Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 116-126.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 28

 

Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version

śrāntasamuccāryamāṇasyātkārāmoghamantrapaden samastamapi vipratiṣedhaviṣamohamudasyati ..115..
ath nirdhāryamāṇatvenodāharaṇīkr̥tasya jīvasya manuṣyādiparyāyāṇāṁ kriyāphalatvenānyatvaṁ
dyotayati
eso tti ṇatthi koī ṇa ṇatthi kiriyā sahāvaṇivvattā .
kiriyā hi ṇatthi aphalā dhammo jadi ṇipphalo paramo ..116..
sarvapadārtheṣu draṣṭavyamiti ..115.. evaṁ nayasaptabhaṅgīvyākhyānagāthayāṣṭamasthalaṁ gatam . evaṁ pūrvokta-
prakāreṇ prathamā namaskāragāthā, dravyaguṇaparyāyakathanarūpeṇ dvitīyā, svasamayaparasamayapratipādanen
tr̥tīyā, dravyasya sattādilakṣaṇatrayasūcanarūpeṇ caturthīti svatantragāthācatuṣṭayen pīṭhikāsthalam
.
tadanantaramavāntarasattākathanarūpeṇ prathamā, mahāsattārūpeṇ dvitīyā, yathā dravyaṁ svabhāvasiddhaṁ tathā
sattāguṇo‘pīti kathanarūpeṇ tr̥tīyā, utpādavyayadhrauvyatve‘pi sattaiv dravyaṁ bhavatīti kathanen caturthīti

gāthācatuṣṭayen sattālakṣaṇavivaraṇamukhyatā
. tadanantaramutpādavyayadhrauvyalakṣaṇavivaraṇamukhyatven gāthātrayaṁ,
tadanantaraṁ dravyaparyāyakathanen guṇaparyāyak thanen ca gāthādvayaṁ, tataśca dravyasyāstitvasthāpanārūpeṇ prathamā,
saptabhaṁgī satat samyaktayā uccārit karane par 1syātkārarūpī amogh maṁtra padake dvārā
2‘ev’ kārameṁ rahanevāle samasta virodhaviṣake mohako dūr karatī hai ..115..
ab, jisakā nirdhār karanā hai, isaliye jise udāharaṇarūp banāyā gayā hai aise
jīvakī manuṣyādi paryāyeṁ kriyākā phal haiṁ isaliye unakā anyatva (arthāt ve paryāyeṁ
badalatī rahatī haiṁ, isaprakār) prakāśit karate haiṁ :
1. syādvādameṁ anekāntakā sūcak ‘syāt’ śabda samyaktayā prayukta hotā hai . vah ‘syāt pad ekāntavādameṁ
rahanevāle samasta virodharūpī viṣake bhramako naṣṭa karaneke liye rāmabāṇ maṁtra hai .
2. anekāntātmak vastusvabhāvakī apekṣāse rahit ekāntavādameṁ mithyā ekāntako sūcit karatā huā jo
‘ev’ yā ‘hī’ śabda prayukta hotā hai vah vastusvabhāvase viparīt nirūpaṇ karatā hai, isaliye usakā yahān̐
niṣedh kiyā hai
. (anekāntātmak vastusvabhāvakā dhyān cūke binā, jis apekṣāse vastukā kathan cal
rahā ho us apekṣāse usakā nirṇītattvaniyamabaddhatvanirapavādatva batalāneke liye ‘ev’ yā ‘hī’
śabda prayukta hotā hai, usakā yahān̐ niṣedh nahīṁ samajhanā cāhiye .)
nathī ‘ā ja’ evo koī, jyāṁ kiriyā svabhāvnipanna che;
kiriyā nathī pha lahīn, jo niṣpha ḷa dharam utkr̥ṣṭa che . 116.

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version

eṣ iti nāsti kaścinna nāsti kriyā svabhāvanirvr̥ttā .
kriyā hi nāstyaphalā dharmo yadi niḥphalaḥ paramaḥ ..116..
ih hi saṁsāriṇo jīvasyānādikarmapudgalopādhisannidhipratyayapravartamānapratikṣaṇ-
vivartanasya kriyā kil svabhāvanirvr̥ttaivāsti . tatastasya manuṣyādiparyāyeṣu na kaścanāpyeṣ eveti
ṭaṁkotkīrṇo‘sti, teṣāṁ pūrvapūrvopamardapravr̥ttakriyāphalatvenottarottaropamardyamānatvāt; phal-
pr̥thaktvalakṣaṇasyātadbhāvābhidhānānyatvalakṣaṇasya ca kathanarūpeṇ dvitīyā, saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedarūp-
syātadbhāvasya vivaraṇarūpeṇ tr̥tīyā, tasyaiv dr̥ḍhīkaraṇārthaṁ caturthīti gāthācatuṣṭayen sattādravyayor-

bhedaviṣaye yuktikathanamukhyatā
. tadanantaraṁ sattādravyayorguṇaguṇikathanen prathamā, guṇaparyāyāṇāṁ dravyeṇ
sahābhedakathanen dvitīyā ceti svatantragāthādvayam . tadanantaraṁ dravyasya sadutpādāsadutpādayoḥ
sāmānyavyākhyānen viśeṣavyākhyānen ca gāthācatuṣṭayaṁ, tataśca saptabhaṅgīkathanen gāthaikā ceti samudāyen
anvayārtha :[eṣaḥ iti kaścit nāsti ] (manuṣyādiparyāyoṁmeṁ) ‘yahī’ aisī koī
(śāśvat paryāy) nahīṁ haiṁ; [svabhāvanirvr̥ttā kriyā nāsti na ] (kyoṁki saṁsārī jīvake)
svabhāvaniṣpanna kriyā nahīṁ ho so bāt nahīṁ hai; (arthāt vibhāvasvabhāvase utpanna honevālī rāg-
dveṣamay kriyā avaśya hai
.) [yadi ] aur yadi [paramaḥ dharmaḥ niḥphalaḥ ] paramadharma aphal hai
to [kriyā hi aphalā nāsti ] kriyā avaśya aphal nahīṁ hai; (arthāt ek vītarāg bhāv hī
manuṣyādiparyāyarūp phal utpanna nahīṁ karatī; rāg -dveṣamay kriyā to avaśya vah phal utpanna
karatī hai
.)..116..
ṭīkā :yahān̐ (is viśvameṁ), anādikarmapudgalakī upādhike sadbhāvake āśray
(-kāraṇ) se jisake pratikṣaṇ 1vivarttan hotā rahatā hai aise saṁsārī jīvako kriyā vāstavameṁ
svabhāv niṣpanna hī hai; isaliye usake manuṣyādiparyāyoṁmeṁse koī bhī paryāy ‘yahī’ hai aisī
ṭaṁkotkīrṇa nahīṁ hai; kyoṁki ve paryāyeṁ pūrva -pūrva paryāyoṁke nāśameṁ pravartamān kriyā phalarūp honese
2uttar -uttar paryāyoṁke dvārā naṣṭa hotī haiṁ . aur kriyākā phal to, mohake sāth 3milanakā nāś
1. vivartan = vipariṇaman; palaṭā (phe raphār) hote rahanā .
2. uttar -uttar = bādakī . (manuṣyādiparyāyeṁ rāgadveṣamay kriyākī phalarūp haiṁ, isaliye koī bhī paryāy pūrva
paryāyako naṣṭa karatī hai aur bādakī paryāyase svayaṁ naṣṭa hotī hai .
3. milan = mil jānā; miśritapanā; saṁbaṁdh; juṛān .

Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version

mabhilaṣyet vā mohasaṁvalanāvilayanāt kriyāyāḥ . kriyā hi tāvaccetanasya pūrvottaradaśā-
viśiṣṭacaitanyapariṇāmātmikā . sā punaraṇoraṇvantarasaṁgatasya pariṇatirivātmano mohasaṁvalitasya
dvayaṇukakāryasyev manuṣyādikāryasya niṣpādakatvātsaphalaiv . saiv mohasaṁvalanavilayane pun-
caturviṁśatigāthābhiraṣṭabhiḥ sthalaiḥ sāmānyajñeyavyākhyānamadhye sāmānyadravyaprarūpaṇaṁ samāptam . ataḥ
paraṁ tatraiv sāmānyadravyanirṇayamadhye sāmānyabhedabhāvanāmukhyatvenaikādaśagāthāparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti .
tatra krameṇ pañcasthalāni bhavanti . prathamatastāvadvārtikavyākhyānābhiprāyeṇ sāṁkhyaikāntanirākaraṇaṁ,
athavā śuddhaniścayanayen jainamatameveti vyākhyānamukhyatayā ‘eso tti ṇatthi koī’ ityādi
sūtragāthaikā
. tadanantaraṁ manuṣyādiparyāyā niścayanayen karmaphalaṁ bhavati, na ca śuddhātmasvarūpamiti
tasyaivādhikārasūtrasya vivaraṇārthaṁ ‘kammaṁ ṇāmasamakkhaṁ’ ityādipāṭhakrameṇ gāthācatuṣṭayaṁ, tataḥ paraṁ
rāgādipariṇām ev dravyakarmakāraṇatvādbhāvakarma bhaṇyat iti pariṇāmamukhyatven ‘ādā kammamalimaso’

ityādisūtradvayaṁ, tadanantaraṁ ka rmaphalacetanā ka rmacetanā jñānacetaneti trividhacetanāpratipādanarūpeṇ

