Page 248 of 513
PDF/HTML Page 281 of 546
single page version

punaranyaḥ . tathā hi — yadā nāmānādiprasiddhapaudgalikakarmabandhanopādhisaṁnidhipradhāvitoparāg- raṁjitātmavr̥ttirjapāpuṣpasaṁnidhipradhāvitoparāgaraṁjitātmavr̥ttiḥ spha ṭikamaṇiriv parāropit- vikāro‘hamāsaṁ saṁsārī, tadāpi na nām mam ko‘pyāsīt . tadāpyahamek evoparaktacitsvabhāven svatantraḥ kartāsam . ahamek evoparaktacitsvabhāven sādhakatamaḥ karaṇamāsam . ahamek evoparaktacitpariṇamanasvabhāvenātmanā prāpyaḥ karmāsam . ahamek ev coparaktacitpariṇaman- svabhāvasya niṣpādyaṁ saukhyaviparyastalakṣaṇaṁ duḥkhākhyaṁ karmaphalamāsam . idānīṁ punaranādi- rāgādivikalparahitasvasaṁvedanajñānapariṇatibalen . kammaṁ śuddhabuddhaikasvabhāven paramātmanā prāpyaṁ vyāpyamahamek ev karmakārakamasmi . phalaṁ ca śuddhajñānadarśanasvabhāvaparamātmanaḥ sādhyaṁ niṣpādyaṁ nij- śuddhātmaruciparicchittiniścalānubhūtirūpābhedaratnatrayātmakaparamasamādhisamutpannasukhāmr̥tarasāsvādapariṇati- rūpamahamek ev phalaṁ cāsmi . ṇicchido evamuktaprakāreṇ niścitamatiḥ san samaṇo sukhaduḥkh- jīvitamaraṇaśatrumitrādisamatābhāvanāpariṇataḥ śramaṇaḥ paramamuniḥ pariṇamadi ṇev aṇṇaṁ jadi pariṇamati

‘‘jab anādisiddha paudgalik karmakī bandhanarūp upādhikī nikaṭatāse utpanna hue 1uparāgake dvārā jisakī svapariṇati raṁjit (vikr̥t, malin) thī aisā maiṁ — japākusumakī nikaṭatāse utpanna huye uparāgase (lālimāse) jisakī svapariṇati raṁjit (-ran̐gī huī) ho aise spha ṭik maṇikī bhān̐ti — parake dvārā 2āropit vikāravālā honese, saṁsārī thā, tab bhī (ajñānadaśāmeṁ bhī) vāstavameṁ merā koī bhī (saṁbaṁdhī) nahīṁ thā . tab bhī maiṁ akelā hī 3kartā thā, kyoṁki maiṁ akelā hī uparakta caitanyarūp svabhāvase svataṁtra thā (arthāt svādhīnatayā kartā thā); maiṁ akelā hī karaṇ thā, kyoṁki maiṁ akelā hī uparakta caitanyarūp svabhāvake dvārā sādhakatam (-utkr̥ṣṭasādhan) thā; maiṁ akelā hī karma thā, kyoṁki maiṁ akelā hī uparakta caitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ ātmāse prāpya (-prāpta hone yogya) thā; aur maiṁ akelā hī sukhase viparīt lakṣaṇavālā, ‘duḥkh’ nāmak karmaphal thā — jo ki (phal) uparakta caitanyarūp (phal) pariṇamit honeke svabhāvase utpanna kiyā jātā thā .

aur ab, anādisiddha paudgalik karma kī baṁdhanarūp upādhikī nikaṭatāke nāśase jisakī suviśuddha sahaj (-svābhāvik) svapariṇati pragaṭ huī hai aisā maiṁ – japākusumakī 1. uparāg = kisī padārthameṁ, anya upādhikī samīpatāke nimittase honevālā upādhike anurūp vikārī bhāv;

aupādhikabhāv; vikār; malinatā . 2. āropit = (navīn arthāt aupādhikarūpase) kiye gaye . [vikār svabhāvabhūt nahīṁ the, kintu upādhike

nimittase aupādhikarūpase (navīn) hue the . ] 3. kartā, karaṇ aur karmake arthoṁke liye 16 vīṁ gāthākā bhāvārtha dekhanā cāhiye .

Page 249 of 513
PDF/HTML Page 282 of 546
single page version

prasiddhapaudgalikakarmabandhanopādhisannidhidhvaṁsavisphu ritasuviśuddhasahajātmavr̥ttirjapāpuṣpasaṁnidhidhvaṁs- visphu ritasuviśuddhasahajātmavr̥ttiḥ spha ṭikamaṇiriv viśrāntaparāropitavikāro‘hamekāntenāsmi mumukṣuḥ . idānīmapi na nām mam ko‘pyasti . idānīmapyahamek ev suviśuddhacitsvabhāven svatantraḥ kartāsmi; ahamek ev ca suviśuddhacitsvabhāven sādhakatamaḥ karaṇamasmi; ahamek ev ca suviśuddhacitpariṇamanasvabhāvenātmanā prāpyaḥ karmāsmi; ahamek ev ca suviśuddha- citpariṇamanasvabhāvasya niṣpādyamanākulatvalakṣaṇaṁ saukhyākhyaṁ karmaphalamasmi . evamasya bandhapaddhatau mokṣapaddhatau cātmānamekamev bhāvayataḥ paramāṇorivaikatvabhāvanonmukhasya naivānyaṁ rāgādipariṇāmaṁ yadi cet, appāṇaṁ lahadi suddhaṁ tadātmānaṁ bhāvakarmadravyakarmanokarmarahitatven śuddhaṁ śuddhabuddhaikasvabhāvaṁ labhate prāpnoti ityabhiprāyo bhagavatāṁ śrīkundakundācāryadevānām ..126.. evamek- nikaṭatāke nāśase jisakī suviśuddha sahaj svapariṇati pragaṭ huī ho aise spha ṭikamaṇikī bhān̐ti — jisakā parake dvārā āropit vikār ruk gayā hai aisā honese ekāntataḥ mumukṣu (keval mokṣārthī) hūn̐; abhī bhī (-mumukṣudaśāmeṁ arthāt jñānadaśāmeṁ bhī) vāstavameṁ merā koī bhī nahīṁ hai . abhī bhī maiṁ akelā hī kartā hūn̐; kyoṁki maiṁ akelā hī suviśuddha caitanyasvarūp svabhāvase svatantra hūn̐, (arthāt svādhīnatayā kartā hūn̐); maiṁ akelā hī karaṇ hūn̐, kyoṁki maiṁ akelā hī suviśuddha caitanyarūp svabhāvase sādhakatam hūn̐; maiṁ akelā hī karma hūn̐, kyoṁki maiṁ akelā hī suviśuddha caitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvake kāraṇ ātmāse prāpya hūn̐ aur maiṁ akelā hī anākulatā lakṣaṇavālā, ‘sukh’ nāmak karmaphal hūn̐ — jo ki (phal) 1suviśuddha caitanyarūp pariṇamit honeke svabhāvase utpanna kiyā jātā hai .’’

— isaprakār baṁdhamārgameṁ tathā mokṣamārgameṁ ātmā akelā hī hai isaprakār 2bhānevālā yah puruṣ paramāṇukī bhān̐ti ekatvabhāvanāmeṁ unmukh honese, (arthāt ekatvake bhānemeṁ tatpar honese), use paradravyarūp pariṇati kiṁcit nahīṁ hotī; aur paramāṇukī bhān̐ti (jaise 1. suviśuddhacaitanyapariṇamanasvabhāv ātmākā karma hai, aur vah karma anākulatāsvarūp sukhako utpanna karatā

2. bhānā = anubhav karanā; samajhanā; cintavan karanā [‘kisī jīvakā — ajñānī yā jñānīkā — parake

pra 32

Page 250 of 513
PDF/HTML Page 283 of 546
single page version

paradravyapariṇatirna jātu jāyate . paramāṇuriv bhāvitaikatvaśca pareṇ no saṁpr̥cyate . tataḥ paradravyāsaṁpr̥ktatvātsuviśuddho bhavati . kartr̥karaṇak rmakarmaphalāni cātmatven bhāvayan paryāyairna saṁkīryate; tataḥ paryāyāsaṁkīrṇatvācca suviśuddho bhavatīti ..126..

