Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

saṁkhyeyapradeśaprastārarūpatvādadharmasya, sarvavyāpyanantapradeśaprastārarūpatvādākāśasya ca pradeśavattvam . kālāṇostu dravyeṇ pradeśamātratvātparyāyeṇ tu parasparasaṁparkāsaṁbhavādapradeśatvamevāsti . tataḥ kāladravyamapradeśaṁ, śeṣadravyāṇi pradeśavanti ..135..

anvayārtha : — [nabhaḥ ] ākāś [lokālokayoḥ ] lokālokameṁ hai, [lokaḥ ] lok [dharmādharmābhyām ātataḥ ] dharma aur adharmase vyāpta hai, [śeṣau pratītya ] śeṣ do dravyoṁkā āśray lekar [kālaḥ ] kāl hai, [punaḥ ] aur [śeṣau ] śeṣ do dravya [jīvāḥ pudgalāḥ ] jīv aur pudgal haiṁ ..136..

loke aloke ābh, lok adharma -dharmathī vyāpta che, che śeṣ -āśrit kāḷ, ne jīv -pudgalo te śeṣ che. 136.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

ākāśaṁ hi tāvat lokālokayorapi, ṣaḍdravyasamavāyāsamavāyayoravibhāgen vr̥ttatvāt . dharmādharmau sarvatra loke, tannimittagamanasthānānāṁ jīvapudgalānāṁ lokādbahistadekadeśe ca gamanasthānāsaṁbhavāt . kālo‘pi loke, jīvapudgalapariṇāmavyajyamānasamayādiparyāyatvāt; sa tu lokaikapradeś evāpradeśatvāt . jīvapudgalau tu yuktit ev loke, ṣaḍdravyasamavāyātmak- tvāllokasya . kiṁtu jīvasya pradeśasaṁvartavistāradharmatvāt, pudgalasya bandhahetubhūtasnigdharūkṣaguṇ-

edāṇi paṁcadavvāṇi etāni pūrvasūtroktāni jīvādiṣaḍdravyāṇyev ujjhiy kālaṁ tu kāladravyaṁ vihāy atthikāy tti bhaṇṇaṁte astikāyāḥ pañcāstikāyā iti bhaṇyante . kāyā puṇ kāyāḥ kāyaśabden punaḥ . kiṁ bhaṇyate . bahuppadesāṇ pacayattaṁ bahupradeśānāṁ saṁbandhi pracayatvaṁ samūh iti . atra pañcāsti- kāyamadhye jīvāstikāy upādeyastatrāpi pañcaparameṣṭhiparyāyāvasthā, tasyāmapyarhatsiddhāvasthā, tatrāpi siddhāvasthā . vastutastu rāgādisamastavikalpajālaparihārakāle siddhajīvasadr̥śā svakīyaśuddhātmāvastheti bhāvārthaḥ ..✽11.. evaṁ pañcāstikāyasaṁkṣepasūcanarūpeṇ caturthasthale gāthādvayaṁ gatam . ath dravyāṇāṁ lokākāśe‘vasthānamākhyāti — logālogesu ṇabho lokālokayoradhikaraṇabhūtayorṇabh ākāśaṁ tiṣṭhati . dhammādhammehiṁ ādado logo dharmādharmāstikāyābhyāmātato vyāpto bhr̥to lokaḥ . kiṁ kr̥tvā . sese paḍucca śeṣau jīvapudgalau pratītyāśritya . ayamatrārthaḥ — jīvapudgalau tāvalloke tiṣṭhatastayorgatisthityoḥ kāraṇabhūtau dharmādharmāvapi loke . kālo kālo‘pi śeṣau jīvapudgalau pratītya loke . ka smāditi cet . jīvapudgalābhyāṁ navajīrṇapariṇatyā vyajyamānasamayaghaṭikādiparyāyatvāt . śeṣaśabden kiṁ bhaṇyate . jīvā puṇ poggalā sesā jīvāḥ pudgalāśca punaḥ śeṣā bhaṇyanta iti . ayamatra bhāvaḥ — yathā siddhā bhagavanto yadyapi niścayen lokākāśapramitaśuddhāsaṁkhyeyapradeśe kevalajñānādiguṇādhārabhūte svakīyasvakīyabhāve tiṣṭhanti tathāpi vyavahāreṇ mokṣaśilāyāṁ tiṣṭhantīti bhaṇyante . tathā sarve padārthā yadyapi niścayen

ṭīkā : — pratham to ākāś lok tathā alokameṁ hai, kyoṁki chah dravyoṁke samavāy aur asamavāyameṁ binā vibhāgake rahatā hai . dharma aur adharma dravya sarvatra lokameṁ hai, kyoṁki unake nimittase jinakī gati aur sthiti hotī hai aise jīv aur pudgaloṁkī gati yā sthiti lokase bāhar nahīṁ hotī, aur na lokake ek deśameṁ hotī hai, (arthāt lokameṁ sarvatra hotī hai ) . kāl bhī lokameṁ hai, kyoṁki jīv aur pudgaloṁke pariṇāmoṁke dvārā (kālakī) samayādi paryāyeṁ vyakta hotī haiṁ; aur vah kāl lokake ek pradeśameṁ hī hai kyoṁki vah apradeśī hai . jīv aur pudgal to yuktise hī lokameṁ haiṁ, kyoṁki lok chah dravyoṁkā samavāyasvarūp hai .

aur isake atirikta (itanā viśeṣ jānanā cāhiye ki), pradeśoṁkā saṁkoc- vistār honā vah jīvakā dharma hai, aur baṁdhake hetubhūt snigdha -rukṣa ( – cikane -rūkhe) guṇ pudgalakā dharma honese jīv aur pudgalakā samasta lokameṁ yā usake ekadeśameṁ rahanekā

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

dharmatvācca tadekadeśasarvalokaniyamo nāsti . kālajīvapudgalānāmityekadravyāpekṣayā ekadeś anekadravyāpekṣayā punaraṁjanacūrṇapūrṇasamudgakanyāyen sarvalok eveti ..136..

anvayārtha : — [yathā ] jaise [te nabhaḥ pradeśāḥ ] ve ākāśapradeś haiṁ, [tathā ] usīprakār [śeṣāṇāṁ ] śeṣ dravyoṁke [pradeśāḥ bhavanti ] pradeś haiṁ (arthāt jaise – ākāśake pradeś paramāṇurūpī gajase nāpe jāte hai . usīprakār śeṣ dravyoṁke pradeś bhī isīprakār nāpe jāte haiṁ ) . [paramāṇuḥ ] paramāṇu [apradeśaḥ ] apradeśī hai; [ten ] usake dvārā [pradeśodbhavaḥ bhaṇitaḥ ] pradeśodbhav kahā hai ..137..

je rīt ābh -pradeś, te rīt śeṣ dravya -pradeś che; apradeś paramāṇu vaḍe udbhav pradeś taṇo bane. 137.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

sūtrayiṣyate hi svayamākāśasya pradeśalakṣaṇamekāṇuvyāpyatvamiti . ih tu yathākāśasya pradeśāstathā śeṣadravyāṇāmiti pradeśalakṣaṇaprakāraikatvamāsūtryate . tato yathaikāṇuvyāpyenāṁśen gaṇyamānasyākāśasyānantāṁśatvādanantapradeśatvaṁ tathaikāṇuvyāpyenāṁśen gaṇyamānānāṁ dharmādharmaik- jīvānāmasaṁkhyeyāṁśatvāt pratyekamasaṁkhyeyapradeśatvam . yathā cāvasthitapramāṇayordharmādharmayostathā saṁvartavistārābhyāmanavasthitapramāṇasyāpi śuṣkārdratvābhyāṁ carmaṇ iv jīvasya svāṁśālpa- bahutvābhāvādasaṁkhyeyapradeśatvamev . amūrtasaṁvartavistārasiddhiśca sthūlakr̥śaśiśukumāraśarīravyāpi- tvādasti svasaṁvedanasādhyaiv . pudgalasya tu dravyeṇaikapradeśamātratvādapradeśatve yathodite satyapi utpattirbhaṇitā . paramāṇuvyāptakṣetraṁ pradeśo bhavati . tadagre vistareṇ kathayati ih tu sūcitamev ..137.. evaṁ pañcamasthale svatantragāthādvayaṁ gatam . ath kāladravyasya dvitīyādipradeśarahitatvenāpradeśatvaṁ vyavasthāpayati — samao samayaparyāyasyopādānakāraṇatvātsamayaḥ kālāṇuḥ . du punaḥ . sa ca kathaṁbhūtaḥ .

