Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 136-144.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 28

 

Page 268 of 513
PDF/HTML Page 301 of 546
single page version

saṁkhyeyapradeśaprastārarūpatvādadharmasya, sarvavyāpyanantapradeśaprastārarūpatvādākāśasya ca pradeśavattvam .
kālāṇostu dravyeṇ pradeśamātratvātparyāyeṇ tu parasparasaṁparkāsaṁbhavādapradeśatvamevāsti . tataḥ
kāladravyamapradeśaṁ, śeṣadravyāṇi pradeśavanti ..135..
ath kvāmī pradeśino‘pradeśāścāvasthitā iti prajñāpayati
logālogesu ṇabho dhammādhammehiṁ ādado logo .
sese paḍucca kālo jīvā puṇ poggalā sesā ..136..
lokālokayornabho dharmādharmābhyāmātato lokaḥ .
śeṣau pratītya kālo jīvāḥ punaḥ pudgalāḥ śeṣau ..136..
dharmādharmayoḥ punaravasthitarūpeṇ lokākāśapramitāsaṁkhyeyapradeśatvam . skandhākārapariṇatapudgalānāṁ tu
saṁkhyeyāsaṁkhyeyānantapradeśatvam . kiṁtu pudgalavyākhyāne pradeśaśabden paramāṇavo grāhyā, na ca kṣetra-
pradeśāḥ . kasmāt . pudgalānāmanantapradeśakṣetre‘vasthānābhāvāditi . paramāṇorvyaktirūpeṇaikapradeśatvaṁ
śaktirūpeṇopacāreṇ bahupradeśatvaṁ ca . ākāśasyānantā iti . ṇatthi pades tti kālassa na santi pradeśā
iti kālasya . kasmāt . dravyarūpeṇaikapradeśatvāt, parasparabandhābhāvātparyāyarūpeṇāpīti ..135.. ath
tamevārthaṁ draḍhayati
edāṇi paṁcadavvāṇi ujjhiyakālaṁ tu atthikāy tti ...
bhaṇṇaṁte kāyā puṇ bahuppadesāṇ pacayattaṁ ..11..
pradeśoṁke prastārarūp honese adharma pradeśavān hai; aur sarvavyāpī anantapradeśoṁke prastārarūp honese
ākāś pradeśavān hai
. kālāṇu to dravyase pradeśamātra honese aur paryāyase paraspar saṁparka na honese
apradeśī hī hai .
isaliye kāladravya apradeśī hai aur śeṣ dravya pradeśavān haiṁ ..135..
ab, yah batalāte haiṁ ki pradeśī aur apradeśī dravya kahān̐ rahate haiṁ :
anvayārtha :[nabhaḥ ] ākāś [lokālokayoḥ ] lokālokameṁ hai, [lokaḥ ]
lok [dharmādharmābhyām ātataḥ ] dharma aur adharmase vyāpta hai, [śeṣau pratītya ] śeṣ do dravyoṁkā
āśray lekar [kālaḥ ] kāl hai, [punaḥ ] aur [śeṣau ] śeṣ do dravya [jīvāḥ pudgalāḥ ]
jīv aur pudgal haiṁ
..136..
loke aloke ābh, lok adharma -dharmathī vyāpta che,
che śeṣ -āśrit kāḷ, ne jīv -pudgalo te śeṣ che. 136.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 302 of 546
single page version

ākāśaṁ hi tāvat lokālokayorapi, ṣaḍdravyasamavāyāsamavāyayoravibhāgen vr̥ttatvāt .
dharmādharmau sarvatra loke, tannimittagamanasthānānāṁ jīvapudgalānāṁ lokādbahistadekadeśe ca
gamanasthānāsaṁbhavāt
. kālo‘pi loke, jīvapudgalapariṇāmavyajyamānasamayādiparyāyatvāt; sa
tu lokaikapradeś evāpradeśatvāt . jīvapudgalau tu yuktit ev loke, ṣaḍdravyasamavāyātmak-
tvāllokasya . kiṁtu jīvasya pradeśasaṁvartavistāradharmatvāt, pudgalasya bandhahetubhūtasnigdharūkṣaguṇ-
edāṇi paṁcadavvāṇi etāni pūrvasūtroktāni jīvādiṣaḍdravyāṇyev ujjhiy kālaṁ tu kāladravyaṁ
vihāy atthikāy tti bhaṇṇaṁte astikāyāḥ pañcāstikāyā iti bhaṇyante . kāyā puṇ kāyāḥ kāyaśabden
punaḥ . kiṁ bhaṇyate . bahuppadesāṇ pacayattaṁ bahupradeśānāṁ saṁbandhi pracayatvaṁ samūh iti . atra pañcāsti-
kāyamadhye jīvāstikāy upādeyastatrāpi pañcaparameṣṭhiparyāyāvasthā, tasyāmapyarhatsiddhāvasthā, tatrāpi
siddhāvasthā
. vastutastu rāgādisamastavikalpajālaparihārakāle siddhajīvasadr̥śā svakīyaśuddhātmāvastheti
bhāvārthaḥ ..11.. evaṁ pañcāstikāyasaṁkṣepasūcanarūpeṇ caturthasthale gāthādvayaṁ gatam . ath dravyāṇāṁ
lokākāśe‘vasthānamākhyātilogālogesu ṇabho lokālokayoradhikaraṇabhūtayorṇabh ākāśaṁ tiṣṭhati .
dhammādhammehiṁ ādado logo dharmādharmāstikāyābhyāmātato vyāpto bhr̥to lokaḥ . kiṁ kr̥tvā . sese paḍucca
śeṣau jīvapudgalau pratītyāśritya . ayamatrārthaḥjīvapudgalau tāvalloke tiṣṭhatastayorgatisthityoḥ
kāraṇabhūtau dharmādharmāvapi loke . kālo kālo‘pi śeṣau jīvapudgalau pratītya loke . ka smāditi cet .
jīvapudgalābhyāṁ navajīrṇapariṇatyā vyajyamānasamayaghaṭikādiparyāyatvāt . śeṣaśabden kiṁ bhaṇyate . jīvā
puṇ poggalā sesā jīvāḥ pudgalāśca punaḥ śeṣā bhaṇyanta iti . ayamatra bhāvaḥyathā siddhā bhagavanto
yadyapi niścayen lokākāśapramitaśuddhāsaṁkhyeyapradeśe kevalajñānādiguṇādhārabhūte svakīyasvakīyabhāve
tiṣṭhanti tathāpi vyavahāreṇ
mokṣaśilāyāṁ tiṣṭhantīti bhaṇyante . tathā sarve padārthā yadyapi niścayen
ṭīkā :pratham to ākāś lok tathā alokameṁ hai, kyoṁki chah dravyoṁke
samavāy aur asamavāyameṁ binā vibhāgake rahatā hai . dharma aur adharma dravya sarvatra lokameṁ
hai, kyoṁki unake nimittase jinakī gati aur sthiti hotī hai aise jīv aur pudgaloṁkī
gati yā sthiti lokase bāhar nahīṁ hotī, aur na lokake ek deśameṁ hotī hai, (arthāt
lokameṁ sarvatra hotī hai )
. kāl bhī lokameṁ hai, kyoṁki jīv aur pudgaloṁke pariṇāmoṁke
dvārā (kālakī) samayādi paryāyeṁ vyakta hotī haiṁ; aur vah kāl lokake ek pradeśameṁ
hī hai kyoṁki vah apradeśī hai
. jīv aur pudgal to yuktise hī lokameṁ haiṁ, kyoṁki
lok chah dravyoṁkā samavāyasvarūp hai .
aur isake atirikta (itanā viśeṣ jānanā cāhiye ki), pradeśoṁkā saṁkoc-
vistār honā vah jīvakā dharma hai, aur baṁdhake hetubhūt snigdha -rukṣa (cikane -rūkhe) guṇ
pudgalakā dharma honese jīv aur pudgalakā samasta lokameṁ yā usake ekadeśameṁ rahanekā