sūtreṇ pañcamasthalaṁ gatam . iti sāmānyajñeyādhikārmadhye sthalapañcaken bhedabhāvanā gatā . ityukta- prakāreṇ ‘tamhā tassa ṇamāiṁ’ ityādipañcatriṁśatsūtraiḥ sāmānyajñeyādhikārvyākhyānaṁ samāptam . it ūrdhvamekonaviṁśatigāthābhirjīvājīvadravyādivivaraṇarūpeṇ viśeṣajñeyavyākhyānaṁ karoti . tatrāṣṭasthalāni bhavanti . teṣvādau jīvājīvatvakathanen prathamagāthā, lokālokatvakathanen dvitīyā, sakriyaniḥkriyatva- ekatvabhāvase pariṇamit paramāṇu parake sāth saṁgako prāpta nahīṁ hotā; usī prakār–) ekatvako bhānevālā puruṣ parake sāth 1saṁpr̥kta nahīṁ hotā, isaliye paradravyake sāth asaṁbaddhatāke kāraṇ vah suviśuddha hotā hai . aur kartā, karaṇ, karma tathā karmaphalako 2ātmārūpase bhātā huā vah puruṣ paryāyoṁse saṁkīrṇa (-khaṁḍit) nahīṁ hotā; aur isaliye paryāyoṁke dvārā saṁkīrṇa na honese suviśuddha hotā hai ..126..

artha : — jisane anya dravyase bhinnatāke dvārā ātmāko ek or haṭā liyā hai (arthāt paradravyoṁse alag dikhāyā hai ) tathā jisane samasta viśeṣoṁke samūhako sāmānyameṁ līn kiyā hai (arthāt samasta paryāyoṁko dravyake bhītar ḍūbā huā dikhāyā hai ) — aisā jo yah, uddhat mohakī lakṣmīko (-r̥ddhiko, śobhāko) lūn̐ṭ lenevālā śuddhanay hai, usane utkaṭ vivekake dvārā tattvako (ātmasvarūpako) 3vivikta kiyā hai .

[ab śuddhanayake dvārā śuddha ātmasvarūpako prāpta karanevāle ātmākī mahimā ślok dvārā kahakar, dravyasāmānyake varṇanakī pūrṇāhuti kī jātī hai : — ] 1. saṁpr̥kta = saṁparkavālā; saṁbaṁdhavālā; saṁgavālā . 2. samyagdr̥ṣṭi jīv bhedoṁko na bhākar abhed ātmāko hī bhātā — anubhav karatā hai . 3. vivikta = śuddha; akelā; alag .

Page 251 of 513
PDF/HTML Page 284 of 546
single page version

iti pravacanasāravr̥ttau tattvadīpikāyāṁ śrīmadamr̥tacaṁdrasūriviracitāyāṁ jñeyatattvaprajñāpane dravyasāmānyaprajñāpanaṁ samāptam .. vyākhyānen tr̥tīyā ceti . ‘davvaṁ jīvamajīvaṁ’ ityādigāthātrayeṇ prathamasthalam . tadanantaraṁ jñānādi- viśeṣaguṇānāṁ svarūpakathanen ‘liṁgehiṁ jehiṁ’ ityādigāthādvayen dvitīyasthalam . athānantaraṁ svakīy- svakīyaviśeṣaguṇopalakṣitadravyāṇāṁ nirṇayārthaṁ ‘vaṇṇaras’ ityādigāthātrayeṇ tr̥tīyasthalam . ath pañcāstikāyakathanamukhyatven ‘jīvā poggalakāyā’ ityādigāthādvayen caturthasthalam . ataḥ paraṁ dravyāṇāṁ lokākāśamādhār iti kathanen prathamā, yadevākāśadravyasya pradeśalakṣaṇaṁ tadev śeṣāṇāmiti kathanarūpeṇ dvitīyā ceti ‘logālogesu’ ityādisūtradvayen pañcamasthalam . tadanantaraṁ kāladravyasyāpradeśatvasthāpanarūpeṇ prathamā, samayarūpaḥ paryāyakālaḥ kālāṇurūpo dravyakāl iti kathanarūpeṇ dvitīyā ceti ‘samao du appadeso’ ityādigāthādvayen ṣaṣṭhasthalam . ath pradeśalakṣaṇakathanen prathamā, tiryakpracayordhvapracayasvarūp-

artha : — isaprakār parapariṇatike ucchedase (arthāt paradravyarūp pariṇamanake nāśase) tathā kartā, karma ityādi bhedoṁkī bhrāṁtike bhī nāśase antameṁ jisane śuddha ātmatattvako upalabdha kiyā hai — aisā yah ātmā, caitanyamātrarūp viśad (nirmal) tejameṁ līn hotā huā, apanī sahaj (svābhāvik) mahimāke prakāśamānarūpase sarvadā mukta hī rahegā .

[ab, ślok dvārā navīn viṣayako — dravyaviśeṣake varṇanako — sūcit kiyā jātā hai : — ]

artha : — isaprakār dravyasāmānyake jñānase manako gaṁbhīr karake, ab dravyaviśeṣake 1parijñānakā prāraṁbh kiyā jātā hai .

isaprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī pravacanasār śāstrakī śrīmad amr̥tacaṁdrācāryadev viracit tattvadīpikā nāmakī ṭīkāmeṁ jñeyatattva – prajñāpanameṁ dravyasāmānyaprajñāpan samāpta huā . 1. parijñān = vistārapūrvak jñān .

Page 252 of 513
PDF/HTML Page 285 of 546
single page version

ih hi dravyamekatvanibandhanabhūtaṁ dravyatvasāmānyamanujjhadev tadadhirūḍhaviśeṣalakṣaṇ- sadbhāvādanyonyavyavaccheden jīvājīvatvaviśeṣamupaḍhaukate . tatra jīvasyātmadravyamevaikā vyaktiḥ . ajīvasya punaḥ pudgaladravyaṁ dharmadravyamadharmadravyaṁ kāladravyamākāśadravyaṁ ceti paṁc vyaktayaḥ . kathanen dvitīyā ceti ‘āgāsamaṇuṇiviṭṭhaṁ’ ityādisūtradvayen saptamasthalam . tadanantaraṁ kālāṇurūpadravyakāl- sthāpanarūpeṇ ‘uppādo paddhaṁso’ ityādigāthātrayeṇāṣṭamasthalamiti viśeṣajñeyādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā — ath jīvājīvalakṣaṇamāvedayati — davvaṁ jīvamajīvaṁ dravyaṁ jīvājīvalakṣaṇaṁ bhavati . jīvo puṇ cedaṇo jīvaḥ punaścetanaḥ svataḥsiddhayā bahiraṅgakāraṇanirapekṣayā bahirantaśca prakāśamānayā nityarūpayā niścayen paramaśuddhacetanayā, vyavahāreṇ punaraśuddhacetanayā ca yuktatvāccetano bhavati . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ .

ab, dravyaviśeṣakā prajñāpan karate haiṁ (arthāt dravyaviśeṣoṁko – dravyako bhedoṁko – batalāte haiṁ ) . usameṁ (pratham), dravyake jīv -ajīvapanerūp viśeṣako niścit karate haiṁ, (arthāt dravyake jīv aur ajīv – aise do bhed batalāte haiṁ ) : —

anvayārtha : — [dravyaṁ ] dravya [jīvaḥ ajīvaḥ ] jīv aur ajīv hai . [punaḥ ] usameṁ [cetanopayogamayaḥ ] cetanāmay tathā upayogamay so [jīvaḥ ] jīv hai, [ca ] aur [pudgaladravyapramukhaḥ acetanaḥ ] pudgaladravyādik acetan dravya ve [ajīvaḥ bhavati ] ajīv haiṁ ..127..

ṭīkā : — yahān̐ (is viśvameṁ) dravya, ekatvake kāraṇabhūt dravyatvasāmānyako choṛe binā hī, usameṁ rahe hue viśeṣalakṣaṇoṁke sadbhāvake kāraṇ ek -dūsarese pr̥thak kiye jānepar jīvatvarūp aur ajīvatvarūp viśeṣako prāpta hotā hai . usameṁ, jīvakā ātmadravya hī ek bhed hai; aur ajīvake pudgal dravya, dharmadravya, adharmadravya, kāladravya tathā ākāśadravya — yah pān̐c bhed haiṁ . jīvakā viśeṣalakṣaṇ cetanā -upayogamayatva (cetanāmayapanā aur upayogamayapanā) hai;

che dravya jīv, ajīv; cit -upayogamay te jīv che; pudgalapramukh je che acetan dravya, teh ajīv che. 127.

