇaḥ iti vā kaścit ] guṇ aisā kuch [paryāyaḥ
iti vā ] yā paryāy aisā kuch [dravyaṁ vinā nāsti ] dravyake binā (-dravyase pr̥thak) nahīṁ hotā;
[dravyatvaṁ punaḥ bhāvaḥ ] aur dravyatva vah bhāv hai (arthāt astitva guṇ hai); [tasmāt ] isaliye
[dravyaṁ svayaṁ sattā ] dravya svayaṁ sattā (astitva) hai
..110..
ṭīkā :vāstavameṁ dravyase pr̥thagbhūt (bhinna) aisā koī guṇ yā aisī koī paryāy
kuch nahīṁ hotā; jaisesuvarṇase pr̥thagbhūt usakā pīlāpan ādi yā usakā kuṇḍalatvādi nahīṁ
hotā tadanusār . ab, us dravyake svarūpakī vr̥ttibhūt jo ‘astitva’ nāmase kahā jānevālā
dravyatva vah usakā ‘bhāv’ nāmase ka hā jānevālā guṇ hī honese, kyā vah dravyase pr̥thakrūp
vartatā hai ? nahīṁ hī vartatā
. tab phi ra dravya svayamev sattā ho ..110..
ab, dravyake sat -utpād aur asat -utpād honemeṁ avirodh siddha karate haiṁ :
āvuṁ darav dravyārthaparyāyārthathī nijabhāvamāṁ
sadbhāv -aṇasadbhāvayut utpādane pāme sadā. 111.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

evaṁvidhaṁ svabhāve dravyaṁ dravyārthaparyāyārthābhyām .
sadasadbhāvanibaddhaṁ prādurbhāvaṁ sadā labhate ..111..
evametadyathoditaprakārasākalyākalaṁk lāṁchanamanādinidhanaṁ satsvabhāve prādurbhāvamāskandati
dravyam . sa tu prādurbhāvo dravyasya dravyābhidheyatāyāṁ sadbhāvanibaddha ev syāt; paryāyābhidheyatāyāṁ
tvasadbhāvanibaddha ev . tathā hiyadā dravyamevābhidhīyate na paryāyāstadā prabhavāvasān-
varjitābhiryaugapadyapravr̥ttābhirdravyaniṣpādikābhiranvayaśaktibhiḥ prabhavāvasānalāṁchanāḥ kramapravr̥ttāḥ
mokṣaparyāyaḥ kevalajñānādirūpo guṇasamūhaśca yen kāraṇen taddvayamapi paramātmadravyaṁ vinā nāsti,
na vidyate
. kasmāt . pradeśābhedāditi . utpādavyayadhrauvyātmakaśuddhasattārūpaṁ muktātmadravyaṁ bhavati .
tasmādabheden sattaiv dravyamityarthaḥ . yathā muktātmadravye guṇaparyāyābhyāṁ sahābhedavyākhyānaṁ kr̥taṁ tathā
yathāsaṁbhavaṁ sarvadravyeṣu jñātavyamiti ..110.. evaṁ guṇaguṇivyākhyānarūpeṇ prathamagāthā, dravyasya
guṇaparyāyābhyāṁ sah bhedo nāstīti kathanarūpeṇ dvitīyā ceti svatantragāthādvayen ṣaṣṭhasthalaṁ gatam .. ath
dravyasya dravyārthikaparyāyārthikanayābhyāṁ sadutpādāsadutpādau darśayatievaṁvihasabbhāve evaṁvidhasadbhāve
sattālakṣaṇamutpādavyayadhrauvyalakṣaṇaṁ guṇaparyāyalakṣaṇaṁ dravyaṁ cetyevaṁvidhapūrvoktasadbhāve sthitaṁ, athavā evaṁvihaṁ
sahāve
iti pāṭhāntaram
. tatraivaṁvidhaṁ pūrvoktalakṣaṇaṁ svakīyasadbhāve sthitam . kim . davvaṁ dravyaṁ kartr̥ . kiṁ
1. akalaṁk = nirdoṣ (yah dravya pūrvakathit sarvaprakār nirdoṣ lakṣaṇavālā hai .)
2. abhidheyatā = kahane yogyapanā; vivakṣā; kathanī .
3. anvayaśakti = anvayarūpaśakti . (anvayaśaktiyān̐ utpatti aur nāśase rahit haiṁ, ek hī sāth pravr̥tta
hotī haiṁ aur dravyako utpanna karatī haiṁ . jñān, darśan, cāritra ityādi ātmadravyakī anvayaśaktiyān̐ haiṁ .)
anvayārtha :[evaṁvidhaṁ dravyaṁ ] aisā (pūrvokta) dravya [svabhāve ] svabhāvameṁ
[dravyārthaparyāyārthābhyāṁ ] dravyārthik aur paryāyārthik nayoṁke dvārā [sadasadbhāvanibaddhaṁ prādurbhāvaṁ ]
sadbhāvasaṁbaddha aur asadbhāvasaṁbaddha utpādako [sadā labhate ] sadā prāpta karatā hai
..111..
ṭīkā :isaprakār yathodit (pūrvakathit) sarva prakārase 1akalaṁk lakṣaṇavālā,
anādinidhan vah dravya sat -svabhāvameṁ (astitvasvabhāvameṁ) utpādako prāpta hotā hai . dravyakā
vah utpād, dravyakī 2abhidheyatāke samay sadbhāvasaṁbaddha hī hai aur paryāyoṁkī abhidheyatāke
samay asadbhāvasaṁbaddha hī hai . ise spaṣṭa samajhāte haiṁ :
jab dravya hī kahā jātā haiparyāyeṁ nahīṁ, tab utpattivināś rahit, yugapat pravartamān,
dravyako utpanna karanevālī 3anvayaśaktiyoṁke dvārā, utpattivināśalakṣaṇavālī, kramaśaḥ pravartamān,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

