Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

evamākāśapadārthādākālapadārthācca samastairev saṁbhāvitapradeśasadbhāvaiḥ padārthaiḥ samagra ev yaḥ samāptiṁ nīto lokastaṁ khalu tadantaḥpātitve‘pyacintyasvaparaparicchedaśaktisaṁpadā jīv ev jānīte, natvitaraḥ . evaṁ śeṣadravyāṇi jñeyamev, jīvadravyaṁ tu jñeyaṁ jñānaṁ ceti jñān- jñeyavibhāgaḥ . athāsya jīvasya sahajavijr̥mbhitānantajñānaśaktihetuke trisamayāvasthāyitvalakṣaṇe vi bhaviyā taṁ jāṇah sammamāhappaṁ’’ ..144.. evaṁ niścayakālavyākhyānamukhyatvenāṣṭamasthale gāthātrayaṁ gatam . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘davvaṁ jīvamajīvaṁ’ ityādyekonaviṁśatigāthābhiḥ sthalāṣṭaken viśeṣ- jñeyādhikāraḥ samāptaḥ .. ataḥ paraṁ śuddhajīvasya dravyabhāvaprāṇaiḥ sah bhedanimittaṁ ‘sapadesehiṁ samaggo’

anvayārtha : — [sapradeśaiḥ arthaiḥ ] sapradeś padārthoṁke dvārā [niṣṭhitaḥ ] samāptiko 1prāpta [samagraḥ lokaḥ ] sampūrṇa lok [nityaḥ ] nitya hai, [taṁ ] use [yaḥ jānāti ] jo jānatā hai [jīvaḥ ] vah jīv hai, — [prāṇacatuṣkābhisaṁbaddhaḥ ] jo ki (saṁsār daśāmeṁ) cār prāṇoṁse saṁyukta hai ..145..

ṭīkā : — isaprakār jinheṁ pradeśakā sadbhāv phalit huā hai aise ākāśapadārthase lekar kāl padārtha takake sabhī padārthoṁse samāptiko prāpta jo samasta lok hai use vāstavameṁ, usameṁ 2aṁtaḥpātī honepar bhī, acintya aisī svaparako jānanekī śaktirūp sampadāke dvārā jīv hī jānatā hai, dūsarā koī nahīṁ . isaprakār śeṣ dravya jñey hī haiṁ aur jīvadravya to jñey tathā jñān hai; — isaprakār jñān aur jñeyakā vibhāg hai .

ab, is jīvako, sahajarūpase (svabhāvase hī) pragaṭ anantajñānaśakti jisakā hetu hai aur tīnoṁ kālameṁ avasthāyipanā (ṭikanā) jisakā lakṣaṇ hai aisā, vastukā svarūpabhūt honese 1. chah dravyoṁse hī sampūrṇa lok samāpta ho jātā hai, arthāt unake atirikta lokameṁ dūsarā kuch nahīṁ hai . 2. aṁtaḥpātī = andar ā jānevālā; andar samā jānevālā ( – jīv lokake bhītar ā jātā hai .)

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

vastusvarūpabhūtatayā sarvadānapāyini niścayajīvatve satyapi saṁsārāvasthāyāmanādi- pravāhapravr̥ttapudgalasaṁśleṣadūṣitātmatayā prāṇacatuṣkābhisaṁbaddhatvaṁ vyavahārajīvatvaheturvibhakta- vyo‘sti ..145..

ath ke prāṇā ityāvedayati — ityādi yathākrameṇ gāthāṣṭakaparyantaṁ sāmānyabhedabhāvanāvyākhyānaṁ karoti . tadyathā . ath jñānajñeyajñāpanārthaṁ tathaivātmanaḥ prāṇacatuṣken sah bhedabhāvanārthaṁ vā sūtramidaṁ pratipādayati — logo loko bhavati . kathaṁbhūtaḥ . ṇiṭṭhido niṣṭhitaḥ samāptiṁ nīto bhr̥to vā . kaiḥ kartr̥bhūtaiḥ . aṭṭhehiṁ sahajaśuddhabuddhaikasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥tayo ye‘rthāstaiḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . sapadesehiṁ samaggo svakīyapradeśaiḥ samagraḥ paripūrṇaḥ . athavā padārthaiḥ . kathaṁbhūtaiḥ . sapradeśaiḥ pradeśasahitaiḥ . punarapi kiṁviśiṣṭo lokaḥ . ṇicco dravyārthikanayen nityaḥ lokākāśāpekṣayā vā . athavā nityo, na kenāpi puruṣaviśeṣeṇ kr̥taḥ . jo taṁ jāṇadi yaḥ kartā taṁ jñeyabhūtaṁ lokaṁ jānāti jīvo sa jīvapadārtho bhavati . etāvatā kimuktaṁ bhavati . yo‘sau viśuddhajñānadarśanasvabhāvo jīvaḥ sa jñānaṁ jñeyaśca bhaṇyate . śeṣapadārthāstu jñeyā eveti jñātr̥jñeyavibhāgaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭo jīvaḥ . pāṇacadukke ṇa saṁbaddho yadyapi niścayen svataḥsiddhaparamacaitanyasvabhāven niścayaprāṇen jīvati tathāpi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśādā- yurādyaśuddhaprāṇacatuṣkenāpi saṁbaddhaḥ san jīvati . tacca śuddhanayen jīvasvarūpaṁ na bhavatīti bhedabhāvanā jñātavyetyabhiprāyaḥ ..145.. athendriyādiprāṇacatuṣkasvarūpaṁ pratipādayati — atīndriyānantasukhasva- bhāvātmano vilakṣaṇ indriyaprāṇaḥ, manovākkāyavyāpārarahitātparamātmadravyādvisadr̥śo balaprāṇaḥ, sarvadā avināśī niścayajīvatva honepar bhī, saṁsārāvasthāmeṁ anādipravāharūpase pravartamān pudgal saṁśleṣake dvārā svayaṁ dūṣit honese usake cār prāṇoṁse saṁyuktapanā hai — jo ki (saṁyuktapanā) vyavahārajīvatvakā hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .

bhāvārtha : — ṣaṭ dravyoṁkā samudāy vah lok hai . jīv use (apanī) acintya jñānaśaktise jānatā hai; isaliye jīvake atirikta śeṣ dravya jñey haiṁ aur jīv jñān tathā jñey hai . us jīvako vastuke svarūpabhūt honese jo kabhī naṣṭa nahīṁ hotā, aisā niścayajīvatva sadā hī hai . us niścay jīvatvakā kāraṇ svābhāvik anantajñānaśakti hai . aisā niścayajīvatva jīvake sadā hone par bhī vah, saṁsār daśāmeṁ svayaṁ pudgalake saṁbaṁdhase dūṣit honese cār prāṇoṁse saṁyukta hai, aur isaliye usake vyavahārajīvatva bhī hai . us vyavahārajīvatvako kāraṇarūp jo cār prāṇoṁse saṁyuktapanā usase jīvako bhinna karanā cāhiye ..145..