‘pariṇamadi cedaṇāe’ ityādisūtratrayaṁ, tadanantaraṁ śuddhātmabhedabhāvanāphalaṁ kathayan san ‘kattākaraṇaṁ’

ityādyekasūtreṇopasaṁharati
. evaṁ bhedabhāvanādhikāre sthalapañcaken samudāyapātanikā . tadyathāath
naranārakādiparyāyāḥ karmādhīnatven vinaśvaratvāditi śuddhaniścayanayen jīvasvarūpaṁ na bhavatīti bhedabhāvanāṁ
kathayati
eso tti ṇatthi koī ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvaparamātmadravyavatsaṁsāre manuṣyādiparyāyeṣu madhye
sarvadaivaiṣ ekarūp ev nityaḥ ko‘pi nāsti . tarhi manuṣyādiparyāyanirvartikā saṁsārakriyā sāpi na
bhaviṣyati . ṇa ṇatthi kiriyā na nāsti kriyā mithyātvarāgādipariṇatissaṁsāraḥ karmeti yāvat iti
paryāyanāmacatuṣṭayarūpā kriyāstyev . sā ca kathaṁbhūtā . sabhāvaṇivvattā śuddhātmasvabhāvādviparītāpi
naranārakādivibhāvaparyāyasvabhāven nirvr̥ttā . tarhi kiṁ niṣphalā bhaviṣyati . kiriyā hi ṇatthi aphalā
kriyā hi nāstyaphalā sā mithyātvarāgādipariṇatirūpā kriyā yadyapyanantasukhādiguṇātmakamokṣakāryaṁ prati
niṣphalā tathāpi nānāduḥkhadāyakasvakīyakāryabhūtamanuṣyādiparyāyanirvartakatvātsaphaleti manuṣyādi-

paryāyaniṣpattirevāsyāḥ phalam
. kathaṁ jñāyat iti cet . dhammo jadi ṇipphalo paramo dharmo yadi niṣphalaḥ
na huā honese mānanā cāhiye; kyoṁkipratham to, kriyā cetanakī pūrvottaradaśāse 1viśiṣṭa
caitanyapariṇāmasvarūp hai; aur vah (kriyā)jaise dūsare aṇuke sāth yukta (kisī) aṇukī
pariṇati 2dviaṇukakāryakī niṣpādak hai, usī prakārmohake sāth milit ātmāke saṁbaṁdhameṁ,
1. viśiṣṭa -bhedayukta . (pūrvakī aur paścātkī avasthāke bhedase bhedayukta aise caitanyapariṇām vah ātmākī
kriyā hai .)
2. dviaṇukakāryakī niṣpādak = do aṇuoṁse bane huye skaṁdharūp kāryakī utpādak .

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version

raṇorucchinnāṇvantarasaṁgamasya pariṇatiriv dvayaṇukakāryasyev manuṣyādikāryasyāniṣpādakatvāt
paramadravyasvabhāvabhūtatayā paramadharmākhyā bhavatyaphalaiv ..116..
ath manuṣyādiparyāyāṇāṁ jīvasya kriyāphalatvaṁ vyanakti
kammaṁ ṇāmasamakkhaṁ sabhāvamadh appaṇo sahāveṇ .
abhibhūy ṇaraṁ tiriyaṁ ṇeraiyaṁ vā suraṁ kuṇadi ..117..
paramaḥ nīrāgaparamātmopalambhapariṇatirūpaḥ āgamabhāṣayā paramayathākhyātacāritrarūpo vā yo‘sau paramo
dharmaḥ, sa kevalajñānādyanantacatuṣṭayavyaktirūpasya kāryasamayasārasyotpādakatvātsaphalo‘pi naranārakādi-

paryāyakāraṇabhūtaṁ jñānāvaraṇādikarmabandhaṁ notpādayati, tataḥ kāraṇānniṣphalaḥ
. tato jñāyate
naranārakādisaṁsārakāryaṁ mithyātvarāgādikriyāyāḥ phalamiti . athavāsya sūtrasya dvitīyavyākhyānaṁ
kriyateyathā śuddhanayen rāgādivibhāven na pariṇamatyayaṁ jīvastathaivāśuddhanayenāpi na pariṇamatīti
yaduktaṁ sāṁkhyen tannirākr̥tam . kathamiti cet . aśuddhanayen mithyātvarāgādivibhāvapariṇat-
jīvānāṁ naranārakādiparyāyapariṇatidarśanāditi . evaṁ prathamasthale sūtragāthā gatā ..116.. ath
manuṣyādikāryakī niṣpādak honese saphal hī hai; aur, jaise dūsare aṇuke sāth saṁbaṁdh jisakā
naṣṭa ho gayā hai aise aṇukī pariṇati dviaṇuk kāryakī niṣpādak nahīṁ hai usīprakār, mohake
sāth milanakā nāś hone par vahī kriyā
dravyakī paramasvabhāvabhūt honese ‘paramadharma’ nāmase
kahī jānevālī aisīmanuṣyādikāryakī niṣpādak na honese aphal hī hai .
bhāvārtha :caitanyapariṇati vah ātmākī kriyā hai . moh rahit kriyā manuṣyādi-
paryāyarūp phal utpanna nahīṁ karatī, aur moh sahit 1kriyā avaśya manuṣyādiparyāyarūp phal
utpanna karatī hai . moh sahit bhāv ek prakārake nahīṁ hote, isaliye usake phalarūp
manuṣyādiparyāyeṁ bhī ṭaṁkotkīrṇaśāśvatekarūp nahīṁ hotīṁ .. 116..
ab, yah vyakta karate haiṁ ki manuṣyādiparyāyeṁ jīvako kriyāke phal haiṁ :
1. mūl gāthāmeṁ prayukta ‘kriyā’ śabdase moh sahit kriyā samajhanī cāhiye . moh rahit kriyāko to ‘param
dharma’ nām diyā gayā hai .
nāmākhya karma svabhāvathī nij jīvadravya -svabhāvane
abhibhūt karī tiryaṁc, dev, manuṣya vā nārak kare. 117.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version

karma nāmasamākhyaṁ svabhāvamathātmanaḥ svabhāven .
abhibhūy naraṁ tiryañcaṁ nairayikaṁ vā suraṁ karoti ..117..
kriyā khalvātmanā prāpyatvātkarma . tannimittaprāptapariṇāmaḥ pudgalo‘pi karma .
tatkāryabhūtā manuṣyādiparyāyā jīvasya kriyāyā mūlakāraṇabhūtāyāḥ pravr̥ttatvāt kriyāphalamev
syuḥ, kriyā‘bhāve pudgalānāṁ karmatvābhāvāttatkāryabhūtānāṁ teṣāmabhāvāt . ath kathaṁ te karmaṇaḥ
kāryabhāvamāyānti? karmasvabhāven jīvasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇatvāt, pradīpavat . tathā
hiyathā khalu jyotissvabhāven tailasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇaḥ pradīpo jyotiṣkāryaṁ, tathā
manuṣyādiparyāyāḥ karmajanitā iti viśeṣeṇ vyaktīkarotikammaṁ karmarahitaparamātmano vilakṣaṇaṁ karma
kartr̥ . kiṁviśiṣṭam . ṇāmasamakkhaṁ nirnāmanirgotramuktātmano viparītaṁ nāmeti samyagākhyā saṁjñā yasya
tadbhavati nāmasamākhyaṁ nāmakarmetyarthaḥ . sabhāvaṁ śuddhabuddhaikaparamātmasvabhāvaṁ ah ath appaṇo sahāveṇ
ātmīyen jñānāvaraṇādisvakīyasvabhāven karaṇabhūten abhibhūy tiraskr̥tya pracchādya taṁ
pūrvoktamātmasvabhāvam . paścātkiṁ karoti . ṇaraṁ tiriyaṁ ṇeraiyaṁ vā suraṁ kuṇadi naratiryagnārak-
surarūpaṁ karotīti . ayamatrārthaḥyathāgniḥ kartā tailasvabhāvaṁ karmatāpannamabhibhūy tiraskr̥tya
anvayārtha :[ath ] vahān̐ [nāmasamākhyaṁ karma ] ‘nām’ saṁjñāvālā karma
[svabhāven ] apane svabhāvase [ātmanaḥ svabhāvaṁ abhibhūy ] jīvake svabhāvakā parābhav karake,
[naraṁ tiryañcaṁ nairayikaṁ vā suraṁ ] manuṣya, tiryaṁc, nārak athavā dev (-in paryāyoṁko) [karoti ]
karatā hai
..117..
ṭīkā :kriyā vāstavameṁ ātmāke dvārā prāpya honese karma hai, (arthāt ātmā
kriyāko prāpta karatā haipahun̐catā hai isaliye vāstavameṁ kriyā hī ātmākā karma hai .) usake
nimittase pariṇaman ko prāpta hotā huā (-dravyakarmarūpase pariṇaman karatā huā) pudgal bhī
karma hai
. us (pudgalakarma) kī kāryabhūt manuṣyādiparyāyeṁ mūlakāraṇabhūt aisī jīvakī kriyāse
pravartamān honese kriyāphal hī haiṁ; kyoṁki kriyāke abhāvameṁ pudgaloṁko karmapanekā abhāv
honese us (-pudgalakarma) kī kāryabhūt manuṣyādiparyāyoṁkā abhāv hotā hai
.
vahān̐, ve manuṣyādiparyāyeṁ karmake kārya kaise haiṁ ? (so kahate haiṁ ki) ve
karmasvabhāvake dvārā jīvake svabhāvakā parābhav karake kī jātī haiṁ, isaliye dīpakakī bhān̐ti .
vah is prakār :jaise 1jyoti (lau) ke svabhāvake dvārā telake svabhāvakā parābhav karake
*1. jyoti = jyot; agni .