Page 270 of 513
PDF/HTML Page 303 of 546
single page version

dharmatvācca tadekadeśasarvalokaniyamo nāsti . kālajīvapudgalānāmityekadravyāpekṣayā ekadeś
anekadravyāpekṣayā punaraṁjanacūrṇapūrṇasamudgakanyāyen sarvalok eveti ..136..
ath pradeśavattvāpradeśavattvasaṁbhavaprakāramāsūtrayati
jadh te ṇabhappadesā tadhappadesā havaṁti sesāṇaṁ .
apadeso paramāṇū teṇ padesubbhavo bhaṇido ..137..
yathā te nabhaḥpradeśāstathā pradeśā bhavanti śeṣāṇām .
apradeśaḥ paramāṇusten pradeśodbhavo bhaṇitaḥ ..137..
svakīyasvakīyasvarūpe tiṣṭhanti tathāpi vyavahāreṇ lokākāśe tiṣṭhantīti . atra yadyapyanantajīv-
dravyebhyo‘nantaguṇapudgalāstiṣṭhanti tathāpyekadīpaprakāśe bahudīpaprakāśavadviśiṣṭāvagāhaśaktiyogenā-
saṁkhyeyapradeśe‘pi loke‘vasthānaṁ na virudhyate
..136.. ath yadevākāśasya paramāṇuvyāptakṣetraṁ pradeś-
lakṣaṇamuktaṁ śeṣadravyapradeśānāṁ tadeveti sūcayatijadh te ṇabhappadesā yathā te prasiddhāḥ paramāṇu-
vyāptakṣetrapramāṇākāśapradeśāḥ tadhappadesā havaṁti sesāṇaṁ tenaivākāśapradeśapramāṇen pradeśā bhavanti . keṣām .
śuddhabuddhaikasvabhāvaṁ yatparamātmadravyaṁ tatprabhr̥tiśeṣadravyāṇām . apadeso paramāṇū apradeśo dvitīyādi-
pradeśarahito yo‘sau pudgalaparamāṇuḥ teṇ padesubbhavo bhaṇido ten paramāṇunā pradeśasyodbhav
niyam nahīṁ hai . (aur) kāl, jīv tathā pudgal ek dravyakī apekṣāse lokake
ekadeśameṁ rahate haiṁ aur anek dravyoṁkī apekṣāse aṁjanacūrṇa (kājal) se bharī huī
ḍibiyāke nyāyānusār samasta lokameṁ hī haiṁ
..136..
ab, yah kahate haiṁ ki pradeśavattva aur apradeśavattva kis prakārase saṁbhav hai :
anvayārtha :[yathā ] jaise [te nabhaḥ pradeśāḥ ] ve ākāśapradeś haiṁ, [tathā ]
usīprakār [śeṣāṇāṁ ] śeṣ dravyoṁke [pradeśāḥ bhavanti ] pradeś haiṁ (arthāt jaiseākāśake pradeś
paramāṇurūpī gajase nāpe jāte hai . usīprakār śeṣ dravyoṁke pradeś bhī isīprakār nāpe jāte haiṁ ) .
[paramāṇuḥ ] paramāṇu [apradeśaḥ ] apradeśī hai; [ten ] usake dvārā [pradeśodbhavaḥ bhaṇitaḥ ]
pradeśodbhav kahā hai
..137..
je rīt ābh -pradeś, te rīt śeṣ dravya -pradeś che;
apradeś paramāṇu vaḍe udbhav pradeś taṇo bane. 137.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 304 of 546
single page version

sūtrayiṣyate hi svayamākāśasya pradeśalakṣaṇamekāṇuvyāpyatvamiti . ih tu yathākāśasya
pradeśāstathā śeṣadravyāṇāmiti pradeśalakṣaṇaprakāraikatvamāsūtryate . tato yathaikāṇuvyāpyenāṁśen
gaṇyamānasyākāśasyānantāṁśatvādanantapradeśatvaṁ tathaikāṇuvyāpyenāṁśen gaṇyamānānāṁ dharmādharmaik-
jīvānāmasaṁkhyeyāṁśatvāt
pratyekamasaṁkhyeyapradeśatvam . yathā cāvasthitapramāṇayordharmādharmayostathā
saṁvartavistārābhyāmanavasthitapramāṇasyāpi śuṣkārdratvābhyāṁ carmaṇ iv jīvasya svāṁśālpa-
bahutvābhāvādasaṁkhyeyapradeśatvamev
. amūrtasaṁvartavistārasiddhiśca sthūlakr̥śaśiśukumāraśarīravyāpi-
tvādasti svasaṁvedanasādhyaiv . pudgalasya tu dravyeṇaikapradeśamātratvādapradeśatve yathodite satyapi
utpattirbhaṇitā . paramāṇuvyāptakṣetraṁ pradeśo bhavati . tadagre vistareṇ kathayati ih tu sūcitamev ..137..
evaṁ pañcamasthale svatantragāthādvayaṁ gatam . ath kāladravyasya dvitīyādipradeśarahitatvenāpradeśatvaṁ
vyavasthāpayatisamao samayaparyāyasyopādānakāraṇatvātsamayaḥ kālāṇuḥ . du punaḥ . sa ca kathaṁbhūtaḥ .
1. avasthit pramāṇ = niyat parimāṇ, niścit māp; (dharma tathā adharma dravyakā māp lok jitanā niyat hai .)
2. anavasthit = aniyat; aniścit; (sūkhe -gīle carmakī bhān̐ti jīv parakṣetrakī apekṣāse saṁkoc vistārako
prāpta honese aniścit māpavālā hai . aisā hone par bhī, jaise camaṛeke nij -aṁś kam -barḥ nahīṁ hote,
usīprakār jīvake nij -aṁś kam -barḥ nahīṁ hote; isaliye vah sadā niyat asaṁkhyapradeśī hī hai .)
ṭīkā :(bhagavat kundakundācārya) svayaṁ hī (140 veṁ) sūtra dvārā kaheṁge ki
ākāśake pradeśakā lakṣaṇ ekāṇuvyāpyatva hai (arthāt ek paramāṇuse vyāpta honā vah pradeśakā
lakṣaṇ hai ); aur yahān̐ (is sūtra yā gāthāmeṁ) ‘jis prakār ākāśake pradeś haiṁ usīprakār śeṣ
dravyoṁke pradeś haiṁ’ isaprakār pradeśake lakṣaṇakī ekaprakāratā kahī jātī hai
.
isaliye, jaise ekāṇuvyāpya (-ek paramāṇuse vyāpta ho aise) aṁśake dvārā gine jāne
par ākāśake ananta aṁś honese ākāś anantapradeśī hai, usīprakār ekāṇuvyāpya
(
ek paramāṇuse vyāpta hone yogya) aṁśake dvārā gine jāne par dharma, adharma aur ek jīvake
asaṁkhyāt aṁś honese vepratyek asaṁkhyātapradeśī hai . aur jaise 1avasthit pramāṇavāle dharma
tathā adharma asaṁkhyātapradeśī haiṁ, usīprakār saṁkocavistārake kāraṇ 2anavasthit pramāṇavāle
jīvakesūkhe -gīle camaṛekī bhān̐tinij aṁśoṁkā alpabahutva nahīṁ hotā isaliye
asaṁkhyātapradeśīpanā hī hai . (yahān̐ yah praśna hotā hai ki amūrta aise jīvakā saṁkocavistār kaise
saṁbhav hai ? usakā samādhān kiyā jātā hai :) amūrtake saṁkocavistārakī siddhi to apane
anubhavase hī sādhya hai, kyoṁki (sabako svānubhavase spaṣṭa hai ki) jīv sthūl tathā kr̥ś
śarīrameṁ, tathā bālak aur kumārake śarīrameṁ vyāpta hotā hai
.
pudgal to dravyataḥ ekapradeśamātra honese yathokta (pūrvakathit) prakārase apradeśī hai

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 305 of 546
single page version

dvipradeśādyudbhavahetubhūtatathāvidhasnigdharūkṣaguṇapariṇāmaśaktisvabhāvātpradeśodbhavatvamasti . tataḥ
paryāyeṇānekapradeśatvasyāpi saṁbhavāt dvayādisaṁkhyeyāsaṁkhyeyānantapradeśatvamapi nyāyyaṁ
pudgalasya ..137..
ath kālāṇorapradeśatvameveti niyamayati
samao du appadeso padesamettassa davvajādassa .
vadivadado so vaṭṭadi padesamāgāsadavvassa ..138..
samayastvapradeśaḥ pradeśamātrasya dravyajātasya .
vyatipatataḥ sa vartate pradeśamākāśadravyasya ..138..
appadeso apradeśo dvitīyādipradeśarahito bhavati . sa ca kiṁ karoti . so vaṭṭadi sa pūrvoktakālāṇuḥ
paramāṇorgatipariṇateḥ sahakāritven vartate . kasya saṁbandhī yo‘sau paramāṇuḥ . padesamettassa davvajādassa
pradeśamātrapudgalajātirūpaparamāṇudravyasya . kiṁ kurvataḥ . vadivadado vyatipatato mandagatyā gacchataḥ . kaṁ
prati . padesaṁ kālāṇuvyāptamekapradeśam . kasya saṁbandhinam . āgāsadavvassa ākāśadravyasyeti . tathāhi
kālāṇurapradeśo bhavati . kasmāt . dravyeṇaikapradeśatvāt . athavā yathā snehaguṇen pudgalānāṁ
tathāpi do 1pradeśādike udbhavake hetubhūt tathāvidh (us prakārake) snigdha -rūkṣaguṇarūp
pariṇamit honekī śaktirūp svabhāvake kāraṇ usake pradeśoṁkā udbhav hai; isaliye paryāyase
anekapradeśīpanekā bhī saṁbhav honese pudgalako dvipradeśīpanese lekar saṁkhyāt, asaṁkhyāt aur
anantapradeśīpanā bhī nyāyayukta hai
..137..
ab, ‘kālāṇu apradeśī hī hai’ aisā niyam karate haiṁ (arthāt daraśāte haiṁ :)
anvayārtha :[samayaḥ tu ] kāl to [apradeśaḥ ] apradeśī hai, [pradeśamātrasya
dravyajātasya ] pradeśamātra pudgal -paramāṇu [ākāśadravyasya pradeśaṁ ] ākāś dravyake pradeśako
[vyatipatataḥ ] maṁd gatise ullaṁghan kar rahā ho tab [saḥ vartate ] vah vartatā hai arthāt
nimittabhūtatayā pariṇamit hotā hai
..138..
1. dvipradeśī ityādi skandhoṁkī utpattike kāraṇabhūt jo snigdha -rūkṣa guṇ haiṁ unarūp pariṇamit honekī śakti
pudgalakā svabhāv hai .
che kāḷ to apradeś; ekapradeś paramāṇu yadā
ākāśadravya taṇo pradeś atikrame, varte tadā. 138.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 306 of 546
single page version