ab, prāṇ kaun – kaunase haiṁ, so batalāte haiṁ : — pra. 37

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

sparśanarasanaghrāṇacakṣuḥśrotrapaṁcakamindriyaprāṇāḥ, kāyavāṅmastrayaṁ balaprāṇāḥ, bhav- dhāraṇanimittamāyuḥprāṇaḥ, udaṁcananyaṁcanātmako marudānapānaprāṇaḥ ..146..

ath prāṇānāṁ niruktyā jīvatvahetutvaṁ paudgalikatvaṁ ca sūtrayati — anādyanantasvabhāvātparamātmapadārthādviparītaḥ sādyanta āyuḥprāṇaḥ, ucchvāsaniśvāsajanitakhedarahitā- cchuddhātmatattvātpratipakṣabhūt ānapānaprāṇaḥ . evamāyurindriyabalocchvāsarūpeṇābhedanayen jīvānāṁ saṁbandhinaścatvāraḥ prāṇā bhavanti . te ca śuddhanayen jīvādbhinnā bhāvayitavyā iti ..146.. ath ta ev prāṇā bhedanayen daśavidhā bhavantītyāvedayati —

anvayārtha : — [indriyaprāṇaḥ ca ] indriyaprāṇ, [tathā balaprāṇaḥ ] balaprāṇ, [tathā ca āyuḥprāṇ: ] āyuprāṇ [ca ] aur [ānapānaprāṇaḥ ] śvāsocchvās prāṇ — [te ] ye (cār) [jīvānāṁ ] jīvoṁke [prāṇāḥ ] prāṇ [bhavanti ] haiṁ ..146..

ṭīkā : — sparśan, rasanā, ghrāṇ, cakṣu aur śrotra — yah pān̐c indriyaprāṇ haiṁ; kāy, vacan aur man, — yah tīn balaprāṇ haiṁ, bhav dhāraṇakā nimitta (arthāt manuṣyādi paryāyakī sthitikā nimitta) āyuprāṇ hai; nīce aur ū par jānā jisakā svarūp hai aisī vāyu (śvās) śvāsocchvās prāṇ hai ..146..

ab, vyutpattise prāṇoṁko jīvatvakā hetupanā aur unakā paudgalikapanā sūtra dvārā kahate haiṁ (arthāt prāṇ jīvatvake hetu hai aisā vyutpattise daraśāte haiṁ tathā prāṇ paudgalik haiṁ aisā kahate haiṁ ) : —

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

prāṇasāmānyen jīvati jīviṣyati jīvitavāṁśca pūrvamiti jīvaḥ . evamanādi- saṁtānapravartamānatayā trisamayāvasthatvātprāṇasāmānyaṁ jīvasya jīvatvaheturastyev . tathāpi tanna jīvasya svabhāvatvamavāpnoti pudgaladravyanirvr̥ttatvāt ..147..

indriyaprāṇaḥ pañcavidhaḥ, tridhā balaprāṇaḥ, punaścaik ānapānaprāṇaḥ, āyuḥprāṇaśceti bheden daś prāṇāste‘pi cidānandaikasvabhāvātparamātmano niścayen bhinnā jñātavyā ityabhiprāyaḥ ..“12.. ath prāṇaśabdavyutpattyā jīvasya jīvatvaṁ prāṇānāṁ pudgalasvarūpatvaṁ ca nirūpayati — pāṇehiṁ caduhiṁ jīvadi yadyapi niścayen sattācaitanyasukhabodhādiśuddhabhāvaprāṇairjīvati tathāpi vyavahāreṇ vartamānakāle dravyabhāv- rūpaiścaturbhiraśuddhaprāṇairjīvati jīvissadi jīviṣyati bhāvikāle jo hi jīvido yo hi sphu ṭaṁ jīvitaḥ puvvaṁ pūrvakāle so jīvo sa jīvo bhavati . te pāṇā te pūrvoktāḥ prāṇāḥ poggaladavvehiṁ ṇivvattā udayāgat- pudgalakarmaṇā nirvr̥ttā niṣpannā iti . tat ev kāraṇātpudgaladravyaviparītādanantajñānadarśanasukh-

anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo [caturbhiḥ prāṇaiḥ ] cār prāṇoṁse [jīvati ] jītā hai, [jīviṣyati ] jiyegā [jīvitaḥ pūrvaṁ ] aur pahale jītā thā, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv hai . [punaḥ ] phi ra bhī [prāṇāḥ ] prāṇ to [pudgaladravyaiḥ nirvr̥ttāḥ ] pudgal dravyoṁse niṣpanna (racit) haiṁ ..147..

ṭīkā : — (vyutpattike anusār) prāṇasāmānyase jītā hai, jiyegā, aur pahale jītā thā, vah jīv hai . isaprakār (prāṇasāmānya) anādi saṁtānarūp (-pravāharūp)se pravartamān honese (saṁsāradaśāmeṁ) trikāl sthāyī honese prāṇasāmānya jīvake jīvatvakā hetu hai hī . tathāpi vah (prāṇ sāmānya) jīvakā svabhāv nahīṁ hai kyoṁki vah pudgaladravyase niṣpanna — racit hai .

bhāvārtha : — yadyapi niścayase jīv sadā hī bhāvaprāṇase jītā hai, tathāpi saṁsāradaśāmeṁ vyavahārase use vyavahārajīvatvake kāraṇabhūt indriyādi dravyaprāṇoṁse jīvit kahā jātā hai . aisā

je cār prāṇe jīvato pūrve, jīve che, jīvaśe, te jīv che; paṇ prāṇ to pudgaladaravaniṣpanna che. 147.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

yato mohādibhiḥ paudgalikakarmabhirbaddhatvājjīvaḥ prāṇanibaddho bhavati, yataśca prāṇanibaddhatvātpaudgalikakarmaphalamupabhuṁjānaḥ punarapyanyaiḥ paudgalikakarmabhirbadhyate, tataḥ vīryādyanantaguṇasvabhāvātparamātmatattvādbhinnā bhāvayitavyā iti bhāvaḥ ..147.. ath prāṇānāṁ yatpūrva- sūtroditaṁ paudgalikatvaṁ tadev darśayati — jīvo pāṇaṇibaddho jīvaḥ kartā caturbhiḥ prāṇairnibaddhaḥ saṁbaddho bhavati . kathaṁbhūtaḥ san . baddho śuddhātmopalambhalakṣaṇamokṣādvilakṣaṇairbaddhaḥ . kairbaddhaḥ . mohādiehiṁ kammehiṁ mohanīyādikarmabhirbaddhastato jñāyate mohādikarmabhirbaddhaḥ san prāṇanibaddho bhavati, na ca karmabandharahit iti . tat ev jñāyate prāṇāḥ pudgalakarmodayajanitā iti . tathāvidhaḥ san kiṁ karoti . uvabhuṁjadi kammaphalaṁ paramasamādhisamutpannanityānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tabhojanamalabhamānaḥ san kaṭukaviṣasamānamapi karmaphalamupabhuṅkte . bajjhadi aṇṇehiṁ kammehiṁ tatkarmaphalamupabhuñjānaḥ sannayaṁ jīvaḥ karmarahitātmano visadr̥śairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yataḥ kāraṇātkarmaphalaṁ bhuñjāno navatar karmāṇi badhnāti, honepar bhī ve dravyaprāṇ ātmākā svarūp kiṁcit mātra nahīṁ haiṁ kyoṁki ve pudgal dravyase nirmit haiṁ ..147..

anvayārtha : — [mohādikaiḥ karmabhiḥ ] mohādik karmoṁse [baddhaḥ ] ban̐dhā huā honese [jīvaḥ ] jīv [prāṇanibaddhaḥ ] prāṇoṁse saṁyukta hotā huā [karmaphalaṁ upabhuṁjānaḥ ] karmaphalako bhogatā huā [anyaiḥ karmabhiḥ ] anya karmoṁse [badhyate ] ban̐dhatā hai ..148..