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version

karmasvabhāven jīvasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇā manuṣyādiparyāyāḥ karmakāryam ..117..
ath kuto manuṣyādiparyāyeṣu jīvasya svabhāvābhibhavo bhavatīti nirdhārayati
ṇaraṇārayatiriyasurā jīvā khalu ṇāmakammaṇivvattā .
ṇa hi te laddhasahāvā pariṇamamāṇā sakammāṇi ..118..
naranārakatiryaksurā jīvāḥ khalu nāmakarmanirvr̥ttāḥ .
na hi te labdhasvabhāvāḥ pariṇamamānāḥ svakarmāṇi ..118..
vartyādhāreṇ dīpaśikhārūpeṇ pariṇamayati, tathā karmāgniḥ kartā tailasthānīyaṁ śuddhātmasvabhāvaṁ
tiraskr̥tya vartisthānīyaśarīrādhāreṇ dīpaśikhāsthānīyanaranārakādiparyāyarūpeṇ pariṇamayati
. tato jñāyate
manuṣyādiparyāyāḥ niścayanayen karmajanitā iti ..117.. ath naranārakādiparyāyeṣu kathaṁ jīvasya
svabhāvābhibhavo jātastatra kiṁ jīvābhāv iti praśne pratyuttaraṁ dadātiṇaraṇārayatiriyasurā jīvā
naranārakatiryaksuranāmāno jīvāḥ santi tāvat . khalu sphu ṭam . kathaṁbhūtāḥ . ṇāmakammaṇivvattā
naranārakādisvakīyasvakīyanāmakarmaṇā nirvr̥ttāḥ . ṇa hi te laddhasahāvā kiṁtu yathā māṇikyabaddhasuvarṇa-
kaṅkaṇeṣu māṇikyasya hi mukhyatā nāsti, tathā te jīvāścidānandaikaśuddhātmasvabhāvamalabhamānāḥ santo
pra 30
kiyā jānevālā dīpak jyotikā kārya hai, usīprakār karmasvabhāvake dvārā jīvake svabhāvakā
parābhav karake kī jānevālī manuṣyādiparyāyeṁ karmake kārya haiṁ
.
bhāvārtha :manuṣyādiparyāyeṁ 116vīṁ gāthāmeṁ kahī gaī rāg -dveṣamay kriyāke phal haiṁ;
kyoṁki us kriyāse karmabandha hotā hai, aur karma jīvake svabhāvakā parābhav karake
manuṣyādiparyāyoṁko utpanna karate haiṁ
..117..
ab yah nirṇay karate haiṁ ki manuṣyādiparyāyoṁmeṁ jīvake svabhāvakā parābhav kis
kāraṇase hotā hai ? :
anvayārtha :[naranārakatiryaksurāḥ jīvāḥ ] manuṣya, nārak, tiryaṁc aur devarūp
jīv [khalu ] vāstavameṁ [nāmakarma nirvr̥ttāḥ ] nāmakarmase niṣpanna haiṁ . [hi ] vāstavameṁ
[svakarmāṇi ] ve apane karmarūpase [pariṇamamānāḥ ] pariṇamit hote haiṁ isaliye
[te na labdhasvabhāvāḥ ] unheṁ svabhāvakī upalabdhi nahīṁ hai
..118..
tiryaṁc -sur -nar -nārakī jīv nāmakarma -nipanna che;
nij karmarūp pariṇamanathī ja svabhāvalabdhi na temane. 118.

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version

amī manuṣyādayaḥ paryāyā nāmakarmanirvr̥ttāḥ santi tāvat . na punaretāvatāpi tatra
jīvasya svabhāvābhibhavo‘sti, yathā kanakabaddhamāṇikyakaṁk ṇeṣu māṇikyasya . yattatra naiv jīvaḥ
svabhāvamupalabhate tat svakarmapariṇamanāt, payaḥpūravat . yathā khalu payaḥpūraḥ pradeśasvādābhyāṁ
picumandacandanādivanarājīṁ pariṇamanna dravatvasvādutvasvabhāvamupalabhate, tathātmāpi pradeśabhāvābhyāṁ
karmapariṇamanānnāmūrtatvaniruparāgaviśuddhimattvasvabhāvamupalabhate
..118..
labdhasvabhāvā na bhavanti, ten kāraṇen svabhāvābhibhavo bhaṇyate, na ca jīvābhāvaḥ . kathaṁbhūtāḥ santo
labdhasvabhāvā na bhavanti . pariṇamamāṇā sakammāṇi svakīyodayāgatakarmāṇi sukhaduḥkharūpeṇ pariṇamamānā
iti . ayamatrārthaḥyathā vr̥kṣasecanaviṣaye jalapravāhaścandanādivanarājirūpeṇ pariṇataḥ sansvakīy-
1. dravatva = pravāhīpanā .
2. svādutva = svādiṣṭapanā .
3. niruparāg -viśuddhimatva = uparāg (-malinatā, vikār) rahit viśuddhivālāpanā [arūpīpanā aur nirvikār
-viśuddhivālāpanā ātmākā svabhāv hai . ]
ṭīkā :pratham to, yah manuṣyādiparyāyeṁ nāmakarmase niṣpanna haiṁ, kintu itanese bhī vahān̐
jīvake svabhāvakā parābhav nahīṁ hai; jaise kanakabaddha (suvarṇameṁ jaṛe huye) māṇikavāle kaṁkaṇoṁmeṁ
māṇikake svabhāvakā parābhav nahīṁ hotā tadanusār
. jo vahān̐ jīv svabhāvako upalabdha nahīṁ
karatāanubhav nahīṁ karatā so svakarmarūp pariṇamit honese hai, pānīke pūr (bārḥ) kī bhān̐ti .
jaise pānīkā pūr pradeśase aur svādase nimba -candanādivanarājirūp (nīm, candan ityādi
vr̥kṣoṁkī lambī paṁktirūp) pariṇamit hotā huā ( apane
1dravatva aur 2svādutvarūp svabhāvako
upalabdha nahīṁ karatā, usīprakār ātmā bhī pradeśase aur bhāvase svakarmarūp pariṇamit honese
(apane) amūrtatva aur
3niruparāg viśuddhimatvarūp svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā .
bhāvārtha :manuṣyādiparyāyoṁmeṁ karma kahīṁ jīvake svabhāvako na to hanatā hai aur na
ācchādit karatā hai; parantu vahān̐ jīv svayaṁ hī apane doṣase karmānusār pariṇaman karatā hai,
isaliye use apane svabhāvakī upalabdhi nahīṁ hai
. jaise pānīkā pūr pradeśakī apekṣāse vr̥kṣoṁke
rūpase pariṇamit hotā huā apane pravāhīpanerūp svabhāvako upalabdha karatā huā anubhav nahīṁ
karatā, aur svādakī apekṣāse vr̥kṣarūp pariṇamit hotā huā apane svādiṣṭapanerūp svabhāvako
upalabdha nahīṁ karatā, usīprakār ātmā bhī pradeśakī apekṣāse svakarmānusār pariṇamit hotā
huā apane amūrtasvarūp svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā aur bhāvakī apekṣāse svakarmarūp
pariṇamit hotā huā uparāgase rahit viśuddhivālāpanārūp apane svabhāvako upalabdha nahīṁ
karatā
. isase yah niścit hotā hai ki manuṣyādiparyāyoṁmeṁ jīvoṁko apane hī doṣase apane

