Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gnan gney vibhag adhikAr; Gatha: 145-159.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 28

 

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 321 of 546
single page version

vi bhaviyā taṁ jāṇah sammamāhappaṁ’’ ..144.. evaṁ niścayakālavyākhyānamukhyatvenāṣṭamasthale gāthātrayaṁ
gatam . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘davvaṁ jīvamajīvaṁ’ ityādyekonaviṁśatigāthābhiḥ sthalāṣṭaken viśeṣ-
jñeyādhikāraḥ samāptaḥ .. ataḥ paraṁ śuddhajīvasya dravyabhāvaprāṇaiḥ sah bhedanimittaṁ ‘sapadesehiṁ samaggo’
sapadesehiṁ samaggo logo aṭṭhehiṁ ṇiṭṭhido ṇicco .
jo taṁ jāṇadi jīvo pāṇacadukkābhisaṁbaddho ..145..
sapradeśaiḥ samagro loko‘rthairniṣṭhito nityaḥ .
yastaṁ jānāti jīvaḥ prāṇacatuṣkābhisambaddhaḥ ..145..
evamākāśapadārthādākālapadārthācca samastairev saṁbhāvitapradeśasadbhāvaiḥ padārthaiḥ samagra
ev yaḥ samāptiṁ nīto lokastaṁ khalu tadantaḥpātitve‘pyacintyasvaparaparicchedaśaktisaṁpadā jīv
ev jānīte, natvitaraḥ
. evaṁ śeṣadravyāṇi jñeyamev, jīvadravyaṁ tu jñeyaṁ jñānaṁ ceti jñān-
jñeyavibhāgaḥ . athāsya jīvasya sahajavijr̥mbhitānantajñānaśaktihetuke trisamayāvasthāyitvalakṣaṇe
anvayārtha :[sapradeśaiḥ arthaiḥ ] sapradeś padārthoṁke dvārā [niṣṭhitaḥ ] samāptiko
1prāpta [samagraḥ lokaḥ ] sampūrṇa lok [nityaḥ ] nitya hai, [taṁ ] use [yaḥ jānāti ] jo
jānatā hai [jīvaḥ ] vah jīv hai,[prāṇacatuṣkābhisaṁbaddhaḥ ] jo ki (saṁsār daśāmeṁ) cār
prāṇoṁse saṁyukta hai ..145..
ṭīkā :isaprakār jinheṁ pradeśakā sadbhāv phalit huā hai aise ākāśapadārthase
lekar kāl padārtha takake sabhī padārthoṁse samāptiko prāpta jo samasta lok hai use vāstavameṁ,
usameṁ
2aṁtaḥpātī honepar bhī, acintya aisī svaparako jānanekī śaktirūp sampadāke dvārā jīv
hī jānatā hai, dūsarā koī nahīṁ . isaprakār śeṣ dravya jñey hī haiṁ aur jīvadravya to jñey tathā
jñān hai;isaprakār jñān aur jñeyakā vibhāg hai .
ab, is jīvako, sahajarūpase (svabhāvase hī) pragaṭ anantajñānaśakti jisakā hetu hai
aur tīnoṁ kālameṁ avasthāyipanā (ṭikanā) jisakā lakṣaṇ hai aisā, vastukā svarūpabhūt honese
1. chah dravyoṁse hī sampūrṇa lok samāpta ho jātā hai, arthāt unake atirikta lokameṁ dūsarā kuch nahīṁ hai .
2. aṁtaḥpātī = andar ā jānevālā; andar samā jānevālā (jīv lokake bhītar ā jātā hai .)
sapradeś arthothī samāpta samagra lok sunitya che;
tasu jāṇanāro jīv, prāṇacatuṣkathī saṁyukta je. 145
.

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 322 of 546
single page version