ṭīkā : — (bhagavat kundakundācārya) svayaṁ hī (140 veṁ) sūtra dvārā kaheṁge ki ākāśake pradeśakā lakṣaṇ ekāṇuvyāpyatva hai (arthāt ek paramāṇuse vyāpta honā vah pradeśakā lakṣaṇ hai ); aur yahān̐ (is sūtra yā gāthāmeṁ) ‘jis prakār ākāśake pradeś haiṁ usīprakār śeṣ dravyoṁke pradeś haiṁ’ isaprakār pradeśake lakṣaṇakī ekaprakāratā kahī jātī hai .

isaliye, jaise ekāṇuvyāpya (-ek paramāṇuse vyāpta ho aise) aṁśake dvārā gine jāne par ākāśake ananta aṁś honese ākāś anantapradeśī hai, usīprakār ekāṇuvyāpya ( – ek paramāṇuse vyāpta hone yogya) aṁśake dvārā gine jāne par dharma, adharma aur ek jīvake asaṁkhyāt aṁś honese ve – pratyek asaṁkhyātapradeśī hai . aur jaise 1avasthit pramāṇavāle dharma tathā adharma asaṁkhyātapradeśī haiṁ, usīprakār saṁkocavistārake kāraṇ 2anavasthit pramāṇavāle jīvake — sūkhe -gīle camaṛekī bhān̐ti — nij aṁśoṁkā alpabahutva nahīṁ hotā isaliye asaṁkhyātapradeśīpanā hī hai . (yahān̐ yah praśna hotā hai ki amūrta aise jīvakā saṁkocavistār kaise saṁbhav hai ? usakā samādhān kiyā jātā hai : — ) amūrtake saṁkocavistārakī siddhi to apane anubhavase hī sādhya hai, kyoṁki (sabako svānubhavase spaṣṭa hai ki) jīv sthūl tathā kr̥ś śarīrameṁ, tathā bālak aur kumārake śarīrameṁ vyāpta hotā hai .

pudgal to dravyataḥ ekapradeśamātra honese yathokta (pūrvakathit) prakārase apradeśī hai 1. avasthit pramāṇ = niyat parimāṇ, niścit māp; (dharma tathā adharma dravyakā māp lok jitanā niyat hai .) 2. anavasthit = aniyat; aniścit; (sūkhe -gīle carmakī bhān̐ti jīv parakṣetrakī apekṣāse saṁkoc vistārako

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

dvipradeśādyudbhavahetubhūtatathāvidhasnigdharūkṣaguṇapariṇāmaśaktisvabhāvātpradeśodbhavatvamasti . tataḥ paryāyeṇānekapradeśatvasyāpi saṁbhavāt dvayādisaṁkhyeyāsaṁkhyeyānantapradeśatvamapi nyāyyaṁ pudgalasya ..137..

anvayārtha : — [samayaḥ tu ] kāl to [apradeśaḥ ] apradeśī hai, [pradeśamātrasya dravyajātasya ] pradeśamātra pudgal -paramāṇu [ākāśadravyasya pradeśaṁ ] ākāś dravyake pradeśako [vyatipatataḥ ] maṁd gatise ullaṁghan kar rahā ho tab [saḥ vartate ] vah vartatā hai arthāt nimittabhūtatayā pariṇamit hotā hai ..138.. 1. dvipradeśī ityādi skandhoṁkī utpattike kāraṇabhūt jo snigdha -rūkṣa guṇ haiṁ unarūp pariṇamit honekī śakti

che kāḷ to apradeś; ekapradeś paramāṇu yadā ākāśadravya taṇo pradeś atikrame, varte tadā. 138.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

apradeś ev samayo, dravyeṇ pradeśamātratvāt . na ca tasya pudgalasyev paryāyeṇāpya- nekapradeśatvaṁ, yatastasya nirantaraṁ prastāravistr̥tapradeśamātrāsaṁkhyeyadravyatve‘pi parasparasaṁparkā- saṁbhavādekaikamākāśapradeśamabhivyāpya tasthuṣaḥ pradeśamātrasya paramāṇostadabhivyāptamekamākāśapradeśaṁ mandagatyā vyatipatat ev vr̥ttiḥ ..138..

ath kālapadārthasya dravyaparyāyau prajñāpayati — parasparabandho bhavati tathāvidhabandhābhāvātparyāyeṇāpi . ayamatrārthaḥ — yasmātpudgalaparamāṇorekapradeś- gamanaparyantaṁ sahakāritvaṁ ka roti na cādhikaṁ tasmādev jñāyate so‘pyekapradeś iti ..138.. ath pūrvoktakālapadārthasya paryāyasvarūpaṁ dravyasvarūpaṁ ca pratipādayati — vadivadado tasya pūrvasūtrodit-

ṭīkā : — kāl, dravyase pradeśamātra honese, apradeśī hī hai . aur use pudgalakī bhān̐ti paryāyase bhī anekapradeśīpanā nahīṁ hai; kyoṁki paraspar antarake binā 1prastārarūp vistr̥t pradeśamātra asaṁkhyāt kāladravya hone par bhī paraspar saṁparka na honese ek -ek ākāśapradeśako vyāpta karake rahanevāle kāladravyakī vr̥tti tabhī hotī hai (arthāt kālāṇukī pariṇati tabhī nimittabhūt hotī hai ) ki jab 2pradeśamātra paramāṇu us (kālāṇu) se vyāpta ek ākāśapradeśako mandagatise ullaṁghan karatā ho .

bhāvārtha : — lokākāśake asaṁkhyātapradeś haiṁ . ek -ek pradeśameṁ ek -ek kālāṇu rahā huā hai . ve kālāṇu snigdha -rūkṣaguṇake abhāvake kāraṇ ratnoṁkī rāśikī bhān̐ti pr̥thak- pr̥thak hī rahate haiṁ; pudgal -paramāṇuoṁkī bhān̐ti paraspar milate nahīṁ haiṁ .

jab pudgalaparamāṇu ākāśake ek pradeśako manda gatise ullaṁghan karatā hai (arthāt ek pradeśase dūsare anantar -nikaṭatam pradeś par manda gatise jātā hai ) tab us (ullaṁghit kiye jānevāle) pradeśameṁ rahanevālā kālāṇu usameṁ nimittabhūtarūpase rahatā hai . isaprakār pratyek kālāṇu pudgalaparamāṇuke ekapradeś takake gaman paryaṁt hī sahakārīrūpase rahatā hai, adhik nahīṁ; isase spaṣṭa hotā hai ki kāladravya paryāyase bhī anekapradeśī nahīṁ hai ..138..

ab, kālapadārthake dravya aur paryāyako batalāte haiṁ : – 1. prastār = vistār . (asaṁkhyāt kāladravya samasta lokākāśameṁ phai le hue haiṁ . unake paraspar antar nahīṁ

hai, kyoṁki pratyek ākāśapradeśameṁ ek -ek kāladravya rah rahā hai .) 2. pradeśamātra = ekapradeśī . (jab ekapradeśī aisā paramāṇu kisī ek ākāśapradeśako mandagatise

ullaṁghan kar rahā ho tabhī us ākāśapradeśameṁ rahanevāle kāladravyakī pariṇati usameṁ nimittabhūtarūpase vartatī hai .) pra. 35