Page 253 of 513
PDF/HTML Page 286 of 546
single page version

viśeṣalakṣaṇaṁ jīvasya cetanopayogamayatvaṁ; ajīvasya punaracetanatvam . tatra yatra svadharmavyāpak- tvātsvarūpatven dyotamānayānapāyinyā bhagavatyā saṁvittirūpayā cetanayā, tatpariṇāmalakṣaṇen dravyavr̥ttirūpeṇopayogen ca nirvr̥ttatvamavatīrṇaṁ pratibhāti sa jīvaḥ . yatra punarupayogasahacaritāyā yathoditalakṣaṇāyāścetanāyā abhāvād bahirantaścācetanatvamavatīrṇaṁ pratibhāti so‘jīvaḥ ..127..

uvaogamao upayogamayaḥ akhaṇḍaikapratibhāsamayen sarvaviśuddhen kevalajñānadarśanalakṣaṇenārthagrahaṇavyāpār- rūpeṇ niścayanayenetthaṁbhūtaśuddhopayogen, vyavahāreṇ punarmatijñānādyaśuddhopayogen ca nirvr̥ttatvānniṣpanna- tvādupayogamayaḥ . poggaladavvappamuhaṁ acedaṇaṁ havadi ajjīvaṁ pudgaladravyapramukhamacetanaṁ bhavatyajīvadravyaṁ; pudgaladharmādharmākāśakālasaṁjñaṁ dravyapañcakaṁ pūrvoktalakṣaṇacetanāyā upayogasya cābhāvādajīvamacetanaṁ aur ajīvakā, (viśeṣ lakṣaṇ) acetanapanā hai . vahān̐ (jīvake) svadharmoṁmeṁ vyāpanevālī honese (jīvake) svasvarūpase prakāśit hotī huī, avināśinī, bhagavatī, saṁvedanarūp cetanāke dvārā tathā cetanāpariṇāmalakṣaṇ, 1dravyapariṇatirūp upayogake dvārā jisameṁ niṣpannapanā (-racanārūpapanā) avatarit pratibhāsit hotā hai, vah jīv hai aur jisameṁ upayogake sāth rahanevālī, 2yathokta lakṣaṇavālī cetanākā abhāv honese bāhar tathā bhītar acetanapanā avatarit pratibhāsit hotā hai, vah ajīv hai .

bhāvārtha : — dravyatvarūp sāmānyakī apekṣāse dravyoṁmeṁ ekatva hai tathāpi viśeṣ lakṣaṇoṁkī apekṣāse unake jīv aur ajīv aise do bhed haiṁ . jo (dravya) bhagavatī cetanāke dvārā aur cetanāke pariṇāmasvarūp upayog dvārā racit hai vah jīv hai, aur jo (dravya) cetanārahit honese acetan hai vah ajīv hai . jīvakā ek hī bhed hai; ajīvake pāṁc bhed haiṁ, in sabakā vistr̥t vivecan āge kiyā jāyagā ..127..

ab (dravyake) lokālokasvarūp viśeṣ (-bhed) niścit karate haiṁ : — 1. cetanākā pariṇāmasvarūp upayog jīvadravyakī pariṇati hai . 2. yathokta lakṣaṇavālī = ū par kahe anusār lakṣaṇavālī (cetanākā lakṣaṇ ū par hī kahanemeṁ āyā hai .)

ākāśamāṁ je bhāg dharma -adharma -kāḷ sahit che, jīv -pudgalothī yukta che, te sarvakāḷe lok che. 128.

Page 254 of 513
PDF/HTML Page 287 of 546
single page version

asti hi dravyasya lokālokatven viśeṣaviśiṣṭatvaṁ svalakṣaṇasadbhāvāt . svalakṣaṇaṁ hi lokasya ṣaḍdravyasamavāyātmakatvaṁ, alokasya punaḥ kevalākāśātmakatvam . tatra sarvadravya- vyāpini paramamahatyākāśe yatra yāvati jīvapudgalau gatisthitidharmāṇau gatisthitī āskandataḥ tadgatisthitinibandhanabhūtau ca dharmā‘dharmāvabhivyāpyāvasthitau, sarvadravyavartanānimittabhūtaśca kālo nityadurlalitastattāvadākāśaṁ śeṣāṇyaśeṣāṇi dravyāṇi cetyamīṣāṁ samavāy ātmatven svalakṣaṇaṁ bhavatītyarthaḥ ..127.. ath lokālokarūpeṇ padārthasya dvaividhyamākhyāti — poggalajīvaṇibaddho aṇu- skandhabhedabhinnāḥ pudgalāstāvattathaivāmūrtatvātīndriyajñānamayatvanirvikāraparamānandaikasukhamayatvādilakṣaṇā jīvāścetthaṁbhūtajīvapudgalairnibaddhaḥ saṁbaddho bhr̥taḥ pudgalajīvanibaddhaḥ . dhammādhammatthikāyakālaḍḍho dharmā- dharmāstikāyau ca kālaśca dharmādharmāstikāyakālāstairāḍhayo bhr̥to dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ . jo yaḥ eteṣāṁ pañcānāmitthaṁbhūtasamudāyo rāśiḥ samūhaḥ . vaṭṭadi vartate . kasmin . āgāse anantā- nantākāśadravyasya madhyavartini lokākāśe . so logo sa pūrvoktapañcānāṁ samudāyastadādhārabhūtaṁ lokākāśaṁ ceti ṣaḍdravyasamūho loko bhavati . kva . savvakāle du sarvakāle tu . tadbahirbhūtamanantānantākāśamalok ityabhiprāyaḥ ..128.. ath dravyāṇāṁ sakriyaniḥkriyatven bhedaṁ darśayatītyekā pātanikā, dvitīyā tu jīvapudgalayorarthavyañjanaparyāyau dvau śeṣadravyāṇāṁ tu

anvayārtha : — [ākāśe ] ākāśameṁ [yaḥ ] jo bhāg [pudgalajīvanibaddhaḥ ] jīv aur pudgalase saṁyukta [dharmādharmāstikāyakālāḍhayaḥ vartate ] tathā dharmāstikāy adharmāstikāy aur kālase samr̥ddha hai, [saḥ ] vah [sarvakāle tu ] sarvakālameṁ [lokaḥ ] lok hai . (śeṣ keval ākāś vah alok hai .)

ṭīkā : — vāstavameṁ dravya lokatva aur alokatvake bhedase viśeṣavān hai, kyoṁki apane -apane lakṣaṇoṁkā sadbhāv hai . lokakā svalakṣaṇ ṣaḍdravyasamavāyātmakapanā (-chah dravyoṁkā samudāyasvarūpapanā) hai aur alokakā keval ākāśātmakapanā (-mātra ākāśasvarūpapanā) hai . vahān̐, sarva dravyoṁmeṁ vyāpta hone vāle param mahān ākāśameṁ, jahān̐ jitanemeṁ gatisthiti dharmavāle jīv tathā pudgal gati -sthitiko prāpta hote haiṁ, (jahān̐ jitanemeṁ) unheṁ, gati -sthitimeṁ nimittabhūt dharma tathā adharma vyāpta hokar rahate haiṁ aur (jahān̐ jitanemeṁ) sarva dravyoṁko vartanāmeṁ nimittabhūt kāl sadā vartatā hai, vah utanā ākāś tathā śeṣ samasta

Page 255 of 513
PDF/HTML Page 288 of 546
single page version

yasya sa lokaḥ . yatra yāvati punarākāśe jīvapudgalayorgatisthitī na saṁbhavato, dharmādharmau nāvasthitau, na kālo durlalitastāvatkevalamākāśamātmatven svalakṣaṇaṁ yasya so‘lokaḥ ..128..