ṭīkā : — (1) mohādik paudgalik karmoṁse ban̐dhā huā honese jīv prāṇoṁse saṁyukta hotā hai aur (2) prāṇoṁse saṁyukta honeke kāraṇ paudgalik karmaphalako (mohī – rāgī – dveṣī jīv moh – rāg – dveṣapūrvak) bhogatā huā punaḥ bhī anya paudgalik karmoṁse baṁdhatā hai, isaliye

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

paudgalikakarmakāryatvātpaudgalikakarmakāraṇatvācca paudgalikā ev prāṇā niścīyante ..148..

ab, prāṇoṁke paudgalik karmakā kāraṇapanā (arthāt prāṇ paudgalik karmake kāraṇ kis prakār haiṁ vah) pragaṭ karate haiṁ : —

anvayārtha : — [yadi ] yadi [jīvaḥ ] jīv [mohapradveṣābhyāṁ ] moh aur dveṣake dvārā [jīvayoḥ ] jīvoṁke (-svajīvake tathā parajīvake) [prāṇābādhaṁ karoti ] prāṇoṁko bādhā pahun̐cāte haiṁ, [saḥ hi ] to pūrvakathit [jñānāvaraṇādikarmabhiḥ baṁdhaḥ ] jñānāvaraṇādik karmoṁke dvārā baṁdh [bhavati ] hotā hai ..149..

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

prāṇairhi tāvajjīvaḥ karmaphalamupabhuṁkte; tadupabhuṁjāno mohapradveṣāvāpnoti; tābhyāṁ svajīv- parajīvayoḥ prāṇābādhaṁ vidadhāti . tadā kadācitparasya dravyaprāṇānābādhya kadācidanābādhya svasya bhāvaprāṇānuparaktatven bādhamāno jñānāvaraṇādīni karmāṇi badhnāti . evaṁ prāṇāḥ paudgalikakarmakāraṇatāmupayānti ..149..

jñānasvarūpaṁ svakīyaśuddhaprāṇaṁ hanti, paścāduttarakāle paraprāṇaghāte niyamo nāstīti ..149.. athendri- yādiprāṇotpatterantaraṅgahetumupadiśati — ādā kammamalimaso ayamātmā svabhāven bhāvakarmadravyakarmanokarma- malarahitatvenātyantanirmalo‘pi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśānmalīmaso bhavati . tathābhūtaḥ san kiṁ karoti . dharedi pāṇe puṇo puṇo aṇṇe dhārayati prāṇān punaḥpunaḥ anyānnavatarān . yāvatkim . ṇa cayadi

ṭīkā : — pratham to prāṇoṁse jīv karmaphalako bhogatā hai; use bhogatā huā moh tathā dveṣako prāpta hotā hai; moh tathā dveṣase svajīv tathā parajīvake prāṇoṁko 1bādhā pahun̐cātā hai . vahān̐ kadācit (-kisī samay) parake dravya prāṇoṁko bādhā pahun̐cākar aur kadācit (parake dravya prāṇoṁko) bādhā na pahun̐cākar, apane bhāvaprāṇoṁko to 2uparaktapanese (avaśya hī) bādhā pahun̐cātā huā jīv jñānāvaraṇādi karmoṁko bān̐dhatā hai . isaprakār prāṇ paudgalik karmoṁke kāraṇapaneko prāpta hote haiṁ ..149..

ab paudgalik prāṇoṁkī saṁtatikī (-pravāhakī – paramparākī) pravr̥ttikā antaraṁg hetu sūtra dvārā kahate haiṁ : — 1. bādhā = pīḍā, upadrav, vighna . 2. uparaktapanā = malinapanā; vikārīpanā; mohādipariṇāmarūp pariṇamit honā . [jaise koī puruṣ tapta loheke

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

yeyamātmanaḥ paudgalikaprāṇānāṁ saṁtānen pravr̥ttiḥ, tasyā anādipaudgalakarmamūlaṁ śarīrādimamatvarūpamuparaktatvamantaraṁgo hetuḥ ..150..

jāv mamattiṁ nisnehaciccamatkārapariṇaterviparītāṁ mamatāṁ yāvatkālaṁ na tyajati . keṣu viṣayeṣu . dehapadhāṇesu visayesu dehaviṣayarahitaparamacaitanyaprakāśapariṇateḥ pratipakṣabhūteṣu dehapradhāneṣu pañcendriyaviṣayeṣviti . tataḥ sthitametat — indriyādiprāṇotpatterdehādimamatvamevāntaraṅgakāraṇamiti ..150.. athendriyādiprāṇānāmabhyantaraṁ vināśakāraṇamāvedayati — jo iṁdiyādivijaī bhavīy yaḥ kartātīndriyātmotthasukhāmr̥tasaṁtoṣabalen jitendriyatven niḥkaṣāyanirmalānubhūtibalen kaṣāyajayen cendriyādivijayī bhūtvā uvaogamappagaṁ jhādi

anvayārtha : — [yāvat ] jab tak [dehapradhāneṣu viṣayeṣu ] dehapradhān viṣayoṁmeṁ [mamatvaṁ ] mamatvako [na tyajati ] nahīṁ choṛatā, [karmamalīmasaḥ ātmā ] tab tak karmase malin ātmā [punaḥ punaḥ ] punaḥ – punaḥ [anyān prāṇān ] anya – anya prāṇoṁko [dhārayati ] dhāraṇ karatā hai ..150..

ṭīkā : — jo is ātmāko paudgalik prāṇoṁkī saṁtānarūp pravr̥tti hai, usakā antaraṁg hetu śarīrādikā mamatvarūp uparaktapanā hai, jisakā mūl (-nimitta) anādi paudgalik karma hai .

bhāvārtha : — dravyaprāṇoṁkī paramparā calate rahanekā antaraṁg kāraṇ anādi pudgalakarmake nimittase honevālā jīvakā vikārī pariṇaman hai . jabatak jīv dehādi viṣayoṁke mamatvarūp vikārī pariṇamanako nahīṁ choṛatā tab tak usake nimittase punaḥ – punaḥ pudgalakarma ban̐dhate rahate haiṁ aur usase punaḥ – punaḥ dravyaprāṇoṁkā sambandha hotā rahatā hai ..150..