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

yo hi yen pradeśamātreṇ kālapadārthenākāśasya pradeśo‘bhivyāptastaṁ pradeśaṁ manda- gatyātikramataḥ paramāṇostatpradeśamātrātikramaṇaparimāṇen ten samo yaḥ kālapadārtha- sūkṣmavr̥ttirūpasamayaḥ sa tasya kālapadārthasya paryāyastataḥ evaṁvidhātparyāyātpūrvottaravr̥ttivr̥ttatven- pudgalaparamāṇorvyatipatato mandagatyā gacchataḥ . kaṁ karmatāpannam . taṁ desaṁ taṁ pūrvagāthoditaṁ kālāṇuvyāptamākāśapradeśam . tassam ten kālāṇuvyāptaikapradeśapudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ samānaḥ sadr̥śastatsamaḥ samao kālāṇudravyasya sūkṣmaparyāyabhūtaḥ samayo vyavahārakālo bhavatīti paryāyavyākhyānaṁ gatam . tado paro puvvo tasmātpūrvoktasamayarūpakālaparyāyātparo bhāvikāle pūrvamatītakāle ca jo attho yaḥ pūrvāparaparyāyeṣvanvayarūpeṇ dattapadārtho dravyaṁ so kālo sa kālaḥ kālapadārtho bhavatīti dravyavyākhyānam . samao uppaṇṇapaddhaṁsī sa pūrvoktasamayaparyāyo yadyapi pūrvāparasamayasantānāpekṣayā

anvayārtha : — [taṁ deśaṁ vyatipatataḥ ] paramāṇu ek ākāśapradeśakā (mandagatise) ullaṁghan karatā hai tab [tatsamaḥ ] usake barābar jo kāl (lagatā hai ) vah [samayaḥ ] ‘samay’ hai; [tatḥ pūrvaḥ paraḥ ] us (samay) se pūrva tathā paścāt aisā (nitya) [yaḥ arthaḥ ] jo padārtha hai [saḥ kālaḥ ] vah kāladravya hai; [samayaḥ utpannapradhvaṁsī ] ‘samay utpannadhvaṁsī hai ..139..

ṭīkā : — kisī pradeśamātra kālapadārthake dvārā ākāśakā jo pradeś vyāpta ho us pradeśako jab paramāṇu manda gatise atikram (ullaṁghan) karatā hai tab us pradeśamātra 1atikramaṇake 2parimāṇake barābar jo kālapadārthakī sūkṣmavr̥ttirūp ‘samay’ hai vah, us kāl padārthakī paryāy hai; aur aisī us paryāyase pūrvakī tathā bādakī 3vr̥ttirūpase pravartamān honese 1. atikramaṇ = ullaṁghan karanā .2. parimāṇ = māp . 3. vr̥tti = vartanā so pariṇati hai (kāl padārtha vartamān samayase pūrvakī pariṇatirūp tathā usake bādakī

te deśanā atikramaṇ sam che ‘samay’, tatpūrvāpare je artha che te kāḷ che, utpannadhvaṁsī ‘samay’ che. 139.

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

vyaṁjitanityatve yo‘rthaḥ tattu dravyam . evamanutpannāvidhvasto dravyasamayaḥ, utpannapradhvaṁsī paryāy- samayaḥ . anaṁśaḥ samayo‘yamākāśapradeśasyānaṁśatvānyathānupapatteḥ . na caikasamayen paramāṇorā- lokāntagamane‘pi samayasya sāṁśatvaṁ, viśiṣṭagatipariṇāmādviśiṣṭāvagāhapariṇāmavat . tathā hi — yathā viśiṣṭāvagāhapariṇāmādekaparamāṇuparimāṇo‘nantaparamāṇuskandhaḥ paramāṇoranaṁśatvāt punarapyanantāṁśatvaṁ na sādhayati, tathā viśiṣṭagatipariṇāmādekakālāṇuvyāptaikākāśapradeśāti- saṁkhyeyāsaṁkhyeyānantasamayo bhavati, tathāpi vartamānasamayaṁ pratyutpannapradhvaṁsī . yastu pūrvoktadravyakālaḥ sa trikālasthāyitven nitya iti . evaṁ kālasya paryāyasvarūpaṁ dravyasvarūpaṁ ca jñātavyam .. athavānen gāthādvayen samayarūpavyavahārakālavyākhyānaṁ kriyate . niścayakālavyākhyānaṁ tu ‘uppādo paddhaṁso’ ityādi gāthātrayeṇāgre karoti . tadyathā — samao paramārthakālasya paryāyabhūtasamayaḥ . avappadeso apagatapradeśo dvitīyādipradeśarahito niraṁś ityarthaḥ . kathaṁ niraṁś iti cet . padesamettassa daviyajādassa pradeśamātrapudgaladravyasya saṁbandhī yo‘sau paramāṇuḥ vadivādādo vaṭṭadi vyatipātāt mandagati- gamanātsakāśātsa paramāṇustāvadgamanarūpeṇ vartate . kaṁ prati . padesamāgāsadaviyassa vivakṣitai- kākāśapradeśaṁ prati . iti prathamagāthāvyākhyānam . vadivadado taṁ desaṁ sa paramāṇustamākāśapradeśaṁ yadā vyatipatito‘tikrānto bhavati tassam samao ten pudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ samānaḥ samayo bhavatīti niraṁśatvamiti vartamānasamayo vyākhyātaḥ . idānīṁ pūrvāparasamayau kathayati — tado paro puvvo tasmātpūrvoktavartamānasamayātparo bhāvī ko‘pi samayo bhaviṣyati pūrvamapi ko‘pi gataḥ attho jo evaṁ yaḥ samayatrayarūporthaḥ so kālo so‘tītānāgatavartamānarūpeṇ trividhavyavahārakālo bhaṇyate . samao uppaṇṇapaddhaṁsī teṣu triṣu madhye yo‘sau vartamānaḥ sa utpannapradhvaṁsī atītānāgatau tu saṁkhyeyāsaṁkhye- jisakā nityatva pragaṭ hotā hai aisā padārtha vah dravya hai . isaprakār dravyasamay (kāladravya) anutpanna -avinaṣṭa hai aur paryāyasamay utpannadhvaṁsī hai (arthāt ‘samay’ paryāy utpatti- vināśavālī hai .) yah ‘samay’ niraṁś hai, kyoṁki yadi aisā na ho to ākāśake pradeśakā niraṁśatva na bane .

aur ek samayameṁ paramāṇu lokake anta tak jātā hai phi ra bhī ‘samay’ ke aṁś nahīṁ hote; kyoṁki jaise (paramāṇuke ) viśiṣṭa (khās prakārakā) avagāhapariṇām hotā hai usīprakār (paramāṇuke) viśiṣṭa gatipariṇām hotā hai . ise samajhāte haiṁ : — jaise viśiṣṭa avagāhapariṇāmake kāraṇ ek paramāṇuke parimāṇake barābar ananta paramāṇuoṁkā skaṁdh banatā hai tathāpi vah skaṁdh paramāṇuke ananta aṁśoṁko siddha nahīṁ karatā, kyoṁki paramāṇu niraṁś hai; usīprakār jaise ek kālāṇuse vyāpta ek ākāśapradeśake atikramaṇake māpake barābar ek ‘samay’ meṁ paramāṇu viśiṣṭa gatipariṇāmake kāraṇ lokake ek chorase dūsare chor tak jātā hai tab (us paramāṇuke

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

kramaṇaparimāṇāvacchinnenaikasamayenaikasmāllokāntād dvitīyaṁ lokāntamākrāmataḥ paramāṇor- saṁkhyeyāḥ kālāṇavaḥ samayasyānaṁśatvādasaṁkhyeyāṁśatvaṁ na sādhayanti ..139.. yānantasamayāvityarthaḥ . evamuktalakṣaṇe kāle vidyamāne‘pi paramātmatattvamalabhamāno‘tītānantakāle saṁsārasāgare bhramito‘yaṁ jīvo yatastataḥ kāraṇāttadev nijaparamātmatattvaṁ sarvaprakāropādeyarūpeṇ śraddheyaṁ, svasaṁvedanajñānarūpeṇ jñātavyamāhārabhayamaithunaparigrahasaṁjñāsvarūpaprabhr̥tisamastarāgādivibhāvatyāgen dhyeyamiti tātparyam ..139.. evaṁ kālavyākhyānamukhyatven ṣaṣṭhasthale gāthādvayaṁ gatam . ath pūrvaṁ dvārā ullaṁghit honevāle) asaṁkhya kālāṇu ‘samay’ ke asaṁkhya aṁśoṁko siddha nahīṁ karate, kyoṁki ‘samay’ niraṁś hai .