apradeś ev samayo, dravyeṇ pradeśamātratvāt . na ca tasya pudgalasyev paryāyeṇāpya-
nekapradeśatvaṁ, yatastasya nirantaraṁ prastāravistr̥tapradeśamātrāsaṁkhyeyadravyatve‘pi parasparasaṁparkā-
saṁbhavādekaikamākāśapradeśamabhivyāpya tasthuṣaḥ pradeśamātrasya paramāṇostadabhivyāptamekamākāśapradeśaṁ
mandagatyā vyatipatat ev vr̥ttiḥ
..138..
ath kālapadārthasya dravyaparyāyau prajñāpayati
parasparabandho bhavati tathāvidhabandhābhāvātparyāyeṇāpi . ayamatrārthaḥyasmātpudgalaparamāṇorekapradeś-
gamanaparyantaṁ sahakāritvaṁ ka roti na cādhikaṁ tasmādev jñāyate so‘pyekapradeś iti ..138.. ath
pūrvoktakālapadārthasya paryāyasvarūpaṁ dravyasvarūpaṁ ca pratipādayativadivadado tasya pūrvasūtrodit-
1. prastār = vistār . (asaṁkhyāt kāladravya samasta lokākāśameṁ phai le hue haiṁ . unake paraspar antar nahīṁ
hai, kyoṁki pratyek ākāśapradeśameṁ ek -ek kāladravya rah rahā hai .)
2. pradeśamātra = ekapradeśī . (jab ekapradeśī aisā paramāṇu kisī ek ākāśapradeśako mandagatise
ullaṁghan kar rahā ho tabhī us ākāśapradeśameṁ rahanevāle kāladravyakī pariṇati usameṁ nimittabhūtarūpase
vartatī hai
.)
pra. 35
ṭīkā :kāl, dravyase pradeśamātra honese, apradeśī hī hai . aur use pudgalakī bhān̐ti
paryāyase bhī anekapradeśīpanā nahīṁ hai; kyoṁki paraspar antarake binā 1prastārarūp vistr̥t
pradeśamātra asaṁkhyāt kāladravya hone par bhī paraspar saṁparka na honese ek -ek ākāśapradeśako
vyāpta karake rahanevāle kāladravyakī vr̥tti tabhī hotī hai (arthāt kālāṇukī pariṇati tabhī
nimittabhūt hotī hai ) ki jab
2pradeśamātra paramāṇu us (kālāṇu) se vyāpta ek
ākāśapradeśako mandagatise ullaṁghan karatā ho .
bhāvārtha :lokākāśake asaṁkhyātapradeś haiṁ . ek -ek pradeśameṁ ek -ek kālāṇu
rahā huā hai . ve kālāṇu snigdha -rūkṣaguṇake abhāvake kāraṇ ratnoṁkī rāśikī bhān̐ti pr̥thak-
pr̥thak hī rahate haiṁ; pudgal -paramāṇuoṁkī bhān̐ti paraspar milate nahīṁ haiṁ .
jab pudgalaparamāṇu ākāśake ek pradeśako manda gatise ullaṁghan karatā hai (arthāt
ek pradeśase dūsare anantar -nikaṭatam pradeś par manda gatise jātā hai ) tab us (ullaṁghit
kiye jānevāle) pradeśameṁ rahanevālā kālāṇu usameṁ nimittabhūtarūpase rahatā hai
. isaprakār pratyek
kālāṇu pudgalaparamāṇuke ekapradeś takake gaman paryaṁt hī sahakārīrūpase rahatā hai, adhik nahīṁ;
isase spaṣṭa hotā hai ki kāladravya paryāyase bhī anekapradeśī nahīṁ hai
..138..
ab, kālapadārthake dravya aur paryāyako batalāte haiṁ :

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 307 of 546
single page version

vadivadado taṁ desaṁ tassam samao tado paro puvvo .
jo attho so kālo samao uppaṇṇapaddhaṁsī ..139..
vyatipatatastaṁ deśaṁ tatsamaḥ samayastataḥ paraḥ pūrvaḥ .
yo‘rthaḥ sa kālaḥ samay utpannapradhvaṁsī ..139..
yo hi yen pradeśamātreṇ kālapadārthenākāśasya pradeśo‘bhivyāptastaṁ pradeśaṁ manda-
gatyātikramataḥ paramāṇostatpradeśamātrātikramaṇaparimāṇen ten samo yaḥ kālapadārtha-
sūkṣmavr̥ttirūpasamayaḥ sa tasya kālapadārthasya paryāyastataḥ evaṁvidhātparyāyātpūrvottaravr̥ttivr̥ttatven-
pudgalaparamāṇorvyatipatato mandagatyā gacchataḥ . kaṁ karmatāpannam . taṁ desaṁ taṁ pūrvagāthoditaṁ
kālāṇuvyāptamākāśapradeśam . tassam ten kālāṇuvyāptaikapradeśapudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ
samānaḥ sadr̥śastatsamaḥ samao kālāṇudravyasya sūkṣmaparyāyabhūtaḥ samayo vyavahārakālo bhavatīti
paryāyavyākhyānaṁ gatam . tado paro puvvo tasmātpūrvoktasamayarūpakālaparyāyātparo bhāvikāle pūrvamatītakāle
ca jo attho yaḥ pūrvāparaparyāyeṣvanvayarūpeṇ dattapadārtho dravyaṁ so kālo sa kālaḥ kālapadārtho bhavatīti
dravyavyākhyānam . samao uppaṇṇapaddhaṁsī sa pūrvoktasamayaparyāyo yadyapi pūrvāparasamayasantānāpekṣayā
1. atikramaṇ = ullaṁghan karanā .2. parimāṇ = māp .
3. vr̥tti = vartanā so pariṇati hai (kāl padārtha vartamān samayase pūrvakī pariṇatirūp tathā usake bādakī
pariṇatirūpase pariṇamit hotā hai, isaliye usakā nityatva pragaṭ hai .)
te deśanā atikramaṇ sam che ‘samay’, tatpūrvāpare
je artha che te kāḷ che, utpannadhvaṁsī ‘samay’ che. 139.
anvayārtha :[taṁ deśaṁ vyatipatataḥ ] paramāṇu ek ākāśapradeśakā (mandagatise)
ullaṁghan karatā hai tab [tatsamaḥ ] usake barābar jo kāl (lagatā hai ) vah [samayaḥ ]
‘samay’ hai; [tatḥ pūrvaḥ paraḥ ] us (samay) se pūrva tathā paścāt aisā (nitya) [yaḥ
arthaḥ ]
jo padārtha hai [saḥ kālaḥ ] vah kāladravya hai; [samayaḥ utpannapradhvaṁsī ] ‘samay
utpannadhvaṁsī hai
..139..
ṭīkā :kisī pradeśamātra kālapadārthake dvārā ākāśakā jo pradeś vyāpta ho us
pradeśako jab paramāṇu manda gatise atikram (ullaṁghan) karatā hai tab us pradeśamātra
1atikramaṇake 2parimāṇake barābar jo kālapadārthakī sūkṣmavr̥ttirūp ‘samay’ hai vah, us kāl
padārthakī paryāy hai; aur aisī us paryāyase pūrvakī tathā bādakī 3vr̥ttirūpase pravartamān honese

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 308 of 546
single page version

vyaṁjitanityatve yo‘rthaḥ tattu dravyam . evamanutpannāvidhvasto dravyasamayaḥ, utpannapradhvaṁsī paryāy-
samayaḥ . anaṁśaḥ samayo‘yamākāśapradeśasyānaṁśatvānyathānupapatteḥ . na caikasamayen paramāṇorā-
lokāntagamane‘pi samayasya sāṁśatvaṁ, viśiṣṭagatipariṇāmādviśiṣṭāvagāhapariṇāmavat . tathā
hiyathā viśiṣṭāvagāhapariṇāmādekaparamāṇuparimāṇo‘nantaparamāṇuskandhaḥ paramāṇoranaṁśatvāt
punarapyanantāṁśatvaṁ na sādhayati, tathā viśiṣṭagatipariṇāmādekakālāṇuvyāptaikākāśapradeśāti-
saṁkhyeyāsaṁkhyeyānantasamayo bhavati, tathāpi vartamānasamayaṁ pratyutpannapradhvaṁsī . yastu pūrvoktadravyakālaḥ sa
trikālasthāyitven nitya iti . evaṁ kālasya paryāyasvarūpaṁ dravyasvarūpaṁ ca jñātavyam .. athavānen
gāthādvayen samayarūpavyavahārakālavyākhyānaṁ kriyate . niścayakālavyākhyānaṁ tu ‘uppādo paddhaṁso’ ityādi
gāthātrayeṇāgre karoti . tadyathāsamao paramārthakālasya paryāyabhūtasamayaḥ . avappadeso apagatapradeśo
dvitīyādipradeśarahito niraṁś ityarthaḥ . kathaṁ niraṁś iti cet . padesamettassa daviyajādassa
pradeśamātrapudgaladravyasya saṁbandhī yo‘sau paramāṇuḥ vadivādādo vaṭṭadi vyatipātāt mandagati-
gamanātsakāśātsa paramāṇustāvadgamanarūpeṇ vartate . kaṁ prati . padesamāgāsadaviyassa vivakṣitai-
kākāśapradeśaṁ prati . iti prathamagāthāvyākhyānam . vadivadado taṁ desaṁ sa paramāṇustamākāśapradeśaṁ yadā
vyatipatito‘tikrānto bhavati tassam samao ten pudgalaparamāṇumandagatigamanen samaḥ samānaḥ samayo
bhavatīti niraṁśatvamiti vartamānasamayo vyākhyātaḥ . idānīṁ pūrvāparasamayau kathayatitado paro puvvo
tasmātpūrvoktavartamānasamayātparo bhāvī ko‘pi samayo bhaviṣyati pūrvamapi ko‘pi gataḥ attho jo evaṁ
yaḥ samayatrayarūporthaḥ so kālo so‘tītānāgatavartamānarūpeṇ trividhavyavahārakālo bhaṇyate . samao
uppaṇṇapaddhaṁsī teṣu triṣu madhye yo‘sau vartamānaḥ sa utpannapradhvaṁsī atītānāgatau tu saṁkhyeyāsaṁkhye-
jisakā nityatva pragaṭ hotā hai aisā padārtha vah dravya hai . isaprakār dravyasamay (kāladravya)
anutpanna -avinaṣṭa hai aur paryāyasamay utpannadhvaṁsī hai (arthāt ‘samay’ paryāy utpatti-
vināśavālī hai
.) yah ‘samay’ niraṁś hai, kyoṁki yadi aisā na ho to ākāśake pradeśakā
niraṁśatva na bane .
aur ek samayameṁ paramāṇu lokake anta tak jātā hai phi ra bhī ‘samay’ ke aṁś nahīṁ
hote; kyoṁki jaise (paramāṇuke ) viśiṣṭa (khās prakārakā) avagāhapariṇām hotā hai usīprakār
(paramāṇuke) viśiṣṭa gatipariṇām hotā hai
. ise samajhāte haiṁ :jaise viśiṣṭa avagāhapariṇāmake
kāraṇ ek paramāṇuke parimāṇake barābar ananta paramāṇuoṁkā skaṁdh banatā hai tathāpi vah skaṁdh
paramāṇuke ananta aṁśoṁko siddha nahīṁ karatā, kyoṁki paramāṇu niraṁś hai; usīprakār jaise ek
kālāṇuse vyāpta ek ākāśapradeśake atikramaṇake māpake barābar ek ‘samay’ meṁ paramāṇu
viśiṣṭa gatipariṇāmake kāraṇ lokake ek chorase dūsare chor tak jātā hai tab (us paramāṇuke