ab, ‘kriyā’ rūp aur ‘bhāv’ rūp aise jo dravyake bhāv haiṁ unakī apekṣāse dravyakā viśeṣ (-bhed) niścit karate haiṁ : —

anvayārtha : — [pudgalajīvātmakasya lokasya ] pudgal -jīvātmak lokake [pariṇāmāt ] pariṇamanase aur [saṁghātāt vā bhedāt ] saṁghāt (milane) aur bhed (pr̥thak hone) se [utpādasthitibhaṁgāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay [jāyante ] hote haiṁ ..129.. 1. svapanese = nijarūpase (ṣaḍdravyasamudāy hī lok hai, arthāt vahī lokakā svatva hai — svarūp hai .

utpād, vyay ne dhruvatā jīvapudgalātmak lokane pariṇām dvārā, bhed vā saṁghāt dvārā thāy che. 129

Page 256 of 513
PDF/HTML Page 289 of 546
single page version

kriyābhāvavattven kevalabhāvavattven ca dravyasyāsti viśeṣaḥ . tatra bhāvavantau kriyāvantau ca pudgalajīvau, pariṇāmādbhedasaṁghātābhyāṁ cotpadyamānāvatiṣṭhamānabhajyamānatvāt . śeṣadravyāṇi tu bhāvavantyev, pariṇāmādevotpadyamānāvatiṣṭhamānabhajyamānatvāditi niścayaḥ . tatra pariṇām- mātralakṣaṇo bhāvaḥ, parispandanalakṣaṇā kriyā . tatra sarvāṇyapi dravyāṇi pariṇāmasvabhāvatvāt pariṇāmenopāttānvayavyatirekāṇyavatiṣṭhamānotpadyamānabhajyamānāni bhāvavanti bhavanti . pudgalāstu parispandasvabhāvatvātparispanden bhinnāḥ saṁghāten, saṁhatāḥ punarbhedenotpadyamānāv- tiṣṭhamānabhajyamānāḥ kriyāvantaśca bhavanti . tathā jīvā api parispandasvabhāvatvātparispanden pratisamayapariṇatirūpā arthaparyāyā bhaṇyante . yadā jīvo‘nen śarīreṇ sah bhedaṁ viyogaṁ tyāgaṁ kr̥tvā bhavāntaraśarīreṇ sah saṁghātaṁ melāpakaṁ karoti tadā vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati, tasmādev bhavāntarasaṁkramaṇātsakriyatvaṁ bhaṇyate . pudgalānāṁ tathaiv vivakṣitaskandhavighaṭanātsakriyatven skandhāntar- saṁyoge sati vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati . muktajīvānāṁ tu niścayaratnatrayalakṣaṇen paramakāraṇasamay- sārasaṁjñen niścayamokṣamārgabalenāyogicaramasamaye nakhakeśānvihāy paramaudārikaśarīrasya vilīyamān- rūpeṇ vināśe sati kevalajñānādyanantacatuṣṭayavyaktilakṣaṇen paramakāryasamayasārarūpeṇ svabhāvavyañjan- paryāyeṇ kr̥tvā yo‘sāvutpādaḥ sa bhedādev bhavati, na saṁghātāt . kasmāditi cet śarīrāntareṇ sah

ṭīkā : — koī dravya ‘bhāv’ tathā ‘kriyāvāle’ honese aur koī dravya keval ‘bhāv’ vāle honese, – is apekṣāse dravyakā viśeṣ (bhed) hai . vahān̐ pudgal tathā jīv (1) bhāvavāle tathā (2) kriyāvāle haiṁ, kyoṁki (1) pariṇām dvārā tathā (2) saṁghāt aur bhedake dvārā ve utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa hote haiṁ . śeṣ dravya to bhāvavāle hī haiṁ, kyoṁki ve pariṇāmake dvārā hī utpanna hote haiṁ, ṭikate hai aur naṣṭa hote haiṁ — aisā niścay hai .

usameṁ, ‘bhāv’kā lakṣaṇ pariṇāmamātra hai; ‘kriyā’ kā lakṣaṇ parispaṁd (-kampan) hai . vahān̐ samasta hī dravya bhāvavāle haiṁ, kyoṁki pariṇāmasvabhāvavāle honese pariṇāmake dvārā 1anvay aur vyatirekoṁko prāpta hote hue ve utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa hote haiṁ . pudgal to (bhāvavāle honeke atirikta) kriyāvāle bhī hote haiṁ, kyoṁki parispaṁdasvabhāvavāle honese parispaṁdake dvārā 2pr̥thak pudgal ekatrit ho jāte haiṁ, isaliye aur ekatrit – mile hue pudgal punaḥ pr̥thak ho jāte haiṁ, isaliye (is apekṣāse) ve utpanna hote haiṁ, ṭikate haiṁ aur naṣṭa hote haiṁ . tathā jīv bhī bhāvavāle honeke atirikta) kriyāvāle bhī hote haiṁ, kyoṁki 1. anvay, sthāyīpaneko aur vyatirek, utpād tathā vyayapaneko batalāte haiṁ . 2. pr̥thak pudgal kaṁpanake dvārā ekatrit hote haiṁ . vahān̐ ve bhinnapanese naṣṭa hue, pudgalapanese ṭike aur

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 290 of 546
single page version

nūtanakarmanokarmapudgalebhyo bhinnāstaiḥ sah saṁghāten, saṁhatāḥ punarbhedenotpadyamānāv- tiṣṭhamānabhajyamānāḥ kriyāvantaśca bhavanti ..129..

ab, yah batalāte haiṁ ki – guṇ viśeṣase (guṇoṁke bhedase) dravya viśeṣ (dravyoṁkā bhed) hotā hai : —

anvayārtha : — [yaiḥ liṁgaiḥ ] jin liṁgoṁse [dravyaṁ ] dravya [jīvaḥ ajīvaḥ ca ] jīv aur ajīvake rūpameṁ [vijñātaṁ bhavati ] jñāt hotā hai, [te ] ve [atadbhāvaviśiṣṭāḥ ] atadbhāv viśiṣṭa (-dravyase atadbhāvake dvārā bhinna aise) [mūrtāmūrtāḥ ] mūrta -amūrta [guṇāḥ ] guṇ [jñeyāḥ ] jānane cāhiye ..130.. 1. jñānāvaraṇādi karmarūp aur śarīrādi nokarmarūp pudgaloṁke sāth milā huā jīv kaṁpanase punaḥ pr̥thak ho

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 291 of 546
single page version

dravyamāśritya parānāśrayatven vartamānailiṁgyate gamyate dravyametairiti liṁgāni guṇāḥ . te ca yaddravyaṁ bhavati na tad guṇā bhavanti, ye guṇā bhavanti te na dravyaṁ bhavatīti dravyādatadbhāven viśiṣṭāḥ santo liṁgaliṁgiprasiddhau taliṁgatvamupaḍhaukante . ath te dravyasya jīvo‘yam- jīvo‘yamityādiviśeṣamutpādayanti, svayamapi tadbhāvaviśiṣṭatvenopāttaviśeṣatvāt . yato hi yasya yasya dravyasya yo yaḥ svabhāvastasya tasya ten ten viśiṣṭatvātteṣāmasti viśeṣaḥ . at ev ca mūrtānāmamūrtānāṁ ca dravyāṇāṁ mūrtatvenāmūrtatven ca tadbhāven viśiṣṭatvādime mūrtā guṇā ime amūrtā iti teṣāṁ viśeṣo niśceyaḥ ..130..

ath mūrtāmūrtaguṇānāṁ lakṣaṇasaṁbandhamākhyāti — jñātavyāḥ . te ca kathaṁbhūtāḥ . atabbhāvavisiṭṭhā atadbhāvaviśiṣṭāḥ . tadyathā – śuddhajīvadravye ye kevalajñānādiguṇāsteṣāṁ śuddhajīvapradeśaiḥ sah yadekatvamabhinnatvaṁ tanmayatvaṁ sa tadbhāvo bhaṇyate, teṣāmev guṇānāṁ taiḥ pradeśaiḥ sah yadā saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedaḥ kriyate tadā punaratadbhāvo bhaṇyate, tenātadbhāven saṁjñādibhedarūpeṇ svakīyasvakīyadravyeṇ sah viśiṣṭā bhinnā iti, dvitīyavyākhyānen punaḥ svakīy- dravyeṇ sah tadbhāven tanmayatvenānyadravyādviśiṣṭā bhinnā ityabhiprāyaḥ . evaṁ guṇabheden dravyabhedo