bhāvārtha : — paramāṇuko ek ākāśapradeśase dūsare anaṁtar (antararahit) ākāśapradeś par manda gatise jānemeṁ jitanā kāl lagatā hai use ‘samay’ kahate haiṁ . vah samay kāladravyakī sūkṣmātisūkṣma paryāy hai . kāladravya nitya hai; ‘samay’ utpanna hotā hai aur naṣṭa hotā hai . jaise ākāśapradeś ākāś dravyakā choṭese choṭā aṁś hai, usake bhāg nahīṁ hote, usīprakār ‘samay’ kāladravyakī choṭīse choṭī niraṁś paryāy hai, usake bhāg nahīṁ hote . yadi ‘samay’ ke bhāg hoṁ to paramāṇuke dvārā ek ‘samay’ meṁ ullaṁghan kiye jānevāle ākāśapradeśake bhī utane hī bhāg hone cāhiye; kintu ākāśapradeś to niraṁś hai; isaliye ‘samay’ bhī niraṁś hī hai .

yahān̐ praśna hotā hai ki ‘‘jab pudgal -paramāṇu śīghra gatike dvārā ek ‘samay’ meṁ lokake ek chorase dūsare chor tak pahun̐c jātā hai tab vah caudah rājū tak ākāśapradeśoṁmeṁ śreṇibaddha jitane kālāṇu haiṁ un sabako sparśa karatā hai; isaliye asaṁkhya kālāṇuoṁko sparśa karanese ‘samay’ke asaṁkhya aṁś honā cāhiye’’ isakā samādhān yah hai : —

jaise ananta paramāṇuoṁkā koī skaṁdh ākāśake ek pradeśameṁ samākar parimāṇameṁ (kadameṁ) ek paramāṇu jitanā hī hotā hai, so vah paramāṇuoṁke viśeṣ (khās) prakārake avagāhapariṇāmake kāraṇ hī hai; (paramāṇuoṁmeṁ aisī hī koī viśiṣṭa prakārakī 1avagāhapariṇāmakī śakti hai, jisake kāraṇ aisā hotā hai,) isase kahīṁ paramāṇuke ananta aṁś nahīṁ hote; isīprakār koī paramāṇu ek samayameṁ asaṁkhya kālāṇuoṁko ullaṁghan karake lokake ek chorase dūsare chor tak pahun̐c jātā hai, so vah paramāṇuke viśeṣ prakārake gatipariṇāmake kāraṇ hī hai; (paramāṇumeṁ aisī hī koī viśiṣṭa prakārakī gatipariṇāmakī śakti hai, jisake kāraṇ aisā hotā hai;) isase kahīṁ ‘samay’ke asaṁkhya aṁś nahīṁ hote ..139.. 1. ākāśameṁ avagāhahetutvake kāraṇ aisī śakti hai ki usakā ek pradeś bhī ananta paramāṇuoṁko avakāś

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

ākāśasyaikāṇuvyāpyoṁ‘śaḥ kilākāśapradeśaḥ, sa khalveko‘pi śeṣapaṁcadravyapradeśānāṁ paramasaukṣmyapariṇatānantaparamāṇuskandhānāṁ cāvakāśadānasamarthaḥ . asti cāvibhāgaikadravyatve‘pyaṁś- kalpanamākāśasya, sarveṣāmaṇūnāmavakāśadānasyānyathānupapatteḥ . yadi punarākāśasyāṁśā na syuriti matistadāṅgulīyugalaṁ nabhasi prasārya nirūpyatāṁ kimekaṁ kṣetraṁ kimanekam . ekaṁ yatsūcitaṁ pradeśasvarūpaṁ tadidānīṁ vivr̥ṇoti — āgāsamaṇuṇiviṭṭhaṁ ākāśaṁ aṇuniviṣṭaṁ pudgal- paramāṇuvyāptam . āgāsapadesasaṇṇayā bhaṇidaṁ ākāśapradeśasaṁjñayā bhaṇitaṁ kathitam . savvesiṁ ca aṇūṇaṁ

anvayārtha : — [aṇuniviṣṭaṁ ākāśaṁ ] ek paramāṇu jitane ākāśameṁ rahatā hai utane ākāśako [ākāśapradeśasaṁjñayā ] ‘ākāśapradeś’ aise nāmase [bhaṇitam ] kahā gayā hai . [ca ] aur [tat ] vah [sarveṣāṁ aṇūnāṁ ] samasta paramāṇuoṁko [avakāśaṁ dātuṁ śaknoti ] avakāś deneko samartha hai ..140..

ṭīkā : — ākāśakā ek paramāṇuse vyāpya aṁś vah ākāśapradeś hai; aur vah ek (ākāśapradeś) bhī śeṣ pān̐c dravyoṁke pradeśoṁko tathā param sūkṣmatārūpase pariṇamit ananta paramāṇuoṁke skaṁdhoṁko avakāś denemeṁ samartha hai . ākāś avibhāg (akhaṁḍ) ek dravya hai, phi ra bhī usameṁ (pradeśarūp) aṁśakalpanā ho sakatī hai, kyoṁki yadi aisā na ho to sarva paramāṇuoṁko avakāś denā nahīṁ ban sakegā .

aisā hone par bhī yadi ‘ākāśake aṁś nahīṁ hote’ (arthāt aṁśakalpanā nahīṁ kī jātī), aisī (kisīkī) mānyatā ho, to ākāśameṁ do aṁguliyān̐ phai lākar batāiye ki ‘do aṁguliyoṁkā

ākāś je aṇuvyāpya, ‘ābhapradeś’ saṁjñā tehane; te ek sau paramāṇune avakāśadānasamartha che. 140.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

cetkimabhinnāṁśāvibhāgaikadravyatven kiṁ vā bhinnāṁśāvibhāgaikadravyatven . abhinnāṁśā- vibhāgaikadravyatven cet yenāṁśenaikasyā aṁguleḥ kṣetraṁ tenāṁśenetarasyā ityanyatarāṁśābhāvaḥ . evaṁ dvayādyaṁśānāmabhāvādākāśasya paramāṇoriv pradeśamātratvam . bhinnāṁśāvibhāgaikadravyatven cet avibhāgaikadravyasyāṁśakalpanamāyātam . anekaṁ cet kiṁ savibhāgānekadravyatven kiṁ vā‘vibhāgai- kadravyatven . savibhāgānekadravyatven cet ekadravyasyākāśasyānantadravyatvaṁ, avibhāgaikadravyatven cet avibhāgaikadravyasyāṁśakalpanamāyātam ..140.. sarveṣāmaṇūnāṁ cakārātsūkṣmaskandhānāṁ ca sakkadi taṁ dedumavagāsaṁ śaknoti sa ākāśapradeśo dātum- vakāśam . tasyākāśapradeśasya yadītthaṁbhūtamavakāśadānasāmarthyaṁ na bhavati tadānantānanto jīvarāśista- smādapyanantaguṇapudgalarāśiścāsaṁkhyeyapradeśaloke kathamavakāśaṁ labhate . tacca vistareṇ pūrvaṁ bhaṇitamev . ath matam – akhaṇḍākāśadravyasya pradeśavibhāgaḥ kathaṁ ghaṭate . parihāramāh – cidānandaikasvabhāvanijātma- tattvaparamaikāgryalakṣaṇasamādhisaṁjātanirvikārāhlādaikarūpasukhasudhārasāsvādatr̥ptamuniyugalasyāvasthitakṣetraṁ kimekamanekaṁ vā . yadyekaṁ tarhi dvayorapyekatvaṁ prāpnoti . na ca tathā . bhinnaṁ cettadā akhaṇḍasyā- pyākāśadravyasya pradeśavibhāgo na virudhyat ityarthaḥ ..140.. ath tiryakpracayordhvapracayau ek kṣetra hai yā anek ?’ yadi ek hai to (praśna hotā hai ki : — ), (1) ākāś abhinna aṁśovālā avibhāg ek dravya hai, isaliye do aṁguliyoṁkā ek kṣetra hai yā (2) bhinna aṁśoṁvālā avibhāg ek dravya hai, isaliye ? (1) yadi ‘ākāś abhinna aṁśavālā avibhāg ek dravya hai isaliye do aṁguliyoṁkā ek kṣetra hai’ aisā kahā jāy to, jo aṁś ek aṁgulikā kṣetra hai vahī aṁś dūsarī aṁgulikā bhī kṣetra hai, isaliye domeṁse ek aṁśakā abhāv ho gayā . is prakār do ityādi (ekase adhik) aṁśoṁkā abhāv honese ākāś paramāṇukī bhān̐ti pradeśamātra siddha huā ! (isaliye yah to ghaṭit nahīṁ hotā); (2) yadi yah kahā jāy ki ‘ākāś bhinna aṁśoṁvālā avibhāg ek dravya hai’ (isaliye do aṁguliyoṁkā ek kṣetra hai) to (yah yogya hī hai, kyoṁki) avibhāg ek dravyameṁ aṁś – kalpanā phalit huī .