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

pudgalaprāṇasaṁtatinivr̥tterantaraṁgo heturhi paudgalikakarmamūlasyoparaktatvasyābhāvaḥ . sa tu samastendriyādiparadravyānuvr̥ttivijayino bhūtvā samastopāśrayānuvr̥ttivyāvr̥ttasya spha ṭikamaṇe- rivātyantaviśuddhamupayogamātramātmānaṁ suniścalaṁ kevalamadhivasataḥ syāt . idamatra tātparyaṁ — ātmano‘tyantavibhaktatvasiddhaye vyavahārajīvatvahetavaḥ pudgalaprāṇā evamucchettavyāḥ ..151.. kevalajñānadarśanopayogaṁ nijātmānaṁ dhyāyati, kammehiṁ so ṇa rajjadi karmabhiściccamatkārātmanaḥ pratibandha- kairjñānāvaraṇādikarmabhiḥ sa na rajyate, na badhyate . kih taṁ pāṇā aṇucaraṁti karmabandhābhāve sati taṁ puruṣaṁ

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [indriyādivijayībhūtvā ] indriyādikā vijayī hokar [upayogaṁ ātmakaṁ ] upayogamātra ātmākā [dhyāyati ] dhyān karatā hai, [saḥ ] vah [karmabhiḥ ] karmoṁke dvārā [na rajyate ] raṁjit nahīṁ hotā; [taṁ ] use [prāṇāḥ ] prāṇ [kathaṁ ] kaise [anucaraṁti ] anusareṁge ? (arthāt usake prāṇoṁkā sambandha nahīṁ hotā .) ..151..

ṭīkā : — vāstavameṁ paudgalik prāṇoṁke saṁtatikī nivr̥ttikā antaraṅga hetu paudgalik karma jisakā kāraṇ ( – nimitta) hai aise 1uparaktapanekā abhāv hai . aur vah abhāv jo jīv samasta indriyādik paradravyoṁke anusār pariṇatikā vijayī hokar, (anek varṇovāle) 2āśrayānusār sārī pariṇatise vyāvr̥tta (pr̥thak, alag) hue spha ṭik maṇikī bhān̐ti, atyanta viśuddha upayogamātra akele ātmāmeṁ suniścalatayā vasatā hai, us jīvake hotā hai .

yahān̐ yah tātparya hai ki — ātmākī atyanta vibhaktatā siddha karaneke liye vyavahārajīvatvake hetubhūt paudgalik prāṇ isaprakār ucched karaneyogya haiṁ .

bhāvārtha : — jaise anek raṁgayukta āśrayabhūt vastuke anusār jo (spha ṭik maṇikā) anekaraṁgī pariṇaman hai usase sarvathā vyāvr̥tta huye spha ṭikamaṇike uparaktapanekā abhāv hai, usīprakār anekaprakārake karma va indriyādike anusār jo (ātmākā) anek prakārakā vikārī pariṇaman hai usase sarvathā vyāvr̥tta huye ātmāke ( – jo ek upayogamātra 1. uparaktapanā = vikr̥tapanā; malinapanā; raṁjitapanā; uparāgayuktapanā, (uparāgake arthake liye gāthā 126kā

phu ṭanoṭ dekho]) 2. āśray = jisameṁ spha ṭikamaṇi rakhā ho vah vastu .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

ath punarapyātmano‘tyantavibhaktatvasiddhaye gativiśiṣṭavyavahārajīvatvahetuparyāyasvarūp- mupavarṇayati —

hetu aisī jo gativiśiṣṭa (dev – manuṣyādi) paryāyoṁkā svarūp kahate haiṁ : —

anvayārtha : — [astitvaniścitasya arthasya hi ] astitvase niścit arthakā (dravyakā) [arthāntare saṁbhūtaḥ ] anya arthameṁ (dravyameṁ) utpanna [arthaḥ ] jo artha (-bhāv) [sa paryāyaḥ ] vah paryāy hai — [saṁsthānādiprabhedaiḥ ] ki jo saṁsthānādi bhedoṁ sahit hotī hai ..152..

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

svalakṣaṇabhūtasvarūpāstitvaniścitasyaikasyārthasya svalakṣaṇabhūtasvarūpāstitvaniścit evānya- sminnarthe viśiṣṭarūpatayā saṁbhāvitātmalābho‘rtho‘nekadravyātmakaḥ paryāyaḥ . sa khalu pudgalasya pudgalāntar iv jīvasya pudgale saṁsthānādiviśiṣṭatayā samupajāyamānaḥ saṁbhāvyat ev . upapannaścaivaṁvidhaḥ paryāyaḥ, anekadravyasaṁyogātmatven kevalajīvavyatirek mātrasyaikadravyaparyāyasyā- skhalitasyāntaravabhāsanāt ..152..

ath paryāyavyaktīrdarśayati — prathamaviśeṣāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā — ath punarapi śuddhātmano viśeṣabhedabhāvanārthaṁ naranārakādiparyāyarūpaṁ vyavahārajīvatvahetuṁ darśayati — atthittaṇicchidassa hi cidānandaikalakṣaṇasvarūpāsti- tven niścitasya jñātasya hi sphu ṭam . kasya . atthassa paramātmapadārthasya atthaṁtaramhi śuddhātmārthādanyasmin jñānāvaraṇādikarmarūpe arthāntare saṁbhūdo saṁjāt utpannaḥ attho yo naranārakādirūpo‘rthaḥ, pajjāo so nirvikāraśuddhātmānubhūtilakṣaṇasvabhāvavyañjanaparyāyādanyādr̥śaḥ san vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati sa itthaṁbhūtaparyāyo jīvasya . kaiḥ kr̥tvā jātaḥ . saṁṭhāṇādippabhedehiṁ saṁsthānādirahitaparamātmadravyavilakṣaṇaiḥ saṁsthānasaṁhananaśarīrādiprabhedairiti ..152.. ath tānev paryāyabhedān vyaktīkaroti — ṇaraṇārayatiriyasurā

ṭīkā : — svalakṣaṇabhūt svarūp – astitvase niścit ek arthakā (dravyakā), svalakṣaṇabhūt svarūp – astitvase hī niścit aise anya arthameṁ (dravyameṁ) viśiṣṭarūpase (-bhinna – bhinna rūpase) utpanna hotā huā jo artha (-bhāv), vah anekadravyātmak paryāy hai vah anekadravyātmak paryāy vāstavameṁ, jaise pudgalakī anya pudgalameṁ (anekadravyātmak utpanna hotī huī dekhī jātī hai usīprakār, jīvakī pudgalameṁ saṁsthānādise viśiṣṭatayā (-saṁsthān ityādike bhed sahit) utpanna hotī huī anubhavameṁ avaśya ātī hai . aur aisī paryāy upapanna (-yogya ghaṭit, nyāyayukta) hai; kyoṁki jo keval jīvakī vyatirekamātra hai aisī askhalit ekadravyaparyāy hī anek dravyoṁke saṁyogātmakarūpase bhītar avabhāsit hotī hai .