ṭīkā : — dravyakā āśray lekar aur parake āśrayake binā pravartamān honese jinake dvārā dravya ‘liṁgit’ (-prāpta) hotā hai – pahicānā jā sakatā hai, aise liṁg guṇ haiṁ . ve (guṇ), ‘jo dravya haiṁ ve guṇ nahīṁ haiṁ, jo guṇ haiṁ ve dravya nahīṁ haiṁ’ — is apekṣāse dravyase 1atadbhāvake dvārā viśiṣṭa (-bhinna) vartate hue, liṁg aur 2liṁgīke rūpameṁ prasiddhi (khyāti) ke samay dravyake liṁgatvako prāpta hote haiṁ . ab, ve dravyameṁ ‘yah jīv hai, yah ajīv hai’ aisā viśeṣ (-bhed) utpanna karate haiṁ, kyoṁki svayaṁ bhī 3tadbhāvake dvārā 4viśiṣṭa honese viśeṣako prāpta haiṁ . jis -jis dravyakā jo -jo svabhāv ho us -usakā us -usake dvārā viśiṣṭatva honese unameṁ viśeṣ (-bhed) haiṁ; aur isīliye mūrta tathā amūrta dravyoṁkā mūrtatva -amūrtatvarūp tadbhāvake dvārā viśiṣṭatva honese unameṁ is prakārake bhed niścit karanā cāhiye ki ‘yah mūrta guṇ haiṁ aur yah amūrtaguṇ haiṁ’ ..130..

ab, mūrta aur amūrta guṇoṁke lakṣaṇ tathā saṁbaṁdh (arthāt unakā kin dravyoṁke sāth saṁbaṁdh hai yah) kahate haiṁ : — 1. atadbhāv = (kathaṁcit) usarūp nahīṁ honā vah; 2. liṁgī = liṁgavālā, (viśeṣaguṇ vah liṁg – cihna – lakṣaṇ hai aur liṁgī vah dravya hai ) . 3. tadbhāv = usarūp, usapanā; usapanese honā; svarūp . 4. viśiṣṭa = viśeṣatāvālā; khās; bhinna .

Page 259 of 513
PDF/HTML Page 292 of 546
single page version

mūrtānāṁ guṇānāmindriyagrāhyatvaṁ lakṣaṇam . amūrtānāṁ tadev viparyastam . te ca mūrtāḥ pudgaladravyasya, tasyaivaikasya mūrtatvāt . amūrtāḥ śeṣadravyāṇāṁ, pudgalādanyeṣāṁ sarveṣāmapya- mūrtatvāt ..131..

jñātavyaḥ ..130.. ath mūrtāmūrtaguṇānāṁ lakṣaṇaṁ saṁbandhaṁ ca nirūpayati — muttā iṁdiyagejjhā mūrtā guṇā indriyagrāhyā bhavanti, amūrtāḥ punarindriyaviṣayā na bhavanti iti mūrtāmūrtaguṇānāmindriyānindrayaviṣayatvaṁ lakṣaṇamuktam . idānīṁ mūrtaguṇāḥ kasya saṁbandhino bhavantīti saṁbandhaṁ kathayati . poggaladavvappagā aṇegavidhā mūrtaguṇāḥ pudgaladravyātmakā anekavidhā bhavanti; pudgaladravyasaṁbandhino bhavantītyarthaḥ . amūrtaguṇānāṁ

anvayārtha : — [indriyagrāhyāḥ mūrtāḥ ] indriyagrāhya aise mūrtaguṇ [pudgaladravyātmakāḥ ] pudgaladravyātmak [anek vidhāḥ ] anek prakārake haiṁ; [amūrtānāṁ dravyāṇāṁ ] amūrta dravyoṁke [guṇāḥ ] guṇ [amūrtāḥ jñātavyāḥ ] amūrta jānanā cāhiye ..131..

ṭīkā : — mūrta guṇoṁkā lakṣaṇ indriyagrāhyatva hai; aur amūrtaguṇoṁkā usase viparīt hai; (arthāt amūrta guṇ indriyoṁse jñāt nahīṁ hote .) aur mūrta guṇ pudgaladravyake haiṁ, kyoṁki vahī (pudgal hī) ek mūrta hai; aur amūrta guṇ śeṣ dravyoṁke haiṁ, kyoṁki pudgalake atirikta śeṣ sabhī dravya amūrta haiṁ ..131..

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 293 of 546
single page version

indriyagrāhyāḥ kil sparśarasagandhavarṇāstadviṣayatvāt . te cendriyagrāhyatvavyaktiśakti- vaśāt gr̥hyamāṇā agr̥hyamāṇāśca ā -ekadravyātmakasūkṣmaparyāyātparamāṇoḥ ā -anek- dravyātmakasthūlaparyāyātpr̥thivīskandhācca sakalasyāpi pudgalasyāviśeṣeṇ viśeṣaguṇatven vidyante . te ca mūrtatvādev śeṣadravyāṇāmasaṁbhavantaḥ pudgalamadhigamayanti . śabdasyāpīndriyagrāhyatvād guṇatvaṁ na khalvāśaṁk nīyaṁ, tasya vaicitryaprapaṁcitavaiśvarūpasyāpyanekadravyātmakapudgalaparyāyatvenābhyup- saṁbandhaṁ pratipādayati . davvāṇamamuttāṇaṁ viśuddhajñānadarśanasvabhāvaṁ yatparamātmadravyaṁ tatprabhr̥tīnāmamūrtadravyāṇāṁ saṁbandhino bhavanti . te ke . guṇā amuttā amūrtāḥ guṇāḥ, kevalajñānāday ityarthaḥ . iti mūrtāmūrtaguṇānāṁ lakṣaṇasaṁbandhau jñātavyau ..131.. evaṁ jñānādiviśeṣaguṇabheden dravyabhedo bhavatīti kathanarūpeṇ dvitīy- sthale gāthādvayaṁ gatam . ath mūrtapudgaladravyasya guṇānāvedayati — vaṇṇarasagaṁdhaphāsā vijjaṁte poggalassa varṇarasagandhasparśā vidyante . kasya . pudgalasya . kathaṁbhūtasya . suhumādo puḍhavīpariyaṁtassa ya ‘‘puḍhavī jalaṁ ca chāyā cauriṁdiyavisayakammaparamāṇū . chavvihabheyaṁ bhaṇiyaṁ poggaladavvaṁ jiṇavarehiṁ’’ .. iti

anvayārtha : — [varṇarasagaṁdhasparśāḥ ] varṇa, ras, gaṁdh aur sparśa (-guṇ) [sūkṣmāt ] sūkṣmase lekar [pr̥thvīparyaṁtasya ca ] pr̥thvī paryantake [pudgalasya ] (sarva) pudgalake [vidyante ] hote haiṁ; [citraḥ śabdaḥ ] jo vividh prakārakā śabda hai [saḥ ] vah [pudgal ] pudgal arthāt paudgalik paryāy hai ..132..

ṭīkā : — sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa indriyagrāhya haiṁ, kyoṁki ve indriyoṁke viṣay haiṁ . ve indriyagrāhyatākī 1vyakti aur śaktike vaśase bhale hī indriyoṁke dvārā grahaṇ kiye jāte hoṁ yā na kiye jāte hoṁ tathāpi ve ekadravyātmak sūkṣmaparyāyarūp paramāṇuse lekar anekadravyātmak sthūlaparyāyarūp pr̥thvīskaṁdh takake samasta pudgalake, aviśeṣatayā viśeṣ guṇoṁke rūpameṁ hote haiṁ; aur unake mūrta honeke kāraṇ hī, (pudgalake atirikta) śeṣ dravyoṁke na honese ve pudgalako batalāte haiṁ .

aisī śaṁkā nahīṁ karanī cāhiye ki śabda bhī indriyagrāhya honese guṇ hogā; kyoṁki vah (śabda) 2vicitratāke dvārā viśvarūpapanā (anekānekaprakārapanā) daraśātā honepar bhī use anekadravyātmak pudgalaparyāyake rūpameṁ svīkār kiyā jātā hai . 1. paramāṇu, kārmaṇavargaṇā ityādimeṁ indriyagrāhyatā vyakta nahīṁ hai tathāpi śaktirūpase avaśya hotī hai; isīliye

bahutase paramāṇu skaṁdharūp hokar sthūlatā dhāraṇ karake indriyoṁse jñāt hote haiṁ . 2. vicitratā = vividhatā (śabda bhāṣātmak, abhāṣātmak, prāyogik, vaiśrasik – aise anek prakārake haiṁ .)