yadi aisā kahā jāy ki (do aṁguliyoṁke) ‘anek kṣetra haiṁ ’ (arthāt ekase adhik kṣetra haiṁ, ek nahīṁ) to (praśna hotā hai ki – ), (1) ‘ākāś savibhāg (khaṁḍakhaṁḍarūp) anek dravya hai isaliye do aṁguliyoṁke anek kṣetra haiṁ yā (2) ‘ākāś avibhāg ek dravya’ honepar bhī do aṁguliyoṁke anek (ek se adhik) kṣetra haiṁ ? (1) ‘ākāś savibhāg anek dravya honese do aṁgaliyoṁke anek kṣetra haiṁ’ aisā mānā jāy to, ākāś jo ki ek dravya hai use anantadravyatva ājāyagā’; (isaliye yah to ghaṭit nahīṁ hotā) (2) ‘ākāś avibhāg ek dravya honese do aṁguliyoṁkā anek kṣetra hai’ aisā mānā jāy to (yah yogya hī hai kyoṁki) avibhāg ek dravyameṁ aṁśakalpanā phalit huī ..140..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

pradeśapracayo hi tiryakpracayaḥ samayaviśiṣṭavr̥ttipracayastadūrdhvapracayaḥ . tatrākāśasyā- vasthitānantapradeśatvāddharmādharmayoravasthitāsaṁkhyeyapradeśatvājjīvasyānavasthitāsaṁkhyeyapradeśatvātpudgalasya nirūpayati — ekko va duge bahugā saṁkhātīdā tado aṇaṁtā ya eko vā dvau bahavaḥ saṁkhyātītāstato‘nantāśca . davvāṇaṁ ca padesā saṁti hi kāladravyaṁ vihāy pañcadravyāṇāṁ saṁbandhin ete pradeśā yathāsaṁbhavaṁ santi hi sphu ṭam . samay tti kālassa kālasya punaḥ pūrvoktasaṁkhyopetāḥ samayāḥ santīti . tadyathā – ekākāraparam- samarasībhāvapariṇataparamānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tabharitāvasthānāṁ kevalajñānādivyaktirūpānantaguṇādhārabhūtānāṁ lokākāśapramitaśuddhāsaṁkhyeyapradeśānāṁ muktātmapadārthe yo‘sau pracayaḥ samūhaḥ samudāyo rāśiḥ sa . kiṁ kiṁ bhaṇyate . tiryakpracay iti tiryaksāmānyamiti vistārasāmānyamiti akramānekānta iti ca

anvayārtha : — [dravyāṇāṁ ca ] dravyoṁke [ekaḥ ] ek, [dvau ] do, [bahavaḥ ] bahutase, [saṁkhyātītāḥ ] asaṁkhya, [vā ] athavā [tataḥ anantāḥ ca ] ananta [pradeśāḥ ] pradeś [santi hi ] haiṁ . [kālasya ] kālase [samayāḥ iti ] ‘samay’ haiṁ ..141..

ṭīkā : — pradeśoṁkā pracay (samūh) tiryakpracay aur samayaviśiṣṭa 3vr̥ttiyoṁkā samūh vah ū rdhvapracay hai .

vahān̐ ākāś avasthit (-niścal, sthir) ananta pradeśī honese dharma tathā adharma avasthit asaṁkhya pradeśī honese jīv anavasthit (asthir) asaṁkhyapradeśī hai aur pudgal 1. tiryak = tirachā; āḍā; kṣetra - apekṣit (pradeśoṁkā phai lāv) . 2. ū rdhva = ūn̐cā; kāl - apekṣit . 3. vr̥tti = vartanā; pariṇati; paryāy; utpād -vyay -dhrauvya; astitva .

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

dravyeṇānekapradeśatvaśaktiyuktaikapradeśatvātparyāyeṇ dvibahupradeśatvāccāsti tiryakpracayaḥ. na punaḥ kālasya, śaktyā vyaktyā caikapradeśatvāt . ūrdhvapracayastu trikoṭisparśitven sāṁśatvād dravyavr̥tteḥ sarvadravyāṇāmanivārit ev . ayaṁ tu viśeṣaḥ — samayaviśiṣṭavr̥ttipracayaḥ śeṣadravyāṇāmūrdhvapracayaḥ, samayapracay ev kālasyordhvapracayaḥ . śeṣadravyāṇāṁ vr̥tterhi samayādarthāntarabhūtatvādasti samay- viśiṣṭatvam . kālavr̥ttestu svataḥ samayabhūtatvāttannāsti ..141..

ath kālapadārthordhvapracayaniranvayatvamupahanti — bhaṇyate . sa ca pradeśapracayalakṣaṇastiryakpracayo yathā muktātmadravye bhaṇitastathā kālaṁ vihāy svakīy- svakīyapradeśasaṁkhyānusāreṇ śeṣadravyāṇāṁ sa bhavatīti tiryakpracayo vyākhyātaḥ . pratisamayavartināṁ pūrvottaraparyāyāṇāṁ muktāphalamālāvatsantān ūrddhvapracay ityūrdhvasāmānyamityāyatasāmānyamiti kramānekānta iti ca bhaṇyate . sa ca sarvadravyāṇāṁ bhavati . kiṁtu pañcadravyāṇāṁ saṁbandhī pūrvāparaparyāyasantānarūpo yo‘sāvūrdhvatāpracayastasya svakīyasvakīyadravyamupādānakāraṇam . kālastu pratisamayaṁ sahakārikāraṇaṁ bhavati . yastu kālasya samayasantānarūp ūrdhvatāpracayastasya kāl evopādānakāraṇaṁ sahakārikāraṇaṁ ca . kasmāt . kālasya bhinnasamayābhāvātparyāyā ev samayā dravyase anek pradeśīpanekī śaktise yukta ekapradeśavālā hai tathā paryāyase do athavā bahut (-saṁkhyāt, asaṁkhyāt aur ananta) pradeśavālā hai, isaliye unake tiryakpracay hai; parantu kālake (tiryakpracay) nahīṁ hai, kyoṁki vah śakti tathā vyakti (kī apekṣā) se ek pradeśavālā hai .