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version

ath jīvasya dravyatvenāvasthitatve‘pi paryāyairanavasthitatvaṁ dyotayati
jāyadi ṇev ṇa ṇassadi khaṇabhaṁgasamubbhave jaṇe koī .
jo hi bhavo so vilao saṁbhavavilay tti te ṇāṇā ..119..
jāyate naiv na naśyati kṣaṇabhaṅgasamudbhave jane kaścit .
yo hi bhavaḥ sa vilayaḥ saṁbhavavilayāviti tau nānā ..119..
ih tāvanna kaścijjāyate na mriyate ca . ath ca manuṣyadevatiryaṅnārakātmako jīvalokaḥ
pratikṣaṇapariṇāmitvādutsaṁgitakṣaṇabhaṁgotpādaḥ . na ca vipratiṣiddhametat, saṁbhavavilayayorekatva-
komalaśītalanirmalādisvabhāvaṁ na labhate, tathāyaṁ jīvo‘pi vr̥kṣasthānīyakarmodayapariṇataḥ sanparamāhlādaik-
lakṣaṇasukhāmr̥tāsvādanairmalyādisvakīyaguṇasamūhaṁ na labhat iti
..118.. ath jīvasya dravyeṇ
nityatve‘pi paryāyeṇ vinaśvaratvaṁ darśayatijāyadi ṇev ṇa ṇassadi jāyate naiv na naśyati
dravyārthikanayen . kva . khaṇabhaṁgasamubbhave jaṇe koī kṣaṇabhaṅgasamudbhave jane ko‘pi . kṣaṇaṁ kṣaṇaṁ prati
svabhāvakī anupalabdhi hai, karmādik anya kisī kāraṇase nahīṁ . ‘karma jīvake svabhāvakā
parābhav karatā hai’ aisā kahanā to upacār kathan hai; paramārthase aisā nahīṁ hai ..118..
ab, jīvakī dravyarūpase 1avasthitatā hone par bhī paryāyoṁse anavasthitatā
(anityatā -asthiratā) prakāśate haiṁ :
anvayārtha :[kṣaṇabhaṅgasamudbhave jane ] pratikṣaṇ utpād aur vināśavāle
jīvalokameṁ [kaścit ] koī [na ev jāyate ] utpanna nahīṁ hotā aur [na naśyati ] na naṣṭa
hotā hai; [hi ] kyoṁki [yaḥ bhavaḥ saḥ vilayaḥ ] jo utpād hai vahī vināś hai;
[saṁbhav -vilayau iti tau nānā ] aur utpād tathā vināś, isaprakār ve anek (bhinna) bhī
haiṁ
..119..
ṭīkā :pratham to yahān̐ na koī janma letā hai aur na maratā hai (arthāt is lokameṁ
koī na to utpanna hotā hai aur na nāśako prāpta hotā hai ) . aur (aisā hone par bhī) manuṣya-
dev -tiryaṁc -nārakātmak jīvalok pratikṣaṇ pariṇāmī honese kṣaṇ -kṣaṇameṁ honevāle vināś aur
1. avasthitatā = sthirapanā; ṭhīk rahanā .
nahi koī ūpaje viṇase kṣaṇabhaṁgasaṁbhavamay jage,
kāraṇ janam te nāś che; vaḷī janma nāś vibhinna che. 119.

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version

nānātvābhyām . yadā khalu bhaṁgotpādayorekatvaṁ tadā pūrvapakṣaḥ, yadā tu nānātvaṁ tadottaraḥ . tathā
hiyathā ya ev ghaṭastadev kuṇḍamityukte ghaṭakuṇḍasvarūpayorekatvāsaṁbhavāttadubhayādhārabhūtā
mr̥ttikā saṁbhavati, tathā ya ev saṁbhavaḥ sa ev vilay ityukte saṁbhavavilay-
svarūpayorekatvāsaṁbhavāttadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyaṁ saṁbhavati; tato devādiparyāye saṁbhavati manuṣyādi-
paryāye vilīyamāne ca ya ev saṁbhavaḥ sa ev vilay iti kr̥tvā tadubhayādhārabhūtaṁ
dhrauvyavajjīvadravyaṁ saṁbhāvyat ev
. tataḥ sarvadā dravyatven jīvaṣṭaṁkotkīrṇo‘vatiṣṭhate . api ca
yathā‘nyo ghaṭo‘nyatkuṇḍamityukte tadubhayādhārabhūtāyā mr̥ttikāyā anyatvāsaṁbhavāt ghaṭakuṇḍa-
svarūpe saṁbhavataḥ, tathānyaḥ saṁbhavo‘nyo vilay ityukte tadubhayādhārabhūtasya dhrauvyasyānyatvā-
bhaṅgasamudbhavo yatra saṁbhavati kṣaṇabhaṅgasamudbhavastasminkṣaṇabhaṅgasamudbhave vinaśvare paryāyārthikanayen jane loke
jagati kaścidapi, tasmānnaiv jāyate na cotpadyat iti hetuṁ vadati
. jo hi bhavo so vilao dravyārthikanayen
yo hi bhavassa ev vilayo yataḥ kāraṇāt . tathāhimuktātmanāṁ ya ev sakalavimalakevalajñānādirūpeṇ
mokṣaparyāyeṇ bhav utpādaḥ sa ev niścayartttttnatrayātmakaniścayamokṣamārgaparyāyeṇ vilayo vināśastau ca
mokṣaparyāyamokṣamārgaparyāyau kāryakāraṇarūpeṇ bhinnau, tadubhayādhārabhūtaṁ yatparamātmadravyaṁ tadev, mr̥tpiṇḍa-
utpādake sāth (bhī) juṛā huā hai . aur yah virodhako prāpta nahīṁ hotā; kyoṁki udbhav aur
vilayakā ekapanā aur anekapanā hai . jab udbhav aur vilayakā ekapanā hai tab pūrvapakṣa hai,
aur jab anekapanā hai tab uttarapakṣa hai . (arthātjab utpād aur vināśake ekapanekī apekṣā
lī jāy tab yah pakṣa phalit hotā hai ki‘na to koī utpanna hotā hai aur na naṣṭa hotā hai;
aur jab utpād tathā vināśake anekapanekī apekṣā lī jāy tab pratikṣaṇ honevāle vināś
aur utpādakā pakṣa phalit hotā hai
.) vah isaprakār hai :
jaise :‘jo ghaṛā hai vahī kūn̐ḍā hai’ aisā kahā jāne par, ghaṛe aur kūn̐ḍeke svarūpakā
ekapanā asambhav honese, un donoṁkī ādhārabhūt miṭṭī pragaṭ hotī hai, usīprakār ‘jo utpād
hai vahī vināś hai’ aisā kahā jāne par utpād aur vināśake svarūpakā ekapanā asambhav honese
un donoṁkā ādhārabhūt dhrauvya pragaṭ hotā hai; isaliye devādiparyāyake utpanna hone aur
manuṣyādiparyāyake naṣṭa hone par, ‘jo utpād hai vahī vilay hai’ aisā mānanese (is apekṣāse)
un donoṁkā ādhārabhūt dhrauvyavān jīvadravya pragaṭ hotā hai (-lakṣameṁ ātā hai ) isaliye sarvadā
dravyapanese jīv ṭaṁkotkīrṇa rahatā hai
.
aur phi ra, jaise ‘anya ghaṛā hai aur anya kūn̐ḍā hai’ aisā kahā jāne par un donoṁkī
ādhārabhūt miṭṭīkā anyapanā (-bhinna -bhinnapanā) asaṁbhavit honese ghaṛekā aur kūn̐ḍekā
(-donoṁkā bhinna -bhinna) svarūp pragaṭ hotā hai, usīprakār ‘anya utpād hai aur anya vyay

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version

saṁbhavātsaṁbhavavilayasvarūpe saṁbhavataḥ; tato devādiparyāye saṁbhavati manuṣyādiparyāye vilīyamāne
cānyaḥ saṁbhavo‘nyo vilay iti kr̥tvā saṁbhavavilayavantau devādimanuṣyādiparyāyau saṁbhāvyete ev
tataḥ pratikṣaṇaṁ paryāyairjīvo‘navasthitaḥ
..119..
ath jīvasyānavasthitatvahetumudyotayati
tamhā du ṇatthi koī sahāvasamavaṭṭhido tti saṁsāre .
saṁsāro puṇ kiriyā saṁsaramāṇassa davvassa ..120..
tasmāttu nāsti kaścit svabhāvasamavasthit iti saṁsāre .
saṁsāraḥ punaḥ kriyā saṁsarato dravyasya ..120..
ghaṭādhārabhūtamr̥ttikādravyavat manuṣyaparyāyadevaparyāyādhārbhūtasaṁsārijīvadravyavadvā . kṣaṇabhaṅgasamudbhave hetuḥ
kathyate . saṁbhavavilay tti te ṇāṇā saṁbhavavilayau dvāviti tau nānā bhinnau yataḥ kāraṇāttataḥ
paryāyārthikanayen bhaṅgotpādau . tathāhiya ev pūrvoktamokṣaparyāyasyotpādo mokṣamārgaparyāyasya vināś-
stāvev bhinnau na ca tadādhārabhūtaparamātmadravyamiti . tato jñāyate dravyārthikanayen nityatve‘pi
paryāyarūpeṇ vināśo‘stīti ..119.. ath vinaśvaratve kāraṇamupanyasyati, athavā prathamasthale‘-
dhikārasūtreṇ manuṣyādiparyāyāṇāṁ karmajanitatven yadvinaśvaratvaṁ sūcitaṁ tadev gāthātrayeṇ viśeṣeṇ
hai’ aisā kahā jāne par, un donoṁke ādhārabhūt dhrauvyakā anyapanā asaṁbhavit honese utpād
aur vyayakā svarūp pragaṭ hotā hai; isaliye devādiparyāyake utpanna hone par aur
manuṣyādiparyāyake naṣṭa hone par, ‘anya utpād hai aur anya vyay hai’ aisā mānanese (is
apekṣāse) utpād aur vyayavālī devādiparyāy aur manuṣyādiparyāy pragaṭ hotī hai (-lakṣameṁ
ātī hai ); isaliye jīv pratikṣaṇ paryāyoṁse anavasthit hai
..119..
ab, jīvakī anavasthitatākā hetu pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[tasmāt tu ] isaliye [saṁsāre ] saṁsārameṁ [svabhāvasamavasthitaḥ
iti ] svabhāvase avasthit aisā [kaścit na asti ] koī nahīṁ hai; (arthāt saṁsārameṁ
kisīkā svabhāv keval ekarūp rahanevālā nahīṁ hai ); [saṁsāraḥ punaḥ ] aur saṁsār to
[saṁsarataḥ ] saṁsaraṇ karate huye (gol phi rate huye, parivartit hote huye) [dravyasya ] dravyakī
[kriyā ] kriyā hai
..120..
tethī svabhāve sthir evuṁ na koī che saṁsāramāṁ;
saṁsār to saṁsaraṇ karatā dravya kerī che kriyā. 120.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version

