Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Dravya vishesh adhikAr; Gatha: 127-135.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 28

 

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version

punaranyaḥ . tathā hiyadā nāmānādiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopādhisaṁnidhipradhāvitoparāg-
raṁjitātmavr̥ttirjapāpuṣpasaṁnidhipradhāvitoparāgaraṁjitātmavr̥ttiḥ spha ṭikamaṇiriv parāropit-
vikāro‘hamāsaṁ saṁsārī, tadāpi na nām mam ko‘pyāsīt
. tadāpyahamek evoparaktacitsvabhāven
svatantraḥ kartāsam . ahamek evoparaktacitsvabhāven sādhakatamaḥ karaṇamāsam . ahamek
evoparaktacitpariṇamanasvabhāvenātmanā prāpyaḥ karmāsam . ahamek ev coparaktacitpariṇaman-
svabhāvasya niṣpādyaṁ saukhyaviparyastalakṣaṇaṁ duḥkhākhyaṁ karmaphalamāsam . idānīṁ punaranādi-
rāgādivikalparahitasvasaṁvedanajñānapariṇatibalen . kammaṁ śuddhabuddhaikasvabhāven paramātmanā prāpyaṁ
vyāpyamahamek ev karmakārakamasmi . phalaṁ ca śuddhajñānadarśanasvabhāvaparamātmanaḥ sādhyaṁ niṣpādyaṁ nij-
śuddhātmaruciparicchittiniścalānubhūtirūpābhedaratnatrayātmakaparamasamādhisamutpannasukhāmr̥tarasāsvādapariṇati-
rūpamahamek ev phalaṁ cāsmi
. ṇicchido evamuktaprakāreṇ niścitamatiḥ san samaṇo sukhaduḥkh-
jīvitamaraṇaśatrumitrādisamatābhāvanāpariṇataḥ śramaṇaḥ paramamuniḥ pariṇamadi ṇev aṇṇaṁ jadi pariṇamati
‘‘jab anādisiddha paudgalik karmakī bandhanarūp upādhikī nikaṭatāse utpanna hue
1uparāgake dvārā jisakī svapariṇati raṁjit (vikr̥t, malin) thī aisā maiṁjapākusumakī
nikaṭatāse utpanna huye uparāgase (lālimāse) jisakī svapariṇati raṁjit (-ran̐gī huī) ho
aise spha ṭik maṇikī bhān̐ti
parake dvārā 2āropit vikāravālā honese, saṁsārī thā, tab
bhī (ajñānadaśāmeṁ bhī) vāstavameṁ merā koī bhī (saṁbaṁdhī) nahīṁ thā . tab bhī maiṁ akelā
hī 3kartā thā, kyoṁki maiṁ akelā hī uparakta caitanyarūp svabhāvase svataṁtra thā (arthāt
svādhīnatayā kartā thā); maiṁ akelā hī karaṇ thā, kyoṁki maiṁ akelā hī uparakta caitanyarūp
svabhāvake dvārā sādhakatam (-utkr̥ṣṭasādhan) thā; maiṁ akelā hī karma thā, kyoṁki maiṁ akelā
hī uparakta caitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ ātmāse prāpya (-prāpta hone yogya)
thā; aur maiṁ akelā hī sukhase viparīt lakṣaṇavālā, ‘duḥkh’ nāmak karmaphal thā
jo ki
(phal) uparakta caitanyarūp (phal) pariṇamit honeke svabhāvase utpanna kiyā jātā thā .
aur ab, anādisiddha paudgalik karma kī baṁdhanarūp upādhikī nikaṭatāke nāśase
jisakī suviśuddha sahaj (-svābhāvik) svapariṇati pragaṭ huī hai aisā maiṁjapākusumakī
1. uparāg = kisī padārthameṁ, anya upādhikī samīpatāke nimittase honevālā upādhike anurūp vikārī bhāv;
aupādhikabhāv; vikār; malinatā .
2. āropit = (navīn arthāt aupādhikarūpase) kiye gaye . [vikār svabhāvabhūt nahīṁ the, kintu upādhike
nimittase aupādhikarūpase (navīn) hue the . ]
3. kartā, karaṇ aur karmake arthoṁke liye 16 vīṁ gāthākā bhāvārtha dekhanā cāhiye .

Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version

prasiddhapaudgalikakarmabandhanopādhisannidhidhvaṁsavisphu ritasuviśuddhasahajātmavr̥ttirjapāpuṣpasaṁnidhidhvaṁs-
visphu ritasuviśuddhasahajātmavr̥ttiḥ spha ṭikamaṇiriv viśrāntaparāropitavikāro‘hamekāntenāsmi
mumukṣuḥ
. idānīmapi na nām mam ko‘pyasti . idānīmapyahamek ev suviśuddhacitsvabhāven
svatantraḥ kartāsmi; ahamek ev ca suviśuddhacitsvabhāven sādhakatamaḥ karaṇamasmi; ahamek
ev ca suviśuddhacitpariṇamanasvabhāvenātmanā prāpyaḥ karmāsmi; ahamek ev ca suviśuddha-
citpariṇamanasvabhāvasya niṣpādyamanākulatvalakṣaṇaṁ saukhyākhyaṁ karmaphalamasmi
. evamasya
bandhapaddhatau mokṣapaddhatau cātmānamekamev bhāvayataḥ paramāṇorivaikatvabhāvanonmukhasya
naivānyaṁ rāgādipariṇāmaṁ yadi cet, appāṇaṁ lahadi suddhaṁ tadātmānaṁ bhāvakarmadravyakarmanokarmarahitatven śuddhaṁ
śuddhabuddhaikasvabhāvaṁ labhate prāpnoti ityabhiprāyo bhagavatāṁ śrīkundakundācāryadevānām ..126.. evamek-
pra 32
nikaṭatāke nāśase jisakī suviśuddha sahaj svapariṇati pragaṭ huī ho aise spha ṭikamaṇikī
bhān̐ti
jisakā parake dvārā āropit vikār ruk gayā hai aisā honese ekāntataḥ mumukṣu
(keval mokṣārthī) hūn̐; abhī bhī (-mumukṣudaśāmeṁ arthāt jñānadaśāmeṁ bhī) vāstavameṁ merā koī
bhī nahīṁ hai
. abhī bhī maiṁ akelā hī kartā hūn̐; kyoṁki maiṁ akelā hī suviśuddha
caitanyasvarūp svabhāvase svatantra hūn̐, (arthāt svādhīnatayā kartā hūn̐); maiṁ akelā hī karaṇ
hūn̐, kyoṁki maiṁ akelā hī suviśuddha caitanyarūp svabhāvase sādhakatam hūn̐; maiṁ akelā hī karma
hūn̐, kyoṁki maiṁ akelā hī suviśuddha caitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ ātmāse
prāpya hūn̐ aur maiṁ akelā hī anākulatā lakṣaṇavālā, ‘sukh’ nāmak karmaphal hūn̐
jo ki
(phal) 1suviśuddha caitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvase utpanna kiyā jātā hai .’’
isaprakār baṁdhamārgameṁ tathā mokṣamārgameṁ ātmā akelā hī hai isaprakār 2bhānevālā
yah puruṣ paramāṇukī bhān̐ti ekatvabhāvanāmeṁ unmukh honese, (arthāt ekatvake bhānemeṁ tatpar
honese), use paradravyarūp pariṇati kiṁcit nahīṁ hotī; aur paramāṇukī bhān̐ti (jaise
1. suviśuddhacaitanyapariṇamanasvabhāv ātmākā karma hai, aur vah karma anākulatāsvarūp sukhako utpanna karatā
hai, isaliye sukh vah karmaphal hai . sukh ātmākī avasthā honese ātma hī karmaphal hai .
2. bhānā = anubhav karanā; samajhanā; cintavan karanā [‘kisī jīvakāajñānī yā jñānīkāparake
sāth sambandha nahīṁ hai . baṁdhamārgameṁ ātmā svayaṁ nijako nijase bān̐dhatā thā aur nijako (arthāt
apane duḥkhaparyāyarūp phalako) bhogatā thā . ab mokṣamārgameṁ ātmā svayaṁ nijako nijase mukta
karatā hai aur nijako (arthāt apane sukhaparyāyarūp phalako) bhogatā hai .aise ekatvako samyagdr̥ṣṭi
jīv bhātā haianubhav karatā haisamajhatā haicintavan karatā hai . mithyādr̥ṣṭi isase viparītabhāvanāvālā
hotā hai . ]

Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version

paradravyapariṇatirna jātu jāyate . paramāṇuriv bhāvitaikatvaśca pareṇ no saṁpr̥cyate . tataḥ
paradravyāsaṁpr̥ktatvātsuviśuddho bhavati . kartr̥karaṇak rmakarmaphalāni cātmatven bhāvayan paryāyairna
saṁkīryate; tataḥ paryāyāsaṁkīrṇatvācca suviśuddho bhavatīti ..126..
(vasaṁtatilakā chaṁd)
+dravyāntaravyatikarādapasāritātmā
sāmānyamajjitasamastaviśeṣajātaḥ .
ityeṣ śuddhanay uddhatamohalakṣmī-
luṇṭāk utkaṭavivekaviviktatattvaḥ
..7..
sūtreṇ pañcamasthalaṁ gatam . iti sāmānyajñeyādhikārmadhye sthalapañcaken bhedabhāvanā gatā . ityukta-
prakāreṇ ‘tamhā tassa ṇamāiṁ’ ityādipañcatriṁśatsūtraiḥ sāmānyajñeyādhikārvyākhyānaṁ samāptam . it
ūrdhvamekonaviṁśatigāthābhirjīvājīvadravyādivivaraṇarūpeṇ viśeṣajñeyavyākhyānaṁ karoti . tatrāṣṭasthalāni
bhavanti . teṣvādau jīvājīvatvakathanen prathamagāthā, lokālokatvakathanen dvitīyā, sakriyaniḥkriyatva-
1. saṁpr̥kta = saṁparkavālā; saṁbaṁdhavālā; saṁgavālā .
2. samyagdr̥ṣṭi jīv bhedoṁko na bhākar abhed ātmāko hī bhātāanubhav karatā hai .
3. vivikta = śuddha; akelā; alag .
ekatvabhāvase pariṇamit paramāṇu parake sāth saṁgako prāpta nahīṁ hotā; usī prakār–) ekatvako
bhānevālā puruṣ parake sāth 1saṁpr̥kta nahīṁ hotā, isaliye paradravyake sāth asaṁbaddhatāke
kāraṇ vah suviśuddha hotā hai . aur kartā, karaṇ, karma tathā karmaphalako 2ātmārūpase
bhātā huā vah puruṣ paryāyoṁse saṁkīrṇa (-khaṁḍit) nahīṁ hotā; aur isaliye paryāyoṁke dvārā
saṁkīrṇa na honese suviśuddha hotā hai
..126..
[ab, ślok dvārā isī āśayako vyakta karake śuddhanayakī mahimā karate haiṁ : ]
artha :jisane anya dravyase bhinnatāke dvārā ātmāko ek or haṭā liyā hai (arthāt
paradravyoṁse alag dikhāyā hai ) tathā jisane samasta viśeṣoṁke samūhako sāmānyameṁ līn kiyā
hai (arthāt samasta paryāyoṁko dravyake bhītar ḍūbā huā dikhāyā hai )
aisā jo yah, uddhat
mohakī lakṣmīko (-r̥ddhiko, śobhāko) lūn̐ṭ lenevālā śuddhanay hai, usane utkaṭ vivekake
dvārā tattvako (ātmasvarūpako)
3vivikta kiyā hai .
[ab śuddhanayake dvārā śuddha ātmasvarūpako prāpta karanevāle ātmākī mahimā ślok
dvārā kahakar, dravyasāmānyake varṇanakī pūrṇāhuti kī jātī hai : ]

Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version

(maṁdākrāntā chaṁd)
ityucchedātparapariṇateḥ kartr̥karmādibhed-
bhrāntidhvaṁsādapi ca sucirāllabdhaśuddhātmatattvaḥ
.
saṁcinmātre mahasi viśade mūrcchitaścetano‘yaṁ
sthāsyatyudyatsahajamahimā sarvadā mukta ev
..8..
(anuṣṭup chaṁd)
dravyasāmānyavijñānanimnaṁ kr̥tveti mānasam .
tadviśeṣaparijñānaprāgbhāraḥ kriyate‘dhunā ..9..
iti pravacanasāravr̥ttau tattvadīpikāyāṁ śrīmadamr̥tacaṁdrasūriviracitāyāṁ jñeyatattvaprajñāpane
dravyasāmānyaprajñāpanaṁ samāptam ..
vyākhyānen tr̥tīyā ceti . ‘davvaṁ jīvamajīvaṁ’ ityādigāthātrayeṇ prathamasthalam . tadanantaraṁ jñānādi-
viśeṣaguṇānāṁ svarūpakathanen ‘liṁgehiṁ jehiṁ’ ityādigāthādvayen dvitīyasthalam . athānantaraṁ svakīy-
svakīyaviśeṣaguṇopalakṣitadravyāṇāṁ nirṇayārthaṁ ‘vaṇṇaras’ ityādigāthātrayeṇ tr̥tīyasthalam . ath
pañcāstikāyakathanamukhyatven ‘jīvā poggalakāyā’ ityādigāthādvayen caturthasthalam . ataḥ paraṁ dravyāṇāṁ
lokākāśamādhār iti kathanen prathamā, yadevākāśadravyasya pradeśalakṣaṇaṁ tadev śeṣāṇāmiti kathanarūpeṇ
dvitīyā ceti ‘logālogesu’ ityādisūtradvayen pañcamasthalam
. tadanantaraṁ kāladravyasyāpradeśatvasthāpanarūpeṇ
prathamā, samayarūpaḥ paryāyakālaḥ kālāṇurūpo dravyakāl iti kathanarūpeṇ dvitīyā ceti ‘samao du
appadeso’ ityādigāthādvayen ṣaṣṭhasthalam
. ath pradeśalakṣaṇakathanen prathamā, tiryakpracayordhvapracayasvarūp-
artha :isaprakār parapariṇatike ucchedase (arthāt paradravyarūp pariṇamanake nāśase)
tathā kartā, karma ityādi bhedoṁkī bhrāṁtike bhī nāśase antameṁ jisane śuddha ātmatattvako upalabdha
kiyā hai
aisā yah ātmā, caitanyamātrarūp viśad (nirmal) tejameṁ līn hotā huā, apanī
sahaj (svābhāvik) mahimāke prakāśamānarūpase sarvadā mukta hī rahegā .
[ab, ślok dvārā navīn viṣayakodravyaviśeṣake varṇanakosūcit kiyā jātā
hai : ]
artha :isaprakār dravyasāmānyake jñānase manako gaṁbhīr karake, ab dravyaviśeṣake
1parijñānakā prāraṁbh kiyā jātā hai .
isaprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī pravacanasār śāstrakī śrīmad
amr̥tacaṁdrācāryadev viracit tattvadīpikā nāmakī ṭīkāmeṁ jñeyatattvaprajñāpanameṁ dravyasāmānyaprajñāpan
samāpta huā .
1. parijñān = vistārapūrvak jñān .

Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version

ath dravyaviśeṣaprajñāpanam . tatra dravyasya jīvājīvatvaviśeṣaṁ niścinoti
davvaṁ jīvamajīvaṁ jīvo puṇ cedaṇovaogamao .
poggaladavvappamuhaṁ acedaṇaṁ havadi ya ajīvaṁ ..127..
dravyaṁ jīvo‘jīvo jīvaḥ punaścetanopayogamayaḥ .
pudgaladravyapramukho‘cetano bhavati cājīvaḥ ..127..
ih hi dravyamekatvanibandhanabhūtaṁ dravyatvasāmānyamanujjhadev tadadhirūḍhaviśeṣalakṣaṇ-
sadbhāvādanyonyavyavaccheden jīvājīvatvaviśeṣamupaḍhaukate . tatra jīvasyātmadravyamevaikā vyaktiḥ .
ajīvasya punaḥ pudgaladravyaṁ dharmadravyamadharmadravyaṁ kāladravyamākāśadravyaṁ ceti paṁc vyaktayaḥ .
kathanen dvitīyā ceti ‘āgāsamaṇuṇiviṭṭhaṁ’ ityādisūtradvayen saptamasthalam . tadanantaraṁ kālāṇurūpadravyakāl-
sthāpanarūpeṇ ‘uppādo paddhaṁso’ ityādigāthātrayeṇāṣṭamasthalamiti viśeṣajñeyādhikāre samudāyapātanikā .
tadyathāath jīvājīvalakṣaṇamāvedayatidavvaṁ jīvamajīvaṁ dravyaṁ jīvājīvalakṣaṇaṁ bhavati . jīvo puṇ
cedaṇo jīvaḥ punaścetanaḥ svataḥsiddhayā bahiraṅgakāraṇanirapekṣayā bahirantaśca prakāśamānayā nityarūpayā
niścayen paramaśuddhacetanayā, vyavahāreṇ punaraśuddhacetanayā ca yuktatvāccetano bhavati . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ .
ab, dravyaviśeṣakā prajñāpan karate haiṁ (arthāt dravyaviśeṣoṁkodravyako bhedoṁkobatalāte
haiṁ ) . usameṁ (pratham), dravyake jīv -ajīvapanerūp viśeṣako niścit karate haiṁ, (arthāt dravyake
jīv aur ajīvaise do bhed batalāte haiṁ ) :
anvayārtha :[dravyaṁ ] dravya [jīvaḥ ajīvaḥ ] jīv aur ajīv hai . [punaḥ ] usameṁ
[cetanopayogamayaḥ ] cetanāmay tathā upayogamay so [jīvaḥ ] jīv hai, [ca ] aur
[pudgaladravyapramukhaḥ acetanaḥ ] pudgaladravyādik acetan dravya ve [ajīvaḥ bhavati ] ajīv
haiṁ
..127..
ṭīkā :yahān̐ (is viśvameṁ) dravya, ekatvake kāraṇabhūt dravyatvasāmānyako choṛe
binā hī, usameṁ rahe hue viśeṣalakṣaṇoṁke sadbhāvake kāraṇ ek -dūsarese pr̥thak kiye jānepar
jīvatvarūp aur ajīvatvarūp viśeṣako prāpta hotā hai
. usameṁ, jīvakā ātmadravya hī ek bhed
hai; aur ajīvake pudgal dravya, dharmadravya, adharmadravya, kāladravya tathā ākāśadravyayah pān̐c
bhed haiṁ . jīvakā viśeṣalakṣaṇ cetanā -upayogamayatva (cetanāmayapanā aur upayogamayapanā) hai;
che dravya jīv, ajīv; cit -upayogamay te jīv che;
pudgalapramukh je che acetan dravya, teh ajīv che. 127.

Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version

viśeṣalakṣaṇaṁ jīvasya cetanopayogamayatvaṁ; ajīvasya punaracetanatvam . tatra yatra svadharmavyāpak-
tvātsvarūpatven dyotamānayānapāyinyā bhagavatyā saṁvittirūpayā cetanayā, tatpariṇāmalakṣaṇen
dravyavr̥ttirūpeṇopayogen ca nirvr̥ttatvamavatīrṇaṁ pratibhāti sa jīvaḥ
. yatra punarupayogasahacaritāyā
yathoditalakṣaṇāyāścetanāyā abhāvād bahirantaścācetanatvamavatīrṇaṁ pratibhāti so‘jīvaḥ ..127..
ath lokālokatvaviśeṣaṁ niścinoti
poggalajīvaṇibaddho dhammādhammatthikāyakālaḍḍho .
vaṭṭadi āgāse jo logo so savvakāle du ..128..
uvaogamao upayogamayaḥ akhaṇḍaikapratibhāsamayen sarvaviśuddhen kevalajñānadarśanalakṣaṇenārthagrahaṇavyāpār-
rūpeṇ niścayanayenetthaṁbhūtaśuddhopayogen, vyavahāreṇ punarmatijñānādyaśuddhopayogen ca nirvr̥ttatvānniṣpanna-
tvādupayogamayaḥ
. poggaladavvappamuhaṁ acedaṇaṁ havadi ajjīvaṁ pudgaladravyapramukhamacetanaṁ bhavatyajīvadravyaṁ;
pudgaladharmādharmākāśakālasaṁjñaṁ dravyapañcakaṁ pūrvoktalakṣaṇacetanāyā upayogasya cābhāvādajīvamacetanaṁ
aur ajīvakā, (viśeṣ lakṣaṇ) acetanapanā hai . vahān̐ (jīvake) svadharmoṁmeṁ vyāpanevālī honese
(jīvake) svasvarūpase prakāśit hotī huī, avināśinī, bhagavatī, saṁvedanarūp cetanāke dvārā
tathā cetanāpariṇāmalakṣaṇ,
1dravyapariṇatirūp upayogake dvārā jisameṁ niṣpannapanā
(-racanārūpapanā) avatarit pratibhāsit hotā hai, vah jīv hai aur jisameṁ upayogake sāth
rahanevālī,
2yathokta lakṣaṇavālī cetanākā abhāv honese bāhar tathā bhītar acetanapanā avatarit
pratibhāsit hotā hai, vah ajīv hai .
bhāvārtha :dravyatvarūp sāmānyakī apekṣāse dravyoṁmeṁ ekatva hai tathāpi viśeṣ
lakṣaṇoṁkī apekṣāse unake jīv aur ajīv aise do bhed haiṁ . jo (dravya) bhagavatī cetanāke
dvārā aur cetanāke pariṇāmasvarūp upayog dvārā racit hai vah jīv hai, aur jo (dravya)
cetanārahit honese acetan hai vah ajīv hai
. jīvakā ek hī bhed hai; ajīvake pāṁc bhed haiṁ,
in sabakā vistr̥t vivecan āge kiyā jāyagā ..127..
ab (dravyake) lokālokasvarūp viśeṣ (-bhed) niścit karate haiṁ :
1. cetanākā pariṇāmasvarūp upayog jīvadravyakī pariṇati hai .
2. yathokta lakṣaṇavālī = ū par kahe anusār lakṣaṇavālī (cetanākā lakṣaṇ ū par hī kahanemeṁ āyā hai .)
ākāśamāṁ je bhāg dharma -adharma -kāḷ sahit che,
jīv -pudgalothī yukta che, te sarvakāḷe lok che. 128.

Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version

pudgalajīvanibaddho dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ .
vartate ākāśe yo lokaḥ sa sarvakāle tu ..128..
asti hi dravyasya lokālokatven viśeṣaviśiṣṭatvaṁ svalakṣaṇasadbhāvāt . svalakṣaṇaṁ hi
lokasya ṣaḍdravyasamavāyātmakatvaṁ, alokasya punaḥ kevalākāśātmakatvam . tatra sarvadravya-
vyāpini paramamahatyākāśe yatra yāvati jīvapudgalau gatisthitidharmāṇau gatisthitī āskandataḥ
tadgatisthitinibandhanabhūtau ca dharmā‘dharmāvabhivyāpyāvasthitau, sarvadravyavartanānimittabhūtaśca kālo
nityadurlalitastattāvadākāśaṁ śeṣāṇyaśeṣāṇi dravyāṇi cetyamīṣāṁ samavāy ātmatven svalakṣaṇaṁ
bhavatītyarthaḥ ..127.. ath lokālokarūpeṇ padārthasya dvaividhyamākhyātipoggalajīvaṇibaddho aṇu-
skandhabhedabhinnāḥ pudgalāstāvattathaivāmūrtatvātīndriyajñānamayatvanirvikāraparamānandaikasukhamayatvādilakṣaṇā
jīvāścetthaṁbhūtajīvapudgalairnibaddhaḥ saṁbaddho bhr̥taḥ pudgalajīvanibaddhaḥ
. dhammādhammatthikāyakālaḍḍho dharmā-
dharmāstikāyau ca kālaśca dharmādharmāstikāyakālāstairāḍhayo bhr̥to dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ . jo yaḥ
eteṣāṁ pañcānāmitthaṁbhūtasamudāyo rāśiḥ samūhaḥ . vaṭṭadi vartate . kasmin . āgāse anantā-
nantākāśadravyasya madhyavartini lokākāśe . so logo sa pūrvoktapañcānāṁ samudāyastadādhārabhūtaṁ
lokākāśaṁ ceti ṣaḍdravyasamūho loko bhavati . kva . savvakāle du sarvakāle tu .
tadbahirbhūtamanantānantākāśamalok ityabhiprāyaḥ ..128.. ath dravyāṇāṁ sakriyaniḥkriyatven bhedaṁ
darśayatītyekā pātanikā, dvitīyā tu jīvapudgalayorarthavyañjanaparyāyau dvau śeṣadravyāṇāṁ tu
anvayārtha :[ākāśe ] ākāśameṁ [yaḥ ] jo bhāg [pudgalajīvanibaddhaḥ ] jīv
aur pudgalase saṁyukta [dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ vartate ] tathā dharmāstikāy adharmāstikāy
aur kālase samr̥ddha hai, [saḥ ] vah [sarvakāle tu ] sarvakālameṁ [lokaḥ ] lok hai
. (śeṣ
keval ākāś vah alok hai .)
ṭīkā :vāstavameṁ dravya lokatva aur alokatvake bhedase viśeṣavān hai, kyoṁki
apane -apane lakṣaṇoṁkā sadbhāv hai . lokakā svalakṣaṇ ṣaḍdravyasamavāyātmakapanā (-chah
dravyoṁkā samudāyasvarūpapanā) hai aur alokakā keval ākāśātmakapanā (-mātra
ākāśasvarūpapanā) hai
. vahān̐, sarva dravyoṁmeṁ vyāpta hone vāle param mahān ākāśameṁ, jahān̐
jitanemeṁ gatisthiti dharmavāle jīv tathā pudgal gati -sthitiko prāpta hote haiṁ, (jahān̐ jitanemeṁ)
unheṁ, gati -sthitimeṁ nimittabhūt dharma tathā adharma vyāpta hokar rahate haiṁ aur (jahān̐ jitanemeṁ) sarva
dravyoṁko vartanāmeṁ nimittabhūt kāl sadā vartatā hai, vah utanā ākāś tathā śeṣ samasta

Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version

yasya sa lokaḥ . yatra yāvati punarākāśe jīvapudgalayorgatisthitī na saṁbhavato, dharmādharmau
nāvasthitau, na kālo durlalitastāvatkevalamākāśamātmatven svalakṣaṇaṁ yasya
so‘lokaḥ
..128..
ath kriyābhāvatadbhāvaviśeṣaṁ niścinoti
uppādaṭṭhidibhaṁgā poggalajīvappagassa logassa .
pariṇāmā jāyaṁte saṁghādādo va bhedādo ..129..
utpādasthitibhaṅgāḥ pudgalajīvātmakasya lokasya .
pariṇāmājjāyante saṁghātādvā bhedāt ..129..
mukhyavr̥ttyārthaparyāy iti vyavasthāpayatijāyaṁte jāyante . ke kartāraḥ . uppādaṭṭhidibhaṁgā utpād-
sthitibhaṅgāḥ . kasya saṁbandhinaḥ . logassa lokasya . kiṁviśiṣṭasya . poggalajīvappagassa pudgal-
jīvātmakasya, pudgalajīvāvityupalakṣaṇaṁ ṣaḍdravyātmakasya . kasmātsakāśāt jāyante . pariṇāmādo
pariṇāmāt ekasamayavartino‘rthaparyāyāt . saṁghādādo va bhedādo na kevalamarthaparyāyātsakāśājjāyante jīv-
pudgalānāmutpādādayaḥ saṁghātādvā, bhedādvā vyañjanaparyāyādityarthaḥ . tathāhidharmādharmākāśakālānāṁ
mukhyavr̥ttyaikasamayavartino‘rthaparyāyā ev, jīvapudgalānāmarthaparyāyavyañjanaparyāyāśca . kathamiti cet .
dravyaunakā samudāy jisakā 1svapanese svalakṣaṇ hai, vah lok hai; aur jahān̐ jitane
ākāśameṁ jīv tathā pudgalakī gati -sthiti nahīṁ hotī, dharma tathā adharma nahīṁ rahate aur kāl
nahīṁ vartatā, utanā keval ākāś jisakā sva -panese svalakṣaṇ hai, vah alok hai
..128..
ab, ‘kriyā’ rūp aur ‘bhāv’ rūp aise jo dravyake bhāv haiṁ unakī apekṣāse dravyakā
viśeṣ (-bhed) niścit karate haiṁ :
anvayārtha :[pudgalajīvātmakasya lokasya ] pudgal -jīvātmak lokake
[pariṇāmāt ] pariṇamanase aur [saṁghātāt vā bhedāt ] saṁghāt (milane) aur bhed (pr̥thak hone)
se [utpādasthitibhaṁgāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay [jāyante ] hote haiṁ
..129..
utpād, vyay ne dhruvatā jīvapudgalātmak lokane
pariṇām dvārā, bhed vā saṁghāt dvārā thāy che. 129
1. svapanese = nijarūpase (ṣaḍdravyasamudāy hī lok hai, arthāt vahī lokakā svatva haisvarūp hai .
isaliye lokake svapanese ṣaṭdravyoṁkā samudāy lokakā svalakṣaṇ hai .)

Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version

kriyābhāvavattven kevalabhāvavattven ca dravyasyāsti viśeṣaḥ . tatra bhāvavantau kriyāvantau
ca pudgalajīvau, pariṇāmādbhedasaṁghātābhyāṁ cotpadyamānāvatiṣṭhamānabhajyamānatvāt . śeṣadravyāṇi
tu bhāvavantyev, pariṇāmādevotpadyamānāvatiṣṭhamānabhajyamānatvāditi niścayaḥ . tatra pariṇām-
mātralakṣaṇo bhāvaḥ, parispandanalakṣaṇā kriyā . tatra sarvāṇyapi dravyāṇi pariṇāmasvabhāvatvāt
pariṇāmenopāttānvayavyatirekāṇyavatiṣṭhamānotpadyamānabhajyamānāni bhāvavanti bhavanti .
pudgalāstu parispandasvabhāvatvātparispanden bhinnāḥ saṁghāten, saṁhatāḥ punarbhedenotpadyamānāv-
tiṣṭhamānabhajyamānāḥ kriyāvantaśca bhavanti
. tathā jīvā api parispandasvabhāvatvātparispanden
pratisamayapariṇatirūpā arthaparyāyā bhaṇyante . yadā jīvo‘nen śarīreṇ sah bhedaṁ viyogaṁ tyāgaṁ kr̥tvā
bhavāntaraśarīreṇ sah saṁghātaṁ melāpakaṁ karoti tadā vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati, tasmādev
bhavāntarasaṁkramaṇātsakriyatvaṁ bhaṇyate
. pudgalānāṁ tathaiv vivakṣitaskandhavighaṭanātsakriyatven skandhāntar-
saṁyoge sati vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati . muktajīvānāṁ tu niścayaratnatrayalakṣaṇen paramakāraṇasamay-
sārasaṁjñen niścayamokṣamārgabalenāyogicaramasamaye nakhakeśānvihāy paramaudārikaśarīrasya vilīyamān-
rūpeṇ vināśe sati kevalajñānādyanantacatuṣṭayavyaktilakṣaṇen paramakāryasamayasārarūpeṇ svabhāvavyañjan-

paryāyeṇ kr̥tvā yo‘sāvutpādaḥ sa bhedādev bhavati, na saṁghātāt
. kasmāditi cet śarīrāntareṇ sah
ṭīkā :koī dravya ‘bhāv’ tathā ‘kriyāvāle’ honese aur koī dravya keval ‘bhāv’
vāle honese,is apekṣāse dravyakā viśeṣ (bhed) hai . vahān̐ pudgal tathā jīv (1) bhāvavāle
tathā (2) kriyāvāle haiṁ, kyoṁki (1) pariṇām dvārā tathā (2) saṁghāt aur bhedake dvārā ve
utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa hote haiṁ
. śeṣ dravya to bhāvavāle hī haiṁ, kyoṁki ve pariṇāmake
dvārā hī utpanna hote haiṁ, ṭikate hai aur naṣṭa hote haiṁaisā niścay hai .
usameṁ, ‘bhāv’kā lakṣaṇ pariṇāmamātra hai; ‘kriyā’ kā lakṣaṇ parispaṁd (-kampan) hai .
vahān̐ samasta hī dravya bhāvavāle haiṁ, kyoṁki pariṇāmasvabhāvavāle honese pariṇāmake dvārā 1anvay
aur vyatirekoṁko prāpta hote hue ve utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa hote haiṁ . pudgal to
(bhāvavāle honeke atirikta) kriyāvāle bhī hote haiṁ, kyoṁki parispaṁdasvabhāvavāle honese
parispaṁdake dvārā
2pr̥thak pudgal ekatrit ho jāte haiṁ, isaliye aur ekatritmile hue pudgal
punaḥ pr̥thak ho jāte haiṁ, isaliye (is apekṣāse) ve utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa
hote haiṁ
. tathā jīv bhī bhāvavāle honeke atirikta) kriyāvāle bhī hote haiṁ, kyoṁki
1. anvay, sthāyīpaneko aur vyatirek, utpād tathā vyayapaneko batalāte haiṁ .
2. pr̥thak pudgal kaṁpanake dvārā ekatrit hote haiṁ . vahān̐ ve bhinnapanese naṣṭa hue, pudgalapanese ṭike aur
ekatrapanese utpanna hue .

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version

nūtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnāstaiḥ sah saṁghāten, saṁhatāḥ punarbhedenotpadyamānāv-
tiṣṭhamānabhajyamānāḥ kriyāvantaśca bhavanti
..129..
ath dravyaviśeṣo guṇaviśeṣāditi prajñāpayati
liṁgehiṁ jehiṁ davvaṁ jīvamajīvaṁ ca havadi viṇṇādaṁ .
te‘tabbhāvavisiṭṭhā muttāmuttā guṇā ṇeyā ..130..
liṅgairyairdravyaṁ jīvo‘jīvaśca bhavati vijñātam .
te‘tadbhāvaviśiṣṭā mūrtāmūrtā guṇā jñeyāḥ ..130..
saṁbandhābhāvāditi bhāvārthaḥ ..129.. evaṁ jīvājīvatvalokālokatvasakriyaniḥkriyatvakathanakrameṇ
prathamasthale gāthātrayaṁ gatam . ath jñānādiviśeṣaguṇabheden dravyabhedamāvedayatiliṁgehiṁ jehiṁ liṅgairyaiḥ
sahajaśuddhaparamacaitanyavilāsarūpaistathaivācetanairjaḍarūpairvā liṅgaiścihnairviśeṣaguṇairyaiḥ karaṇabhūtairjīven kartr̥-
bhūten
havadi viṇṇādaṁ viśeṣeṇ jñātaṁ bhavati . kiṁ karmatāpannam . davvaṁ dravyam . kathaṁbhūtam . jīvamajīvaṁ ca
jīvadravyamajīvadravyaṁ ca . te muttāmuttā guṇā ṇeyā te tāni pūrvoktacetanācetanaliṅgāni mūrtāmūrtaguṇā jñeyā
pra. 33
parispandanasvabhāvavāle honese parispaṁdake dvārā navīn karmanokarmarūp pudgaloṁse bhinna jīv
unake sāth ekatrit honese aur 1karma -nokarmarūp pudgaloṁke sāth ekatrit hue jīv bādameṁ
pr̥thak honese (is apekṣāse) ve utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa hote haiṁ ..129..
ab, yah batalāte haiṁ kiguṇ viśeṣase (guṇoṁke bhedase) dravya viśeṣ (dravyoṁkā bhed)
hotā hai :
anvayārtha :[yaiḥ liṁgaiḥ ] jin liṁgoṁse [dravyaṁ ] dravya [jīvaḥ ajīvaḥ ca ] jīv
aur ajīvake rūpameṁ [vijñātaṁ bhavati ] jñāt hotā hai, [te ] ve [atadbhāvaviśiṣṭāḥ ] atadbhāv
viśiṣṭa (-dravyase atadbhāvake dvārā bhinna aise) [mūrtāmūrtāḥ ] mūrta -amūrta [guṇāḥ ] guṇ
[jñeyāḥ ] jānane cāhiye
..130..
1. jñānāvaraṇādi karmarūp aur śarīrādi nokarmarūp pudgaloṁke sāth milā huā jīv kaṁpanase punaḥ pr̥thak ho
jātā hai . vahān̐ (un pudgaloṁke sāth) ekatrarūpase vah naṣṭa huā, jīvarūpase sthir huā aur (unase)
pr̥thakrūpase utpanna huā .
je liṁgathī dravyo mahīṁ ‘jīv’ ‘ajīv’ em jaṇāy che,
te jāṇ mūrta -amūrta guṇ, atatpaṇāthī viśiṣṭa je. 130.