ū rdhvapracay to sarva dravyoṁke anivārya hī hai, kyoṁki dravyakī vr̥tti tīn koṭiyoṁko (-bhūt, vartamān, aur bhaviṣya aise tīnoṁ kāloṁko) sparśa karatī hai, isaliye aṁśoṁse yukta hai . parantu itanā antar hai ki 1samayaviśiṣṭa vr̥ttiyoṁkā pracay vah (kālako choṛakar) śeṣ dravyoṁkā ū rdhvapracay hai, aur samayoṁkā pracay vahī kāladravyakā ū rdhvapracay hai; kyoṁki śeṣ dravyoṁkī vr̥tti samayase arthāntarabhūt (-anya) honese vah (vr̥tti) samay viśiṣṭa hai, aur kāladravyakī vr̥tti to svataḥ samayabhūt hai, isaliye vah samayaviśiṣṭa nahīṁ hai ..141..

ab, kālapadārthakā ū rdhvapracay 2niranvay hai, is bātakā khaṁḍan karate haiṁ : — 1.* samayaviśiṣṭa = samayase viśiṣṭa; samayake nimittabhūt honese vyavahārase jisameṁ samayakī apekṣā

2. niranvay = anvay rahit, ek pravāharūp na honevālā, khaṁḍit; ekarūpatā -sadr̥śatāse rahit .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

samayo hi samayapadārthasya vr̥ttyaṁśaḥ . tasmin kasyāpyavaśyamutpādapradhvaṁsau saṁbhavataḥ, paramāṇorvyatipātotpadyamānatven kāraṇapūrvatvāt . tau yadi vr̥ttyaṁśasyaiv, kiṁ yaugapadyen kiṁ bhavantītyabhiprāyaḥ ..141.. evaṁ saptamasthale svatantragāthādvayaṁ gatam . ath samayasantānarūpasyordhva- pracayasyānvayirūpeṇādhārabhūtaṁ kāladravyaṁ vyavasthāpayati – uppādo paddhaṁso vijjadi jadi utpādaḥ pradhvaṁso vidyate yadi cet . kasya . jassa yasya kālāṇoḥ . kva . egasamayamhi ekasamaye vartamānasamaye . samayassa samayotpādakatvātsamayaḥ kālāṇustasya . so vi samao so‘pi kālāṇuḥ sabhāvasamavaṭṭhido havadi svabhāvasamavasthito bhavati . pūrvoktamutpādapradhvaṁsadvayaṁ tadādhārabhūtaṁ kālāṇudravyarūpaṁ dhrauvyamiti

anvayārtha : — [yadi yasya samayasya ] yadi kālakā [ek samaye ] ek samayameṁ [utpādaḥ pradhvaṁsaḥ ] utpād aur vināś [vidyate ] pāyā jātā hai, [saḥ api samayaḥ ] to vah bhī kāl [svabhāvasamavasthitaḥ ] svabhāvameṁ avasthit arthāt dhruv [bhavati ] (siddha) hai .

ṭīkā : — samay kālapadārthakā 1vr̥ttyaṁś hai; usameṁ (-us vr̥ttyaṁśameṁ) kisīke bhī avaśya utpād tathā vināś saṁbhavit haiṁ; kyoṁki paramāṇuke atikramaṇake dvārā (samayarūpī vr̥ttyaṁś) utpanna hotā hai, isaliye vah kāraṇapūrvak hai . (paramāṇuke dvārā ek ākāśapradeśakā maṁdagatise ullaṁghan karanā vah kāraṇ hai aur samayarūpī vr̥ttyaṁś us kāraṇakā kārya hai, isaliye usameṁ kisī padārthake utpād tathā vināś hote honā cāhiye .) ..142..

(‘kisī padārthake utpād – vināś honekī kyā āvaśyakatā hai ? usake sthān par us vr̥ttyaṁśako hī utpād – vināś hote mān leṁ to kyā āpatti hai ?’ is tarkakā samādhān karate haiṁ — )

yadi utpād aur vināś vr̥ttyaṁśake hī māne jāyeṁ to, (praśna hotā hai ki) (1) ve 1. vr̥ttyaṁś = vr̥ttikā aṁś; sūkṣmātisūkṣma pariṇati arthāt paryāy .

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

krameṇ . yaugapadyen cet, nāsti yaugapadyaṁ, samamekasya viruddhadharmayoranavatārāt . krameṇ cet, nāsti kramaḥ, vr̥ttyaṁśasya sūkṣmatven vibhāgābhāvāt . tato vr̥ttimān ko‘pyavaśyamanusartavyaḥ . sa ca samayapadārtha ev . tasya khalvekasminnapi vr̥ttyaṁśe samutpādapradhvaṁsau saṁbhavataḥ . yo hi yasya vr̥ttimato yasmin vr̥ttyaṁśe tadvr̥tyaṁśaviśiṣṭatvenotpādaḥ, sa ev tasyaiv vr̥ttimatastasminnev vr̥ttyaṁśe pūrvavr̥ttyaṁśaviśiṣṭatven pradhvaṁsaḥ . yadyevamutpādavyayāvekasminnapi vr̥ttyaṁśe saṁbhavataḥ samayapadārthasya kathaṁ nām niranvayatvaṁ, yataḥ pūrvottaravr̥ttyaṁśaviśiṣṭatvābhyāṁ yugapadupāttapradhvaṁsotpādasyāpi svabhāvenāpradhvastānutpannatvādavasthitatvamev na bhavet . evamekasmin vr̥ttyaṁśe samayapadārtha- trayātmakaḥ svabhāvaḥ sattāstitvamiti yāvat . tatra samyagavasthitaḥ svabhāvasamavasthito bhavati . tathāhitathāhi – yathāṅgulidravye yasminnev vartamānakṣaṇe vakraparyāyasyotpādastasminnev kṣaṇe tasyaivāṅgulidravyasya pūrvarjuparyāyeṇ pradhvaṁsastadādhārabhūtāṅgulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . athavā svasvabhāvarūp- sukhenotpādastasminnev kṣaṇe tasyaivātmadravyasya pūrvānubhūtākulatvaduḥkharūpeṇ pradhvaṁsastadubhayādhārabhūt- paramātmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . athavā mokṣaparyāyarūpeṇotpādastasminnev kṣaṇe ratnatrayātmak- niścayamokṣamārgaparyāyarūpeṇ pradhvaṁsastadubhayādhāraparamātmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . tathā vartamānasamayarūpaparyāyeṇotpādastasminnev kṣaṇe tasyaiv kālāṇudravyasya pūrvasamayarūpaparyāyeṇ pradhvaṁsasta- (utpād tathā vināś) yugapad haiṁ yā (2) kramaśaḥ ? (1) yadi ‘yugapat’ kahā jāy to yugapatpanā ghaṭit nahīṁ hotā, kyoṁki ek hī samay ekake do virodhī dharma nahīṁ hote . (ek hī samay ek vr̥ttyaṁśake prakāś aur andhakārakī bhān̐ti utpād aur vināś do viruddha dharma nahīṁ hote .) (2) yadi ‘kramaśaḥ hai’ aisā kahā jāy to, kram nahīṁ banatā, (arthāt kram bhī ghaṭatā nahīṁ) kyoṁki vr̥ttyaṁśake sūkṣma honese usameṁ vibhāgakā abhāv hai . isaliye (samayarūpī vr̥ttyaṁśake utpād tathā vināś honā aśakya honese) koī 1vr̥ttimān avaśya ḍhūn̐rḥanā cāhiye . aur vah (vr̥ttimān) kāl padārtha hī hai . usako (-us kālapadārthako) vāstavameṁ ek vr̥ttyaṁśameṁ bhī utpād aur vināś saṁbhav hai; kyoṁki jis vr̥ttimānke jis vr̥ttyaṁśameṁ us vr̥ttyaṁśakī apekṣāse jo utpād hai, vahī (utpād) usī vr̥ttimānke usī vr̥ttyaṁśameṁ pūrva vr̥ttyaṁśakī apekṣāse vināś hai . (arthāt kālapadārthako jis vartamān paryāyakī apekṣāse utpād hai, vahī pūrva paryāyakī apekṣāse vināś hai .)