yataḥ khalu jīvo dravyatvenāvasthito‘pi paryāyairanavasthitaḥ, tataḥ pratīyate na kaścidapi
saṁsāre svabhāvenāvasthit iti . yaccātrānavasthitatvaṁ tatra saṁsār ev hetuḥ, tasya manuṣyādi-
paryāyātmakatvāt svarūpeṇaiv tathāvidhatvāt . ath yastu pariṇamamānasya dravyasya pūrvottar-
daśāparityāgopādānātmakaḥ kriyākhyaḥ pariṇāmastatsaṁsārasya svarūpam ..120..
ath pariṇāmātmake saṁsāre kutaḥ pudgalaśleṣo yen tasya manuṣyādiparyāyātmakatva-
mityatra samādhānamupavarṇayati
ādā kammamalimaso pariṇāmaṁ lahadi kammasaṁjuttaṁ .
tatto silisadi kammaṁ tamhā kammaṁ tu pariṇāmo ..121..
vyākhyātamidānīṁ tasyopasaṁhāramāhtamhā du ṇatthi koī sahāvasamavaṭṭhido tti tasmānnāsti kaścitsva-
bhāvasamavasthit iti . yasmātpūrvoktaprakāreṇ manuṣyādiparyāyāṇāṁ vinaśvaratvaṁ vyākhyātaṁ tasmādev jñāyate
paramānandaikalakṣaṇaparamacaitanyacamatkārapariṇataśuddhātmasvabhāvavadavasthito nityaḥ ko‘pi nāsti . kva .
saṁsāre nissaṁsāraśuddhātmano viparīte saṁsāre . saṁsārasvarūpaṁ kathayatisaṁsāro puṇ kiriyā saṁsāraḥ punaḥ
kriyā . niṣkriyanirvikalpaśuddhātmapariṇatervisadr̥śī manuṣyādivibhāvaparyāyapariṇatirūpā kriyā saṁsār-
svarūpam . sā ca kasya bhavati . saṁsaramāṇassa jīvassa viśuddhajñānadarśanasvabhāvamuktātmano vilakṣaṇasya
saṁsarataḥ paribhramataḥ saṁsārijīvasyeti . tataḥ sthitaṁ manuṣyādiparyāyātmakaḥ saṁsār ev vinaśvaratve
kāraṇamiti ..120.. evaṁ śuddhātmano bhinnānāṁ karmajanitamanuṣyādiparyāyāṇāṁ vinaśvaratvakathanamukhyatayā
ṭīkā :vāstavameṁ jīv dravyapanese avasthit hone par bhī paryāyoṁse anavasthit hai;
isase yah pratīt hotā hai ki saṁsārameṁ koī bhī svabhāvase avasthit nahīṁ hai (arthāt kisīkā
svabhāv keval avical
ekarūp rahanevālā nahīṁ hai ); aur yahān̐ jo anavasthitatā hai usameṁ
saṁsār hī hetu hai; kyoṁki vah (-saṁsār) manuṣyādiparyāyātmak hai, kāraṇ ki vah svarūpase
hī vaisā hai, (arthāt saṁsārakā svarūp hī aisā hai ) usameṁ pariṇaman karate huye dravyakā
pūrvottaradaśākā tyāgagrahaṇātmak aisā jo kriyā nāmakā pariṇām hai vah saṁsārakā svarūp
hai
..120..
ab pariṇāmātmak saṁsārameṁ kis kāraṇase pudgalakā saṁbaṁdh hotā hai ki jisase vah
(saṁsār) manuṣyādiparyāyātmak hotā hai ?isakā yahān̐ samādhān karate haiṁ :
karme malin jīv karmasaṁyut pāmato pariṇāmane,
tethī karam baṁdhāy che; pariṇām tethī karma che. 121.

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version

ātmā karmamalīmasaḥ pariṇāmaṁ labhate karmasaṁyuktam .
tataḥ śliṣyati karma tasmāt karma tu pariṇāmaḥ ..121..
yo hi nām saṁsāranāmāyamātmanastathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sa ev dravyakarmaśleṣahetuḥ . ath
tathāvidhapariṇāmasyāpi ko hetuḥ . dravyakarma hetuḥ, tasya dravyakarmasaṁyuktatvenaivopalambhāt . evaṁ
satītaretarāśrayadoṣaḥ . na hi; anādiprasiddhadravyakarmābhisaṁbaddhasyātmanaḥ prāktanadravyakarmaṇastatra
hetutvenopādānāt . evaṁ kāryakāraṇabhūtanavapurāṇadravyakarmatvādātmanastathāvidhapariṇāmo
gāthācatuṣṭayen dvitīyasthalaṁ gatam . ath saṁsārasya kāraṇaṁ jñānāvaraṇādi dravyakarma tasya tu kāraṇaṁ
mithyātvarāgādipariṇām ityāvedayatiādā nirdoṣiparamātmā niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo‘pi
vyavahāreṇānādikarmabandhavaśāt kammamalimaso karmamalīmaso bhavati . tathābhavansan kiṁ karoti . pariṇāmaṁ
anvayārtha :[karmamalīmasaḥ ātmā ] karmase malin ātmā [karmasaṁyuktaṁ pariṇāmaṁ ]
karmasaṁyukta pariṇāmako (-dravyakarmake saṁyogase honevāle aśuddha pariṇāmako) [labhate ] prāpta
karatā hai
. [tataḥ ] usase [karma śliṣyati ] karma cipak jātā hai (-dravyakarmakā baṁdh hotā hai );
[tasmāt tu ] isaliye [pariṇāmaḥ karma ] pariṇām vah karma hai ..121..
ṭīkā :‘saṁsār’ nāmak jo yah ātmākā tathāvidh (-usaprakārakā) pariṇām hai
vahī dravyakarmake cipakanekā hetu hai . ab, us prakārake pariṇāmakā hetu kaun hai ? (isake
uttarameṁ kahate haiṁ kiḥ) dravyakarma usakā hetu hai, kyoṁki 1dravyakarmakī saṁyuktatāse hī vah dekhā
jātā hai .
(śaṁkā :) aisā honese 2itaretarāśrayadoṣ āyagā ! (samādhān :) nahīṁ āyagā;
kyoṁki anādisiddha dravyakarmake sāth saṁbaddha aise ātmākā jo pūrvakā 3dravyakarma hai usakā
vahān̐ heturūpase grahaṇ (-svīkār) kiyā gayā hai .
1. dravyakarmake saṁyogase hī aśuddha pariṇām hote haiṁ, dravyakarmake binā ve kabhī nahīṁ hote; isaliye dravyakarma
aśuddha pariṇāmakā kāraṇ hai .
2. ek asiddha bātako siddha karaneke liye dūsarī asiddha bātakā āśray liyā jāy, aur phi ra us dūsarī
bātako siddha karaneke liye pahalīkā āśray liyā jāy,so is tarka -doṣako itaretarāśrayadoṣ kahā jātā
hai .
dravyakarmakā kāraṇ aśuddha pariṇām kahā hai; phi ra us aśuddha pariṇāmake kāraṇake saṁbaddhameṁ pūche jāne
par usakā kāraṇ punaḥ dravyakarma kahā hai, isaliye śaṁkākārako śaṁkā hotī hai ki is bātameṁ itaretarāśray
doṣ ātā hai
.
3. navīn dravyakarmakā kāraṇ aśuddha ātmapariṇām hai, aur us aśuddha ātmapariṇāmakā kāraṇ vahakā vahī
(navīn) dravyakarma nahīṁ kintu pahalekā (purānā) dravyakarma hai; isaliye isameṁ itaretarāśray doṣ nahīṁ ātā .