Page 261 of 513
PDF/HTML Page 294 of 546
single page version

gamyamānatvāt . guṇatve vā, na tāvadamūrtadravyaguṇaḥ śabdaḥ, guṇaguṇinoravibhaktapradeśatvenaikavedan- vedyatvādamūrtadravyasyāpi śravaṇendriyaviṣayatvāpatteḥ . paryāyalakṣaṇenotkhātaguṇalakṣaṇatvānmūrtadravya- guṇo‘pi na bhavati . paryāyalakṣaṇaṁ hi kādācitkatvaṁ, guṇalakṣaṇaṁ tu nityatvam . tataḥ kādācitkatvotkhātanityatvasya na śabdasyāsti guṇatvam . yattu tatra nityatvaṁ tattadārambhak- pudgalānāṁ tadguṇānāṁ ca sparśādīnāmev, na śabdaparyāyasyeti dr̥ḍhataraṁ grāhyam . na ca pudgal- gāthākathitakrameṇ paramāṇulakṣaṇasūkṣmasvarūpādeḥ pr̥thvīskandhalakṣaṇasthūlasvarūpaparyantasya ca . tathāhi — yathānantajñānādicatuṣṭayaṁ viśeṣalakṣaṇabhūtaṁ yathāsaṁbhavaṁ sarvajīveṣu sādhāraṇaṁ tathā varṇādicatuṣṭayaṁ viśeṣ- lakṣaṇabhūtaṁ yathāsaṁbhavaṁ sarvapudgaleṣu sādhāraṇam . yathaiv cānantajñānādicatuṣṭayaṁ muktajīve‘tīndriyajñān- viṣayamanumānagamyamāgamagamyaṁ ca, tathā śuddhaparamāṇudravye varṇādicatuṣṭayamapyatīndriyajñānaviṣayamanumān- gamyamāgamagamyaṁ ca . yathā vānantacatuṣṭayasya saṁsārijīve rāgādisnehanimitten karmabandhavaśādaśuddhatvaṁ bhavati tathā varṇādicatuṣṭayasyāpi snigdharūkṣaguṇanimitten dvi -aṇukādibandhāvasthāyāmaśuddhatvam . yathā vānantajñānādicatuṣṭayasya rāgādisneharahitaśuddhātmadhyānen śuddhatvaṁ bhavati tathā varṇādicatuṣṭayasyāpi snigdhaguṇābhāve bandhane‘sati paramāṇupudgalāvasthāyāṁ śuddhatvamiti . saddo so poggalo yastu śabdaḥ sa

yadi śabdako (paryāy na mānakar) guṇ mānā jāy to vah kyoṁ yogya nahīṁ hai usakā samādhān : —

pratham to, śabda amūrta dravyakā guṇ nahīṁ hai kyoṁki guṇ -guṇīmeṁ abhinna pradeśapanā honese ve (guṇ -guṇī) 1ek vedanase vedya honese amūrta dravyako bhī śravaṇendriyakā viṣayabhūtapanā ā jāyagā .

(dūsare, śabdameṁ) paryāyake lakṣaṇadvārā guṇakā lakṣaṇ utthāpit honese śabda mūrta dravyakā guṇ bhī nahīṁ hai . paryāyakā lakṣaṇ kādācitkapanā (anityapanā) hai, aur guṇakā lakṣaṇ nityapanā hai; isaliye (śabdameṁ) anityapanese nityapaneke utthāpit honese (arthāt śabda kabhī- kabhī hī hotā hai, aur nitya nahīṁ hai, isaliye) śabda vah guṇ nahīṁ hai . jo vahān̐ nityapanā hai vah use (śabdako) utpanna karanevāle pudgaloṁkā aur unake sparśādik guṇoṁkā hī hai, śabdaparyāyakā nahīṁ — isaprakār ati dr̥rḥatāpūrvak grahaṇ karanā cāhiye . 1. ek vedanase vedya = ek jñānase jñāt hone yogya (naiyāyik śabdako ākāśakā guṇ mānate haiṁ kintu yah

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 295 of 546
single page version

paryāyatve śabdasya pr̥thivīskandhasyev sparśanādīndriyaviṣayatvam; apāṁ ghrāṇendriyāviṣayatvāt, jyotiṣo ghrāṇarasanendriyāviṣayatvāt, maruto ghrāṇarasanacakṣurindriyāviṣayatvācca . na cāgandhā- gandharasāgandharasavarṇāḥ evamapjyotirmārutaḥ, sarvapudgalānāṁ sparśādicatuṣkopetatvābhyupagamāt; vyaktasparśādicatuṣkānāṁ ca candrakāntāraṇiyavānāmārambhakairev pudgalairavyaktagandhāvyaktagandharasā- vyaktagandharasavarṇānāmapjyotirudaramarutāmārambhadarśanāt . na ca kvacitkasyacit guṇasya vyaktā- paudgalaḥ . yathā jīvasya naranārakādivibhāvaparyāyāḥ tathāyaṁ śabdaḥ pudgalasya vibhāvaparyāyo, na ca guṇaḥ . kasmāt . guṇasyāvinaśvaratvāt, ayaṁ ca vinaśvaro . naiyāyikamatānusārī kaścidvadatyākāś- guṇo‘yaṁ śabdaḥ . parihāramāh – ākāśaguṇatve satyamūrto bhavati . amūrtaśca śravaṇendriyaviṣayo na bhavati, dr̥śyate ca śravaṇendriyaviṣayatvam . śeṣendriyaviṣayaḥ kasmānna bhavatīti cet —

aur ‘‘yadi śabda pudgalakī paryāy ho to vah pr̥thvīskaṁdhakī bhān̐ti sparśanādik idriyoṁkā viṣay honā cāhiye, arthāt jaise pr̥thvīskaṁdharūp pudgalaparyāy sarva indriyoṁse jñāt hotī hai usīprakār śabdarūp pudgalaparyāy bhī sabhī indriyoṁse jñāt honī cāhiye’’ (aisā tarka kiyā jāy to) aisā bhī nahīṁ hai; kyoṁki pānī (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriyakā viṣay nahīṁ hai; agni (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriy tathā rasanendriyakā viṣay nahīṁ hai aur vāyu (pudgalakī paryāy hone parabhī) ghrāṇ, rasanā tathā cakṣuindriyakā viṣay nahīṁ hai . aur aisā bhī nahīṁ hai ki pānī gaṁdh rahit hai (isaliye nākase agrāhya hai ), agni gaṁdh tathā ras rahit hai (isaliye nāk, jībhase agrāhya hai ) aur vāyu gaṁdh, ras tathā varṇa rahit hai (isaliye nāk, jībh tathā ān̐khoṁse agrāhya hai ); kyoṁki sabhī pudgal sparśādi 1catuṣkayukta svīkār kiye gaye haiṁ kyoṁki jinake sparśādi catuṣka vyakta haiṁ aise (1) candrakāṁtamaṇiko, (2) araṇiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate haiṁ unhīṁ ke dvārā (1) jisakī gaṁdh avyakta hai aise pānīkī, (2) jisakī gaṁdh tathā ras avyakta hai aisī agnikī aur (3) jisakī gaṁdh, ras tathā varṇa avyakta hai aisī udaravāyukī utpatti hotī dekhī jātī hai . 1. catuṣka = catuṣṭay, cārakā samūh . [samasta pudgaloṁmeṁ — pr̥thvī, jal, agni aur vāyu in sabahīmeṁ —

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 296 of 546
single page version

vyaktatvaṁ kādācitkapariṇāmavaicitryapratyayaṁ nityadravyasvabhāvapratighātāy . tato‘stu śabdaḥ pudgalaparyāy eveti ..132..