yadi isaprakār utpād aur vināś ek vr̥ttyaṁśameṁ bhī saṁbhavit hai, to kālapadārtha niranvay kaise ho sakatā hai, ki jisase pūrva aur paścāt vr̥ttyaṁśakī apekṣāse yugapat vināś aur utpādako prāpta hotā huā bhī svabhāvase avinaṣṭa aur anutpanna honese vah (kāl padārtha) 1. vr̥ttimān = vr̥ttivālā; vr̥ttiko dhāraṇ karanevālā padārtha .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

syotpādavyayadhrauvyavattvaṁ siddham ..142..

asti hi samasteṣvapi vr̥ttyaṁśeṣu samayapadārthasyotpādavyayadhrauvyatvamekasmin vr̥ttyaṁśe tasya darśanāt . upapattimaccaitat, viśeṣāstitvasya sāmānyāstitvamantareṇānupapatteḥ . ayamev ca dubhayādhārabhūtāṅgulidravyasthānīyen kālāṇudravyarūpeṇ dhrauvyamiti kāladravyasiddhirityarthaḥ ..142.. ath pūrvoktaprakāreṇ yathā vartamānasamaye kāladravyasyotpādavyayadhrauvyatvaṁ sthāpitaṁ tathā sarvasamayeṣva- stīti niścinoti — egamhi saṁti samaye saṁbhavaṭhidiṇāsasaṇṇidā aṭṭhā ekasminsamaye santi vidyante . ke . avasthit na ho ? (kāl padārthake ek vr̥ttyaṁśameṁ bhī utpād aur vināś yugapat hote haiṁ, isaliye vah niranvay arthāt khaṁḍit nahīṁ hai, isaliye svabhāvataḥ avaśya dhruv hai .)

isaprakār ek vr̥ttyaṁśameṁ kālapadārtha utpād – vyay – dhrauvyavālā hai, aisā siddha huā ..142..

ab, (jaise ek vr̥ttyaṁśameṁ kālapadārtha utpād – vyay – dhrauvyavālā siddha kiyā hai usīprakār) sarva vr̥ttyaṁśoṁmeṁ kālapadārtha utpād – vyay – dhrauvyavālā hai aisā siddha karate haiṁ : —

anvayārtha : — [ekasmin samaye ] ek – ek samayameṁ [saṁbhavasthitināśasaṁjñitāḥ arthāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay nāmak artha [samayasya ] kālake [sarvakālaṁ ] sadā [saṁti ] hote haiṁ . [eṣaḥ hi ] yahī [kālāṇusadbhāvaḥ ] kālāṇukā sadbhāv hai; (yahī kālāṇuke astitvakī siddhi hai .).143..

ṭīkā : — kālapadārthake sabhī vr̥ttyaṁśomeṁ utpād – vyay – dhrauvya hote haiṁ, kyoṁki (142vīṁ gāthāmeṁ jaisā siddha huā hai tadanusār) ek vr̥ttyaṁśameṁ ve (utpād – vyay – dhrauvya) dekhe jāte haiṁ . aur yah yogya hī hai, kyoṁki viśeṣ astitva sāmānya astitvake binā nahīṁ ho

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

samayapadārthasya siddhayati sadbhāvaḥ . yadi viśeṣasāmānyāstitve siddhayatastadā ta astitva- mantareṇ na siddhayataḥ kathaṁcidapi ..143..

ab, kālapadārthake astitvakī anyathā anupapatti honese (arthāt kāl padārthakā astitva anya kisī prakār nahīṁ ban sakaneke kāraṇ) usakā pradeśamātrapanā siddha karate haiṁ : —

anvayārtha : — [yasya ] jis padārthake [pradeśāḥ ] pradeś [pradeśamātraṁ vā ] athavā ekapradeś bhī [tattvataḥ ] paramārthataḥ [jñātum na saṁti ] jñāt nahīṁ hote, [tam artham ] us padārthako [śūnyaṁ jānīhi ] śūnya jāno — [astitvāt arthāntarabhūtam ] jo ki astitvase arthāntarabhūt (-anya) hai ..144..

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

astitvaṁ hi tāvadutpādavyayadhrauvyaikyātmikā vr̥ttiḥ . na khalu sā pradeśamantareṇ sūtryamāṇā kālasya saṁbhavati, yataḥ pradeśābhāve vr̥ttimadabhāvaḥ . sa tu śūnya ev, astitvasaṁjñāyā vr̥tterarthāntarabhūtatvāt . na ca vr̥ttirev kevalā kālo bhavitumarhati, vr̥tterhi vr̥ttimantamantareṇānupapatteḥ . upapattau vā kathamutpādavyayadhrauvyaikyātmakatvam . anādyanta- nirantarānekāṁśavaśīkr̥taikātmakatven pūrvapūrvāṁśapradhvaṁsāduttarottarāṁśotpādādekātmadhrauvyāditi cet; naivam . yasminnaṁśe pradhvaṁso yasmiṁścotpādastayoḥ sahapravr̥ttyabhāvāt kutastyamaikyam . tathā pradhvastāṁśasya sarvathāstamitatvādutpadyamānāṁśasya vāsambhavitātmalābhatvātpradhvaṁsotpādaikya- athotpādavyayadhrauvyātmakāstitvāvaṣṭambhen kālasyaikapradeśatvaṁ sādhayati — jassa ṇa saṁti yasya padārthasya na santi na vidyante . ke . padesā pradeśāḥ . padesamettaṁ tu pradeśamātramekapradeśapramāṇaṁ punastadvastu taccado ṇāduṁ tattvataḥ paramārthato jñātuṁ śakyate . suṇṇaṁ jāṇ tamatthaṁ yasyaiko‘pi pradeśo nāsti tamarthaṁ padārthaṁ śūnyaṁ

ṭīkā : — pratham to astitva vah utpād, vyay aur dhrauvyakī aikyasvarūpavr̥tti hai . vah (vr̥tti arthāt vidyamānatā) kālake pradeś binā hī hotī hai yah kathan saṁbhavit nahīṁ hai, kyoṁki pradeśake abhāvameṁ vr̥ttimānkā abhāv hotā hai . vah to śūnya hī hai, kyoṁki astitva nāmak vr̥ttise arthāntarabhūt hai — anya hai .

aur (yadi yahān̐ yah tarka kiyā jāy ki ‘mātra samayaparyāyarūpavr̥tti hī mānanī cāhiye; vr̥ttimān kālāṇu padārthakī kyā āvaśyakatā hai ?’ to usakā samādhān kiyā jātā hai : — ) mātra vr̥tti (samayarūp pariṇati) hī kāl nahīṁ ho sakatī, kyoṁki vr̥tti vr̥ttimānke binā nahīṁ ho sakatī . yadi yah kahā jāy ki vr̥ttimān ke binā bhī vr̥tti ho sakatī hai to, (pūchate haiṁ ki — vr̥tti to utpād – vyay – dhrauvyakī ekatāsvarūp honī cāhiye;) akelī vr̥tti utpād – vyay – dhrauvyakī ekatārūp kaise ho sakatī hai ? yadi yah kahā jāy ki — ‘anādi – ananta, anantar ( – paraspar antar hue binā ekake bād ek pravartamān) anek aṁśoṁke kāraṇ 1ekātmakatā hotī hai isaliye, pūrva – pūrvake aṁśoṁkā nāś hotā hai aur uttar – uttarake aṁśoṁkā utpād hotā hai tathā ekātmakatārūp dhrauvya rahatā hai, — isaprakār mātra (akelī) vr̥tti bhī utpād – vyay – dhrauvyakī ekatāsvarūp ho sakatī hai’ to aisā nahīṁ hai . (kyoṁki us akelī vr̥ttimeṁ to) jis aṁśameṁ nāś hai aur jis aṁśameṁ utpād hai ve do aṁś ek sāth pravr̥tta nahīṁ hote, isaliye (utpād aur vyayakā) aikya kahān̐se ho sakatā hai ? tathā naṣṭa aṁśake sarvathā asta honese aur utpanna honevālā aṁś apane svarūpako prāpta na honese (arthāt utpanna nahīṁ huā hai 1. ekātmakatā = ekasvarūpatā (kāladravyake binā bhī anādi kālase ananta kāl tak samay ekake bād