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version

dravyakarmaiv, tathātmā cātmapariṇāmakartr̥tvād dravyakarmakartāpyupacārāt ..121..
ath paramārthādātmano dravyakarmākartr̥tvamudyotayati
pariṇāmo sayamādā sā puṇ kiriy tti hodi jīvamayā .
kiriyā kamma tti madā tamhā kammassa ṇa du kattā ..122..
pariṇāmaḥ svayamātmā sā punaḥ kriyeti bhavati jīvamayī .
kriyā karmeti matā tasmātkarmaṇo na tu kartā ..122..
ātmapariṇāmo hi tāvatsvayamātmaiv, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥tven pariṇāmā-
dananyatvāt . yaśca tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā jīvamayyev kriyā, sarvadravyāṇāṁ pariṇām-
lahadi pariṇāmaṁ labhate . kathaṁbhūtam kathaṁbhūtam . kammasaṁjuttaṁ karmarahitaparamātmano visdraśakarmasaṁyuktaṁ mithyātva-
rāgādivibhāvapariṇāmaṁ . tatto silisadi kammaṁ tataḥ pariṇāmāt śliṣyati badhnāti . kim . karma . yadi
punarnirmalavivekajyotiḥpariṇāmen pariṇamati tadā tu karma muñcati . tamhā kammaṁ tu pariṇāmo tasmāt karma
tu pariṇāmaḥ . yasmādrāgādipariṇāmen karma badhnāti, tasmādrāgādivikalparūpo bhāvakarmasthānīyaḥ
sarāgapariṇām ev karmakāraṇatvādupacāreṇ karmeti bhaṇyate . tataḥ sthitaṁ rāgādipariṇāmaḥ karmabandha-
kāraṇamiti ..121.. athātmā niścayen svakīyapariṇāmasyaiv kartā, na ca dravyakarmaṇ iti pratipādayati .
isaprakār navīn dravyakarma jisakā kāryabhūt hai aur purānā dravyakarma jisakā kāraṇabhūt
hai, aisā (ātmākā tathāvidh pariṇām) honese ātmākā tathāvidh pariṇām upacārase dravyakarma
hī hai, aur ātmā bhī apane pariṇāmakā karttā honese dravyakarmakā karttā bhī upacārase
hai
..121..
ab, paramārthase ātmāke dravyakarmakā akartr̥tva prakāśit karate haiṁ :
anvayārtha :[pariṇāmaḥ ] pariṇām [svayam ] svayaṁ [ātmā ] ātmā hai, [sā
punaḥ ] aur vah [jīvamayī kriyā iti bhavati ] jīvamay kriyā hai; [kriyā ] kriyāko [karma
iti matā ]
karma mānā gayā hai; [tasmāt ] isaliye ātmā [karmaṇaḥ kartā tu na ] dravyakarmakā
karttā to nahīṁ hai
..122..
ṭīkā :pratham to ātmākā pariṇām vāstavameṁ svayaṁ ātmā hī hai, kyoṁki pariṇāmī
pariṇām pote jīv che, ne che kriyā e jīvamayī;
kiriyā gaṇī che karma; tethī karmano kartā nathī. 122.

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version

lakṣaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā ca kriyā sā punarātmanā svatantreṇ
prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthādātmā ātmapariṇāmātmakasya bhāvakarmaṇ ev kartā, na
tu pudgalapariṇāmātmakasya dravyakarmaṇaḥ . ath dravyakarmaṇaḥ kaḥ karteti cet .
pudgalapariṇāmo hi tāvatsvayaṁ pudgal ev, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥tven
pariṇāmādananyatvāt
. yaśca tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā pudgalamayyev kriyā, sarva-
dravyāṇāṁ pariṇāmalakṣaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā ca kriyā sā punaḥ
pudgalen svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthāt pudgal ātmapariṇāmātmakasya
athavā dvitīypātanikāśuddhapāriṇāmikaparamabhāvagrāhakeṇ śuddhanayen yathaivākartā tathaivāśuddhanayenāpi
sāṁkhyen yaduktaṁ tanniṣedhārthamātmano bandhamokṣasiddhayarthaṁ kathaṁcitpariṇāmitvaṁ vyavasthāpayatīti
pātanikādvayaṁ manasi saṁpradhārya sūtramidaṁ nirūpayati
pariṇāmo sayamādā pariṇāmaḥ svayamātmā, ātma-
pariṇāmastāvadātmaiv . kasmāt . pariṇāmapariṇāminostanmayatvāt . sā puṇ kiriy tti hodi sā punaḥ
kriyeti bhavati, sa ca pariṇāmaḥ kriyā pariṇatiriti bhavati . kathaṁbhūtā . jīvamayā jīven
nirvr̥ttatvājjīvamayī . kiriyā kamma tti madā jīven svatantreṇ svādhīnen śuddhāśuddhopādānakāraṇabhūten
prāpyatvātsā kriyā karmeti matā saṁmatā . karmaśabdenātra yadev cidrūpaṁ jīvādabhinnaṁ bhāvakarmasaṁjñaṁ
niścayakarma tadev grāhyam . tasyaiv kartā jīvaḥ . tamhā kammassa ṇa du kattā tasmāddravyakarmaṇo na karteti .
atraitadāyātiyadyapi kathaṁcit pariṇāmitve sati jīvasya kartr̥tvaṁ jātaṁ tathāpi niścayen svakīy-
pariṇāmānāmev kartā, pudgalakarmaṇāṁ vyavahāreṇeti . tatra tu yadā śuddhopādānakāraṇarūpeṇ śuddhopayogen
pra. 31
pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-ātmākā)
tathāvidh pariṇām hai vah jīvamayī hī kriyā hai, kyoṁki sarva dravyoṁkī pariṇāmalakṣaṇakriyā
ātmamayatā (nijamayatā) se svīkār kī gaī hai; aur phi ra, jo (jīvamayī) kriyā hai vah
ātmāke dvārā svataṁtratayā
1prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ ātmā apane
pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā hī karttā hai; kintu pudgalapariṇāmasvarūp dravyakarmakā nahīṁ .
ab yahān̐ aisā praśna hotā hai ki ‘(jīv bhāvakarmakā hī karttā hai tab phi ra)
dravyakarmakā karttā kaun hai ?’ isakā uttar isaprakār hai :pratham to pudgalakā pariṇām
vāstavameṁ svayaṁ pudgal hī hai, kyoṁki pariṇāmī pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase
ananya hai; aur jo usakā (-pudgalakā) tathāvidhi pariṇām hai vah pudgalamayī hī kriyā
hai, kyoṁki sarva dravyoṁkī pariṇāmasvarūp kriyā nijamay hotī hai, aisā svīkār kiyā gayā
hai; aur phi ra, jo (pudgalamayī) kriyā hai vah pudgalake dvārā svataṁtratayā prāpya honese karma
hai
. isaliye paramārthataḥ pudgal apane pariṇāmasvarūp us dravyakarmakā hī karttā hai, kintu
1. prāpya = prāpta hone yogya, (jo svataṁtrapane kare so kartā hai; aur ka rttā jise prāpta kare so karma hai .)

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version

dravyakarmaṇ ev kartā, na tvātmapariṇāmātmak sya bhāvakarmaṇaḥ . tat ātmātmasvarūpeṇ
pariṇamati, na pudgalasvarūpeṇ pariṇamati ..122..
ath kiṁ tatsvarūpaṁ yenātmā pariṇamatīti tadāvedayati
pariṇamadi cedaṇāe ādā puṇ cedaṇā tidhābhimadā .
sā puṇ ṇāṇe kamme phalammi vā kammaṇo bhaṇidā ..123..
pariṇamati cetanayā ātmā punaḥ cetanā tridhābhimatā .
sā punaḥ jñāne karmaṇi phale vā karmaṇo bhaṇitā ..123..
yato hi nām caitanyamātmanaḥ svadharmavyāpakatvaṁ tataścetanaivātmanaḥ svarūpaṁ, tayā
pariṇamati tadā mokṣaṁ sādhayati, aśuddhopādānakāraṇen tu bandhamiti . pudgalo‘pi jīvavanniścayen
svakīyapariṇāmānāmev kartā, jīvapariṇāmānāṁ vyavahāreṇeti ..122.. evaṁ rāgādipariṇāmāḥ karmabandha-
kāraṇaṁ, teṣāmev kartā jīv itikathanamukhyatayā gāthādvayen tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath yen pariṇāmenātmā
pariṇamati taṁ pariṇāmaṁ kathayatipariṇamadi cedaṇāe ādā pariṇamati cetanayā karaṇabhūtayā . sa kaḥ .
ātmā . yaḥ ko‘pyātmanaḥ śuddhāśuddhapariṇāmaḥ sa sarvo‘pi cetanāṁ na tyajati ityabhiprāyaḥ . puṇ cedaṇā
tidhābhimadā sā sā cetanā punastridhābhimatā . kutra kutra . ṇāṇe jñānaviṣaye kamme karmaviṣaye phalammi
ātmāke pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā nahīṁ .
isase (aisā samajhanā cāhiye ki) ātmā ātmasvarūp pariṇamit hotā hai,
pudgalasvarūp pariṇamit nahīṁ hotā ..122..
ab, yah kahate haiṁ ki vah kaunasā svarūp hai jisarūp ātmā pariṇamit hotā hai ? :
anvayārtha :[ātmā ] ātmā [cetanatayā ] cetanārūpe [pariṇamati ] pariṇamit
hotā hai . [punaḥ ] aur [cetanā ] cetanā [tridhā abhimatā ] tīn prakārase mānī gayī hai; [punaḥ ]
aur [sā ] vah [jñāne ] jñānasaṁbaṁdhī, [karmaṇi ] karmasaṁbaṁdhī [vā ] athavā [karmaṇaḥ phale ]
karmaphal saṁbaṁdhī
[bhaṇitā ] aisī kahī gayī hai ..123..
ṭīkā :jisase caitanya vah ātmākā 1svadharmavyāpakapanā hai, usase cetanā hī
1. svadharmavyāpakapanā = nijadharmoṁmeṁ vyāpakapanā .
jīv cetanārūp pariṇame; vaḷī cetanā trividhā gaṇī;
te jñānaviṣayak, karmaviṣayak, karmaph ḷaviṣayak kahī. 123.