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 309 of 546
single page version

kramaṇaparimāṇāvacchinnenaikasamayenaikasmāllokāntād dvitīyaṁ lokāntamākrāmataḥ paramāṇor-
saṁkhyeyāḥ kālāṇavaḥ samayasyānaṁśatvādasaṁkhyeyāṁśatvaṁ na sādhayanti
..139..
yānantasamayāvityarthaḥ . evamuktalakṣaṇe kāle vidyamāne‘pi paramātmatattvamalabhamāno‘tītānantakāle
saṁsārasāgare bhramito‘yaṁ jīvo yatastataḥ kāraṇāttadev nijaparamātmatattvaṁ sarvaprakāropādeyarūpeṇ
śraddheyaṁ, svasaṁvedanajñānarūpeṇ jñātavyamāhārabhayamaithunaparigrahasaṁjñāsvarūpaprabhr̥tisamastarāgādivibhāvatyāgen

dhyeyamiti tātparyam
..139.. evaṁ kālavyākhyānamukhyatven ṣaṣṭhasthale gāthādvayaṁ gatam . ath pūrvaṁ
dvārā ullaṁghit honevāle) asaṁkhya kālāṇu ‘samay’ ke asaṁkhya aṁśoṁko siddha nahīṁ karate,
kyoṁki ‘samay’ niraṁś hai
.
bhāvārtha :paramāṇuko ek ākāśapradeśase dūsare anaṁtar (antararahit) ākāśapradeś
par manda gatise jānemeṁ jitanā kāl lagatā hai use ‘samay’ kahate haiṁ . vah samay kāladravyakī
sūkṣmātisūkṣma paryāy hai . kāladravya nitya hai; ‘samay’ utpanna hotā hai aur naṣṭa hotā hai . jaise
ākāśapradeś ākāś dravyakā choṭese choṭā aṁś hai, usake bhāg nahīṁ hote, usīprakār ‘samay’
kāladravyakī choṭīse choṭī niraṁś paryāy hai, usake bhāg nahīṁ hote
. yadi ‘samay’ ke bhāg hoṁ
to paramāṇuke dvārā ek ‘samay’ meṁ ullaṁghan kiye jānevāle ākāśapradeśake bhī utane hī bhāg
hone cāhiye; kintu ākāśapradeś to niraṁś hai; isaliye ‘samay’ bhī niraṁś hī hai
.
yahān̐ praśna hotā hai ki ‘‘jab pudgal -paramāṇu śīghra gatike dvārā ek ‘samay’ meṁ
lokake ek chorase dūsare chor tak pahun̐c jātā hai tab vah caudah rājū tak ākāśapradeśoṁmeṁ
śreṇibaddha jitane kālāṇu haiṁ un sabako sparśa karatā hai; isaliye asaṁkhya kālāṇuoṁko sparśa
karanese ‘samay’ke asaṁkhya aṁś honā cāhiye’’ isakā samādhān yah hai :
jaise ananta paramāṇuoṁkā koī skaṁdh ākāśake ek pradeśameṁ samākar parimāṇameṁ
(kadameṁ) ek paramāṇu jitanā hī hotā hai, so vah paramāṇuoṁke viśeṣ (khās) prakārake
avagāhapariṇāmake kāraṇ hī hai; (paramāṇuoṁmeṁ aisī hī koī viśiṣṭa prakārakī
1avagāhapariṇāmakī śakti hai, jisake kāraṇ aisā hotā hai,) isase kahīṁ paramāṇuke ananta aṁś
nahīṁ hote; isīprakār koī paramāṇu ek samayameṁ asaṁkhya kālāṇuoṁko ullaṁghan karake lokake
ek chorase dūsare chor tak pahun̐c jātā hai, so vah paramāṇuke viśeṣ prakārake gatipariṇāmake
kāraṇ hī hai; (paramāṇumeṁ aisī hī koī viśiṣṭa prakārakī gatipariṇāmakī śakti hai, jisake
kāraṇ aisā hotā hai;) isase kahīṁ ‘samay’ke asaṁkhya aṁś nahīṁ hote
..139..
1. ākāśameṁ avagāhahetutvake kāraṇ aisī śakti hai ki usakā ek pradeś bhī ananta paramāṇuoṁko avakāś
denemeṁ samartha hai .

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 310 of 546
single page version

athākāśasya pradeśalakṣaṇaṁ sūtrayati
āgāsamaṇuṇiviṭṭhaṁ āgāsapadesasaṇṇayā bhaṇidaṁ .
savvesiṁ ca aṇūṇaṁ sakkadi taṁ dedumavagāsaṁ ..140..
ākāśamaṇuniviṣṭamākāśapradeśasaṁjñayā bhaṇitam .
sarveṣāṁ cāṇūnāṁ śaknoti taddātumavakāśam ..140..
ākāśasyaikāṇuvyāpyoṁ‘śaḥ kilākāśapradeśaḥ, sa khalveko‘pi śeṣapaṁcadravyapradeśānāṁ
paramasaukṣmyapariṇatānantaparamāṇuskandhānāṁ cāvakāśadānasamarthaḥ . asti cāvibhāgaikadravyatve‘pyaṁś-
kalpanamākāśasya, sarveṣāmaṇūnāmavakāśadānasyānyathānupapatteḥ . yadi punarākāśasyāṁśā na
syuriti matistadāṅgulīyugalaṁ nabhasi prasārya nirūpyatāṁ kimekaṁ kṣetraṁ kimanekam . ekaṁ
yatsūcitaṁ pradeśasvarūpaṁ tadidānīṁ vivr̥ṇotiāgāsamaṇuṇiviṭṭhaṁ ākāśaṁ aṇuniviṣṭaṁ pudgal-
paramāṇuvyāptam . āgāsapadesasaṇṇayā bhaṇidaṁ ākāśapradeśasaṁjñayā bhaṇitaṁ kathitam . savvesiṁ ca aṇūṇaṁ
ab, ākāśake pradeśakā lakṣaṇ sūtra dvārā kahate haiṁ :
anvayārtha :[aṇuniviṣṭaṁ ākāśaṁ ] ek paramāṇu jitane ākāśameṁ rahatā hai utane
ākāśako [ākāśapradeśasaṁjñayā ] ‘ākāśapradeś’ aise nāmase [bhaṇitam ] kahā gayā hai .
[ca ] aur [tat ] vah [sarveṣāṁ aṇūnāṁ ] samasta paramāṇuoṁko [avakāśaṁ dātuṁ śaknoti ]
avakāś deneko samartha hai
..140..
ṭīkā :ākāśakā ek paramāṇuse vyāpya aṁś vah ākāśapradeś hai; aur vah ek
(ākāśapradeś) bhī śeṣ pān̐c dravyoṁke pradeśoṁko tathā param sūkṣmatārūpase pariṇamit ananta
paramāṇuoṁke skaṁdhoṁko avakāś denemeṁ samartha hai
. ākāś avibhāg (akhaṁḍ) ek dravya hai,
phi ra bhī usameṁ (pradeśarūp) aṁśakalpanā ho sakatī hai, kyoṁki yadi aisā na ho to sarva
paramāṇuoṁko avakāś denā nahīṁ ban sakegā
.
aisā hone par bhī yadi ‘ākāśake aṁś nahīṁ hote’ (arthāt aṁśakalpanā nahīṁ kī jātī),
aisī (kisīkī) mānyatā ho, to ākāśameṁ do aṁguliyān̐ phai lākar batāiye ki ‘do aṁguliyoṁkā
ākāś je aṇuvyāpya, ‘ābhapradeś’ saṁjñā tehane;
te ek sau paramāṇune avakāśadānasamartha che. 140.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 311 of 546
single page version