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

vartidhrauvyamev kutastyam . evaṁ sati naśyati trailakṣaṇyaṁ, ullasati kṣaṇabhaṁgaḥ, astamupaiti nityaṁ dravyaṁ, udīyante kṣaṇakṣayiṇo bhāvāḥ . tatastattvaviplavabhayātkaścidavaśyamāśrayabhūto vr̥ttervr̥tti- mānanusartavyaḥ . sa tu pradeś evāpradeśasyānvayavyatirekānuvidhāyitvāsiddheḥ . evaṁ sapradeśatve hi kālasya kut ekadravyanibandhanaṁ lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśatvaṁ nābhyupagamyet . paryāy- samayāprasiddheḥ . pradeśamātraṁ hi dravyasamayamatikrāmataḥ paramāṇoḥ paryāyasamayaḥ prasiddhayati . lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśatve tu dravyasamayasya kutastyā tatsiddhiḥ . lokākāśatulyā- saṁkhyeyapradeśaikadravyatve‘pi tasyaikaṁ pradeśamatikrāmataḥ paramāṇostatsiddhiriti cennaivaṁ; ekadeśavr̥tteḥ jānīhi he śiṣya . kasmācchūnyamiti cet . atthaṁtarabhūdaṁ ekapradeśābhāve satyarthāntarabhūtaṁ bhinnaṁ bhavati yataḥ kāraṇāt . kasyāḥ sakāśādbhinnam . atthīdo utpādavyayadhrauvyātmakasattāyā iti . tathāhi – kāl- padārthasya tāvatpūrvasūtroditaprakāreṇotpādavyayadhrauvyātmakamastitvaṁ vidyate; taccāstitvaṁ pradeśaṁ vinā na isaliye) nāś aur utpādakī ekatāmeṁ pravartamān dhrauvya kahān̐se ho sakatā hai ? aisā honepar trilakṣaṇatā (utpādavyayadhrauvyatā) naṣṭa ho jātī hai, kṣaṇabhaṁg (bauddhasammat kṣaṇavināś) ullasit ho uṭhatā hai, nitya dravya asta ho jātā hai aur kṣaṇavidhvaṁsī bhāv utpanna hote haiṁ . isaliye 1tattvaviplavake bhayase avaśya hī vr̥ttikā āśrayabhūt koī vr̥ttimān ḍhūn̐rḥanā – svīkār karanā yogya hai . vah to pradeś hī hai (arthāt vah vr̥ttimān sapradeś hī hotā hai ), kyoṁki apradeśake anvay tathā vyatirekakā anuvidhāyitva asiddha hai . (jo apradeś hotā hai vah anvay tathā vyatirekoṁkā anusaraṇ nahīṁ kar sakatā, arthāt usameṁ dhrauvya tathā utpād – vyay nahīṁ ho sakate .)

(praśna : — ) isaprakār kāl sapradeś hai to usake ekadravyake kāraṇabhūt lokākāś tulya asaṁkhyapradeś kyoṁ na mānane cāhiye ?

(uttar : — ) aisā ho to paryāyasamay prasiddha nahīṁ hotā, isaliye asaṁkhya pradeś mānanā yogya nahīṁ hai . paramāṇuke dvārā pradeśamātra dravyasamayakā ullaṁghan karane par (arthāt – paramāṇuke dvārā ekapradeśamātra kālāṇuse nikaṭake dūsare pradeśamātra kālāṇu tak maṁdagatise gaman karane par) paryāyasamay prasiddha hotā hai . yadi dravyasamay lokākāśatulya asaṁkhyapradeśī ho to paryāyasamayakī siddhi kahān̐se hogī ?

‘yadi dravyasamay arthāt kālapadārtha lokākāś jitane asaṁkhya pradeśavālā ek dravya ho to bhī paramāṇuke dvārā usakā ek pradeś ullaṁghit honepar paryāyasamayakī siddhi ho’ aisā kahā jāy to yah ṭhīk nahīṁ hai; kyoṁki (usameṁ do doṣ āte haiṁ ) : — 1. tattvaviplav = vastusvarūpameṁ aṁdhādhundhī .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

sarvavr̥ttitvavirodhāt . sarvasyāpi hi kālapadārthasya yaḥ sūkṣmo vr̥ttyaṁśaḥ sa samayo, na tu tadekadeśasya . tiryakpracayasyordhvapracayatvaprasaṁgācca . tathā hi — prathamameken pradeśen vartate, tato‘nyen, tato‘pyanyatareṇeti tiryakpracayo‘pyūrdhvapracayībhūy pradeśamātraṁ dravyam- vasthāpayati . tatastiryakpracayasyordhvapracayatvamanicchatā prathamamev pradeśamātraṁ kāladravyaṁ vyavasthāpayitavyam ..144..

athaivaṁ jñeyatattvamuktvā jñānajñeyavibhāgenātmānaṁ niścinvannātmano‘tyantavibhaktatvāy vyavahārajīvatvahetumālocayati — ghaṭate . yaśca pradeśavān sa kālapadārtha iti . ath mataṁ kāladravyābhāve‘pyutpādavyayadhrauvyatvaṁ ghaṭate . naivam . aṅgulidravyābhāve vartamānavakraparyāyotpādo bhūtarjuparyāyasya vināśastadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyaṁ kasya bhaviṣyati . na kasyāpi . tathā kāladravyābhāve vartamānasamayarūpotpādo bhūtasamayarūpo vināśastadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyaṁ ka sya bhaviṣyati . na ka syāpi . evaṁ satyetadāyāti – anyasya bhaṅgo‘nya- syotpādo‘nyasya dhrauvyamiti sarvaṁ vastusvarūpaṁ viplavate . tasmādvastuviplavabhayādutpādavyayadhrauvyāṇāṁ ko‘pyek ādhārabhūto‘stītyabhyupagantavyam . sa caikapradeśarūpaḥ kālāṇupadārtha eveti . atrātītā- nantakāle ye kecan siddhasukhabhājanaṁ jātāḥ, bhāvikāle ca ‘ātmopādānasiddhaṁ svayamatiśayavad’ ityādiviśeṣaṇaviśiṣṭasiddhasukhasya bhājanaṁ bhaviṣyanti te sarve‘pi kālalabdhivaśenaiv . tathāpi tatra nijaparamātmopādeyarucirūpaṁ vītarāgacāritrāvinābhūtaṁ yanniścayasamyaktvaṁ tasyaiv mukhyatvaṁ, na ca kālasya, ten sa hey iti . tathā coktam — ‘‘kiṁ palavieṇ bahuṇā je siddhā ṇaravarā gaye kāle sijjhahahi je

(1) [dravyake ek deśakī pariṇatiko sampūrṇa dravyakī pariṇati mānanekā prasaṁg ātā hai . ] ek deśakī vr̥ttiko sampūrṇa dravyakī vr̥tti mānanemeṁ virodh hai . sampūrṇa kāl padārthakā jo sūkṣma vr̥ttyaṁś hai vah samay hai, parantu usake ek deśakā vr̥ttyaṁś vah samay nahīṁ .

tathā, (2) tiryakpracayako ū rdhvapracayapanekā prasaṁg ātā hai . vah isaprakār hai ki : — pratham, kāladravya ek pradeśase varte, phi ra dūsare pradeśase varte aur phi ra anyapradeśase varte (aisā prasaṁg ātā hai ) isaprakār tiryakpracay ū rdhvapracay banakar dravyako pradeśamātra sthāpit karatā hai . (arthāt tiryakpracay hī ū rdhvapracay hai, aisā mānanekā prasaṁg ātā hai, isaliye dravyapradeśamātra hī siddha hotā hai .) isaliye tiryakpracayako ū rdhvapracayapanā na mānane (cāhane)vāleko pratham hī kāladravyako pradeśamātra niścit karanā cāhiye ..144..

hue, ātmāko atyanta vibhakta (bhinna) karaneke liye vyavahārajīvatvake hetukā vicār karate haiṁ : –