paryāyaniṣpādikā vyatirekavyaktīstāstāḥ saṁkrāmato dravyasya sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ,
hemavat
. tathā hiyadā hemaivābhidhīyate nāṁgadādayaḥ paryāyāstadā hemasamānajīvitābhiryaug-
padyapravr̥ttābhirhemaniṣpādikābhiranvayaśakti bhiraṁgadādiparyāyasamānajīvitāḥ kramapravr̥ttā aṁgadādi-
paryāyaniṣpādikā vyatirekavyaktīstāstāḥ saṁkrāmato hemnaḥ sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ
. yadā
tu paryāyā evābhidhīyante na dravyaṁ, tadā prabhavāvasānalāṁchanābhiḥ kramapravr̥ttābhiḥ
paryāyaniṣpādikābhirvyatirekavyaktibhistābhistābhiḥ prabhavāvasānavarjitā yaugapadyapravr̥ttā dravya-
karoti . sadā labhadi sadā sarvakālaṁ labhate . kiṁ karmatāpannam . pādubbhāvaṁ prādurbhāvamutpādam .
kathaṁbhūtam . sadasabbhāvaṇibaddhaṁ sadbhāvanibaddhamasadbhāvanibaddhaṁ ca . kābhyāṁ kr̥tvā . davvatthapajjayatthehiṁ
dravyārthikaparyāyārthikanayābhyāmiti . tathāhiyathā yadā kāle dravyārthikanayen vivakṣā kriyate yadev
kaṭakaparyāye suvarṇaṁ tadev kaṅkaṇaparyāye nānyaditi, tadā kāle sadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi
cet . dravyasya dravyarūpeṇāvinaṣṭatvāt . yadā punaḥ paryāyavivakṣā kriyate kaṭakaparyāyāt sakāśādanyo yaḥ
kaṅkaṇaparyāyaḥ suvarṇasambandhī sa ev na bhavati, tadā punarasadutpādaḥ . kasmāditi cet . pūrvaparyāyasya
vinaṣṭatvāt . tathā yadā dravyārthikanayavivakṣā kriyate ya ev pūrvaṁ gr̥hasthāvasthāyāmevamevaṁ gr̥havyāpāraṁ
kr̥tavān paścājjinadīkṣāṁ gr̥hītvā sa evedānīṁ rāmādikevalipuruṣo niścayaratnatrayātmakaparamātmadhyāne-
*1. vyatirekavyakti = bhedarūp pragaṭatā . [vyatirekavyaktiyān̐ utpatti vināśako prāpta hotī haiṁ, kramaśaḥ pravr̥tta
hotī haiṁ aur paryāyoṁko utpanna karatī haiṁ . śrutajñān, kevalajñān ityādi tathā svarūpācaraṇ cāritra,
yathākhyātacāritra ityādi ātmadravyakī vyatirekavyaktiyān̐ haiṁ . vyatirek aur anvayake arthoṁke liye
199veṁ pr̥ṣṭhakā phu ṭanoṭ (ṭippaṇī) dekheṁ . ]
2. sadbhāvasaṁbaddha = sadbhāv -astitvake sāth saṁbaṁdh rakhanevālā,saṁkalit . [dravyakī vivakṣāke samay
anvay śaktiyoṁko mukhya aur vyatirekavyaktiyoṁko gauṇ kar diyā jātā hai, isaliye dravyake
sadbhāvasaṁbaddha utpād (sat -utpād, vidyamānakā utpād) hai
. ]
પ્ર. ૨૮
paryāyoṁkī utpādak un -un 1vyatirekavyaktiyoṁko prāpta honevāle dravyako 2sadbhāvasaṁbaddha hī
utpād hai; suvarṇakī bhān̐ti . jaise :jab suvarṇa hī kahā jātā haibājūbaṁdhā ādi paryāyeṁ
nahīṁ, tab suvarṇa jitanī sthāyī, yugapat pravartamān, suvarṇakī utpādak anvayaśaktiyoṁke dvārā
bājūbaṁdh ityādi paryāy jitane sthāyī, kramaśaḥ pravartamān, bājūbaṁdh ityādi paryāyoṁkī utpādak
un -un vyatirekavyaktiyoṁko prāpta honevāle suvarṇakā sadbhāvasaṁbaddha hī utpād hai
.
aur jab paryāyeṁ hī kahī jātī haiṁ,dravya nahīṁ, tab utpattivināś jinakā lakṣaṇ hai
aisī, kramaśaḥ pravartamān, paryāyoṁko utpanna karanevālī un -un vyatirekavyaktiyoṁke dvārā,
utpattivināś rahit, yugapat pravartamān, dravyakī utpādak anvayaśaktiyoṁko prāpta honevāle