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version

dravyamāśritya parānāśrayatven vartamānailiṁgyate gamyate dravyametairiti liṁgāni guṇāḥ . te
ca yaddravyaṁ bhavati na tad guṇā bhavanti, ye guṇā bhavanti te na dravyaṁ bhavatīti dravyādatadbhāven
viśiṣṭāḥ santo liṁgaliṁgiprasiddhau taliṁgatvamupaḍhaukante
. ath te dravyasya jīvo‘yam-
jīvo‘yamityādiviśeṣamutpādayanti, svayamapi tadbhāvaviśiṣṭatvenopāttaviśeṣatvāt . yato hi
yasya yasya dravyasya yo yaḥ svabhāvastasya tasya ten ten viśiṣṭatvātteṣāmasti viśeṣaḥ . at
ev ca mūrtānāmamūrtānāṁ ca dravyāṇāṁ mūrtatvenāmūrtatven ca tadbhāven viśiṣṭatvādime mūrtā guṇā
ime amūrtā iti teṣāṁ viśeṣo niśceyaḥ
..130..
ath mūrtāmūrtaguṇānāṁ lakṣaṇasaṁbandhamākhyāti
jñātavyāḥ . te ca kathaṁbhūtāḥ . atabbhāvavisiṭṭhā atadbhāvaviśiṣṭāḥ . tadyathāśuddhajīvadravye ye
kevalajñānādiguṇāsteṣāṁ śuddhajīvapradeśaiḥ sah yadekatvamabhinnatvaṁ tanmayatvaṁ sa tadbhāvo bhaṇyate, teṣāmev
guṇānāṁ taiḥ pradeśaiḥ sah yadā saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedaḥ kriyate tadā punaratadbhāvo bhaṇyate, tenātadbhāven

saṁjñādibhedarūpeṇ svakīyasvakīyadravyeṇ sah viśiṣṭā bhinnā iti, dvitīyavyākhyānen punaḥ svakīy-

dravyeṇ sah tadbhāven tanmayatvenānyadravyādviśiṣṭā bhinnā ityabhiprāyaḥ
. evaṁ guṇabheden dravyabhedo
1. atadbhāv = (kathaṁcit) usarūp nahīṁ honā vah;
2. liṁgī = liṁgavālā, (viśeṣaguṇ vah liṁg
cihnalakṣaṇ hai aur liṁgī vah dravya hai ) .
3. tadbhāv = usarūp, usapanā; usapanese honā; svarūp .
4. viśiṣṭa = viśeṣatāvālā; khās; bhinna .
ṭīkā :dravyakā āśray lekar aur parake āśrayake binā pravartamān honese jinake
dvārā dravya ‘liṁgit’ (-prāpta) hotā haipahicānā jā sakatā hai, aise liṁg guṇ haiṁ . ve (guṇ),
‘jo dravya haiṁ ve guṇ nahīṁ haiṁ, jo guṇ haiṁ ve dravya nahīṁ haiṁ’is apekṣāse dravyase 1atadbhāvake
dvārā viśiṣṭa (-bhinna) vartate hue, liṁg aur 2liṁgīke rūpameṁ prasiddhi (khyāti) ke samay
dravyake liṁgatvako prāpta hote haiṁ . ab, ve dravyameṁ ‘yah jīv hai, yah ajīv hai’ aisā viśeṣ
(-bhed) utpanna karate haiṁ, kyoṁki svayaṁ bhī 3tadbhāvake dvārā 4viśiṣṭa honese viśeṣako prāpta haiṁ .
jis -jis dravyakā jo -jo svabhāv ho us -usakā us -usake dvārā viśiṣṭatva honese unameṁ
viśeṣ (-bhed) haiṁ; aur isīliye mūrta tathā amūrta dravyoṁkā mūrtatva -amūrtatvarūp tadbhāvake dvārā
viśiṣṭatva honese unameṁ is prakārake bhed niścit karanā cāhiye ki ‘yah mūrta guṇ haiṁ aur yah
amūrtaguṇ haiṁ’
..130..
ab, mūrta aur amūrta guṇoṁke lakṣaṇ tathā saṁbaṁdh (arthāt unakā kin dravyoṁke sāth
saṁbaṁdh hai yah) kahate haiṁ :

Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version

muttā iṁdiyagejjhā poggaladavvappagā aṇegavidhā .
davvāṇamamuttāṇaṁ guṇā amuttā muṇedavvā ..131..
mūrtā indriyagrāhyāḥ pudgaladravyātmakā anekavidhāḥ .
dravyāṇāmamūrtānāṁ guṇā amūrtā jñātavyāḥ ..131..
mūrtānāṁ guṇānāmindriyagrāhyatvaṁ lakṣaṇam . amūrtānāṁ tadev viparyastam . te ca mūrtāḥ
pudgaladravyasya, tasyaivaikasya mūrtatvāt . amūrtāḥ śeṣadravyāṇāṁ, pudgalādanyeṣāṁ sarveṣāmapya-
mūrtatvāt ..131..
ath mūrtasya pudgaladravyasya guṇān gr̥ṇāti
vaṇṇarasagaṁdhaphāsā vijjaṁte poggalassa suhumādo .
puḍhavīpariyaṁtassa ya saddo so poggalo citto ..132..
jñātavyaḥ ..130.. ath mūrtāmūrtaguṇānāṁ lakṣaṇaṁ saṁbandhaṁ ca nirūpayatimuttā iṁdiyagejjhā mūrtā guṇā
indriyagrāhyā bhavanti, amūrtāḥ punarindriyaviṣayā na bhavanti iti mūrtāmūrtaguṇānāmindriyānindrayaviṣayatvaṁ
lakṣaṇamuktam
. idānīṁ mūrtaguṇāḥ kasya saṁbandhino bhavantīti saṁbandhaṁ kathayati . poggaladavvappagā aṇegavidhā
mūrtaguṇāḥ pudgaladravyātmakā anekavidhā bhavanti; pudgaladravyasaṁbandhino bhavantītyarthaḥ . amūrtaguṇānāṁ
anvayārtha :[indriyagrāhyāḥ mūrtāḥ ] indriyagrāhya aise mūrtaguṇ [pudgaladravyātmakāḥ ]
pudgaladravyātmak [anek vidhāḥ ] anek prakārake haiṁ; [amūrtānāṁ dravyāṇāṁ ] amūrta dravyoṁke
[guṇāḥ ] guṇ [amūrtāḥ jñātavyāḥ ] amūrta jānanā cāhiye
..131..
ṭīkā :mūrta guṇoṁkā lakṣaṇ indriyagrāhyatva hai; aur amūrtaguṇoṁkā usase viparīt
hai; (arthāt amūrta guṇ indriyoṁse jñāt nahīṁ hote .) aur mūrta guṇ pudgaladravyake haiṁ, kyoṁki
vahī (pudgal hī) ek mūrta hai; aur amūrta guṇ śeṣ dravyoṁke haiṁ, kyoṁki pudgalake atirikta
śeṣ sabhī dravya amūrta haiṁ
..131..
ab, mūrta pudgaladravyake guṇ kahate haiṁ :
guṇ mūrta indriyagrāhya te pudgalamayī bahuvidh che;
dravyo amūrtik jeh tenā guṇ amūrtik jāṇaje. 131.
che varṇa tem ja gaṁdh vaḷī ras -sparśa pudgaladravyane,
atisūkṣmathī pr̥thvī sudhī; vaḷī śabda pudgal, vividh je. 132.

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version

varṇarasagaṁdhasparśā vidyante pudgalasya sūkṣmāt .
pr̥thivīparyantasya ca śabdaḥ sa pudgalaścitraḥ ..132..
indriyagrāhyāḥ kil sparśarasagandhavarṇāstadviṣayatvāt . te cendriyagrāhyatvavyaktiśakti-
vaśāt gr̥hyamāṇā agr̥hyamāṇāśca ā -ekadravyātmakasūkṣmaparyāyātparamāṇoḥ ā -anek-
dravyātmakasthūlaparyāyātpr̥thivīskandhācca sakalasyāpi pudgalasyāviśeṣeṇ viśeṣaguṇatven vidyante .
te ca mūrtatvādev śeṣadravyāṇāmasaṁbhavantaḥ pudgalamadhigamayanti . śabdasyāpīndriyagrāhyatvād guṇatvaṁ
na khalvāśaṁk nīyaṁ, tasya vaicitryaprapaṁcitavaiśvarūpasyāpyanekadravyātmakapudgalaparyāyatvenābhyup-
saṁbandhaṁ pratipādayati . davvāṇamamuttāṇaṁ viśuddhajñānadarśanasvabhāvaṁ yatparamātmadravyaṁ tatprabhr̥tīnāmamūrtadravyāṇāṁ
saṁbandhino bhavanti . te ke . guṇā amuttā amūrtāḥ guṇāḥ, kevalajñānāday ityarthaḥ . iti mūrtāmūrtaguṇānāṁ
lakṣaṇasaṁbandhau jñātavyau ..131.. evaṁ jñānādiviśeṣaguṇabheden dravyabhedo bhavatīti kathanarūpeṇ dvitīy-
sthale gāthādvayaṁ gatam . ath mūrtapudgaladravyasya guṇānāvedayativaṇṇarasagaṁdhaphāsā vijjaṁte poggalassa
varṇarasagandhasparśā vidyante . kasya . pudgalasya . kathaṁbhūtasya . suhumādo puḍhavīpariyaṁtassa ya ‘‘puḍhavī jalaṁ
ca chāyā cauriṁdiyavisayakammaparamāṇū . chavvihabheyaṁ bhaṇiyaṁ poggaladavvaṁ jiṇavarehiṁ’’ .. iti
anvayārtha :[varṇarasagaṁdhasparśāḥ ] varṇa, ras, gaṁdh aur sparśa (-guṇ) [sūkṣmāt ]
sūkṣmase lekar [pr̥thvīparyaṁtasya ca ] pr̥thvī paryantake [pudgalasya ] (sarva) pudgalake [vidyante ]
hote haiṁ; [citraḥ śabdaḥ ] jo vividh prakārakā śabda hai [saḥ ] vah [pudgal ] pudgal arthāt
paudgalik paryāy hai
..132..
ṭīkā :sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa indriyagrāhya haiṁ, kyoṁki ve indriyoṁke viṣay haiṁ .
ve indriyagrāhyatākī 1vyakti aur śaktike vaśase bhale hī indriyoṁke dvārā grahaṇ kiye jāte hoṁ
yā na kiye jāte hoṁ tathāpi ve ekadravyātmak sūkṣmaparyāyarūp paramāṇuse lekar anekadravyātmak
sthūlaparyāyarūp pr̥thvīskaṁdh takake samasta pudgalake, aviśeṣatayā viśeṣ guṇoṁke rūpameṁ hote
haiṁ; aur unake mūrta honeke kāraṇ hī, (pudgalake atirikta) śeṣ dravyoṁke na honese ve
pudgalako batalāte haiṁ
.
aisī śaṁkā nahīṁ karanī cāhiye ki śabda bhī indriyagrāhya honese guṇ hogā; kyoṁki vah
(śabda) 2vicitratāke dvārā viśvarūpapanā (anekānekaprakārapanā) daraśātā honepar bhī use
anekadravyātmak pudgalaparyāyake rūpameṁ svīkār kiyā jātā hai .
1. paramāṇu, kārmaṇavargaṇā ityādimeṁ indriyagrāhyatā vyakta nahīṁ hai tathāpi śaktirūpase avaśya hotī hai; isīliye
bahutase paramāṇu skaṁdharūp hokar sthūlatā dhāraṇ karake indriyoṁse jñāt hote haiṁ .
2. vicitratā = vividhatā (śabda bhāṣātmak, abhāṣātmak, prāyogik, vaiśrasikaise anek prakārake haiṁ .)

Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version

gamyamānatvāt . guṇatve vā, na tāvadamūrtadravyaguṇaḥ śabdaḥ, guṇaguṇinoravibhaktapradeśatvenaikavedan-
vedyatvādamūrtadravyasyāpi śravaṇendriyaviṣayatvāpatteḥ . paryāyalakṣaṇenotkhātaguṇalakṣaṇatvānmūrtadravya-
guṇo‘pi na bhavati . paryāyalakṣaṇaṁ hi kādācitkatvaṁ, guṇalakṣaṇaṁ tu nityatvam . tataḥ
kādācitkatvotkhātanityatvasya na śabdasyāsti guṇatvam . yattu tatra nityatvaṁ tattadārambhak-
pudgalānāṁ tadguṇānāṁ ca sparśādīnāmev, na śabdaparyāyasyeti dr̥ḍhataraṁ grāhyam . na ca pudgal-
gāthākathitakrameṇ paramāṇulakṣaṇasūkṣmasvarūpādeḥ pr̥thvīskandhalakṣaṇasthūlasvarūpaparyantasya ca . tathāhi
yathānantajñānādicatuṣṭayaṁ viśeṣalakṣaṇabhūtaṁ yathāsaṁbhavaṁ sarvajīveṣu sādhāraṇaṁ tathā varṇādicatuṣṭayaṁ viśeṣ-
lakṣaṇabhūtaṁ yathāsaṁbhavaṁ sarvapudgaleṣu sādhāraṇam
. yathaiv cānantajñānādicatuṣṭayaṁ muktajīve‘tīndriyajñān-
viṣayamanumānagamyamāgamagamyaṁ ca, tathā śuddhaparamāṇudravye varṇādicatuṣṭayamapyatīndriyajñānaviṣayamanumān-
gamyamāgamagamyaṁ ca
. yathā vānantacatuṣṭayasya saṁsārijīve rāgādisnehanimitten karmabandhavaśādaśuddhatvaṁ
bhavati tathā varṇādicatuṣṭayasyāpi snigdharūkṣaguṇanimitten dvi -aṇukādibandhāvasthāyāmaśuddhatvam . yathā
vānantajñānādicatuṣṭayasya rāgādisneharahitaśuddhātmadhyānen śuddhatvaṁ bhavati tathā varṇādicatuṣṭayasyāpi
snigdhaguṇābhāve bandhane‘sati paramāṇupudgalāvasthāyāṁ śuddhatvamiti
. saddo so poggalo yastu śabdaḥ sa
yadi śabdako (paryāy na mānakar) guṇ mānā jāy to vah kyoṁ yogya nahīṁ hai usakā
samādhān :
pratham to, śabda amūrta dravyakā guṇ nahīṁ hai kyoṁki guṇ -guṇīmeṁ abhinna pradeśapanā honese
ve (guṇ -guṇī) 1ek vedanase vedya honese amūrta dravyako bhī śravaṇendriyakā viṣayabhūtapanā ā
jāyagā .
(dūsare, śabdameṁ) paryāyake lakṣaṇadvārā guṇakā lakṣaṇ utthāpit honese śabda mūrta dravyakā
guṇ bhī nahīṁ hai . paryāyakā lakṣaṇ kādācitkapanā (anityapanā) hai, aur guṇakā lakṣaṇ
nityapanā hai; isaliye (śabdameṁ) anityapanese nityapaneke utthāpit honese (arthāt śabda kabhī-
kabhī hī hotā hai, aur nitya nahīṁ hai, isaliye) śabda vah guṇ nahīṁ hai
. jo vahān̐ nityapanā
hai vah use (śabdako) utpanna karanevāle pudgaloṁkā aur unake sparśādik guṇoṁkā hī hai,
śabdaparyāyakā nahīṁ
isaprakār ati dr̥rḥatāpūrvak grahaṇ karanā cāhiye .
1. ek vedanase vedya = ek jñānase jñāt hone yogya (naiyāyik śabdako ākāśakā guṇ mānate haiṁ kintu yah
mānyatā apramāṇ hai . guṇ -guṇīke pradeś abhinna hote haiṁ, isaliye jis indriyase guṇ jñāt hotā hai usīse
guṇī -bhī jñāt honā cāhie . śabda karṇendriyase jānā jātā hai, isaliye ākāś bhī karṇendriyase jñāt honā
cāhiye . kintu vah to kisī bhī indriyase jñāt hotā nahīṁ hai . isaliye śabda ākāśādi amūrtik dravyoṁkā
guṇ nahīṁ hai .)

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version

paryāyatve śabdasya pr̥thivīskandhasyev sparśanādīndriyaviṣayatvam; apāṁ ghrāṇendriyāviṣayatvāt,
jyotiṣo ghrāṇarasanendriyāviṣayatvāt, maruto ghrāṇarasanacakṣurindriyāviṣayatvācca . na cāgandhā-
gandharasāgandharasavarṇāḥ evamapjyotirmārutaḥ, sarvapudgalānāṁ sparśādicatuṣkopetatvābhyupagamāt;
vyaktasparśādicatuṣkānāṁ ca candrakāntāraṇiyavānāmārambhakairev pudgalairavyaktagandhāvyaktagandharasā-
vyaktagandharasavarṇānāmapjyotirudaramarutāmārambhadarśanāt
. na ca kvacitkasyacit guṇasya vyaktā-
paudgalaḥ . yathā jīvasya naranārakādivibhāvaparyāyāḥ tathāyaṁ śabdaḥ pudgalasya vibhāvaparyāyo, na ca
guṇaḥ . kasmāt . guṇasyāvinaśvaratvāt, ayaṁ ca vinaśvaro . naiyāyikamatānusārī kaścidvadatyākāś-
guṇo‘yaṁ śabdaḥ . parihāramāhākāśaguṇatve satyamūrto bhavati . amūrtaśca śravaṇendriyaviṣayo na
bhavati, dr̥śyate ca śravaṇendriyaviṣayatvam . śeṣendriyaviṣayaḥ kasmānna bhavatīti cet
aur ‘‘yadi śabda pudgalakī paryāy ho to vah pr̥thvīskaṁdhakī bhān̐ti sparśanādik
idriyoṁkā viṣay honā cāhiye, arthāt jaise pr̥thvīskaṁdharūp pudgalaparyāy sarva indriyoṁse jñāt
hotī hai usīprakār śabdarūp pudgalaparyāy bhī sabhī indriyoṁse jñāt honī cāhiye’’ (aisā tarka
kiyā jāy to) aisā bhī nahīṁ hai; kyoṁki pānī (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriyakā
viṣay nahīṁ hai; agni (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriy tathā rasanendriyakā viṣay nahīṁ
hai aur vāyu (pudgalakī paryāy hone parabhī) ghrāṇ, rasanā tathā cakṣuindriyakā viṣay nahīṁ hai
.
aur aisā bhī nahīṁ hai ki pānī gaṁdh rahit hai (isaliye nākase agrāhya hai ), agni gaṁdh tathā
ras rahit hai (isaliye nāk, jībhase agrāhya hai ) aur vāyu gaṁdh, ras tathā varṇa rahit hai
(isaliye nāk, jībh tathā ān̐khoṁse agrāhya hai ); kyoṁki sabhī pudgal sparśādi
1catuṣkayukta
svīkār kiye gaye haiṁ kyoṁki jinake sparśādi catuṣka vyakta haiṁ aise (1) candrakāṁtamaṇiko,
(2) araṇiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate haiṁ unhīṁ ke dvārā (1) jisakī gaṁdh
avyakta hai aise pānīkī, (2) jisakī gaṁdh tathā ras avyakta hai aisī agnikī aur
(3) jisakī gaṁdh, ras tathā varṇa avyakta hai aisī udaravāyukī utpatti hotī dekhī jātī hai
.
1. catuṣka = catuṣṭay, cārakā samūh . [samasta pudgaloṁmeṁpr̥thvī, jal, agni aur vāyu in sabahīmeṁ
sparśādi cāroṁ guṇ hote haiṁ . mātra antar itanā hī haiṁ ki pr̥thvīmeṁ cāroṁ guṇ vyakta haiṁ, pānīmeṁ gaṁdh avyakta
hai, agnimeṁ gaṁdh tathā ras avyakta hai, aur vāyumeṁ gaṁdh, ras, tathā varṇa avyakta haiṁ . is bātakī siddhike
liye yukti isaprakār hai :candrakāntamaṇirūp pr̥thvīmeṁse pānī jharatā hai; araṇikī -lakaṛīmeṁse agni pragaṭ
hotī hai aur jau khānese peṭameṁ vāyu utpanna hotī hai; isaliye (1) candrakāṁtamaṇimeṁ, (2) araṇi -lakaṛīmeṁ
aur (3) jau meṁ rahanevāle cāroṁ guṇ (1) pānīmeṁ, (2) agnimeṁ aur (3) vāyumeṁ hone cāhiye
. mātra
antar itanā hī hai ki un guṇoṁmeṁse kuch apragaṭarūpase pariṇamit huye haiṁ . aur phi ra, pānīmeṁse motīrūp
pr̥thvīkāy athavā agnimeṁse kājalarūp pr̥thvīkāyake utpanna hone par cāroṁ guṇ pragaṭ hote huye dekhe jāte
haiṁ
. ]