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version

khalvātmā pariṇamati . yaḥ kaścanāpyātmanaḥ pariṇāmaḥ sa sarvo‘pi cetanāṁ nātivartat iti
tātparyam . cetanā punarjñānakarmak rmaphalatven tredhā . tatra jñānapariṇatirjñānacetanā, karmapariṇatiḥ
karmacetanā, karmaphalapariṇatiḥ karmaphalacetanā ..123..
ath jñānakarmakarmaphalasvarūpamupavarṇayati
ṇāṇaṁ aṭṭhaviyappo kammaṁ jīveṇ jaṁ samāraddhaṁ .
tamaṇegavidhaṁ bhaṇidaṁ phalaṁ ti sokkhaṁ va dukkhaṁ vā ..124..
jñānamarthavikalpaḥ karma jīven yatsamārabdham .
tadanekavidhaṁ bhaṇitaṁ phalamiti saukhyaṁ vā duḥkhaṁ vā ..124..
vā phale vā . kasya phale . kammaṇo karmaṇaḥ . bhaṇidā bhaṇitā kathiteti . jñānapariṇatiḥ jñānacetanā agre
vakṣyamāṇā, karmapariṇatiḥ ka rmacetanā, ka rmaphalapariṇatiḥ karmaphalacetaneti bhāvārthaḥ ..123.. ath
jñānakarmakarmaphalarūpeṇ tridhā cetanāṁ viśeṣeṇ vicārayatiṇāṇaṁ aṭṭhaviyappaṁ jñānaṁ matyādibhedenāṣṭavikalpaṁ
bhavati . athavā pāṭhāntaramṇāṇaṁ aṭṭhaviyappo jñānamarthavikalpaḥ . tathāhiarthaḥ paramātmādipadārthaḥ,
anantajñānasukhādirūpo‘hamiti rāgādyāsravāstu matto bhinnā iti svaparākārāvabhāsenādarśa ivārtha-
ātmākā svarūp hai; us rūp (cetanārūp) vāstavameṁ ātmā pariṇamit hotā hai . ātmākā
jo kuch bhī pariṇām ho vah sab hī cetanākā ullaṁghan nahīṁ karatā, (arthāt ātmākā koī
bhī pariṇām cetanāko kiṁcitmātra bhī nahīṁ choṛatā
binā cetanāke bilakul nahīṁ hotā)
aisā tātparya hai . aur cetanā jñānarūp, karmarūp aur karmaphalarūpase tīn prakārakī hai . usameṁ
jñānapariṇati (jñānarūpase pariṇati) vah jñānacetanā, karma pariṇati vah karmacetanā aur
karmaphalapariṇati vah karmaphalacetanā hai
..123..
ab jñān, karma aur karmaphalakā svarūp varṇan karate haiṁ :
anvayārtha* :[arthavikalpaḥ ] arthavikalpa (arthāt sva -par padārthoṁkā bhinnatāpūrvak
yugapat avabhāsan) [jñānaṁ ] vah jñān hai; [jīven ] jīvake dvārā [yat samārabdhaṁ ] jo kiyā jā
rahā ho [karma ] vah karma hai, [tad anekavidhaṁ ] vah anek prakārakā hai; [saukhyaṁ vā duḥkhaṁ vā ]
sukh athavā duḥkh [phalaṁ iti bhaṇitam ] vah karmaphal kahā gayā hai
..124..
che ‘jñān’ arthavikalpa, ne jīvathī karātuṁ ‘karma’ che,
te che anek prakāranuṁ, ‘pha ḷa’ saukhya athavā duḥkh che. 124.

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version

arthavikalpastāvat jñānam . tatra kaḥ khalvarthaḥ . svaparavibhāgenāvasthitaṁ viśvam .
vikalpastadākārāvabhāsanam . yastu mukurundahr̥dayābhog iv yugapadavabhāsamānasvaparākāro‘rtha-
vikalpastad jñānam . kriyamāṇamātmanā karma, kriyamāṇaḥ khalvātmanā pratikṣaṇaṁ ten ten bhāven
bhavatā yaḥ tadbhāvaḥ sa ev karmātmanā prāpyatvāt . tattvekavidhamapi dravyakarmopādhisannidhi-
sadbhāvāsadbhāvābhyāmanekavidham . tasya karmaṇo yanniṣpādyaṁ sukhaduḥkhaṁ tatkarmaphalam . tatra
dravyakarmopādhisānnidhyāsadbhāvātkarma tasya phalamanākulatvalakṣaṇaṁ prakr̥tibhūtaṁ saukhyaṁ, yattu
dravyakarmopādhisānnidhyasadbhāvātkarma tasya phalaṁ saukhyalakṣaṇābhāvādvikr̥tibhūtaṁ duḥkham
. evaṁ
jñānakarmakarmaphalasvarūpaniścayaḥ ..124..
paricchittisamartho vikalpaḥ vikalpalakṣaṇamucyate . sa ev jñānaṁ jñānacetaneti . kammaṁ jīveṇ jaṁ samāraddhaṁ
karma jīven yatsamārabdham . buddhipūrvakamanovacanakāyavyāpārarūpeṇ jīven yatsamyakkartr̥mārabdhaṁ tatkarma
ṭīkā :pratham to, arthavikalpa vah jñān hai . vahān̐, artha kyā hai ? sva -parake
vibhāgapūrvak avasthit 1viśva vah artha hai . usake ākāroṁkā 2avabhāsan vah vikalpa hai .
aur darpaṇake nij vistārakī bhān̐ti (arthāt jaise darpaṇake nij vistārameṁ sva aur par ākār
ek hī sāth prakāśit hote haiṁ, usīprakār) jisameṁ ek hī sāth sva -parākār avabhāsit hote
haiṁ, aisā arthavikalpa vah jñān hai
.
jo ātmāke dvārā kiyā jātā hai vah karma hai . pratikṣaṇ us -us bhāvase hotā huā
ātmāke dvārā vāstavameṁ kiyā jānevālā jo usakā bhāv hai vahī, ātmāke dvārā 3prāpya honese
karma hai . aur vah (karma) ek prakārakā hone par bhī, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke
sadbhāv aur asadbhāvake kāraṇ anek prakārakā hai .
us karmase utpanna kiyā jānevālā sukh -duḥkh vah karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp
upādhikī nikaṭatāke asadbhāvake kāraṇ jo karma hotā hai, usakā phal anākulatvalakṣaṇ
4prakr̥tibhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāvake kāraṇ jo karma hotā
hai, usakā phal 5vikr̥ti(vikār) bhūt duḥkh hai, kyoṁki vahān̐ sukhake lakṣaṇakā abhāv hai .
is prakār jñān, karma aur karmaphalakā svarūp niścit huā .
1. viśva = samasta padārthadravya -guṇ -paryāy . (padārthoṁmeṁ sva aur par aise do vibhāg haiṁ . jo jānanevāle
ātmākā apanā ho vah sva hai, aur dūsarā sab, par hai .)
2. avabhāsan = avabhāsan; prakāśan; jñāt honā; pragaṭ honā .
3. ātmā apane bhāvako prāpta karatā hai, isaliye vah bhāv hī ātmākā karma hai .
4. prakr̥tibhūt = svabhāvabhūt . (sukh svabhāvabhūt hai .)
5. vikr̥tibhūt = vikārabhūt (duḥkh vikārabhūt hai, svabhāvabhūt nahīṁ hai .)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version

ath jñānakarmakarmaphalānyātmatven niścinoti
appā pariṇāmappā pariṇāmo ṇāṇakammaphalabhāvī .
tamhā ṇāṇaṁ kammaṁ phalaṁ ca ādā muṇedavvo ..125..
ātmā pariṇāmātmā pariṇāmo jñānakarmaphalabhāvī .
tasmāt jñānaṁ karma phalaṁ cātmā jñātavyaḥ ..125..
bhaṇyate . saiv karmacetaneti . tamaṇegavidhaṁ bhaṇidaṁ tacca karma śubhāśubhśuddhopayogabhedenānekavidhaṁ trividhaṁ
bhaṇitam . idānīṁ phalacetanā kathyatephalaṁ ti sokkhaṁ va dukkhaṁ vā phalamiti sukhaṁ vā duḥkhaṁ vā .
viṣayānurāgarūpaṁ yadaśubhopayogalakṣaṇaṁ karma tasya phalamākulatvotpādakaṁ nārakādiduḥkhaṁ, yacca dharmānu-
rāgarūpaṁ śubhopayogalakṣaṇaṁ karma tasya phalaṁ cakravartyādipañcendriyabhogānubhavarūpaṁ, taccāśuddhaniścayen