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

niṣpādikā anvayaśaktīḥ saṁkrāmato dravyasyāsadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ, hemavadev . tathā
hiyadāṁgadādiparyāyā evābhidhīyante, na hem, tadāṁgadādiparyāyasamānajīvitābhiḥ
kramapravr̥ttābhiraṁgadādiparyāyaniṣpādikābhirvyatirekavyaktibhistābhistābhirhemasamānajīvitā
yaugapadyapravr̥ttā hemaniṣpādikā anvayaśaktiḥ saṁkrāmato hemno‘sadbhāvanibaddha ev prādurbhāvaḥ
.
ath paryāyābhidheyatāyāmapyasadutpattau paryāyaniṣpādikāstāstā vyatirekavyaktayo yaugapadyapravr̥tti-
māsādyānvayaśaktitvamāpannāḥ paryāyān dravīkuryuḥ, tathāṁgadādiparyāyaniṣpādikābhistābhi-
stābhirvyatirekavyaktibhiryaugapadyapravr̥ttimāsādyānvayaśaktitvamāpannābhiraṁgadādiparyāyā api hemī-
kriyeran
. dravyābhidheyatāyāmapi sadutpattau dravyaniṣpādikā anvayaśaktayaḥ kramapravr̥ttimāsādya
tattadvayatirekavyaktitvamāpannā dravyaṁ paryāyīkuryuḥ, tathā hemaniṣpādikābhiranvayaśaktibhiḥ
nānantasukhāmr̥tatr̥pto jātaḥ, na cānya iti, tadā sadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi cet .
puruṣatvenāvinaṣṭatvāt . yadā tu paryāyanayavivakṣā kriyate pūrvaṁ sarāgāvasthāyāḥ sakāśādanyo‘yaṁ
bharatasagararāmapāṇḍavādikevalipuruṣāṇāṁ saṁbandhī niruparāgaparamātmaparyāyaḥ sa ev na bhavati, tadā
dravyako 1asadbhāvasaṁbaddha hī utpād hai; suvarṇakī hī bhān̐ti . vah isaprakār jab bājūbaṁdhādi
paryāyeṁ hī kahī jātī haiṁsuvarṇa nahīṁ, tab bājūbaṁdh ityādi paryāy jitanī ṭikanevālī, kramaśaḥ
pravartamān, bājūbaṁdh ityādi paryāyoṁkī utpādak un -un vyatirek -vyaktiyoṁke dvārā, suvarṇa
jitanī ṭikanevālī, yugapat pravartamān, suvarṇakī utpādak anvayaśaktiyoṁko prāpta suvarṇake
asadbhāvayukta hī utpād hai
.
ab, paryāyoṁkī abhidheyatā (kathanī) ke samay bhī, asat -utpādameṁ paryāyoṁko utpanna
karanevālī ve -ve vyatirekavyaktiyān̐ yugapat pravr̥tti prāpta karake anvayaśaktipaneko prāpta hotī huī
paryāyoṁko dravya karatā hai (-paryāyoṁkī vivakṣāke samay bhī vyatirekavyaktiyān̐ anvayaśaktirūp
banatī huī paryāyoṁko dravyarūp karatī haiṁ ); jaise bājūbaṁdh ādi paryāyoṁko utpanna karanevālī ve-
ve vyatirekavyaktiyān̐ yugapat pravr̥tti prāpta karake anvayaśaktipaneko prāpta karatī huī bājubaṁdh
ityādi paryāyoṁko suvarṇa karatā hai tadnusār
. dravyakī abhidheyatāke samay bhī, sat -utpādameṁ
dravyakī utpādak anvayaśaktiyān̐ kramapravr̥ttiko prāpta karake us -us vyatirekavyaktitvako prāpta
hotī huī, dravyako paryāyeṁ (-paryāyarūp) karatī haiṁ; jaise suvarṇakī utpādak anvayaśaktiyān̐
1. asadbhāvasaṁbaṁddha = anastitvake sāth saṁbaṁdhavālāsaṁkalit . [paryāyoṁkī vivakṣāke samay
vyatirekavyaktiyoṁko mukhya aur anvayaśaktiyoṁko gauṇ kiyā jātā hai, isaliye dravyake asadbhāvasaṁbaddha
utpād (asat -utpād, avidyamānakā utpād) hai
. ]

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

kramapravr̥ttimāsādya tattadvayatirekamāpannābhirhemāṁgadādiparyāyamātrīkriyet . tato dravyārthādeśā-
tsadutpādaḥ, paryāyārthādeśādasat ityanavadyam ..111..
ath sadutpādamananyatven niścinoti
jīvo bhavaṁ bhavissadi ṇaro‘maro vā paro bhavīy puṇo .
kiṁ davvattaṁ pajahadi ṇa jahaṁ aṇṇo kahaṁ hodi ..112..
punarasadbhāvanibaddha evotpādaḥ . kasmāditi cet . pūrvaparyāyādanyatvāditi . yathedaṁ jīvadravye sadutpādā-
sadutpādavyākhyānaṁ kr̥taṁ tathā sarvadravyeṣu yathāsaṁbhavaṁ jñātavyamiti ..111.. ath pūrvoktamev sadutpādaṁ
dravyādabhinnatven vivr̥ṇotijīvo jīvaḥ kartā bhavaṁ bhavan pariṇaman san bhavissadi bhaviṣyati tāvat .
kramapravr̥tti prāpta karake us -us vyatirekavyaktitvako prāpta hotī huī, suvarṇako bājūbaṁdhādi
paryāyamātra (-paryāyamātrarūp) karatī haiṁ
.
isaliye dravyārthik kathanase sat -utpād hai, paryāyārthik kathanase asat -utpād hai
yah bāt anavadya (nirdoṣ, abādhya) hai .
bhāvārtha :jo pahale vidyamān ho usīkī utpattiko sat -utpād kahate haiṁ aur jo
pahale vidyamān na ho usakī utpattiko asat -utpād kahate haiṁ . jab paryāyoṁko gauṇ karake
dravyakā mukhyatayā kathan kiyā jātā hai, tab to jo vidyamān thā vahī utpanna hotā hai, (kyoṁki
dravya to tīnoṁ kālameṁ vidyamān hai); isaliye dravyārthik nayase to dravyako sat -utpād hai; aur
jab dravyako gauṇ karake paryāyoṁkā mukhyatayā kathan kiyā jātā hai tab jo vidyamān nahīṁ thā
vah utpanna hotā hai (kyoṁki vartamān paryāy bhūtakālameṁ vidyamān nahīṁ thī), isaliye paryāyārthik
nayase dravyake asat -utpād hai
.
yahān̐ yah lakṣyameṁ rakhanā cāhiye ki dravya aur paryāyeṁ bhinna -bhinna vastuen̐ nahīṁ haiṁ; isaliye
paryāyoṁkī vivakṣāke samay bhī, asat -utpādameṁ, jo paryāyeṁ haiṁ ve dravya hī haiṁ, aur dravyakī
vivakṣāke samay bhī sat -utpādameṁ, jo dravya hai ve hī paryāyeṁ hī haiṁ
..111..
ab (sarva paryāyoṁmeṁ dravya ananya hai arthāt vah kā vahī hai, isaliye usake sat -utpād
isaprakār) sat -utpādako ananyatva ke dvārā niścit karate haiṁ :
jīv pariṇame tethī narādik e thaśe; paṇ terūpe
śuṁ choḍato dravyatvane ? nahi choḍato kyam anya e ? 112.