bhāvārtha : — yadyapi pratyek dravyakā svarūp – astitva sadā hī bhinna – bhinna rahatā hai tathāpi, jaise pudgaloṁkī anya pudgalake saṁbaṁdhase skaṁdharūp paryāy hotī hai usīprakār jīvakī pudgaloṁke saṁbaṁdhase devādik paryāy hotī hai . jīvakī aisī anekadravyātmak devādiparyāy ayukta nahīṁ hai; kyoṁki bhītar dekhane par, anek dravyoṁkā saṁyog hone par bhī, jīv kahīṁ pudgaloṁke sāth ekarūp paryāy nahīṁ karatā, parantu vahān̐ bhī mātra jīvakī (-pudgalaparyāyase bhinna-) askhalit (-apanese cyut na honevālī) ekadravyaparyāy hī sadā pravartamān rahatī hai ..152..

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

nārakastiryaṅmanuṣyo dev iti kil paryāyā jīvānām . te khalu nāmakarmapudgal- vipākakāraṇatvenānekadravyasaṁyogātmakatvāt kukūlāṁgārādiparyāyā jātavedasaḥ kṣodakhilva- saṁsthānādibhiriv saṁsthānādibhiranyathaiv bhūtā bhavanti ..153.. naranārakatiryagdevarūpā avasthāviśeṣāḥ . saṁṭhāṇādīhiṁ aṇṇahā jādā saṁsthānādibhiranyathā jātāḥ, manuṣyabhave yatsamacaturasrādisaṁsthānamaudārikaśarīrādikaṁ ca tadapekṣayā bhavāntare‘nyadvisdraśaṁ saṁsthānādikaṁ bhavati . ten kāraṇen te naranārakādiparyāyā anyathā jātā bhinnā bhaṇyante; na ca śuddhabuddhaikasvabhāvaparamātmadravyatven . kasmāt . tr̥ṇakāṣṭhapatrākārādibhedabhinnasyāgneriv svarūpaṁ tadev . pajjāyā jīvāṇaṁ te ca naranārakādayo jīvānāṁ vibhāvavyañjanaparyāyā bhaṇyante . kaiḥ kr̥tvā . udayādihiṁ ṇāmakammassa udayādibhirnāmakarmaṇo nirdoṣaparamātmaśabdavācyānnirṇāmanirgotrādilakṣaṇācchuddhātmadravyād- nyādr̥śairnāmakarmajanitairbandhodayodīraṇādibhiriti . yat ev te karmodayajanitāstato jñāyate

anvayārtha : — [naranārakatiryaksurāḥ ] manuṣya, nārak, tiryaṁc aur dev — ye [nāmakarmaṇaḥ udayādibhiḥ ] nāmakarmake udayādik ke kāraṇ [jīvānāṁ paryāyāḥ ] jīvoṁkī paryāyeṁ haiṁ — [saṁsthānādibhiḥ ] jo ki saṁsthānādike dvārā [anyathā jātāḥ ] anya – anya prakārakī hotī haiṁ ..153..

ṭīkā : — nārak, tiryaṁc, manuṣya aur dev — ye jīvoṁkī paryāyeṁ haiṁ . ve nāmakarmarūp pudgalake vipākake kāraṇ anek dravyoṁkī saṁyogātmak haiṁ; isaliye jaise tr̥ṣakī agni aur aṁgār ityādi agnikī paryāyeṁ cūrā aur ḍalī ityādi ākāroṁse anya- anya prakārakī hotī haiṁ, usīprakār jīvakī ve nārakādi paryāyeṁ saṁsthānādike dvārā anya- anya prakārakī hī hotī haiṁ ..153..

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

yatkhalu svalakṣaṇabhūtaṁ svarūpāstitvamarthaniścāyakamākhyātaṁ sa khalu dravyasya svabhāv ev, sadbhāvanibaddhatvād dravyasvabhāvasya . athāsau dravyasvabhāvo dravyaguṇaparyāyatven sthityutpādavyayatven ca tritayīṁ vikalpabhūmikāmadhirūḍhaḥ parijñāyamānaḥ paradravye mohamapohya svaparavibhāgaheturbhavati, śuddhātmasvarūpaṁ na saṁbhavantīti ..153.. ath svarūpāstitvalakṣaṇaṁ paramātmadravyaṁ yo‘sau jānāti sa paradravye mohaṁ na karotīti prakāśayati — jāṇadi jānāti . jo yaḥ kartā . kam . taṁ pūrvoktaṁ davvasahāvaṁ paramātmadravyasvabhāvam . kiṁviśiṣṭam . sabbhāvaṇibaddhaṁ svabhāvaḥ svarūpasattā tatra nibaddhamādhīnaṁ tanmayaṁ

ab, ātmākā anya dravyake sāth saṁyuktapanā hone par bhī 1artha niścāyak astitvako sva – par vibhāgake hetuke rūpameṁ samajhāte haiṁ : —

anvayārtha : — [yaḥ ] jo jīv [taṁ ] us (pūrvokta) [sadbhāvanibaddhaṁ ] astitvaniṣpanna, [tridhā samākhyātaṁ ] tīn prakārase kathit, [savikalpaṁ ] bhedoṁvāle [dravyasvabhāvaṁ ] dravyasvabhāvako [jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [anyadravye ] anya dravyameṁ [na muhyati ] mohako prāpta nahīṁ hotā ..154..

ṭīkā : — jo, dravyako niścit karanevālā, svalakṣaṇabhūt svarūp – astitva kahā gayā hai vah vāstavameṁ dravyakā svabhāv hī hai; kyoṁki dravyakā svabhāv astitvaniṣpanna (astitvakā banā huā) hai . dravya – guṇ – paryāyarūpase tathā dhrauvya – utpād – vyayarūpase 2trayātmak bhedabhūmikāmeṁ ārūrḥ aisā yah dravyasvabhāv jñāt hotā huā, paradravyake prati mohako dūr karake 1. artha niścāyak = dravyakā niścay karanevālā; (dravyakā nirṇay karanekā sādhan jo svarūpāstitva hai vah

sva -parakā bhed karanemeṁ sādhanabhūt hai, isaprakār is gāthāmeṁ samajhāte haiṁ .) 2. trayātmak = tīnasvarūp; tīnake samūharūp (dravyakā svabhāv dravya, guṇ aur paryāy aise tīn bhedoṁvālā

astitvathī niṣpanna dravyasvabhāvane trivikalpane je jāṇato, te ātamā nahi moh paradravye lahe. 154.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