anyendriyaviṣayo‘nyendriyasya na bhavati vastusvabhāvādev, rasādiviṣayavat . punarapi kataṁbhūtaḥ . citto citraḥ bhāṣātmakābhāṣātmakarūpeṇ prāyogikavaiśrasikarūpeṇ ca nānāprakāraḥ . tacca ‘‘saddo khaṁdhappabhavo’’ ityādigāthāyāṁ pañcāstikāye vyākhyātaṁ tiṣṭhatyatrālaṁ prasaṅgen ..132.. athākāśādyamūrtadravyāṇāṁ viśeṣaguṇānpratipādayati — āgāsassavagāho ākāśasyāvagāhahetutvaṁ, dhammaddavvassa gamaṇaheduttaṁ dharmadravyasya gamanahetutvaṁ, dhammedaradavvassa du guṇo puṇo ṭhāṇakāraṇadā dharmetaradravyasya tu punaḥ sthānakāraṇatāguṇo bhavatīti prathamagāthā gatā . kālassa vaṭṭaṇā se kālasya vartanā syādguṇaḥ, guṇovaogo tti appaṇo bhaṇido jñānadarśanopayogadvayamityātmano guṇo bhaṇitaḥ . ṇeyā saṁkhevādo guṇā hi muttippahīṇāṇaṁ evaṁ saṁkṣepādamūrtadravyāṇāṁ guṇā jñeyā iti . tathāhi — sarvadravyāṇāṁ sādhāraṇamavagāhahetutvaṁ

aur kahīṁ (kisī paryāyameṁ) kisī guṇakī kādācitka pariṇāmakī vicitratāke kāraṇ honevālā vyaktapanā yā avyaktapanā nitya dravyasvabhāvakā pratighāt nahīṁ karatā . (arthāt anityapariṇāmake kāraṇ honevālī guṇakī pragaṭatā aur apragaṭatā nitya dravyasvabhāvake sāth kahīṁ virodhako prāpta nahīṁ hotī .)

avagāh guṇ ākāśano, gatihetutā che dharmano, vaḷī sthānakāraṇatārūpī guṇ jāṇ dravya adharmano. 133. che kāḷano guṇ vartanā upayog bhākhyo jīvamāṁ, e rīt mūrtivihīnanā guṇ jāṇavā saṁkṣepamāṁ. 134.

Page 264 of 513
PDF/HTML Page 297 of 546
single page version

viśeṣaguṇo hi yugapatsarvadravyāṇāṁ sādhāraṇāvagāhahetutvamākāśasya, sakr̥tsarveṣāṁ gamanapariṇāmināṁ jīvapudgalānāṁ gamanahetutvaṁ dharmasya, sakr̥tsarveṣāṁ sthānapariṇāmināṁ jīvapudgalānāṁ sthānahetutvamadharmasya, aśeṣaśeṣadravyāṇāṁ pratiparyāyaṁ samayavr̥ttihetutvaṁ kālasya, caitanyapariṇāmo jīvasya . evamamūrtānāṁ viśeṣaguṇasaṁkṣepādhigame liṁgam . tatraikakālamev viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsadākāśaṁ niścinoti . gatipariṇatasamastajīvapudgalānāmekasamaye sādhāraṇaṁ gamanahetutvaṁ viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsaddharmadravyaṁ niścinoti . tathaiv ca sthiti- pariṇatasamastajīvapudgalānāmekasamaye sādhāraṇaṁ sthitihetutvaṁ viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsad- dharmadravyaṁ niścinoti . sarvadravyāṇāṁ yugapatparyāyapariṇatihetutvaṁ viśeṣaguṇatvādevānyadravyāṇāmasaṁbhavatsa- tkāladravyaṁ niścinoti . sarvajīvasādhāraṇaṁ sakalavimalakevalajñānadarśanadvayaṁ viśeṣaguṇatvādevānyā- cetanapañcadravyāṇāmasaṁbhavatsacchuddhabuddhaikasvabhāvaṁ paramātmadravyaṁ niścinoti . ayamatrārthaḥ — yadyapi pañca- dravyāṇi jīvasyopakāraṁ kurvanti tathāpi tāni duḥkhakāraṇānyeveti jñātvākṣayānantasukhādikāraṇaṁ

anvayārtha : — [ākāśasyāvagāhaḥ ] ākāśakā avagāh, [dharmadravyasya gamanahetutvaṁ ] dharmadravyakā gamanahetutva [tu punaḥ ] aur [dharmetaradravyasya guṇaḥ ] adharma dravyakā guṇ [sthānakāraṇatā ] sthānakāraṇatā hai . [kālasya ] kālakā guṇ [vartatā syāt ] vartanā hai, [ātmanaḥ guṇaḥ ] ātmākā guṇ [upayogaḥ iti bhaṇitaḥ ] upayog kahā hai . [mūrtiprahīṇānāṁ guṇāḥ hi ] isaprakār amūrta dravyoṁke guṇ [saṁkṣepāt ] saṁkṣepase [jñeyāḥ ] jānanā cāhiye ..133 -134..

ṭīkā : — yugapat sarvadravyoṁke sādhāraṇ avagāhakā hetupanā ākāśakā viśeṣ guṇ hai . ek hī sāth sarva gamanapariṇāmī (gatirūp pariṇamit) jīv -pudgaloṁke gamanakā hetupanā dharmakā viśeṣ guṇ hai . ek hī sāth sarva sthānapariṇāmī (sthitirūp pariṇamit) jīv- pudgaloṁke sthir honekā hetutva sthitikā arthāt sthir honekā nimittapanā adharmakā viśeṣaguṇ hai . (kālake atirikta) śeṣ samasta dravyoṁkī prati -paryāyameṁ samayavr̥ttikā hetupanā (samay- samayakī pariṇatikā nimittatva) kālakā viśeṣ guṇ hai . caitanyapariṇām jīvakā viśeṣ guṇ hai . isaprakār amūrta dravyoṁke viśeṣ guṇoṁkā saṁkṣipta jñān hone par amūrta dravyoṁko jānaneke liṁg (cihna, lakṣaṇ, sādhan) prāpta hote haiṁ; arthāt un -un viśeṣ guṇoṁke dvārā un -un amūrta

Page 265 of 513
PDF/HTML Page 298 of 546
single page version

sakaladravyasādhāraṇāvagāhasaṁpādanamasarvagatatvādev śeṣadravyāṇāmasaṁbhavadākāśamadhigamayati . tathaik- vāramev gatipariṇatasamastajīvapudgalānāmālokādgamanahetutvamapradeśatvātkālapudgalayoḥ, samudghā- tādanyatra lokāsaṁkhyeyabhāgamātratvājjīvasya, lokālok sīmno‘calitatvādākāśasya, viruddha- kāryahetutvādadharmasyāsaṁbhavaddharmamadhigamayati . tathaikavāramev sthitipariṇatasamastajīvapudgalā- nāmālokātsthānahetutvamapradeśatvātkālapudgalayoḥ, samudghātādanyatra lokāsaṁkhyeyabhāgamātratvā- jjīvasya, lokālokasīmno‘calitatvādākāśasya, viruddhakāryahetutvāddharmasya cāsaṁbhavadadharmamadhi- viśuddhajñānadarśanopayogasvabhāvaṁ paramātmadravyaṁ tadev manasā dhyeyaṁ vacasā vaktavyaṁ kāyen tatsādhak- manuṣṭhānaṁ ca kartavyamiti ..133 . 134.. evaṁ kasya dravyasya ke viśeṣaguṇā bhavantīti kathanarūpeṇ dravyoṁkā astitva jñāt hotā hai — siddha hotā hai . (isīko spaṣṭatāpūrvak samajhāte haiṁ : — )

vahān̐ ek hī kālameṁ samasta dravyoṁko sādhāraṇ 1avagāhakā saṁpādan (-avagāhahetupanerūp liṁg) ākāśako batalātā hai; kyoṁki śeṣ dravyoṁke sarvagat (sarvavyāpak) na honese unake vah saṁbhav nahīṁ hai .