cetkimabhinnāṁśāvibhāgaikadravyatven kiṁ vā bhinnāṁśāvibhāgaikadravyatven . abhinnāṁśā-
vibhāgaikadravyatven cet yenāṁśenaikasyā aṁguleḥ kṣetraṁ tenāṁśenetarasyā ityanyatarāṁśābhāvaḥ . evaṁ
dvayādyaṁśānāmabhāvādākāśasya paramāṇoriv pradeśamātratvam . bhinnāṁśāvibhāgaikadravyatven cet
avibhāgaikadravyasyāṁśakalpanamāyātam . anekaṁ cet kiṁ savibhāgānekadravyatven kiṁ vā‘vibhāgai-
kadravyatven . savibhāgānekadravyatven cet ekadravyasyākāśasyānantadravyatvaṁ, avibhāgaikadravyatven
cet avibhāgaikadravyasyāṁśakalpanamāyātam ..140..
sarveṣāmaṇūnāṁ cakārātsūkṣmaskandhānāṁ ca sakkadi taṁ dedumavagāsaṁ śaknoti sa ākāśapradeśo dātum-
vakāśam . tasyākāśapradeśasya yadītthaṁbhūtamavakāśadānasāmarthyaṁ na bhavati tadānantānanto jīvarāśista-
smādapyanantaguṇapudgalarāśiścāsaṁkhyeyapradeśaloke kathamavakāśaṁ labhate . tacca vistareṇ pūrvaṁ bhaṇitamev .
ath matamakhaṇḍākāśadravyasya pradeśavibhāgaḥ kathaṁ ghaṭate . parihāramāhcidānandaikasvabhāvanijātma-
tattvaparamaikāgrayalakṣaṇasamādhisaṁjātanirvikārāhlādaikarūpasukhasudhārasāsvādatr̥ptamuniyugalasyāvasthitakṣetraṁ
kimekamanekaṁ vā
. yadyekaṁ tarhi dvayorapyekatvaṁ prāpnoti . na ca tathā . bhinnaṁ cettadā akhaṇḍasyā-
pyākāśadravyasya pradeśavibhāgo na virudhyat ityarthaḥ ..140.. ath tiryakpracayordhvapracayau
ek kṣetra hai yā anek ?’ yadi ek hai to (praśna hotā hai ki :), (1) ākāś abhinna
aṁśovālā avibhāg ek dravya hai, isaliye do aṁguliyoṁkā ek kṣetra hai yā (2) bhinna
aṁśoṁvālā avibhāg ek dravya hai, isaliye ? (1) yadi ‘ākāś abhinna aṁśavālā avibhāg
ek dravya hai isaliye do aṁguliyoṁkā ek kṣetra hai’ aisā kahā jāy to, jo aṁś ek aṁgulikā
kṣetra hai vahī aṁś dūsarī aṁgulikā bhī kṣetra hai, isaliye domeṁse ek aṁśakā abhāv ho gayā
.
is prakār do ityādi (ekase adhik) aṁśoṁkā abhāv honese ākāś paramāṇukī bhān̐ti
pradeśamātra siddha huā ! (isaliye yah to ghaṭit nahīṁ hotā); (2) yadi yah kahā jāy ki
‘ākāś bhinna aṁśoṁvālā avibhāg ek dravya hai’ (isaliye do aṁguliyoṁkā ek kṣetra hai) to
(yah yogya hī hai, kyoṁki) avibhāg ek dravyameṁ aṁś
kalpanā phalit huī .
yadi aisā kahā jāy ki (do aṁguliyoṁke) ‘anek kṣetra haiṁ ’ (arthāt ekase adhik
kṣetra haiṁ, ek nahīṁ) to (praśna hotā hai ki), (1) ‘ākāś savibhāg (khaṁḍakhaṁḍarūp) anek
dravya hai isaliye do aṁguliyoṁke anek kṣetra haiṁ yā (2) ‘ākāś avibhāg ek dravya’ honepar
bhī do aṁguliyoṁke anek (ek se adhik) kṣetra haiṁ ? (1) ‘ākāś savibhāg anek dravya
honese do aṁgaliyoṁke anek kṣetra haiṁ’ aisā mānā jāy to, ākāś jo ki ek dravya hai use
anantadravyatva ājāyagā’; (isaliye yah to ghaṭit nahīṁ hotā) (2) ‘ākāś avibhāg ek
dravya honese do aṁguliyoṁkā anek kṣetra hai’ aisā mānā jāy to (yah yogya hī hai kyoṁki)
avibhāg ek dravyameṁ aṁśakalpanā phalit huī
..140..

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 312 of 546
single page version

ath tiryagūrdhvapracayāvāvedayati
ekko va duge bahugā saṁkhātīdā tado aṇaṁtā ya .
davvāṇaṁ ca padesā saṁti hi samay tti kālassa ..141..
eko vā dvau bahavaḥ saṁkhyātītāstato‘nantāśca .
dravyāṇāṁ ca pradeśāḥ santi hi samayā iti kālasya ..141..
pradeśapracayo hi tiryakpracayaḥ samayaviśiṣṭavr̥ttipracayastadūrdhvapracayaḥ . tatrākāśasyā-
vasthitānantapradeśatvāddharmādharmayoravasthitāsaṁkhyeyapradeśatvājjīvasyānavasthitāsaṁkhyeyapradeśatvātpudgalasya
nirūpayatiekko va duge bahugā saṁkhātīdā tado aṇaṁtā ya eko vā dvau bahavaḥ saṁkhyātītāstato‘nantāśca .
davvāṇaṁ ca padesā saṁti hi kāladravyaṁ vihāy pañcadravyāṇāṁ saṁbandhin ete pradeśā yathāsaṁbhavaṁ santi hi
sphu ṭam . samay tti kālassa kālasya punaḥ pūrvoktasaṁkhyopetāḥ samayāḥ santīti . tadyathāekākāraparam-
samarasībhāvapariṇataparamānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tabharitāvasthānāṁ kevalajñānādivyaktirūpānantaguṇādhārabhūtānāṁ
lokākāśapramitaśuddhāsaṁkhyeyapradeśānāṁ muktātmapadārthe yo‘sau pracayaḥ samūhaḥ samudāyo rāśiḥ sa
. kiṁ
kiṁ bhaṇyate . tiryakpracay iti tiryaksāmānyamiti vistārasāmānyamiti akramānekānta iti ca
ab, 1tiryakpracay tathā 2ū rdhvapracay batalāte haiṁ :
anvayārtha :[dravyāṇāṁ ca ] dravyoṁke [ekaḥ ] ek, [dvau ] do, [bahavaḥ ] bahutase,
[saṁkhyātītāḥ ] asaṁkhya, [vā ] athavā [tataḥ anantāḥ ca ] ananta [pradeśāḥ ] pradeś [santi
hi ]
haiṁ
. [kālasya ] kālase [samayāḥ iti ] ‘samay’ haiṁ ..141..
ṭīkā :pradeśoṁkā pracay (samūh) tiryakpracay aur samayaviśiṣṭa 3vr̥ttiyoṁkā samūh
vah ū rdhvapracay hai .
vahān̐ ākāś avasthit (-niścal, sthir) ananta pradeśī honese dharma tathā adharma
avasthit asaṁkhya pradeśī honese jīv anavasthit (asthir) asaṁkhyapradeśī hai aur pudgal
1. tiryak = tirachā; āḍā; kṣetra - apekṣit (pradeśoṁkā phai lāv) .
2. ū rdhva = ūn̐cā; kāl - apekṣit .
3. vr̥tti = vartanā; pariṇati; paryāy; utpād -vyay -dhrauvya; astitva .
varte pradeśo dravyane, je ek athavā be ane
bahu vā asaṁkhya, anaṁt che; vaḷī hoy samayo kāḷane. 141
.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 313 of 546
single page version

dravyeṇānekapradeśatvaśaktiyuktaikapradeśatvātparyāyeṇ dvibahupradeśatvāccāsti tiryakpracayaḥ. na punaḥ
kālasya, śaktyā vyaktyā caikapradeśatvāt . ūrdhvapracayastu trikoṭisparśitven sāṁśatvād dravyavr̥tteḥ
sarvadravyāṇāmanivārit ev . ayaṁ tu viśeṣaḥsamayaviśiṣṭavr̥ttipracayaḥ śeṣadravyāṇāmūrdhvapracayaḥ,
samayapracay ev kālasyordhvapracayaḥ . śeṣadravyāṇāṁ vr̥tterhi samayādarthāntarabhūtatvādasti samay-
viśiṣṭatvam . kālavr̥ttestu svataḥ samayabhūtatvāttannāsti ..141..
ath kālapadārthordhvapracayaniranvayatvamupahanti
bhaṇyate . sa ca pradeśapracayalakṣaṇastiryakpracayo yathā muktātmadravye bhaṇitastathā kālaṁ vihāy svakīy-
svakīyapradeśasaṁkhyānusāreṇ śeṣadravyāṇāṁ sa bhavatīti tiryakpracayo vyākhyātaḥ . pratisamayavartināṁ
pūrvottaraparyāyāṇāṁ muktāphalamālāvatsantān ūrddhvapracay ityūrdhvasāmānyamityāyatasāmānyamiti
kramānekānta iti ca bhaṇyate
. sa ca sarvadravyāṇāṁ bhavati . kiṁtu pañcadravyāṇāṁ saṁbandhī
pūrvāparaparyāyasantānarūpo yo‘sāvūrdhvatāpracayastasya svakīyasvakīyadravyamupādānakāraṇam . kālastu
pratisamayaṁ sahakārikāraṇaṁ bhavati . yastu kālasya samayasantānarūp ūrdhvatāpracayastasya kāl
evopādānakāraṇaṁ sahakārikāraṇaṁ ca . kasmāt . kālasya bhinnasamayābhāvātparyāyā ev samayā
dravyase anek pradeśīpanekī śaktise yukta ekapradeśavālā hai tathā paryāyase do athavā bahut
(-saṁkhyāt, asaṁkhyāt aur ananta) pradeśavālā hai, isaliye unake tiryakpracay hai; parantu
kālake (tiryakpracay) nahīṁ hai, kyoṁki vah śakti tathā vyakti (kī apekṣā) se ek
pradeśavālā hai
.
ū rdhvapracay to sarva dravyoṁke anivārya hī hai, kyoṁki dravyakī vr̥tti tīn koṭiyoṁko
(-bhūt, vartamān, aur bhaviṣya aise tīnoṁ kāloṁko) sparśa karatī hai, isaliye aṁśoṁse yukta
hai
. parantu itanā antar hai ki 1samayaviśiṣṭa vr̥ttiyoṁkā pracay vah (kālako choṛakar)
śeṣ dravyoṁkā ū rdhvapracay hai, aur samayoṁkā pracay vahī kāladravyakā ū rdhvapracay hai;
kyoṁki śeṣ dravyoṁkī vr̥tti samayase arthāntarabhūt (-anya) honese vah (vr̥tti) samay
viśiṣṭa hai, aur kāladravyakī vr̥tti to svataḥ samayabhūt hai, isaliye vah samayaviśiṣṭa nahīṁ
hai
..141..
ab, kālapadārthakā ū rdhvapracay 2niranvay hai, is bātakā khaṁḍan karate haiṁ :
1.* samayaviśiṣṭa = samayase viśiṣṭa; samayake nimittabhūt honese vyavahārase jisameṁ samayakī apekṣā
hotī hai .
2. niranvay = anvay rahit, ek pravāharūp na honevālā, khaṁḍit; ekarūpatā -sadr̥śatāse rahit .