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

jīvo bhavan bhaviṣyati naro‘maro vā paro bhūtvā punaḥ .
kiṁ dravyatvaṁ prajahāti na jahadanyaḥ kathaṁ bhavati ..112..
dravyaṁ hi tāvad dravyatvabhūtāmanvayaśaktiṁ nityamapyaparityajadbhavati sadev . yastu dravyasya
paryāyabhūtāyā vyatirekavyakteḥ prādurbhāvaḥ tasminnapi dravyatvabhūtāyā anvayaśakterapracyavanād
dravyamananyadev . tato‘nanyatven niścīyate dravyasya sadutpādaḥ . tathā hijīvo dravyaṁ
bhavannārakatiryaṅmanuṣyadevasiddhatvānāmanyatamen paryāyeṇ dravyasya paryāyadurlalitavr̥ttitvād-
vaśyamev bhaviṣyati
. sa hi bhūtvā ca ten kiṁ dravyatvabhūtāmanvayaśaktimujjhati, nojjhati .
kiṁ kiṁ bhaviṣyati . nirvikāraśuddhopayogavilakṣaṇābhyāṁ śubhāśubhopayogābhyāṁ pariṇamya ṇaro‘maro vā paro
naro devaḥ parastiryaṅnārakarūpo vā nirvikāraśuddhopayogen siddho vā bhaviṣyati . bhavīy puṇo evaṁ
pūrvoktaprakāreṇ punarbhūtvāpi . athavā dvitīyavyākhyānam . bhavan vartamānakālāpekṣayā bhaviṣyati
bhāvikālāpekṣayā bhūtvā bhūtakālāpekṣayā ceti kālatraye caivaṁ bhūtvāpi kiṁ davvattaṁ pajahadi kiṁ dravyatvaṁ
parityajati . ṇa cayadi dravyārthikanayen dravyatvaṁ na tyajati, dravyādbhinno na bhavati . aṇṇo kahaṁ havadi
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [bhavan ] pariṇamit hotā huā [naraḥ ] manuṣya,
[amaraḥ ] dev [vā ] athavā [paraḥ ] anya (-tiryaṁc, nārakī yā siddha) [bhaviṣyati ] hogā,
[punaḥ ] parantu [bhūtvā ] manuṣya devādi hokar [kiṁ ] kyā vah [dravyatvaṁ prajahāti ] dravyatvako
choṛ detā hai ? [na jahat ] nahīṁ choṛatā huā vah [anyaḥ kathaṁ bhavati ] anya kaise ho sakatā
hai ? (arthāt vah anya nahīṁ, vahakā vahī hai
.)..112..
ṭīkā :pratham to dravya dravyatvabhūt anvayaśaktiko kabhī bhī na choṛatā huā sat
(vidyamān) hī hai . aur dravyake jo paryāyabhūt vyatirekavyaktikā utpād hotā hai usameṁ bhī
dravyatvabhūt anvayaśaktikā acyutapanā honese dravya ananya hī hai, (arthāt us utpādameṁ bhī
anvayaśakti to apatit -avinaṣṭa -niścal honese dravya vahakā vahī hai, anya nahīṁ
.) isaliye
ananyapaneke dvārā dravyakā sat -utpād niścit hotā hai, (arthāt uparokta kathanānusār dravyakā
dravyāpekṣāse ananyapanā honese, usake sat -utpād hai,
aisā ananyapane dvārā siddha hotā hai .)
isī bātako (udāharaṇ se) spaṣṭa kiyā jātā hai :
jīv dravya honese aur dravya paryāyoṁmeṁ vartanese jīv nārakatva, tiryaṁcatva, manuṣyatva,
devatva aur siddhatvameṁse kisī ek paryāyameṁ avaśyamev (pariṇamit) hogā . parantu vah
jīv us paryāyarūp hokar kyā dravyatvabhūt anvayaśaktiko choṛatā hai ? nahīṁ choṛatā .

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

yadi nojjhati kathamanyo nām syāt, yen prakaṭitatrikoṭisattākaḥ sa ev na
syāt ..112..
athāsadutpādamanyatven niścinoti
maṇuvo ṇa hodi devo devo vā māṇuso va siddho vā .
evaṁ ahojjamāṇo aṇaṇṇabhāvaṁ kadhaṁ lahadi ..113..
manujo na bhavati devo devo vā manuṣo vā siddho vā .
evamabhavannananyabhāvaṁ kathaṁ labhate ..113..
anyo bhinnaḥ kathaṁ bhavati . kiṁtu dravyānvayaśaktirūpeṇ sadbhāvanibaddhotpādaḥ sa eveti dravyādabhinna iti
bhāvārthaḥ ..112.. ath dravyasyāsadutpādaṁ pūrvaparyāyādanyatven niścinotimaṇuvo ṇa havadi devo
ākulatvotpādakamanujadevādivibhāvaparyāyavilakṣaṇamanākulatvarūpasvabhāvapariṇatilakṣaṇaṁ paramātmadravyaṁ
yadyapi niścayen manuṣyaparyāye devaparyāye ca samānaṁ tathāpi manujo devo na bhavati
. kasmāt .
yadi nahīṁ choṛatā to vah anya kaise ho sakatā hai ki jisane trikoṭi sattā (-tīn
prakārakī sattā) jisake pragaṭ hai aisā vah (jīv), vahī na ho ?
bhāvārtha :jīv manuṣya -devādik paryāyarūp pariṇamit hotā huā bhī anya nahīṁ
ho jātā, ananya rahatā hai, vahakā vahī rahatā hai; kyoṁki ‘vahī yah devakā jīv hai, jo
pūrvabhavameṁ manuṣya thā aur amuk bhavameṁ tiryaṁc thā’ aisā jñān ho sakatā hai
. isaprakār
jīvakī bhān̐ti pratyek dravya apanī sarva paryāyoṁmeṁ vahakā vahī rahatā hai, anya nahīṁ ho
jātā,
ananya rahatā hai . isaprakār dravyakā ananyapanā honese dravyakā sat -utpād niścit
hotā hai ..112..
ab, asat -utpādako anyatvake dvārā niścit karate haiṁ :
anvayārtha :[manujaḥ ] manuṣya [devaḥ na bhavati ] dev nahīṁ hai, [vā ] athavā
[devaḥ ] dev [mānuṣaḥ vā siddhaḥ vā ] manuṣya yā siddha nahīṁ hai; [evaṁ abhavan ] aisā na
hotā huā [ananya bhāvaṁ kathaṁ labhate ] ananyabhāvako kaise prāpta ho sakatā hai ?
..113..
(arthāt utpād -vyay -dhrauvyātmak jīv, manuṣyādi paryāyoṁrūp pariṇamit hone par bhī, anvayaśaktiko nahīṁ
choṛatā honese ananya
vahakā vahīhai .)
mānav nathī sur, sur paṇ nahi manuj ke nahi siddha che;
e rīt nahi hoto thako kyam te ananyapaṇuṁ dhare ? 113.