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version

vyaktatvaṁ kādācitkapariṇāmavaicitryapratyayaṁ nityadravyasvabhāvapratighātāy . tato‘stu śabdaḥ
pudgalaparyāy eveti ..132..
athāmūrtānāṁ śeṣadravyāṇāṁ guṇān gr̥ṇāti
āgāsassavagāho dhammaddavvassa gamaṇaheduttaṁ .
dhammedaradavvassa du guṇo puṇo ṭhāṇakāraṇadā ..133..
kālassa vaṭṭaṇā se guṇovaogo tti appaṇo bhaṇido .
ṇeyā saṁkhevādo guṇā hi muttippahīṇāṇaṁ ..134.. jugalaṁ .
anyendriyaviṣayo‘nyendriyasya na bhavati vastusvabhāvādev, rasādiviṣayavat . punarapi kataṁbhūtaḥ . citto
citraḥ bhāṣātmakābhāṣātmakarūpeṇ prāyogikavaiśrasikarūpeṇ ca nānāprakāraḥ . tacca ‘‘saddo khaṁdhappabhavo’’
ityādigāthāyāṁ pañcāstikāye vyākhyātaṁ tiṣṭhatyatrālaṁ prasaṅgen ..132.. athākāśādyamūrtadravyāṇāṁ
viśeṣaguṇānpratipādayatiāgāsassavagāho ākāśasyāvagāhahetutvaṁ, dhammaddavvassa gamaṇaheduttaṁ dharmadravyasya
gamanahetutvaṁ, dhammedaradavvassa du guṇo puṇo ṭhāṇakāraṇadā dharmetaradravyasya tu punaḥ sthānakāraṇatāguṇo bhavatīti
prathamagāthā gatā . kālassa vaṭṭaṇā se kālasya vartanā syādguṇaḥ, guṇovaogo tti appaṇo bhaṇido
jñānadarśanopayogadvayamityātmano guṇo bhaṇitaḥ . ṇeyā saṁkhevādo guṇā hi muttippahīṇāṇaṁ evaṁ
saṁkṣepādamūrtadravyāṇāṁ guṇā jñeyā iti . tathāhisarvadravyāṇāṁ sādhāraṇamavagāhahetutvaṁ
aur kahīṁ (kisī paryāyameṁ) kisī guṇakī kādācitka pariṇāmakī vicitratāke kāraṇ
honevālā vyaktapanā yā avyaktapanā nitya dravyasvabhāvakā pratighāt nahīṁ karatā . (arthāt
anityapariṇāmake kāraṇ honevālī guṇakī pragaṭatā aur apragaṭatā nitya dravyasvabhāvake sāth
kahīṁ virodhako prāpta nahīṁ hotī
.)
isaliye śabda pudgalakī paryāy hī ho ..132..
ab, śeṣ amūrta dravyoṁke guṇ kahate haiṁ :
avagāh guṇ ākāśano, gatihetutā che dharmano,
vaḷī sthānakāraṇatārūpī guṇ jāṇ dravya adharmano. 133.
che kāḷano guṇ vartanā upayog bhākhyo jīvamāṁ,
e rīt mūrtivihīnanā guṇ jāṇavā saṁkṣepamāṁ. 134.

Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version

ākāśasyāvagāho dharmadravyasya gamanahetutvam .
dharmetaradravyasya tu guṇaḥ punaḥ sthānakāraṇatā ..133..
kālasya vartanā syāt guṇ upayog iti ātmano bhaṇitaḥ .
jñeyāḥ saṁkṣepādguṇā hi mūrtiprahīṇānām ..134.. yugalam .
viśeṣaguṇo hi yugapatsarvadravyāṇāṁ sādhāraṇāvagāhahetutvamākāśasya, sakr̥tsarveṣāṁ
gamanapariṇāmināṁ jīvapudgalānāṁ gamanahetutvaṁ dharmasya, sakr̥tsarveṣāṁ sthānapariṇāmināṁ
jīvapudgalānāṁ sthānahetutvamadharmasya, aśeṣaśeṣadravyāṇāṁ pratiparyāyaṁ samayavr̥ttihetutvaṁ kālasya,
caitanyapariṇāmo jīvasya
. evamamūrtānāṁ viśeṣaguṇasaṁkṣepādhigame liṁgam . tatraikakālamev
viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsadākāśaṁ niścinoti . gatipariṇatasamastajīvapudgalānāmekasamaye
sādhāraṇaṁ gamanahetutvaṁ viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsaddharmadravyaṁ niścinoti . tathaiv ca sthiti-
pariṇatasamastajīvapudgalānāmekasamaye sādhāraṇaṁ sthitihetutvaṁ viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsad-
dharmadravyaṁ niścinoti
. sarvadravyāṇāṁ yugapatparyāyapariṇatihetutvaṁ viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsa-
tkāladravyaṁ niścinoti . sarvajīvasādhāraṇaṁ sakalavimalakevalajñānadarśanadvayaṁ viśeṣaguṇatvādevānyā-
cetanapañcadravyāṇāmasaṁbhavatsacchuddhabuddhaikasvabhāvaṁ paramātmadravyaṁ niścinoti . ayamatrārthaḥyadyapi pañca-
dravyāṇi jīvasyopakāraṁ kurvanti tathāpi tāni duḥkhakāraṇānyeveti jñātvākṣayānantasukhādikāraṇaṁ
anvayārtha :[ākāśasyāvagāhaḥ ] ākāśakā avagāh, [dharmadravyasya
gamanahetutvaṁ ] dharmadravyakā gamanahetutva [tu punaḥ ] aur [dharmetaradravyasya guṇaḥ ] adharma dravyakā
guṇ [sthānakāraṇatā ] sthānakāraṇatā hai
. [kālasya ] kālakā guṇ [vartatā syāt ]
vartanā hai, [ātmanaḥ guṇaḥ ] ātmākā guṇ [upayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] upayog kahā hai .
[mūrtiprahīṇānāṁ guṇāḥ hi ] isaprakār amūrta dravyoṁke guṇ [saṁkṣepāt ] saṁkṣepase [jñeyāḥ ] jānanā
cāhiye
..133 -134..
ṭīkā :yugapat sarvadravyoṁke sādhāraṇ avagāhakā hetupanā ākāśakā viśeṣ guṇ
hai . ek hī sāth sarva gamanapariṇāmī (gatirūp pariṇamit) jīv -pudgaloṁke gamanakā hetupanā
dharmakā viśeṣ guṇ hai . ek hī sāth sarva sthānapariṇāmī (sthitirūp pariṇamit) jīv-
pudgaloṁke sthir honekā hetutva sthitikā arthāt sthir honekā nimittapanā adharmakā viśeṣaguṇ
hai
. (kālake atirikta) śeṣ samasta dravyoṁkī prati -paryāyameṁ samayavr̥ttikā hetupanā (samay-
samayakī pariṇatikā nimittatva) kālakā viśeṣ guṇ hai . caitanyapariṇām jīvakā viśeṣ guṇ
hai . isaprakār amūrta dravyoṁke viśeṣ guṇoṁkā saṁkṣipta jñān hone par amūrta dravyoṁko jānaneke liṁg
(cihna, lakṣaṇ, sādhan) prāpta hote haiṁ; arthāt un -un viśeṣ guṇoṁke dvārā un -un amūrta

Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version

sakaladravyasādhāraṇāvagāhasaṁpādanamasarvagatatvādev śeṣadravyāṇāmasaṁbhavadākāśamadhigamayati . tathaik-
vāramev gatipariṇatasamastajīvapudgalānāmālokādgamanahetutvamapradeśatvātkālapudgalayoḥ, samudghā-
tādanyatra lokāsaṁkhyeyabhāgamātratvājjīvasya, lokālok sīmno‘calitatvādākāśasya, viruddha-
kāryahetutvādadharmasyāsaṁbhavaddharmamadhigamayati
. tathaikavāramev sthitipariṇatasamastajīvapudgalā-
nāmālokātsthānahetutvamapradeśatvātkālapudgalayoḥ, samudghātādanyatra lokāsaṁkhyeyabhāgamātratvā-
jjīvasya, lokālokasīmno‘calitatvādākāśasya, viruddhakāryahetutvāddharmasya cāsaṁbhavadadharmamadhi-
viśuddhajñānadarśanopayogasvabhāvaṁ paramātmadravyaṁ tadev manasā dhyeyaṁ vacasā vaktavyaṁ kāyen tatsādhak-
manuṣṭhānaṁ ca kartavyamiti
..133 . 134.. evaṁ kasya dravyasya ke viśeṣaguṇā bhavantīti kathanarūpeṇ
pra 34
dravyoṁkā astitva jñāt hotā haisiddha hotā hai . (isīko spaṣṭatāpūrvak samajhāte haiṁ :)
vahān̐ ek hī kālameṁ samasta dravyoṁko sādhāraṇ 1avagāhakā saṁpādan
(-avagāhahetupanerūp liṁg) ākāśako batalātā hai; kyoṁki śeṣ dravyoṁke sarvagat
(sarvavyāpak) na honese unake vah saṁbhav nahīṁ hai
.
isīprakār ek hī kālameṁ gatipariṇat (gatirūpase pariṇamit hue) samasta jīv-
pudgaloṁko lok tak gamanakā hetupanā dharmako batalātā hai; kyoṁki kāl aur pudgal apradeśī
haiṁ isaliye unake vah saṁbhav nahīṁ hai; jīv samudghātako choṛakar anyatra lokake asaṁkhyātaveṁ
bhāg mātra hai, isaliye usake vah saṁbhav nahīṁ hai, lok -alokakī sīmā acalit honese
ākāśako vah saṁbhav nahīṁ hai aur viruddha kāryakā hetu honese adharmako vah saṁbhav nahīṁ hai
.
(kāl aur pudgal ekapradeśī haiṁ, isaliye ve lok tak gamanameṁ nimitta nahīṁ ho sakate; jīv
samudghātako choṛakar anya kālameṁ lokake asaṁkhyātaveṁ bhāgameṁ hī rahatā hai, isaliye vah bhī
lok tak gamanameṁ nimitta nahīṁ ho sakatā; yadi ākāś gatimeṁ nimitta ho to jīv aur
pudgaloṁkī gati alokameṁ bhī hone lage, jisase lokākāśakī maryādā hī na rahegī; isaliye
gatihetutva ākāśakā bhī guṇ nahīṁ hai; adharma dravya to gatise viruddha sthitikāryameṁ nimittabhūt
hai, isaliye vah bhī gatimeṁ nimitta nahīṁ ho sakatā
. isaprakār gatihetutvaguṇ dharmanāmak dravyakā
astitva batalātā hai .)
isīprakār ek hī kālameṁ sthitipariṇat samasta jīv -pudgaloṁko lok tak sthitikā
hetupanā adharmako batalātā hai; kyoṁki kāl aur pudgal apradeśī honese unake vah saṁbhav nahīṁ
hai; jīv samudghātako choṛakar anyatra lokake asaṁkhyātaveṁ bhāg mātra hai, isaliye usake vah
saṁbhav nahīṁ hai; lok aur alokakī sīmā acalit honese ākāśake vah saṁbhav nahīṁ hai, aur
1. avagāh = līn honā; majjit honā, avakāś prāpta karanā . (ek hī kālameṁ sarva dravyoṁko sāmānya
avakāśakī prāptimeṁ ākāśadravya nimittabhūt hai .)

Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version

gamayati . tathā aśeṣaśeṣadravyāṇāṁ pratiparyāyaṁ samayavr̥ttihetutvaṁ kāraṇāntarasādhyatvātsamay-
viśiṣṭāyā vr̥tteḥ svatasteṣāmasaṁbhavatkālamadhigamayati . tathā caitanyapariṇāmo‘cetanatvādev śeṣ-
dravyāṇāmasaṁbhavan jīvamadhigamayati . evaṁ guṇaviśeṣād dravyaviśeṣo‘dhigantavyaḥ ..133 . 134..
ath dravyāṇāṁ pradeśavattvāpradeśavattvaviśeṣaṁ prajñāpayati
tr̥tīyasthale gāthātrayaṁ gatam . ath kāladravyaṁ vihāy jīvādipañcadravyāṇāmastikāyatvaṁ vyākhyāti
viruddha kāryakā hetu honese dharmako vah saṁbhav nahīṁ hai .
isīprakār (kālake atirikta) śeṣ samasta dravyoṁke pratyek paryāyameṁ samayavr̥ttikā
hetupanā kālako batalātā hai, kyoṁki unake 1samayaviśiṣṭa vr̥tti kāraṇāntarase sadhatī honese
(arthāt unake samayase viśiṣṭa aisī pariṇati anya kāraṇase hotī hai,) isaliye svataḥ unake
vah (samayavr̥ttihetupanā) saṁbhavit nahīṁ hai
.
isīprakār caitanyapariṇām jīvako batalātā hai, kyoṁki vah cetan honese śeṣ dravyoṁke
saṁbhav nahīṁ hai .
isaprakār guṇaviśeṣase dravyaviśeṣ jānanā cāhiye .
bhāvārtha :jaisā ki pahale batāyā gayā hai,sparśa, ras, gaṁdh, varṇase pudgal dravyoṁkā
astitva jñāt hotā hai . yahān̐ amūrta dravyoṁkā astitva unake viśeṣ lakṣaṇoṁse pragaṭ kiyā gayā hai .
caitanyapariṇāmarūp lakṣaṇ anubhavameṁ ātā hai isaliye ananta jīvadravyoṁkā astitva
jñāt hotā hai . jīvādi samasta dravya jisake nimittase avagāh (avakāś) ko prāpta karate haiṁ
aisā koī dravya honā cāhiye; vah dravya lokālokavyāpī ākāś hai . jīv aur pudgal gati
karate hue mālūm hote haiṁ, isaliye jaise machalīko gati karanemeṁ nimittabhūt jal hai usī prakār
jīv aur pudgaloṁko gati karanemeṁ nimittabhūt koī dravya honā cāhiye; vah dravya lokavyāpī
dharmadravya hai
. jaise manuṣyako sthitimeṁ nimittabhūt pr̥thvī hai usīprakār jīv aur pudgaloṁkī
sthitimeṁ nimittabhūt koī dravya honā cāhiye . vah dravya lokavyāpī adharmadravya hai . jaise
kumhārake cakrake calanemeṁ kīl nimittabhūt hai usīprakār (kālake atirikta) sarva dravyoṁke
pariṇamanameṁ nimittabhūt koī dravya honā cāhiye; vah dravya asaṁkhyāt kālāṇu haiṁ
, jinakī paryāyeṁ
samay, ghaṛī, din, varṣa ityādirūpase vyakta hotī haiṁ .
isaprakār guṇabhedase dravyabhed niścit huā ..133 -134..
ab, dravyakā 2pradeśavatva aur apradeśavatvarūp viśeṣ (-bhed) batalāte haiṁ :
1. kālake atirikta dravyoṁkī pariṇati ‘ek samayameṁ yah pariṇati huī hai’ isaprakār samayase viśiṣṭa hai arthāt
vyavahārase usameṁ samayakī apekṣā ātī hai, isaliye usameṁ koī dravyakāladravyanimitta honā cāhiye .
2. pradeśavatva = pradeśavānapanā .

Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version

jīvā poggalakāyā dhammādhammā puṇo ya āgāsaṁ .
sapadesehiṁ asaṁkhā ṇatthi pades tti kālassa ..135..
jīvāḥ pudgalakāyā dharmādharmau punaścākāśam .
svapradeśairasaṁkhyātā na santi pradeśā iti kālasya ..135..
pradeśavanti hi jīvapudgaladharmādharmākāśāni anekapradeśavattvāt . apradeśaḥ kālāṇuḥ
pradeśamātratvāt . asti ca saṁvartavistārayorapi lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśāparityāgājjīvasya,
dravyeṇ pradeśamātratvādapradeśatve‘pi dvipradeśādisaṁkhyeyāsaṁkhyeyānantapradeśaparyāyeṇānavadhārit-
pradeśatvātpudgalasya, sakalalokavyāpyasaṁkhyeyapradeśaprastārarūpatvād
dharmasya, sakalalokavyāpya-
jīvā poggalakāyā dhammādhammā puṇo ya āgāsaṁ jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmau punaścākāśam . ete
pañcāstikāyāḥ kiṁviśiṣṭāḥ . sapadesehiṁ asaṁkhā svapradeśairasaṁkhyeyāḥ . atrāsaṁkhyeyapradeśaśabden pradeśabahutvaṁ
grāhyam . tacca yathāsaṁbhavaṁ yojanīyam . jīvasya tāvatsaṁsārāvasthāyāṁ vistāropasaṁhārayorapi pradīp-
vatpradeśānāṁ hānivr̥ddhayorabhāvādvayavahāreṇ dehamātre‘pi niścayen lokākāśapramitāsaṁkhyeyapradeśatvam .
anvayārtha :[jīvāḥ ] jīv [pudgalakāyāḥ ] pudgalakāy, [dharmādharmau ] dharma,
adharma [punaḥ ca ] aur [ākāśaṁ ] ākāś [svapradeśaiḥ ] svapradeśoṁkī apekṣāse
[asaṁkhyātāḥ ] asaṁkhyāt arthāt anek haiṁ; [kālasya ] kālake [pradeśāḥ iti ] pradeś [na
santi ]
nahīṁ haiṁ
..135..
ṭīkā :jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāś anek pradeśavāle honese
pradeśavān haiṁ . kālāṇu pradeśamātra (ekapradeśī) honese apradeśī hai .
[uparokta bātako spaṣṭa karate haiṁ : ] saṁkoc -vistārake hone par bhī jīv lokākāś
tulya asaṁkhya pradeśoṁko nahīṁ choṛatā, isaliye vah pradeśavān hai; pudgal yadyapi dravya apekṣāse
pradeśamātra (-ekapradeśī) honese apradeśī hai tathāpi, do pradeśoṁse lekar saṁkhyāt, asaṁkhyāt,
aur anantapradeśoṁvālī paryāyoṁkī apekṣāse aniścit pradeśavālā honese pradeśavān hai; sakal
lokavyāpī asaṁkhya pradeśoṁke
1prastārarūp honese dharma pradeśavān hai; sakalalokavyāpī asaṁkhya
1. prastār = phai lāv; vistār .
jīvadravya, pudgalakāy, dharma, adharma vaḷī ākāśane
che svapradeś anek, nahi varte pradeśo kāḷane. 135.