tataḥ svarūpāstitvamev svaparavibhāgasiddhaye pratipadamavadhāryam . tathā hi — yaccetanatvānvayalakṣaṇaṁ dravyaṁ, yaścetanāviśeṣatvalakṣaṇo guṇo, yaścetanatvavyatirekalakṣaṇaḥ paryāyastattrayātmakaṁ, yā pūrvottaravyatirekasparśinā cetanatven sthitiryāvuttarapūrvavyatirekatven cetanasyotpādavyayau tattrayātmakaṁ ca svarūpāstitvaṁ yasya nu svabhāvo‘haṁ sa khalvayamanyaḥ . yaccācetanatvānvayalakṣaṇaṁ dravyaṁ, yo‘cetanāviśeṣatvalakṣaṇo guṇo, yo‘cetanatvavyatirekalakṣaṇaḥ paryāyastattrayātmakaṁ, yā pūrvottaravyatirekasparśinācetanatven sthitiryāvuttarapūrvavyatirekatvenācetanasyotpādavyayau tattrayātmakaṁ ca svarūpāstitvaṁ yasya tu svabhāvaḥ pudgalasya sa khalvayamanyaḥ . nāsti me moho‘sti svaparavibhāgaḥ ..154.. sadbhāvanibaddham . punarapi kiṁviśiṣṭam . tihā samakkhādaṁ tridhā samākhyātaṁ kathitam . kevalajñānādayo guṇāḥ siddhatvādiviśuddhaparyāyāstadubhayādhārabhūtaṁ paramātmadravyatvamityuktalakṣaṇatrayātmakaṁ tathaiv śuddhotpādavyayadhrauvyatrayātmakaṁ ca yatpūrvoktaṁ svarūpāstitvaṁ ten kr̥tvā tridhā samyagākhyātaṁ kathitaṁ pratipāditam . punarapi kathaṁbhūtaṁ ātmasvabhāvam . saviyappaṁ savikalpaṁ pūrvoktadravyaguṇaparyāyarūpeṇ sabhedam . ya itthaṁbhūtamātmasvabhāvaṁ jānāti, ṇa muhadi so aṇṇadaviyamhi na muhyati so‘nyadravye, sa tu sva – parake vibhāgakā hetu hotā hai, isaliye svarūp – astitva hī sva – parake vibhāgakī siddhike liye pad – pad par avadhāranā (lakṣyayeṁ lenā) cāhiye . vah isaprakār hai : —

(1) cetanatvakā anvay jisakā lakṣaṇ hai aisā jo dravya, (2) cetanāviśeṣatva (cetanākā viśeṣapanā) jisakā lakṣaṇ hai aisā jo guṇ aur (3) cetanatvakā vyatirek jisakā lakṣaṇ hai aisī jo paryāy — yah trayātmak (aisā svarūp – astitva), tathā (1) pūrva aur uttar vyatirekako sparśakaranevāle cetanatvarūpase jo dhrauvya aur (2 – 3) cetanake uttar tathā pūrva vyatirekarūpase jo utpād aur vyay — yah trayātmak (aisā) svarūp – astitva jisakā svabhāv hai aisā maiṁ vāstavameṁ yah anya hūn̐, (arthāt maiṁ pudgalase ye bhinna rahā) . aur (1) acetanatvakā anvay jisakā lakṣaṇ hai aisā jo dravya, (2) acetanā viśeṣatva jisakā lakṣaṇ hai aisā jo guṇ aur (3) acetanatvakā vyatirek jisakā lakṣaṇ hai aisī jo paryāy — yah trayātmak (aisā svarūpaastitva) tathā (1) pūrva aur uttar vyatirekako sparśakaranevāle acetanatvarūpase jo dhrauvya aur (2 – 3) acetanake uttar tathā pūrva vyatirekarūpase jo utpād aur vyay — yah trayātmak aisā svarūp – astitva jis pudgalakā svabhāv hai vah vāstavameṁ (mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahīṁ hai; sva -parakā vibhāg hai . 1. pūrva arthāt pahalekā; aur uttar arthāt bādakā . (cetan pūrva aur uttarakī donoṁ paryāyoṁko sparśa karatā

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

bhāvārtha : — manuṣya, dev ityādi anekadravyātmak paryāyoṁmeṁ bhī jīvakā svarūpaastitva aur pratyek paramāṇukā svarūp – astitva sarvathā bhinna – bhinna hai . sūkṣmatāse dekhane par vahān̐ jīv aur pudgalakā svarūp – astitva (arthāt apane – apane dravya – guṇ – paryāy aur dhrauvya – utpād – vyay) spaṣṭatayā bhinna jānā jā sakatā hai . sva – parakā bhed karaneke liye jīvako is svarūpāstitvako pad – pad par lakṣyameṁ lenā yogya hai . yathā – yah (jānanemeṁ ātā huā) cetan dravya – guṇ – paryāy aur cetan dhrauvya – utpād – vyay jisakā svabhāv hai aisā maiṁ is (pudgal) se bhinna rahā; aur yah acetan dravya – guṇ – paryāy tathā acetan dhrauvya – utpād – vyay jisakā svabhāv hai aisā pudgal yah (mujhase) bhinna rahā . isaliye mujhe parake prati moh nahīṁ hai; sva – parakā bhed hai ..154..

ab, ātmāko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake saṁyogake kāraṇakā svarūp kahate haiṁ : —

anvayārtha : — [ātmā upayogātmā ] ātmā upayogātmak hai; [upayogaḥ ] upayog [jñānadarśanaṁ bhaṇitaḥ ] jñān – darśan kahā gayā hai; [api ] aur [ātmanaḥ ] ātmākā [saḥ upayogaḥ ] vah upayog [śubhaḥ aśubhaḥ vā ] śubh athavā aśubh [bhavati ] hotā hai ..155..

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

ātmano hi paradravyasaṁyogakāraṇamupayogaviśeṣaḥ . upayogo hi tāvadātmanaḥ svabhāv- ścaitanyānuvidhāyipariṇāmatvāt . sa tu jñānaṁ darśanaṁ ca, sākāranirākāratvenobhayarūpatvā- ccaitanyasya . athāyamupayogo dvedhā viśiṣyate śuddhāśuddhatven . tatra śuddho niruparāgaḥ, aśuddhaḥ soparāgaḥ . sa tu viśuddhisaṁkleśarūpatven dvaividhyāduparāgasya dvividhaḥ śubho‘śubhaśca ..155..

dveṣamoharūpaścāśubhaḥ . vā vā śabden śubhāśubhānurāgarahitatven śuddhaḥ . uvaogo appaṇo havadi itthaṁ- bhūtastrilakṣaṇ upayog ātmanaḥ saṁbandhī bhavatītyarthaḥ ..155.. athopayogastāvannaranārakādiparyāy- kāraṇabhūtasya karmarūpasya paradravyasya saṁyogakāraṇaṁ bhavati . tāvadidānīṁ kasya karmaṇaḥ ka upayogaḥ kāraṇaṁ