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

paryāyā hi paryāyabhūtāyā ātmavyatirekavyakteḥ kāl ev sattvāttato‘nyakāleṣu
bhavantyasanta ev . yaśca paryāyāṇāṁ dravyatvabhūtayānvayaśaktyānusyūtaḥ kramānupātī svakāle
prādurbhāvaḥ tasminparyāyabhūtāyā ātmavyatirekavyakteḥ pūrvamasattvātparyāyā anya ev . tataḥ
paryāyāṇāmanyatven niścīyate paryāyasvarūpakartr̥karaṇādhikaraṇabhūtatven paryāyebhyo‘pr̥thagbhūtasya
dravyasyāsadutpādaḥ
. tathā hina hi manujastridaśo vā siddho vā syāt, na hi tridaśo
manujo vā siddho vā syāt . evamasan kathamananyo nām syāt, yenānya ev na syāt;
yen ca niṣpadyamānamanujādiparyāyaṁ jāyamānavalayādivikāraṁ kāṁcanamiv jīvadravyamapi pratipad-
manyanna syāt
..113..
devaparyāyakāle manuṣyaparyāyasyānupalambhāt . devo vā māṇuso va siddho vā devo vā manuṣyo na bhavati
svātmopalabdhirūpasiddhaparyāyo vā na bhavati . kasmāt . paryāyāṇāṁ parasparaṁ bhinnakālatvāt,
suvarṇadravye kuṇḍalādiparyāyāṇāmiv . evaṁ ahojjamāṇo evamabhavansan aṇaṇṇabhāvaṁ kadhaṁ lahadi ananyabhāv-
ṭīkā :paryāyeṁ paryāyabhūt svavyatirekavyaktike kālameṁ hī sat (-vidyamān)
honese, usase anya kāloṁmeṁ asat (-avidyamān) hī haiṁ . aur paryāyoṁkā dravyatvabhūt
anvayaśaktike sāth guṁthā huā (-ekarūpatāse yukta) jo kramānupātī (kramānusār) svakālameṁ
utpād hotā hai usameṁ paryāyabhūt svavyatirekavyaktikā pahale asatpanā honese, paryāyeṁ anya hī
haiṁ
. isīliye paryāyoṁkī anyatāke dvārā dravyakājo ki paryāyoṁke svarūpakā kartā, karaṇ
aur adhikaraṇ honese paryāyoṁse apr̥thak hai usakāasat -utpād niścit hotā hai .
is bātako (udāharaṇ dekar) spaṣṭa karate haiṁ :
manuṣya vah dev yā siddha nahīṁ hai, aur dev, vah manuṣya yā siddha nahīṁ hai; isaprakār
na hotā huā ananya (-vahakā vahī) kaise ho sakatā hai, ki jisase anya hī na ho aur jisase
manuṣyādi paryāyeṁ utpanna hotī haiṁ aisā jīv dravya bhī
valayādi vikār (kaṁkaṇādi paryāyeṁ)
jisake utpanna hotī haiṁ aise suvarṇakī bhān̐tipad -pad par (prati paryāy par) anya na ho ?
[jaise kaṁkaṇ, kuṇḍal ityādi paryāyeṁ anya haiṁ, (-bhinna -bhinna haiṁ, ve kī ve hī nahīṁ haiṁ) isaliye
un paryāyoṁkā kartā suvarṇa bhī anya hai, isīprakār manuṣya, dev ityādi paryāyeṁ anya haiṁ, isaliye
un paryāyoṁkā kartā jīvadravya bhī paryāyāpekṣāse anya hai
. ]
bhāvārtha :jīvake anādi ananta -hone par bhī, manuṣya paryāyakālameṁ devaparyāyakī
yā svātmopalabdhirūp siddhaparyāyakī aprāpti hai arthāt manuṣya, dev yā siddha nahīṁ hai, isaliye
ve paryāyeṁ anya anya haiṁ
. aisā honese, un paryāyoṁkā karttā, sādhan aur ādhār jīv bhī
paryāyāpekṣāse anyapaneko prāpta hotā hai . isaprakār jīvakī bhān̐ti pratyek dravyake paryāyāpekṣāse