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 314 of 546
single page version

uppādo paddhaṁso vijjadi jadi jassa egasamayamhi .
samayassa so vi samao sabhāvasamavaṭṭhido havadi ..142..
utpādaḥ pradhvaṁso vidyate yadi yasyaikasamaye .
samayasya so‘pi samayaḥ svabhāvasamavasthito bhavati ..142..
samayo hi samayapadārthasya vr̥ttyaṁśaḥ . tasmin kasyāpyavaśyamutpādapradhvaṁsau saṁbhavataḥ,
paramāṇorvyatipātotpadyamānatven kāraṇapūrvatvāt . tau yadi vr̥ttyaṁśasyaiv, kiṁ yaugapadyen kiṁ
bhavantītyabhiprāyaḥ ..141.. evaṁ saptamasthale svatantragāthādvayaṁ gatam . ath samayasantānarūpasyordhva-
pracayasyānvayirūpeṇādhārabhūtaṁ kāladravyaṁ vyavasthāpayatiuppādo paddhaṁso vijjadi jadi utpādaḥ pradhvaṁso
vidyate yadi cet . kasya . jassa yasya kālāṇoḥ . kva . egasamayamhi ekasamaye vartamānasamaye . samayassa
samayotpādakatvātsamayaḥ kālāṇustasya . so vi samao so‘pi kālāṇuḥ sabhāvasamavaṭṭhido havadi
svabhāvasamavasthito bhavati . pūrvoktamutpādapradhvaṁsadvayaṁ tadādhārabhūtaṁ kālāṇudravyarūpaṁ dhrauvyamiti
pra. 36
anvayārtha :[yadi yasya samayasya ] yadi kālakā [ek samaye ] ek
samayameṁ [utpādaḥ pradhvaṁsaḥ ] utpād aur vināś [vidyate ] pāyā jātā hai, [saḥ api
samayaḥ ]
to vah bhī kāl [svabhāvasamavasthitaḥ ] svabhāvameṁ avasthit arthāt dhruv
[bhavati ] (siddha) hai
.
ṭīkā :samay kālapadārthakā 1vr̥ttyaṁś hai; usameṁ (-us vr̥ttyaṁśameṁ) kisīke bhī
avaśya utpād tathā vināś saṁbhavit haiṁ; kyoṁki paramāṇuke atikramaṇake dvārā (samayarūpī
vr̥ttyaṁś) utpanna hotā hai, isaliye vah kāraṇapūrvak hai
. (paramāṇuke dvārā ek ākāśapradeśakā
maṁdagatise ullaṁghan karanā vah kāraṇ hai aur samayarūpī vr̥ttyaṁś us kāraṇakā kārya hai, isaliye
usameṁ kisī padārthake utpād tathā vināś hote honā cāhiye
.) ..142..
(‘kisī padārthake utpādvināś honekī kyā āvaśyakatā hai ? usake sthān par us
vr̥ttyaṁśako hī utpādvināś hote mān leṁ to kyā āpatti hai ?’ is tarkakā samādhān karate
haiṁ)
yadi utpād aur vināś vr̥ttyaṁśake hī māne jāyeṁ to, (praśna hotā hai ki) (1) ve
1. vr̥ttyaṁś = vr̥ttikā aṁś; sūkṣmātisūkṣma pariṇati arthāt paryāy .
ek ja samayamāṁ dhvaṁs ne utpādano sadbhāv che
jo kāḷane, to kāḷ teh svabhāv
samavasthit che. 142.

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 315 of 546
single page version

krameṇ . yaugapadyen cet, nāsti yaugapadyaṁ, samamekasya viruddhadharmayoranavatārāt . krameṇ cet,
nāsti kramaḥ, vr̥ttyaṁśasya sūkṣmatven vibhāgābhāvāt . tato vr̥ttimān ko‘pyavaśyamanusartavyaḥ .
sa ca samayapadārtha ev . tasya khalvekasminnapi vr̥ttyaṁśe samutpādapradhvaṁsau saṁbhavataḥ . yo hi yasya
vr̥ttimato yasmin vr̥ttyaṁśe tadvr̥tyaṁśaviśiṣṭatvenotpādaḥ, sa ev tasyaiv vr̥ttimatastasminnev vr̥ttyaṁśe
pūrvavr̥ttyaṁśaviśiṣṭatven pradhvaṁsaḥ
. yadyevamutpādavyayāvekasminnapi vr̥ttyaṁśe saṁbhavataḥ samayapadārthasya
kathaṁ nām niranvayatvaṁ, yataḥ pūrvottaravr̥ttyaṁśaviśiṣṭatvābhyāṁ yugapadupāttapradhvaṁsotpādasyāpi
svabhāvenāpradhvastānutpannatvādavasthitatvamev na bhavet
. evamekasmin vr̥ttyaṁśe samayapadārtha-
trayātmakaḥ svabhāvaḥ sattāstitvamiti yāvat . tatra samyagavasthitaḥ svabhāvasamavasthito bhavati . tathāhitathāhi
yathāṅgulidravye yasminnev vartamānakṣaṇe vakraparyāyasyotpādastasminnev kṣaṇe tasyaivāṅgulidravyasya
pūrvarjuparyāyeṇ pradhvaṁsastadādhārabhūtāṅgulidravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ
. athavā svasvabhāvarūp-
sukhenotpādastasminnev kṣaṇe tasyaivātmadravyasya pūrvānubhūtākulatvaduḥkharūpeṇ pradhvaṁsastadubhayādhārabhūt-
paramātmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ
. athavā mokṣaparyāyarūpeṇotpādastasminnev kṣaṇe ratnatrayātmak-
niścayamokṣamārgaparyāyarūpeṇ pradhvaṁsastadubhayādhāraparamātmadravyatven dhrauvyamiti dravyasiddhiḥ . tathā
vartamānasamayarūpaparyāyeṇotpādastasminnev kṣaṇe tasyaiv kālāṇudravyasya pūrvasamayarūpaparyāyeṇ pradhvaṁsasta-
(utpād tathā vināś) yugapad haiṁ yā (2) kramaśaḥ ? (1) yadi ‘yugapat’ kahā jāy to
yugapatpanā ghaṭit nahīṁ hotā, kyoṁki ek hī samay ekake do virodhī dharma nahīṁ hote
. (ek
hī samay ek vr̥ttyaṁśake prakāś aur andhakārakī bhān̐ti utpād aur vināś do viruddha dharma
nahīṁ hote
.) (2) yadi ‘kramaśaḥ hai’ aisā kahā jāy to, kram nahīṁ banatā, (arthāt kram bhī
ghaṭatā nahīṁ) kyoṁki vr̥ttyaṁśake sūkṣma honese usameṁ vibhāgakā abhāv hai . isaliye (samayarūpī
vr̥ttyaṁśake utpād tathā vināś honā aśakya honese) koī 1vr̥ttimān avaśya ḍhūn̐rḥanā cāhiye .
aur vah (vr̥ttimān) kāl padārtha hī hai . usako (-us kālapadārthako) vāstavameṁ ek
vr̥ttyaṁśameṁ bhī utpād aur vināś saṁbhav hai; kyoṁki jis vr̥ttimānke jis vr̥ttyaṁśameṁ us
vr̥ttyaṁśakī apekṣāse jo utpād hai, vahī (utpād) usī vr̥ttimānke usī vr̥ttyaṁśameṁ pūrva vr̥ttyaṁśakī
apekṣāse vināś hai
. (arthāt kālapadārthako jis vartamān paryāyakī apekṣāse utpād hai, vahī
pūrva paryāyakī apekṣāse vināś hai .)
yadi isaprakār utpād aur vināś ek vr̥ttyaṁśameṁ bhī saṁbhavit hai, to kālapadārtha
niranvay kaise ho sakatā hai, ki jisase pūrva aur paścāt vr̥ttyaṁśakī apekṣāse yugapat vināś
aur utpādako prāpta hotā huā bhī svabhāvase avinaṣṭa aur anutpanna honese vah (kāl padārtha)
1. vr̥ttimān = vr̥ttivālā; vr̥ttiko dhāraṇ karanevālā padārtha .