isīprakār ek hī kālameṁ gatipariṇat (gatirūpase pariṇamit hue) samasta jīv- pudgaloṁko lok tak gamanakā hetupanā dharmako batalātā hai; kyoṁki kāl aur pudgal apradeśī haiṁ isaliye unake vah saṁbhav nahīṁ hai; jīv samudghātako choṛakar anyatra lokake asaṁkhyātaveṁ bhāg mātra hai, isaliye usake vah saṁbhav nahīṁ hai, lok -alokakī sīmā acalit honese ākāśako vah saṁbhav nahīṁ hai aur viruddha kāryakā hetu honese adharmako vah saṁbhav nahīṁ hai . (kāl aur pudgal ekapradeśī haiṁ, isaliye ve lok tak gamanameṁ nimitta nahīṁ ho sakate; jīv samudghātako choṛakar anya kālameṁ lokake asaṁkhyātaveṁ bhāgameṁ hī rahatā hai, isaliye vah bhī lok tak gamanameṁ nimitta nahīṁ ho sakatā; yadi ākāś gatimeṁ nimitta ho to jīv aur pudgaloṁkī gati alokameṁ bhī hone lage, jisase lokākāśakī maryādā hī na rahegī; isaliye gatihetutva ākāśakā bhī guṇ nahīṁ hai; adharma dravya to gatise viruddha sthitikāryameṁ nimittabhūt hai, isaliye vah bhī gatimeṁ nimitta nahīṁ ho sakatā . isaprakār gatihetutvaguṇ dharmanāmak dravyakā astitva batalātā hai .)

isīprakār ek hī kālameṁ sthitipariṇat samasta jīv -pudgaloṁko lok tak sthitikā hetupanā adharmako batalātā hai; kyoṁki kāl aur pudgal apradeśī honese unake vah saṁbhav nahīṁ hai; jīv samudghātako choṛakar anyatra lokake asaṁkhyātaveṁ bhāg mātra hai, isaliye usake vah saṁbhav nahīṁ hai; lok aur alokakī sīmā acalit honese ākāśake vah saṁbhav nahīṁ hai, aur 1. avagāh = līn honā; majjit honā, avakāś prāpta karanā . (ek hī kālameṁ sarva dravyoṁko sāmānya

avakāśakī prāptimeṁ ākāśadravya nimittabhūt hai .) pra 34

Page 266 of 513
PDF/HTML Page 299 of 546
single page version

gamayati . tathā aśeṣaśeṣadravyāṇāṁ pratiparyāyaṁ samayavr̥ttihetutvaṁ kāraṇāntarasādhyatvātsamay- viśiṣṭāyā vr̥tteḥ svatasteṣāmasaṁbhavatkālamadhigamayati . tathā caitanyapariṇāmo‘cetanatvādev śeṣ- dravyāṇāmasaṁbhavan jīvamadhigamayati . evaṁ guṇaviśeṣād dravyaviśeṣo‘dhigantavyaḥ ..133 . 134..

ath dravyāṇāṁ pradeśavattvāpradeśavattvaviśeṣaṁ prajñāpayati — tr̥tīyasthale gāthātrayaṁ gatam . ath kāladravyaṁ vihāy jīvādipañcadravyāṇāmastikāyatvaṁ vyākhyāti — viruddha kāryakā hetu honese dharmako vah saṁbhav nahīṁ hai .

isīprakār (kālake atirikta) śeṣ samasta dravyoṁke pratyek paryāyameṁ samayavr̥ttikā hetupanā kālako batalātā hai, kyoṁki unake 1samayaviśiṣṭa vr̥tti kāraṇāntarase sadhatī honese (arthāt unake samayase viśiṣṭa aisī pariṇati anya kāraṇase hotī hai,) isaliye svataḥ unake vah (samayavr̥ttihetupanā) saṁbhavit nahīṁ hai .

isīprakār caitanyapariṇām jīvako batalātā hai, kyoṁki vah cetan honese śeṣ dravyoṁke saṁbhav nahīṁ hai .

bhāvārtha : — jaisā ki pahale batāyā gayā hai, – sparśa, ras, gaṁdh, varṇase pudgal dravyoṁkā astitva jñāt hotā hai . yahān̐ amūrta dravyoṁkā astitva unake viśeṣ lakṣaṇoṁse pragaṭ kiyā gayā hai .

caitanyapariṇāmarūp lakṣaṇ anubhavameṁ ātā hai isaliye ananta jīvadravyoṁkā astitva jñāt hotā hai . jīvādi samasta dravya jisake nimittase avagāh (avakāś) ko prāpta karate haiṁ aisā koī dravya honā cāhiye; vah dravya lokālokavyāpī ākāś hai . jīv aur pudgal gati karate hue mālūm hote haiṁ, isaliye jaise machalīko gati karanemeṁ nimittabhūt jal hai usī prakār jīv aur pudgaloṁko gati karanemeṁ nimittabhūt koī dravya honā cāhiye; vah dravya lokavyāpī dharmadravya hai . jaise manuṣyako sthitimeṁ nimittabhūt pr̥thvī hai usīprakār jīv aur pudgaloṁkī sthitimeṁ nimittabhūt koī dravya honā cāhiye . vah dravya lokavyāpī adharmadravya hai . jaise kumhārake cakrake calanemeṁ kīl nimittabhūt hai usīprakār (kālake atirikta) sarva dravyoṁke pariṇamanameṁ nimittabhūt koī dravya honā cāhiye; vah dravya asaṁkhyāt kālāṇu haiṁ, jinakī paryāyeṁ samay, ghaṛī, din, varṣa ityādirūpase vyakta hotī haiṁ .

1. kālake atirikta dravyoṁkī pariṇati ‘ek samayameṁ yah pariṇati huī hai’ isaprakār samayase viśiṣṭa hai arthāt

vyavahārase usameṁ samayakī apekṣā ātī hai, isaliye usameṁ koī dravya — kāladravya — nimitta honā cāhiye . 2. pradeśavatva = pradeśavānapanā .

Page 267 of 513
PDF/HTML Page 300 of 546
single page version

pradeśavanti hi jīvapudgaladharmādharmākāśāni anekapradeśavattvāt . apradeśaḥ kālāṇuḥ pradeśamātratvāt . asti ca saṁvartavistārayorapi lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśāparityāgājjīvasya, dravyeṇ pradeśamātratvādapradeśatve‘pi dvipradeśādisaṁkhyeyāsaṁkhyeyānantapradeśaparyāyeṇānavadhārit- pradeśatvātpudgalasya, sakalalokavyāpyasaṁkhyeyapradeśaprastārarūpatvād dharmasya, sakalalokavyāpya- jīvā poggalakāyā dhammādhammā puṇo ya āgāsaṁ jīvāḥ pudgalakāyāḥ dharmādharmau punaścākāśam . ete pañcāstikāyāḥ kiṁviśiṣṭāḥ . sapadesehiṁ asaṁkhā svapradeśairasaṁkhyeyāḥ . atrāsaṁkhyeyapradeśaśabden pradeśabahutvaṁ grāhyam . tacca yathāsaṁbhavaṁ yojanīyam . jīvasya tāvatsaṁsārāvasthāyāṁ vistāropasaṁhārayorapi pradīp- vatpradeśānāṁ hānivr̥ddhayorabhāvādvayavahāreṇ dehamātre‘pi niścayen lokākāśapramitāsaṁkhyeyapradeśatvam .

anvayārtha : — [jīvāḥ ] jīv [pudgalakāyāḥ ] pudgalakāy, [dharmādharmau ] dharma, adharma [punaḥ ca ] aur [ākāśaṁ ] ākāś [svapradeśaiḥ ] svapradeśoṁkī apekṣāse [asaṁkhyātāḥ ] asaṁkhyāt arthāt anek haiṁ; [kālasya ] kālake [pradeśāḥ iti ] pradeś [na santi ] nahīṁ haiṁ ..135..

ṭīkā : — jīv, pudgal, dharma, adharma aur ākāś anek pradeśavāle honese pradeśavān haiṁ . kālāṇu pradeśamātra (ekapradeśī) honese apradeśī hai .

[uparokta bātako spaṣṭa karate haiṁ : — ] saṁkoc -vistārake hone par bhī jīv lokākāś tulya asaṁkhya pradeśoṁko nahīṁ choṛatā, isaliye vah pradeśavān hai; pudgal yadyapi dravya apekṣāse pradeśamātra (-ekapradeśī) honese apradeśī hai tathāpi, do pradeśoṁse lekar saṁkhyāt, asaṁkhyāt, aur anantapradeśoṁvālī paryāyoṁkī apekṣāse aniścit pradeśavālā honese pradeśavān hai; sakal lokavyāpī asaṁkhya pradeśoṁke 1prastārarūp honese dharma pradeśavān hai; sakalalokavyāpī asaṁkhya 1. prastār = phai lāv; vistār .

jīvadravya, pudgalakāy, dharma, adharma vaḷī ākāśane che svapradeś anek, nahi varte pradeśo kāḷane. 135.