ṭīkā : — vāstavameṁ ātmāko paradravyake saṁyogakā kāraṇ 1upayogaviśeṣ hai . pratham to upayog vāstavameṁ ātmākā svabhāv hai kyoṁki vah caitanya – anuvidhāyī (upayog caitanyakā anusaraṇ karake honevālā) pariṇām hai . aur vah upayog jñān tathā darśan hai, kyoṁki caitanya 2sākār aur 3nirākār aisā ubhayarūp hai . ab is upayogake śuddha aur aśuddha aise do bhed kiye gaye haiṁ . usameṁ, śuddha upayog niruparāg (-nirvikār) hai; aur aśuddha upayog soparāg (-savikār) hai . aur vah aśuddha upayog śubh aur aśubh aise do prakārakā hai, kyoṁki uparāg viśuddhirūp aur saṁkleśarūp aisā do prakārakā hai (arthāt vikār mandakaṣāyarūp aur tīvrakaṣāyarūp aisā do prakārakā hai ) .

bhāvārtha : — ātmā upayogasvarūp hai . pratham to upayogake do bhed haiṁ — śuddha aur aśuddha . aur phi ra aśuddha upayogake do bhed haiṁ, śubh tathā aśubh ..155..

ab kahate haiṁ ki inameṁ kaunasā upayog paradravyake saṁyogakā kāraṇ hai : — 1. upayogaviśeṣ = upayogakā bhed, prakār yā amuk prakārakā upayog . (aśuddhopayog paradravyake saṁyogakā

kāraṇ hai; yah 156 vīṁ gāthāmeṁ kaheṁge .) 2. sākār = ākāravālā yā bhedavālā; savikalpa; viśeṣ . 3. nirākār = ākār rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sāmānya .

upayog jo śubh hoy, saṁcay thāy puṇya taṇo tahīṁ, ne pāpasaṁcay aśubhathī; jyāṁ ubhay nahi saṁcay nahīṁ. 156.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

upayogo hi jīvasya paradravyasaṁyogakāraṇamaśuddhaḥ . sa tu viśuddhisaṁkleśarūpoparāgavaśāt śubhāśubhatvenopāttadvaividhyaḥ, puṇyapāpatvenopāttadvaividhyasya paradravyasya saṁyogakāraṇatven nirvarta- yati . yadā tu dvividhasyāpyasyāśuddhasyābhāvaḥ kriyate tadā khalūpayogaḥ śuddha evāvatiṣṭhate . sa punarakāraṇamev paradravyasaṁyogasya ..156..

ath śubhopayogasvarūpaṁ prarūpayati — bhavatīti vicārayati — uvaogo jadi hi suho upayogo yadi cet hi sphu ṭaṁ śubho bhavati . puṇṇaṁ jīvassa saṁcayaṁ jādi tadā kāle dravyapuṇyaṁ kartr̥ jīvasya saṁcayamupacayaṁ vr̥ddhiṁ yāti badhyat ityarthaḥ . asuho vā tah pāvaṁ aśubhopayogo vā tathā tenaiv prakāreṇ puṇyavaddravyapāpaṁ saṁcayaṁ yāti . tesimabhāve ṇa cayamatthi tayorabhāve na cayo‘sti . nirdoṣinijaparamātmabhāvanārūpeṇ śuddhopayogabalen yadā tayordvayoḥ śubhāśubho- payogayorabhāvaḥ kriyate tadobhayaḥ saṁcayaḥ karmabandho nāstītyarthaḥ ..156.. evaṁ śubhāśubhaśuddhopayog- trayasya sāmānyakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthādvayaṁ gatam . ath viśeṣeṇ śubhopayogasvarūpaṁ

anvayārtha : — [upayogaḥ ] upayog [yadi hi ] yadi [śubhaḥ ] śubh ho [jīvasya ] to jīvake [puṇyaṁ ] puṇya [saṁcayaṁ yāti ] saṁcayako prāpta hotā hai [tathā vā aśubhaḥ ] aur yadi aśubh ho [pāpaṁ ] to pāp saṁcay hotā hai . [tayoḥ abhāve ] unake (donoṁke) abhāvameṁ [cayaḥ nāsti ] saṁcay nahīṁ hotā ..156..

ṭīkā : — jīvako paradravyake saṁyogakā kāraṇ aśuddha upayog hai . aur vah viśuddhi tathā saṁkleśarūp uparāgake kāraṇ śubh aur aśubharūpase dvividhatāko prāpta hotā huā, jo puṇya aur pāparūpase dvividhatāko prāpta hotā hai aisā jo paradravya usake saṁyogake kāraṇarūpase kām karatā hai . (uparāg mandakaṣāyarūp aur tīvrakaṣāyarūpase do prakārakā hai, isaliye aśuddha upayog bhī śubh – aśubhake bhedase do prakārakā hai; usameṁse śubhopayog puṇyarūp paradravyake saṁyogakā kāraṇ hotā hai aur aśubhopayog pāparūp paradravyake saṁyogakā kāraṇ hotā hai .) kintu jab donoṁ prakārake aśuddhopayogakā abhāv kiyā jātā hai tab vāstavameṁ upayog śuddha hī rahatā hai; aur vah to paradravyake saṁyogakā akāraṇ hī hai . (arthāt śuddhopayog paradravyake saṁyogakā kāraṇ nahīṁ hai ) ..156..

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

viśiṣṭakṣayopaśamadaśāviśrāntadarśanacāritramohanīyapudgalānuvr̥ttiparatven parigr̥hīt- śobhanoparāgatvāt paramabhaṭṭārakamahādevādhidevaparameśvarārhatsiddhasādhuśraddhāne samastabhūtagrāmānu- kampācaraṇe ca pravr̥ttaḥ śubh upayogaḥ ..157..

athāśubhopayogasvarūpaṁ prarūpayati — vyākhyāti — jo jāṇādi jiṇiṁde yaḥ kartā jānāti . kān . anantajñānādicatuṣṭayasahitān kṣudhādyaṣṭā- daśadoṣarahitāṁśca jinendrān . pecchadi siddhe paśyati . kān . jñānāvaraṇādyaṣṭakarmarahitānsamyaktvādyaṣṭa- guṇāntarbhūtānantaguṇasahitāṁśca siddhān . tahev aṇagāre tathaivānāgārān . anāgāraśabdavācyānniścay- vyavahārapañcācārādiyathoktalakṣaṇānācāryopādhyāyasādhūn . jīvesu sāṇukaṁpo trasasthāvarajīveṣu sānukampaḥ sadayaḥ . uvaogo so suho sa itthaṁbhūt upayogaḥ śubho bhaṇyate . sa ca kasya bhavati . tassa tasya pūrvokta-

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [jinendrān ] jinendroṁko [jānāti ] jānatā hai, [siddhān tathaiv anāgārān ] siddhoṁ tathā anāgāroṁkī (ācārya, upādhyāy aur sarvasādhuoṁkī) [paśyati ] śraddhā karatā hai, [jīveṣu sānukampaḥ ] aur jīvoṁke prati anukampāyukta hai, [tasya ] usake [saḥ ] vah [śubhaḥ upayogaḥ ] śubh upayog hai ..157..