sukhamapyākulotpādakatvāt śuddhaniścayen duḥkhamev
. yacca rāgādivikalparahitaśuddhopayogapariṇatirūpaṁ karma
tasya phalamanākulatvotpādakaṁ paramānandaikarūpasukhāmr̥tamiti . evaṁ jñānakarmakarmaphalacetanāsvarūpaṁ jñāt-
bhāvārtha :jisameṁ sva, sva -rūpase aur par -rūpase (paraspar ekamek huye binā,
spaṣṭa bhinnatāpūrvak) ek hī sāth pratibhāsit ho so jñān hai .
jīvake dvārā kiyā jānevālā bhāv vah (jīvakā) karma hai . usake mukhya do bhed haiṁ :
(1) nirupādhik (svābhāvik) śuddhabhāvarūp karma, aur (2) aupādhik śubhāśubhabhāvarūp
karma
.
is karmake dvārā utpanna honevālā sukh athavā duḥkh karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp
upādhimeṁ yukta na honese jo nirupādhik śuddhabhāvarūp karma hotā hai, usakā phal to anākulatā
jisakā lakṣaṇ hai aisā svabhāvabhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhimeṁ yukta honese jo
aupādhik śubhāśubhabhāvarūp karma hotā hai, usakā phal vikārabhūt duḥkh hai, kyoṁki usameṁ
anākulatā nahīṁ, kintu ākulatā hai
.
isaprakār jñān, karma aur karmaphalakā svarūp kahā gayā ..124..
ab jñān, karma aur karmaphalako ātmārūpase niścit karate haiṁ :
anvayārtha :[ātmā pariṇāmātmā ] ātmā pariṇāmātmak hai; [pariṇāmaḥ ] pariṇām
[jñānakarmaphalabhāvī ] jñānarūp, karmarūp aur karmaphalarūp hotā hai; [tasmāt ] isaliye [jñānaṁ
pariṇām -ātmak jīv che, pariṇām jñānādik bane;
tethī karamaph ḷa, karma tem ja jñān ātmā jāṇaje. 125.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version

ātmā hi tāvatpariṇāmātmaiv, pariṇāmaḥ svayamātmeti svayamuktatvāt . pariṇāmastu
cetanātmakatven jñānaṁ karma karmaphalaṁ vā bhavituṁ śīlaḥ, tanmayatvāccetanāyāḥ . tato jñānaṁ karma
karmaphalaṁ cātmaiv . evaṁ hi śuddhadravyanirūpaṇāyāṁ paradravyasaṁparkāsaṁbhavātparyāyāṇāṁ dravyāntaḥ-
pralayācca śuddhadravya evātmāvatiṣṭhate ..125..
athaivamātmano jñeyatāmāpannasya śuddhatvaniścayāt jñānatattvasiddhau śuddhātmatattvopalambho
vyam ..124.. ath jñānakarmakarmaphalānyabhedanayenātmaiv bhavatīti prajñāpayatiappā pariṇāmappā ātmā
bhavati . kathaṁbhūtaḥ . pariṇāmātmā pariṇāmasvabhāvaḥ . kasmāditi cet ‘pariṇāmo sayamādā’ iti pūrvaṁ
svayamev bhaṇitatvāt . pariṇāmaḥ kathyatepariṇāmo ṇāṇakammaphalabhāvī pariṇāmo bhavati . kiṁviśiṣṭaḥ .
jñānakarmakarmaphalabhāvī; jñānakarmakarmaphalarūpeṇ bhavituṁ śīl ityarthaḥ . tamhā yasmādevaṁ tasmātkāraṇāt .
ṇāṇaṁ pūrvasūtroktā jñānacetanā . kammaṁ tatraivauktalakṣaṇā karmacetanā . phalaṁ ca pūrvoktalakṣaṇaphalacetanā ca .
ādā muṇedavvo iyaṁ cetanā trividhāpyabhedanayenātmaiv mantavyo jñātavya iti . etāvatā kimuktaṁ bhavati .
trividhacetanāpariṇāmen pariṇāmī sannātmā kiṁ karoti . niścayaratnatrayātmakaśuddhapariṇāmen mokṣaṁ
sādhayati, śubhāśubhābhyāṁ punarbandhamiti ..125.. evaṁ trividhacetanākathanamukhyatayā gāthātrayeṇ caturtha-
sthalaṁ gatam . ath sāmānyajñeyādhikārasamāptau pūrvoktabhedabhāvanāyāḥ śuddhātmaprāptirūpaṁ phalaṁ darśayati
karma phalaṁ ca ] jñān, karma aur karmaphal [ātmā jñātavyaḥ ] ātmā hai aisā samajhanā ..125..
ṭīkā :pratham to ātmā vāstavameṁ pariṇāmasvarūp hī hai, kyoṁki ‘pariṇām svayaṁ
ātmā hai’ aisā (112vīṁ gāthāmeṁ bhagavat kundakundācāryadevane) svayaṁ kahā hai; tathā pariṇām
cetanāsvarūp honese jñān, karma aur karmaphalarūp honeke svabhāvavālā hai, kyoṁki cetanā tanmay
(jñānamay, karmamay athavā karmaphalamay) hotī hai
. isaliye jñān, karma karmaphal ātmā hī hai .
isaprakār vāstavameṁ śuddhadravyake nirūpaṇameṁ paradravyake saṁparkakā (sambandha; saṁg)
asaṁbhav honese aur paryāyeṁ dravyake bhītar 1pralīn ho jānese ātmā śuddhadravya hī rahatā
hai ..125..
ab, isaprakār 2jñeyapaneko prāpta ātmākī śuddhatāke niścayase jñānatattvakī siddhi hone
par śuddha ātmatattvakī upalabdhi (-anubhav, prāpti) hotī hai; isaprakār usakā abhinandan karate
hue (arthāt ātmākī śuddhatāke nirṇayakī praśaṁsā karate hue
dhanyavād dete hue),
dravyasāmānyake varṇanakā upasaṁhār karate haiṁ :
1. pralīn ho jānā = atyaṁt līn ho jānā; magna ho jānā; ḍūb jānā; adr̥śya ho jānā .
2. jñeyapaneko prāpta = jñeyabhūt . (ātmā jñānarūp bhī aur jñeyarūp bhī hai, is jñeyatattva -prajñāpan adhikārameṁ
yahān̐ dravya sāmānyakā nirūpaṇ kiyā jā rahā hai; usameṁ ātmā jñeyabhūtarūpase samāviṣṭa huā hai .)

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version

bhavatīti tamabhinandan dravyasāmānyavarṇanāmupasaṁharati
kattā karaṇaṁ kammaṁ phalaṁ ca appa tti ṇicchido samaṇo .
pariṇamadi ṇev aṇṇaṁ jadi appāṇaṁ lahadi suddhaṁ ..126..
kartā karaṇaṁ karma karmaphalaṁ cātmeti niścitaḥ śramaṇaḥ .
pariṇamati naivānyadyadi ātmānaṁ labhate śuddham ..126..
yo hi nāmaivaṁ kartāraṁ karaṇaṁ karma karmaphalaṁ cātmānamev niścitya na khalu paradravyaṁ
pariṇamati sa ev viśrāntaparadravyasaṁparkaṁ dravyāntaḥpralīnaparyāyaṁ ca śuddhamātmānamupalabhate, na
kattā svatantraḥ svādhīnaḥ kartā sādhako niṣpādako‘smi bhavāmi . sa kaḥ . appa tti ātmeti . ātmeti
ko‘rthaḥ . ahamiti . kathaṁbhūtaḥ . ekaḥ . kasyāḥ sādhakaḥ . nirmalātmānubhūteḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . nirvikār-
paramacaitanyapariṇāmen pariṇataḥ san . karaṇaṁ atiśayen sādhakaṁ sādhak tamaṁ ka raṇamupak raṇaṁ
ka raṇakārak mahamek evāsmi bhavāmi . ka syāḥ sādhakam . sahajaśuddhaparamātmānubhūteḥ . ken kr̥tvā .
anvayārtha :[yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ [kartā karaṇaṁ karma karmaphalaṁ ca
ātmā ] ‘kartā, karaṇ, karma aur karmaphal ātmā hai’ [iti niścitaḥ ] aisā niścayavālā hotā
huā [anyat ] anyarūp [na ev pariṇamati ] pariṇamit hī nahīṁ ho, [śuddhaṁ ātmānaṁ ] to vah
śuddha ātmāko [labhate ] upalabdha karatā hai
..126..
ṭīkā :jo puruṣ isaprakār ‘kartā, karaṇ, karma aur karmaphal ātmā hī hai’ yah
niścay 1karake vāstavameṁ paradravyarūp pariṇamit nahīṁ hotā, vahī puruṣ, jisakā paradravyake sāth
saṁparka ruk gayā hai aur jisakī paryāyeṁ dravyake bhītar pralīn ho gaī haiṁ aise śuddhātmāko upalabdha
karatā hai; parantu anya koī (puruṣ) aise śuddha ātmāko upalabdha nahīṁ karatā
.
isīko spaṣṭatayā samajhāte haiṁ :
1. ‘kartā karaṇ ityādi ātmā hī hai’ aisā niścay hone par do bāteṁ niścit ho jātī haiṁ . ek to yah ki
‘kartā, karaṇ ityādi ātmā hī hai, pudgalādi nahīṁ arthāt ātmākā paradravyake sāth saṁbaṁdh nahīṁ hai’;
dūsarī
‘abhed dr̥ṣṭimeṁ kartā, karaṇ ityādi bhed nahīṁ haiṁ, yah sab ek ātmā hī hai arthāt paryāyeṁ dravyake
bhītar līn ho gaī haiṁ .
‘kartā, karam, phaḷ, karaṇ jīv che’ em jo niścay karī
muni anyarūp nav pariṇame, prāpti kare śuddhātmanī. 126.