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

athaikadravyasyānyatvānanyatvavipratiṣedhamuddhunoti
davvaṭṭhieṇ savvaṁ davvaṁ taṁ pajjayaṭṭhieṇ puṇo .
havadi ya aṇṇamaṇaṇṇaṁ takkāle tammayattādo ..114..
dravyārthiken sarvaṁ dravyaṁ tatparyāyārthiken punaḥ .
bhavati cānyadananyattatkāle tanmayatvāt ..114..
sarvasya hi vastunaḥ sāmānyaviśeṣātmakatvāttatsvarūpamutpaśyatāṁ yathākramaṁ sāmānya-
viśeṣau paricchindatī dve kil cakṣuṣī, dravyārthikaṁ paryāyārthikaṁ ceti . tatra paryāyārthik-
mekatvaṁ kathaṁ labhate, na kathamapi . tat etāvadāyāti asadbhāvanibaddhotpādaḥ pūrvaparyāyādbhinno
bhavatīti ..113.. athaikadravyasya paryāyaissahānanyatvābhidhānamekatvamanyatvābhidhānamanekatvaṁ ca nay-
vibhāgen darśayati, athavā pūrvoktasadbhāvanibaddhāsadbhāvanibaddhamutpādadvayaṁ prakārāntareṇ samarthayatihavadi
bhavati . kiṁ kartr̥ . savvaṁ davvaṁ sarvaṁ vivakṣitāvivakṣitajīvadravyam . kiṁviśiṣṭaṁ bhavati . aṇaṇṇaṁ
ananyamabhinnamekaṁ tanmayamiti . ken sah . ten nārakatiryaṅmanuṣyadevarūpavibhāvaparyāyasamūhen keval-
jñānādyanantacatuṣṭayaśaktirūpasiddhaparyāyeṇ ca . ken kr̥tvā . davvaṭṭhieṇ śuddhānvayadravyārthikanayen .
kasmāt . kuṇḍalādiparyāyeṣu suvarṇasyev bhedābhāvāt . taṁ pajjayaṭṭhieṇ puṇo taddravyaṁ paryāyārthikanayen
anyapanā hai . isaprakār dravyako anyapanā honese dravyake asat -utpād hai,aisā niścit hotā
hai ..113..
ab, ek hī dravyake ananyapanā aur ananyapanā honemeṁ jo virodh hai, use dūr karate
haiṁ . (arthāt usameṁ virodh nahīṁ ātā, yah batalāte haiṁ) :
anvayārtha :[dravyārthiken ] dravyārthik (nay) se [sarva ] sab [dravyaṁ ] dravya hai;
[punaḥ ca ] aur [paryāyārthiken ] paryāyārthik (nay) se [tat ] vah (dravya) [anyat ] anya-
anya hai, [tatkāle tanmayatvāt ] kyoṁki us samay tanmay honese [ananyat ] (dravya paryāyoṁse)
ananya hai
..114..
ṭīkā :vāstavameṁ sabhī vastu sāmānya -viśeṣātmak honese vastukā svarūp
dekhanevāloṁke kramaśaḥ (1) sāmānya aur (2) viśeṣako jānanevālī do ān̐kheṁ haiṁ
(1) dravyārthik aur (2) paryāyārthik .
dravyārthike badhuṁ dravya che; ne te ja paryāyārthike
che anya, jethī te samay tadrūp hoī ananya che. 114
.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

mekāntanimīlitaṁ vidhāy kevalonmīliten dravyārthiken yadāvalokyate tadā nārakatiryaṅ-
manuṣyadevasiddhatvaparyāyātmakeṣu viśeṣeṣu vyavasthitaṁ jīvasāmānyamekamavalokayatāmanav-
lokitaviśeṣāṇāṁ tatsarvaṁ jīvadravyamiti pratibhāti
. yadā tu dravyārthikamekāntanimīlitaṁ vidhāy
kevalonmīliten paryāyārthikenāvalokyate tadā jīvadravye vyavasthitānnārakatiryaṅmanuṣyadev-
siddhatvaparyāyātmakān viśeṣānanekānavalokayatāmanavalokitasāmānyānāmanyadanyatpratibhāti,
dravyasya tattadviśeṣakāle tattadviśeṣebhyastanmayatvenānanyatvāt
, gaṇatr̥ṇaparṇadārumayahavyavāhavat .
yadā tu te ubhe api dravyārthikaparyāyārthike tulyakālonmīlite vidhāy tat itaścāvalokyate
tadā nārakatiryaṅmanuṣyadevasiddhatvaparyāyeṣu vyavasthitaṁ jīvasāmānyaṁ jīvasāmānye ca vyavasthitā
nārakatiryaṅmanuṣyadevasiddhatvaparyāyātmakā viśeṣāśca tulyakālamevāvalokyante
. tatraikacakṣurav-
punaḥ aṇṇaṁ anyadbhinnamanekaṁ paryāyaiḥ sah pr̥thagbhavati . kasmāditi cet . takkāle tammayattādo tr̥ṇāgni-
kāṣṭhāgnipatrāgnivat svakīyaparyāyaiḥ sah tatkāle tanmayatvāditi . etāvatā kimuktaṁ bhavati . dravyārthik-
nayen yadā vastuparīkṣā kriyate tadā paryāyasantānarūpeṇ sarvaṁ paryāyakadambakaṁ dravyamev pratibhāti . yadā
tu paryāyanayavivakṣā kriyate tadā dravyamapi paryāyarūpeṇ bhinnaṁ bhinnaṁ pratibhāti . yadā ca parasparasāpekṣa-
nayadvayen yugapatsamīkṣyate, tadaikatvamanekatvaṁ ca yugapatpratibhātīti . yathedaṁ jīvadravye vyākhyānaṁ kr̥taṁ tathā
inameṁse paryāyārthik cakṣuko sarvathā banda karake jab mātra khulī huī dravyārthik cakṣuke
dvārā dekhā jātā hai tab nārakapanā, tiryaṁcapanā, manuṣyapanā, devapanā aur siddhapanāvah
paryāyasvarūp viśeṣoṁmeṁ rahanevāle ek jīvasāmānyako dekhanevāle aur viśeṣoṁko na dekhanevāle
jīvoṁko ‘vah sab jīv dravya hai’ aisā bhāsit hotā hai
. aur jab dravyārthik cakṣuko sarvathā
banda karake mātra khulī huī paryāyārthik cakṣuke dvārā dekhā jātā hai tab jīvadravyameṁ rahanevāle
nārakapanā, tiryaṁcapanā, manuṣyapanā, devapanā aur siddhapanā
ve paryāyasvarūp anek viśeṣoṁko
dekhanevāle aur sāmānyako na dekhanevāle jīvoṁko (vah jīv dravya) anya -anya bhāsit hotā
hai, kyoṁki dravya un -un viśeṣoṁke samay tanmay honese un -un viśeṣoṁse ananya hai
kaṇḍe,
ghās, patte aur kāṣṭhamay agnikī bhān̐ti . (jaise ghās, lakaṛī ityādikī agni us -us samay
ghāsamay, lakaḍīmay ityādi honese ghās, lakaṛī ityādise ananya hai usīprakār dravya un-
un paryāyarūp viśeṣoṁke samay tanmay honese unase ananya hai
pr̥thak nahīṁ hai .) aur jab un
dravyārthik aur paryāyārthik donoṁ ān̐khoṁko ek hī sāth kholakar unake dvārā aur inake dvārā
(-dravyārthik tathā paryāyārthik cakṣuoṁke) dekhā jātā hai tab nārakapanā, tiryaṁcapanā, manuṣyapanā,
devapanā aur siddhapanā paryāyoṁmeṁ rahanevālā jīvasāmānya tathā jīvasāmānyameṁ rahanevālā
nārakapanā -tiryaṁcapanā -manuṣyapanā -devapanā aur siddhatvaparyāyasvarūp viśeṣ tulyakālameṁ hī
(ek hī sāth) dikhāī dete haiṁ
.