ṭīkā : — viśiṣṭa (viśeṣ prakārakī) kṣayopaśamadaśāmeṁ rahanevāle darśanamohanīy aur cāritramohanīyarūp pudgaloṁke anusār pariṇatimeṁ lagā honese śubh 1uparāgakā grahaṇ kiyā honese, jo (upayog) param bhaṭṭārak mahā devādhidev, parameśvar aise arhaṁt, siddha aur sādhukī śraddhā karanemeṁ tathā samasta jīvasamūhakī anukampākā ācaraṇ karanemeṁ pravr̥tta hai, vah śubhopayog hai ..157..

ab aśubhopayogakā svarūp kahate haiṁ : — 1. uparāgakā artha gāthā 126ke ṭippaṇameṁ dekheṁ .

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

viśiṣṭodayadaśāviśrāntadarśanacāritramohanīyapudgalānuvr̥ttiparatven parigr̥hītāśobhanop- rāgatvātparamabhaṭṭārakamahādevādhidevaparameśvarārhatsiddhasādhubhyo‘nyatronmārgaśraddhāne viṣayakaṣāy- duḥśravaṇadurāśayaduṣṭasevanogratācaraṇe ca pravr̥tto‘śubhopayogaḥ ..158.. lakṣaṇajīvasyetyabhiprāyaḥ ..157.. athāśubhopayogasvarūpaṁ nirūpayati — visayakasāogāḍho viṣay- kaṣāyāvagāḍhaḥ . dussudiduccittaduṭṭhagoṭṭhijudo duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhiyutaḥ . uggo ugraḥ . ummaggaparo unmārgaparaḥ . uvaogo evaṁ viśeṣaṇacatuṣṭayayukta upayogaḥ pariṇāmaḥ jassa yasya jīvasya bhavati so asuho sa upayogastvaśubho bhaṇyate, abheden puruṣo vā . tathā hi — viṣayakaṣāyarahitaśuddhacaitanyapariṇateḥ pratipakṣa- bhūto viṣayakaṣāyāvagāḍho viṣayakaṣāyapariṇataḥ . śuddhātmatattvapratipādikā śrutiḥ suśrutistadvilakṣaṇā duḥśrutiḥ mithyāśāstraśrutirvā; niścintātmadhyānapariṇataṁ sucittaṁ, tadvināśakaṁ duścittaṁ, svaparanimitteṣṭa- kāmabhogacintāpariṇataṁ rāgādyapadhyānaṁ vā; paramacaitanyapariṇatervināśikā duṣṭagoṣṭhī, tatpratipakṣabhūt- kuśīlapuruṣagoṣṭhī vā . itthaṁbhūtaduḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhībhiryuto duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhiyuktaḥ . paramopaśam-

anvayārtha : — [yasya upayogaḥ ] jisakā upayog [viṣayakaṣāyāvagāḍhaḥ ] viṣayakaṣāyameṁ avagārḥ (magna) hai, [duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭiyutaḥ ] kuśruti, kuvicār aur kusaṁgatimeṁ lagā huā hai, [ugraḥ ] ugra hai tathā [unmārgaparaḥ ] unmārgameṁ lagā huā hai, [saḥ aśubhaḥ ] usakā vah aśubhopayog hai ..158..

ṭīkā : — viśiṣṭa udayadaśāmeṁ rahanevāle darśanamohanīy aur cāritramohanīyarūp pudgaloṁke anusār pariṇatimeṁ lagā honese aśubh uparāgako grahaṇ karanese, jo (upayog) param bhaṭṭārak, mahā devādhidev, parameśvar aise arhaṁt, siddha aur sādhuke atirikta anya — unmārgakī — śraddhā karanemeṁ tathā viṣay, kaṣāy, kuśravaṇ, kuvicār, kusaṁg aur ugratākā ācaraṇ karanemeṁ pravr̥tta hai, vah aśubhopayog hai ..158..

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

yo hi nāmāyaṁ paradravyasaṁyogakāraṇatvenopanyasto‘śuddha upayogaḥ sa khalu manda- tīvrodayadaśāviśrāntaparadravyānuvr̥ttitantratvādev pravartate, na punaranyasmāt . tato‘hameṣ sarvasminnev paradravye madhyastho bhavāmi . evaṁ bhavaṁścāhaṁ paradravyānuvr̥ttitantratvābhāvāt śubhenāśubhen vāśuddhop- bhāvapariṇataparamacaitanyasvabhāvātpratikūlaḥ ugraḥ . vītarāgasarvajñapraṇītaniścayavyavahāramokṣamārgādvilakṣaṇ unmārgaparaḥ . itthaṁbhūtaviśeṣaṇacatuṣṭayasahit upayogaḥ pariṇāmaḥ tatpariṇatapuruṣo vetyaśubhopayogo bhaṇyat ityarthaḥ ..158.. ath śubhāśubharahitaśuddhopayogaṁ prarūpayati — asuhovaogarahido aśubhopayogarahito bhavāmi . sa kaḥ ahaṁ ahaṁ kartā . punarapi kathaṁbhūtaḥ . suhovajutto ṇa śubhopayogayuktaḥ pariṇato na bhavāmi . kva viṣaye‘sau śubhopayogaḥ . aṇṇadaviyamhi nijaparamātmadravyādanyadravye . tarhi kathaṁbhūto bhavāmi . hojjaṁ majjhattho jīvitamaraṇalābhālābhasukhaduḥkhaśatrumitranindāpraśaṁsādiviṣaye madhyastho bhavāmi . itthaṁbhūtaḥ san kiṁ karomi . ṇāṇappagamappagaṁ jhāe jñānātmakamātmānaṁ dhyāyāmi . jñānen nirvr̥ttaṁ jñānātmakaṁ

ab, paradravyake saṁyogakā jo kāraṇ (aśuddhopayog) usake vināśakā abhyās batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [anyadravye ] anya dravyameṁ [madhyasthaḥ ] madhyastha [bhavan ] hotā huā [aham ] maiṁ [aśubhopayogarahitaḥ ] aśubhopayog rahit hotā huā tathā [śubhopayuktaḥ na ] śubhopayukta nahīṁ hotā huā [jñānātmakam ] jñānātmak [ātmakaṁ ] ātmāko [dhyāyāmi ] dhyātā hūn̐ ..159..

ṭīkā : — jo yah, (156 vīṁ gāthāmeṁ) paradravyameke saṁyogake kāraṇarūpameṁ kahā gayā aśuddhopayog hai, vah vāstavameṁ manda – tīvra udayadaśāmeṁ rahanevāle paradravyānusār pariṇatike ādhīn honese hī pravartit hotā hai, kintu anya kāraṇase nahīṁ . isaliye yah maiṁ samasta paradravyameṁ madhyastha hoūn̐ . aur isaprakār madhyastha hotā huā maiṁ paradravyānusār pariṇatike ādhīn na honese śubh