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 316 of 546
single page version

syotpādavyayadhrauvyavattvaṁ siddham ..142..
ath sarvavr̥ttyaṁśeṣu samayapadārthasyotpādavyayadhrauvyavattvaṁ sādhayati
egamhi saṁti samaye saṁbhavaṭhidiṇāsasaṇṇidā aṭṭhā .
samayassa savvakālaṁ es hi kālāṇusabbhāvo ..143..
ekasmin santi samaye saṁbhavasthitināśasaṁjñitā arthāḥ .
samayasya sarvakālaṁ eṣ hi kālāṇusadbhāvaḥ ..143..
asti hi samasteṣvapi vr̥ttyaṁśeṣu samayapadārthasyotpādavyayadhrauvyatvamekasmin vr̥ttyaṁśe tasya
darśanāt . upapattimaccaitat, viśeṣāstitvasya sāmānyāstitvamantareṇānupapatteḥ . ayamev ca
dubhayādhārabhūtāṅgulidravyasthānīyen kālāṇudravyarūpeṇ dhrauvyamiti kāladravyasiddhirityarthaḥ ..142..
ath pūrvoktaprakāreṇ yathā vartamānasamaye kāladravyasyotpādavyayadhrauvyatvaṁ sthāpitaṁ tathā sarvasamayeṣva-
stīti niścinoti
egamhi saṁti samaye saṁbhavaṭhidiṇāsasaṇṇidā aṭṭhā ekasminsamaye santi vidyante . ke .
avasthit na ho ? (kāl padārthake ek vr̥ttyaṁśameṁ bhī utpād aur vināś yugapat hote haiṁ,
isaliye vah niranvay arthāt khaṁḍit nahīṁ hai, isaliye svabhāvataḥ avaśya dhruv hai
.)
isaprakār ek vr̥ttyaṁśameṁ kālapadārtha utpādvyaydhrauvyavālā hai, aisā siddha
huā ..142..
ab, (jaise ek vr̥ttyaṁśameṁ kālapadārtha utpādvyaydhrauvyavālā siddha kiyā hai
usīprakār) sarva vr̥ttyaṁśoṁmeṁ kālapadārtha utpādvyaydhrauvyavālā hai aisā siddha karate haiṁ :
anvayārtha :[ekasmin samaye ] ekek samayameṁ [saṁbhavasthitināśasaṁjñitāḥ
arthāḥ ] utpād, dhrauvya aur vyay nāmak artha [samayasya ] kālake [sarvakālaṁ ] sadā [saṁti ]
hote haiṁ
. [eṣaḥ hi ] yahī [kālāṇusadbhāvaḥ ] kālāṇukā sadbhāv hai; (yahī kālāṇuke
astitvakī siddhi hai .).143..
ṭīkā :kālapadārthake sabhī vr̥ttyaṁśomeṁ utpādvyaydhrauvya hote haiṁ, kyoṁki
(142vīṁ gāthāmeṁ jaisā siddha huā hai tadanusār) ek vr̥ttyaṁśameṁ ve (utpādvyaydhrauvya) dekhe
jāte haiṁ . aur yah yogya hī hai, kyoṁki viśeṣ astitva sāmānya astitvake binā nahīṁ ho
pratyek samaye janmadhrauvyavināś artho kāḷane
varte saravadā; ā ja bas kāḷāṇuno sadbhāv che. 143.

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 317 of 546
single page version

samayapadārthasya siddhayati sadbhāvaḥ . yadi viśeṣasāmānyāstitve siddhayatastadā ta astitva-
mantareṇ na siddhayataḥ kathaṁcidapi ..143..
ath kālapadārthasyāstitvānyathānupapattyā pradeśamātratvaṁ sādhayati
jassa ṇa saṁti padesā padesamettaṁ va taccado ṇāduṁ .
suṇṇaṁ jāṇ tamatthaṁ atthaṁtarabhūdamatthīdo ..144..
yasya na santi pradeśāḥ pradeśamātraṁ vā tattvato jñātum .
śūnyaṁ jānīhi tamarthamarthāntarabhūtamastitvāt ..144..
saṁbhavasthitināśasaṁjñitā arthāḥ dharmāḥ svabhāvā iti yāvat . kasya saṁbandhinaḥ . samayassa
samayarūpaparyāyasyotpādakatvāt samayaḥ kālāṇustasya . savvakālaṁ yadyekasmin vartamānasamaye sarvadā
tathaiv . es hi kālāṇusabbhāvo eṣaḥ pratyakṣībhūto hi sphu ṭamutpādavyayadhrauvyātmakakālāṇusadbhāv iti .
tadyathāyathā pūrvamekasamayotpādapradhvaṁsādhāreṇāṅgulidravyādidr̥ṣṭānten vartamānasamaye kāladravyasyo-
tpādavyayadhrauvyatvaṁ sthāpitaṁ tathā sarvasamayeṣu jñātavyamiti . atra yadyapyatītānantakāle durlabhāyāḥ
sarvaprakāropādeyabhūtāyāḥ siddhagateḥ kālalabdhirūpeṇ bahiraṅgasahakārī bhavati kālastathāpi niścayanayen
nijaśuddhātmatattvasamyakśraddhānajñānānuṣṭhānasamastaparadravyecchānirodhalakṣaṇatapaścaraṇarūpā yā tu niścayacatu-

rvidhārādhanā saiv tatropādānakāraṇaṁ, na ca kālasten kāraṇen sa hey iti bhāvārthaḥ
..143..
sakatā . yahī kālapadārthake sadbhāvakī (astitvakī) siddhi hai; (kyoṁki) yadi viśeṣ
astitva aur sāmānya astitva siddha hote haiṁ to ve astitvake binā kisī bhī prakārase siddha
nahīṁ hote
..143..
ab, kālapadārthake astitvakī anyathā anupapatti honese (arthāt kāl padārthakā
astitva anya kisī prakār nahīṁ ban sakaneke kāraṇ) usakā pradeśamātrapanā siddha karate haiṁ :
anvayārtha :[yasya ] jis padārthake [pradeśāḥ ] pradeś [pradeśamātraṁ vā ] athavā
ekapradeś bhī [tattvataḥ ] paramārthataḥ [jñātum na saṁti ] jñāt nahīṁ hote, [tam artham ] us
padārthako [śūnyaṁ jānīhi ] śūnya jāno
[astitvāt arthāntarabhūtam ] jo ki astitvase
arthāntarabhūt (-anya) hai ..144..
je arthane na bahu pradeś, na ek vā paramārthathī,
te artha jāṇo śūnya kevaḷ
anya je astitvathī. 144.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 318 of 546
single page version

athotpādavyayadhrauvyātmakāstitvāvaṣṭambhen kālasyaikapradeśatvaṁ sādhayatijassa ṇa saṁti yasya padārthasya
na santi na vidyante . ke . padesā pradeśāḥ . padesamettaṁ tu pradeśamātramekapradeśapramāṇaṁ punastadvastu taccado ṇāduṁ
tattvataḥ paramārthato jñātuṁ śakyate . suṇṇaṁ jāṇ tamatthaṁ yasyaiko‘pi pradeśo nāsti tamarthaṁ padārthaṁ śūnyaṁ
astitvaṁ hi tāvadutpādavyayadhrauvyaikyātmikā vr̥ttiḥ . na khalu sā pradeśamantareṇ
sūtryamāṇā kālasya saṁbhavati, yataḥ pradeśābhāve vr̥ttimadabhāvaḥ . sa tu śūnya ev,
astitvasaṁjñāyā vr̥tterarthāntarabhūtatvāt . na ca vr̥ttirev kevalā kālo bhavitumarhati, vr̥tterhi
vr̥ttimantamantareṇānupapatteḥ . upapattau vā kathamutpādavyayadhrauvyaikyātmakatvam . anādyanta-
nirantarānekāṁśavaśīkr̥taikātmakatven pūrvapūrvāṁśapradhvaṁsāduttarottarāṁśotpādādekātmadhrauvyāditi cet;
naivam . yasminnaṁśe pradhvaṁso yasmiṁścotpādastayoḥ sahapravr̥ttyabhāvāt kutastyamaikyam . tathā
pradhvastāṁśasya sarvathāstamitatvādutpadyamānāṁśasya vāsambhavitātmalābhatvātpradhvaṁsotpādaikya-
ṭīkā :pratham to astitva vah utpād, vyay aur dhrauvyakī aikyasvarūpavr̥tti hai .
vah (vr̥tti arthāt vidyamānatā) kālake pradeś binā hī hotī hai yah kathan saṁbhavit nahīṁ hai,
kyoṁki pradeśake abhāvameṁ vr̥ttimānkā abhāv hotā hai
. vah to śūnya hī hai, kyoṁki astitva
nāmak vr̥ttise arthāntarabhūt haianya hai .
aur (yadi yahān̐ yah tarka kiyā jāy ki ‘mātra samayaparyāyarūpavr̥tti hī mānanī cāhiye;
vr̥ttimān kālāṇu padārthakī kyā āvaśyakatā hai ?’ to usakā samādhān kiyā jātā
hai :
) mātra vr̥tti (samayarūp pariṇati) hī kāl nahīṁ ho sakatī, kyoṁki vr̥tti vr̥ttimānke
binā nahīṁ ho sakatī . yadi yah kahā jāy ki vr̥ttimān ke binā bhī vr̥tti ho sakatī hai to,
(pūchate haiṁ kivr̥tti to utpādvyaydhrauvyakī ekatāsvarūp honī cāhiye;) akelī vr̥tti
utpādvyaydhrauvyakī ekatārūp kaise ho sakatī hai ? yadi yah kahā jāy ki‘anādi
ananta, anantar (paraspar antar hue binā ekake bād ek pravartamān) anek aṁśoṁke kāraṇ
1ekātmakatā hotī hai isaliye, pūrvapūrvake aṁśoṁkā nāś hotā hai aur uttaruttarake aṁśoṁkā
utpād hotā hai tathā ekātmakatārūp dhrauvya rahatā hai,isaprakār mātra (akelī) vr̥tti bhī
utpādvyaydhrauvyakī ekatāsvarūp ho sakatī hai’ to aisā nahīṁ hai . (kyoṁki us akelī
vr̥ttimeṁ to) jis aṁśameṁ nāś hai aur jis aṁśameṁ utpād hai ve do aṁś ek sāth pravr̥tta nahīṁ
hote, isaliye (utpād aur vyayakā) aikya kahān̐se ho sakatā hai ? tathā naṣṭa aṁśake sarvathā asta
honese aur utpanna honevālā aṁś apane svarūpako prāpta na honese (arthāt utpanna nahīṁ huā hai
1. ekātmakatā = ekasvarūpatā (kāladravyake binā bhī anādi kālase ananta kāl tak samay ekake bād
ek paraspar antarake binā hī pravartit hote haiṁ, isaliye ekapravāharūp ban jānese usameṁ ekarūpatva ātā
hai
isaprakār śaṁkākārakā tarka hai .)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 319 of 546
single page version