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

lokanamekadeśāvalokanaṁ, dvicakṣuravalokanaṁ sarvāvalokanam . tataḥ sarvāvalokane dravyasyā-
nyatvānanyatvaṁ ca na vipratiṣidhyate ..114..
ath sarvavipratiṣedhaniṣedhikāṁ saptabhaṁgīmavatārayati
atthi tti ya ṇatthi tti ya havadi avattavvamidi puṇo davvaṁ .
pajjāeṇ du keṇ vi tadubhayamādiṭṭhamaṇṇaṁ vā ..115..
sarvadravyeṣu yathāsaṁbhavaṁ jñātavyamityarthaḥ ..114.. evaṁ sadutpādāsadutpādakathanen prathamā, sadutpād-
viśeṣavivaraṇarūpeṇ dvitīyā, tathaivāsadutpādaviśeṣavivaraṇarūpeṇ tr̥tīyā, dravyaparyāyayorekatvānekatva-
pratipādanen caturthīti sadutpādāsadutpādavyākhyānamukhyatayā gāthācatuṣṭayen saptamasthalaṁ gatam
. ath
samastadurnayaikāntarūpavivādaniṣedhikāṁ nayasaptabhaṅgīṁ vistārayatiatthi tti ya syādastyev . syāditi
pra. 29
vahān̐, ek ān̐khase dekhā jānā vah ekadeś avalokan hai aur donoṁ ān̐khoṁse
dekhanā vah sarvāvalokan (-sampūrṇa avalokan) hai . isaliye sarvāvalokanameṁ dravyake
anyatva aur ananyatva virodhako prāpta nahīṁ hote .
bhāvārtha :pratyek dravya sāmānyaviśeṣātmak hai, isaliye pratyek dravya vahakā
vahī rahatā hai aur badalatā bhī hai . dravyakā svarūp hī aisā ubhayātmak honese dravyake
ananyatvameṁ aur anyatvameṁ virodh nahīṁ hai . jaisemarīci aur bhagavān mahāvīrakā
jīvasāmānyakī apekṣāse ananyatva aur jīv viśeṣoṁkī apekṣāse anyatva honemeṁ kisī
prakārakā virodh nahīṁ hai
.
dravyārthikanayarūpī ek cakṣuse dekhane par dravyasāmānya hī jñāt hotā hai, isaliye
dravya ananya arthāt vahakā vahī bhāsit hotā hai aur paryāyārthikanayarūpī dūsarī ek
cakṣuse dekhane par dravyake paryāyarūp viśeṣ jñāt hote haiṁ, isaliye dravya anya -anya bhāsit
hotā hai
. donoṁ nayarūpī donoṁ cakṣuoṁse dekhane par dravyasāmānya aur dravyake viśeṣ donoṁ
jñāt hote haiṁ, isaliye dravya ananya tathā anya -anya donoṁ bhāsit hotā hai ..114..
ab, samasta virodhoṁko dūr karanevālī saptabhaṁgī pragaṭ karate haiṁ :
asti, tathā che nāsti, tem ja dravya aṇavaktavya che,
vaḷī ubhay ko paryāyathī, vā anyarūp kathāy che. 115.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

astīti ca nāstīti ca bhavatyavaktavyamiti punardravyam .
paryāyeṇ tu kenacit tadubhayamādiṣṭamanyadvā ..115..
syādastyev 1, syānnāstyev 2, syādavaktavyamev 3, syādastināstyev 4, syād-
styavaktavyamev 5, syānnāstyavaktavyamev 6, syādastināstyavaktavyameveti 7, svarūpeṇ 1,
pararūpeṇ 2, svapararūpayaugapadyen 3, svapararūpakra meṇ 4, svarūpasvapararūpayaugapadyābhyāṁ 5,
pararūpasvapararūpayaugapadyābhyāṁ 6, svarūpapararūpasvapararūpayaugapadyaiḥ 7, ādiśyamānasya svarūpeṇ
ko‘rthaḥ . kathaṁcit . kathaṁcitko‘rthaḥ . vivakṣitaprakāreṇ svadravyādicatuṣṭayen . taccatuṣṭayaṁ śuddha-
jīvaviṣaye kathyate . śuddhaguṇaparyāyādhārabhūtaṁ śuddhātmadravyaṁ dravyaṁ bhaṇyate, lokākāśapramitāḥ
śuddhāsaṁkhyeyapradeśāḥ kṣetraṁ bhaṇyate, vartamānaśuddhaparyāyarūpapariṇato vartamānasamayaḥ kālo bhaṇyate,
śuddhacaitanyaṁ bhāvaścetyuktalakṣaṇadravyādicatuṣṭay iti prathamabhaṅgaḥ 1
. ṇatthi tti ya syānnāstyev . syāditi
anvayārtha :[dravyaṁ ] dravya [asti iti ca ] kisī paryāyase ‘asti’, [nāsti
iti ca ] kisī paryāyase ‘nāsti’ [punaḥ ] aur [avaktavyam iti bhavati ] kisī
paryāyase ‘avaktavya’ hai, [kenacit paryāyeṇ tu tadubhayaṁ ] aur kisī paryāyase ‘asti-
nāsti’ [vā ] athavā [anyat ādiṣṭam ] kisī paryāyase anya tīn bhaṁgarūp kahā
gayā hai
..115..
ṭīkā :dravya (1) svarūpāpekṣāse ‘syāt asti’; (2) pararūpakī apekṣāse
‘syāt nāsti’; (3) svarūp -pararūpakī yugapat apekṣāse ‘syāt 2avaktavya’;
(4) svarūp -pararūpake kramakī apekṣāse ‘syāt asti -nāsti’; (5) svarūpakī aur
svarūp -pararūpakī yugapat apekṣāse ‘syāt asti -avaktavya’; (6) pararūpakī aur
svarūp -pararūpakī yugapat apekṣāse ‘syāt nāsti’, avaktavya; aur (7) svarūpakī,
pararūpakī tathā svarūp -pararūpakī yugapat apekṣāse ‘syāt asti -nāsti -avaktavya’ hai
.
1. ‘syāt’ = kathaṁcit; kisīprakār; kisī apekṣāse . (pratyek dravya svacatuṣṭayakī apekṣāsesvadravya,
svakṣetra, svakāl aur svabhāvakī apekṣāse‘asti’ hai . śuddha jīvakā svacatuṣṭay isaprakār hai :śuddha
guṇ -paryāyoṁkā ādhārabhūt śuddhātmadravya vah dravya hai; lokākāśapramāṇ śuddha asaṁkhyapradeś vah kṣetra hai, śuddha
paryāyarūpase pariṇat vartamān samay vah kāl hai, aur śuddha caitanya vah bhāv hai
.)
2. avaktavya = jo kahā na jā sake . (ek hī sāth svarūp tathā pararūpakī apekṣāse dravya kathanameṁ nahīṁ
ā sakatā, isaliye ‘avaktavya hai .)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

sataḥ, pararūpeṇāsataḥ, svapararūpābhyāṁ yugapadvaktumaśakyasya, svapararūpābhyāṁ krameṇ sato‘sataśca,
svarūpasvapararūpayaugapadyābhyāṁ sato vaktumaśakyasya ca, pararūpasvapararūpayaugapadyābhyāmasato vaktum-
śakyasya ca, svarūpapararūpasvapararūpayaugapadyaiḥ sato‘sato vaktumaśakyasya cānantadharmaṇo dravyasyai-
kaikaṁ dharmamāśritya vivakṣitāvivakṣitavidhipratiṣedhābhyāmavatarantī saptabhaṁgikaivakāraviśrāntam-
ko‘rthaḥ . kathaṁcidvivakṣitaprakāreṇ paradravyādicatuṣṭayen 2 . havadi bhavati . kathaṁbhūtam . avattavvamidi
syādavaktavyamev . syāditi ko‘rthaḥ . kathaṁcidvivakṣitaprakāreṇ yugapatsvaparadravyādicatuṣṭayen 3 .
syādasti, syānnāsti, syādavaktavyaṁ, syādastināsti, syādastyevāvaktavyaṁ, syānnāstyevāvaktavyaṁ,
syādastināstyevāvaktavyam
. puṇo punaḥ itthaṁbhūtam kiṁ bhavati . davvaṁ paramātmadravyaṁ kartr̥ . punarapi kathaṁbhūtaṁ
bhavati . tadubhayaṁ syādastināstyev . syāditi ko‘rthaḥ . kathaṁcidvivakṣitaprakāreṇ krameṇ svapar-
dravyādicatuṣṭayen 4 . kathaṁbhūtaṁ saditthamitthaṁ bhavati . ādiṭṭhaṁ ādiṣṭaṁ vivakṣitaṁ sat . ken kr̥tvā .
pajjāeṇ du paryāyeṇ tu praśnottararūpanayavibhāgen tu . kathaṁbhūten . keṇ vi kenāpi vivakṣiten
naigamādinayarūpeṇ . aṇṇaṁ vā anyadvā saṁyogabhaṅgatrayarūpeṇ . tatkathyatesyādastyevāvaktavyaṁ . syāditi
ko‘rthaḥ . kathaṁcit vivakṣitaprakāreṇ svadravyādicatuṣṭayen yugapatsvaparadravyādicatuṣṭayen ca 5 .
syānnāstyevāvakta vyaṁ . syāditi ko‘rthaḥ . ka thaṁcit vivakṣitaprakāreṇ paradravyādicatuṣṭayen
yugapatsvaparadravyādicatuṣṭayen ca 6 . syādastināstyevāvaktavyaṁ . syāditi ko‘rthaḥ . kathaṁcit
vivakṣitaprakāreṇ krameṇ svaparadravyādicatuṣṭayen yugapatsvaparadravyādicatuṣṭayen ca 7 . pūrvaṁ pañcāstikāye
syādastītyādipramāṇavākyen pramāṇasaptabhaṅgī vyākhyātā, atra tu syādastyev, yadevakāragrahaṇaṁ
tannayasaptabhaṅgījñāpanārthamiti bhāvārthaḥ
. yathedaṁ nayasaptabhaṅgīvyākhyānaṁ śuddhātmadravye darśitaṁ tathā yathāsaṁbhavaṁ
dravyakā kathan karanemeṁ, (1) jo svarūpase ‘sat’ hai; (2) jo pararūpase ‘asat’
hai; (3) jisakā svarūp aur pararūpase yugapat ‘kathan aśakya’ hai; (4) jo svarūpase
aur pararūpase kramaśaḥ ‘sat aur asat’ hai; (5) jo svarūpase, aur svarūp -pararūpase
yugapat ‘sat aur avaktavya’ hai; (6) jo pararūpase, aur svarūp -pararūpase yugapat
‘asat aur avaktavya’ hai; tathā (7) jo svarūpase par -rūp aur svarūp -pararūpase
yugapat ‘sat’, ‘asat’ aur ‘avaktavya’ hai
aise ananta dharmoṁvāle dravyake ek ek
dharmakā āśray lekar 1vivakṣit -avivakṣitatāke vidhi -niṣedhake dvārā pragaṭ honevālī
1. vivakṣit (kathanīy) dharmako mukhya karake usakā pratipādan karanese aur avivakṣit (na kahane yogya)
dharmako gauṇ karake usakā niṣedh karanese saptabhaṁgī pragaṭ hotī hai .