jānīhi he śiṣya . kasmācchūnyamiti cet . atthaṁtarabhūdaṁ ekapradeśābhāve satyarthāntarabhūtaṁ bhinnaṁ bhavati
yataḥ kāraṇāt . kasyāḥ sakāśādbhinnam . atthīdo utpādavyayadhrauvyātmakasattāyā iti . tathāhikāl-
padārthasya tāvatpūrvasūtroditaprakāreṇotpādavyayadhrauvyātmakamastitvaṁ vidyate; taccāstitvaṁ pradeśaṁ vinā na
vartidhrauvyamev kutastyam . evaṁ sati naśyati trailakṣaṇyaṁ, ullasati kṣaṇabhaṁgaḥ, astamupaiti nityaṁ
dravyaṁ, udīyante kṣaṇakṣayiṇo bhāvāḥ . tatastattvaviplavabhayātkaścidavaśyamāśrayabhūto vr̥ttervr̥tti-
mānanusartavyaḥ . sa tu pradeś evāpradeśasyānvayavyatirekānuvidhāyitvāsiddheḥ . evaṁ sapradeśatve hi
kālasya kut ekadravyanibandhanaṁ lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśatvaṁ nābhyupagamyet . paryāy-
samayāprasiddheḥ . pradeśamātraṁ hi dravyasamayamatikrāmataḥ paramāṇoḥ paryāyasamayaḥ prasiddhayati .
lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśatve tu dravyasamayasya kutastyā tatsiddhiḥ . lokākāśatulyā-
saṁkhyeyapradeśaikadravyatve‘pi tasyaikaṁ pradeśamatikrāmataḥ paramāṇostatsiddhiriti cennaivaṁ; ekadeśavr̥tteḥ
isaliye) nāś aur utpādakī ekatāmeṁ pravartamān dhrauvya kahān̐se ho sakatā hai ? aisā honepar
trilakṣaṇatā (utpādavyayadhrauvyatā) naṣṭa ho jātī hai, kṣaṇabhaṁg (bauddhasammat kṣaṇavināś) ullasit
ho uṭhatā hai, nitya dravya asta ho jātā hai aur kṣaṇavidhvaṁsī bhāv utpanna hote haiṁ
. isaliye
1tattvaviplavake bhayase avaśya hī vr̥ttikā āśrayabhūt koī vr̥ttimān ḍhūn̐rḥanāsvīkār karanā yogya
hai . vah to pradeś hī hai (arthāt vah vr̥ttimān sapradeś hī hotā hai ), kyoṁki apradeśake anvay
tathā vyatirekakā anuvidhāyitva asiddha hai . (jo apradeś hotā hai vah anvay tathā vyatirekoṁkā
anusaraṇ nahīṁ kar sakatā, arthāt usameṁ dhrauvya tathā utpādvyay nahīṁ ho sakate .)
(praśna :) isaprakār kāl sapradeś hai to usake ekadravyake kāraṇabhūt lokākāś
tulya asaṁkhyapradeś kyoṁ na mānane cāhiye ?
(uttar :) aisā ho to paryāyasamay prasiddha nahīṁ hotā, isaliye asaṁkhya pradeś mānanā
yogya nahīṁ hai . paramāṇuke dvārā pradeśamātra dravyasamayakā ullaṁghan karane par (arthātparamāṇuke
dvārā ekapradeśamātra kālāṇuse nikaṭake dūsare pradeśamātra kālāṇu tak maṁdagatise gaman karane par)
paryāyasamay prasiddha hotā hai
. yadi dravyasamay lokākāśatulya asaṁkhyapradeśī ho to
paryāyasamayakī siddhi kahān̐se hogī ?
‘yadi dravyasamay arthāt kālapadārtha lokākāś jitane asaṁkhya pradeśavālā ek dravya
ho to bhī paramāṇuke dvārā usakā ek pradeś ullaṁghit honepar paryāyasamayakī siddhi ho’ aisā
kahā jāy to yah ṭhīk nahīṁ hai; kyoṁki (usameṁ do doṣ āte haiṁ ) :
1. tattvaviplav = vastusvarūpameṁ aṁdhādhundhī .

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 320 of 546
single page version

ghaṭate . yaśca pradeśavān sa kālapadārtha iti . ath mataṁ kāladravyābhāve‘pyutpādavyayadhrauvyatvaṁ ghaṭate .
naivam . aṅgulidravyābhāve vartamānavakraparyāyotpādo bhūtarjuparyāyasya vināśastadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyaṁ
kasya bhaviṣyati . na kasyāpi . tathā kāladravyābhāve vartamānasamayarūpotpādo bhūtasamayarūpo
vināśastadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyaṁ ka sya bhaviṣyati . na ka syāpi . evaṁ satyetadāyātianyasya bhaṅgo‘nya-
syotpādo‘nyasya dhrauvyamiti sarvaṁ vastusvarūpaṁ viplavate . tasmādvastuviplavabhayādutpādavyayadhrauvyāṇāṁ
ko‘pyek ādhārabhūto‘stītyabhyupagantavyam . sa caikapradeśarūpaḥ kālāṇupadārtha eveti . atrātītā-
nantakāle ye kecan siddhasukhabhājanaṁ jātāḥ, bhāvikāle ca ‘ātmopādānasiddhaṁ svayamatiśayavad’
ityādiviśeṣaṇaviśiṣṭasiddhasukhasya bhājanaṁ bhaviṣyanti te sarve‘pi kālalabdhivaśenaiv
. tathāpi tatra
nijaparamātmopādeyarucirūpaṁ vītarāgacāritrāvinābhūtaṁ yanniścayasamyaktvaṁ tasyaiv mukhyatvaṁ, na ca kālasya,
ten sa hey iti
. tathā coktam‘‘kiṁ palavieṇ bahuṇā je siddhā ṇaravarā gaye kāle sijjhahahi je
sarvavr̥ttitvavirodhāt . sarvasyāpi hi kālapadārthasya yaḥ sūkṣmo vr̥ttyaṁśaḥ sa samayo, na
tu tadekadeśasya . tiryakpracayasyordhvapracayatvaprasaṁgācca . tathā hiprathamameken pradeśen
vartate, tato‘nyen, tato‘pyanyatareṇeti tiryakpracayo‘pyūrdhvapracayībhūy pradeśamātraṁ dravyam-
vasthāpayati
. tatastiryakpracayasyordhvapracayatvamanicchatā prathamamev pradeśamātraṁ kāladravyaṁ
vyavasthāpayitavyam ..144..
athaivaṁ jñeyatattvamuktvā jñānajñeyavibhāgenātmānaṁ niścinvannātmano‘tyantavibhaktatvāy
vyavahārajīvatvahetumālocayati
(1) [dravyake ek deśakī pariṇatiko sampūrṇa dravyakī pariṇati mānanekā prasaṁg ātā
hai . ] ek deśakī vr̥ttiko sampūrṇa dravyakī vr̥tti mānanemeṁ virodh hai . sampūrṇa kāl padārthakā
jo sūkṣma vr̥ttyaṁś hai vah samay hai, parantu usake ek deśakā vr̥ttyaṁś vah samay nahīṁ .
tathā, (2) tiryakpracayako ū rdhvapracayapanekā prasaṁg ātā hai . vah isaprakār hai ki
:pratham, kāladravya ek pradeśase varte, phi ra dūsare pradeśase varte aur phi ra anyapradeśase varte
(aisā prasaṁg ātā hai ) isaprakār tiryakpracay ū rdhvapracay banakar dravyako pradeśamātra sthāpit
karatā hai
. (arthāt tiryakpracay hī ū rdhvapracay hai, aisā mānanekā prasaṁg ātā hai, isaliye
dravyapradeśamātra hī siddha hotā hai .) isaliye tiryakpracayako ū rdhvapracayapanā na mānane
(cāhane)vāleko pratham hī kāladravyako pradeśamātra niścit karanā cāhiye ..144..
(isaprakār jñeyatattvaprajñāpanameṁ dravyaviśeṣaprajñāpan samāpta huā .)
ab, isaprakār jñeyatattva kahakar, jñān aur jñeyake vibhāg dvārā ātmāko niścit karate
hue, ātmāko atyanta vibhakta (bhinna) karaneke liye vyavahārajīvatvake hetukā vicār
karate haiṁ :