vastusvarūpabhūtatayā sarvadānapāyini niścayajīvatve satyapi saṁsārāvasthāyāmanādi-
pravāhapravr̥ttapudgalasaṁśleṣadūṣitātmatayā prāṇacatuṣkābhisaṁbaddhatvaṁ vyavahārajīvatvaheturvibhakta-
vyo‘sti
..145..
ath ke prāṇā ityāvedayati
ityādi yathākrameṇ gāthāṣṭakaparyantaṁ sāmānyabhedabhāvanāvyākhyānaṁ karoti . tadyathā . ath
jñānajñeyajñāpanārthaṁ tathaivātmanaḥ prāṇacatuṣken sah bhedabhāvanārthaṁ vā sūtramidaṁ pratipādayatilogo loko
bhavati . kathaṁbhūtaḥ . ṇiṭṭhido niṣṭhitaḥ samāptiṁ nīto bhr̥to vā . kaiḥ kartr̥bhūtaiḥ . aṭṭhehiṁ
sahajaśuddhabuddhaikasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥tayo ye‘rthāstaiḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . sapadesehiṁ
samaggo svakīyapradeśaiḥ samagraḥ paripūrṇaḥ . athavā padārthaiḥ . kathaṁbhūtaiḥ . sapradeśaiḥ pradeśasahitaiḥ . punarapi
kiṁviśiṣṭo lokaḥ . ṇicco dravyārthikanayen nityaḥ lokākāśāpekṣayā vā . athavā nityo, na kenāpi
puruṣaviśeṣeṇ kr̥taḥ . jo taṁ jāṇadi yaḥ kartā taṁ jñeyabhūtaṁ lokaṁ jānāti jīvo sa jīvapadārtho bhavati .
etāvatā kimuktaṁ bhavati . yo‘sau viśuddhajñānadarśanasvabhāvo jīvaḥ sa jñānaṁ jñeyaśca bhaṇyate .
śeṣapadārthāstu jñeyā eveti jñātr̥jñeyavibhāgaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭo jīvaḥ . pāṇacadukke ṇa saṁbaddho yadyapi
niścayen svataḥsiddhaparamacaitanyasvabhāven niścayaprāṇen jīvati tathāpi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśādā-
yurādyaśuddhaprāṇacatuṣkenāpi saṁbaddhaḥ san jīvati
. tacca śuddhanayen jīvasvarūpaṁ na bhavatīti bhedabhāvanā
jñātavyetyabhiprāyaḥ ..145.. athendriyādiprāṇacatuṣkasvarūpaṁ pratipādayatiatīndriyānantasukhasva-
bhāvātmano vilakṣaṇ indriyaprāṇaḥ, manovākkāyavyāpārarahitātparamātmadravyādvisadr̥śo balaprāṇaḥ,
pra. 37
sarvadā avināśī niścayajīvatva honepar bhī, saṁsārāvasthāmeṁ anādipravāharūpase pravartamān pudgal
saṁśleṣake dvārā svayaṁ dūṣit honese usake cār prāṇoṁse saṁyuktapanā hai
jo ki (saṁyuktapanā)
vyavahārajīvatvakā hetu hai, aur vibhakta karane yogya hai .
bhāvārtha :ṣaṭ dravyoṁkā samudāy vah lok hai . jīv use (apanī) acintya
jñānaśaktise jānatā hai; isaliye jīvake atirikta śeṣ dravya jñey haiṁ aur jīv jñān tathā
jñey hai
. us jīvako vastuke svarūpabhūt honese jo kabhī naṣṭa nahīṁ hotā, aisā
niścayajīvatva sadā hī hai . us niścay jīvatvakā kāraṇ svābhāvik anantajñānaśakti hai .
aisā niścayajīvatva jīvake sadā hone par bhī vah, saṁsār daśāmeṁ svayaṁ pudgalake saṁbaṁdhase
dūṣit honese cār prāṇoṁse saṁyukta hai, aur isaliye usake vyavahārajīvatva bhī hai
. us
vyavahārajīvatvako kāraṇarūp jo cār prāṇoṁse saṁyuktapanā usase jīvako bhinna karanā
cāhiye
..145..
ab, prāṇ kaunkaunase haiṁ, so batalāte haiṁ :

Page 290 of 513
PDF/HTML Page 323 of 546
single page version

iṁdiyapāṇo ya tadhā balapāṇo tah ya āupāṇo ya .
āṇappāṇappāṇo jīvāṇaṁ hoṁti pāṇā te ..146..
indriyaprāṇaśca tathā balaprāṇastathā cāyuḥprāṇaśca .
ānapānaprāṇo jīvānāṁ bhavanti prāṇāste ..146..
sparśanarasanaghrāṇacakṣuḥśrotrapaṁcakamindriyaprāṇāḥ, kāyavāṅmastrayaṁ balaprāṇāḥ, bhav-
dhāraṇanimittamāyuḥprāṇaḥ, udaṁcananyaṁcanātmako marudānapānaprāṇaḥ ..146..
ath prāṇānāṁ niruktyā jīvatvahetutvaṁ paudgalikatvaṁ ca sūtrayati
anādyanantasvabhāvātparamātmapadārthādviparītaḥ sādyanta āyuḥprāṇaḥ, ucchvāsaniśvāsajanitakhedarahitā-
cchuddhātmatattvātpratipakṣabhūt ānapānaprāṇaḥ
. evamāyurindriyabalocchvāsarūpeṇābhedanayen jīvānāṁ
saṁbandhinaścatvāraḥ prāṇā bhavanti . te ca śuddhanayen jīvādbhinnā bhāvayitavyā iti ..146.. ath ta ev
prāṇā bhedanayen daśavidhā bhavantītyāvedayati
paṁc vi iṁdiyapāṇā maṇavacikāyā ya tiṇṇi balapāṇā .
āṇappāṇappāṇo āugapāṇeṇ hoṁti dasapāṇā ..12..
anvayārtha :[indriyaprāṇaḥ ca ] indriyaprāṇ, [tathā balaprāṇaḥ ] balaprāṇ, [tathā ca
āyuḥprāṇ: ] āyuprāṇ [ca ] aur [ānapānaprāṇaḥ ] śvāsocchvās prāṇ[te ] ye (cār)
[jīvānāṁ ] jīvoṁke [prāṇāḥ ] prāṇ [bhavanti ] haiṁ ..146..
ṭīkā :sparśan, rasanā, ghrāṇ, cakṣu aur śrotrayah pān̐c indriyaprāṇ haiṁ; kāy,
vacan aur man,yah tīn balaprāṇ haiṁ, bhav dhāraṇakā nimitta (arthāt manuṣyādi paryāyakī
sthitikā nimitta) āyuprāṇ hai; nīce aur ū par jānā jisakā svarūp hai aisī vāyu (śvās)
śvāsocchvās prāṇ hai
..146..
ab, vyutpattise prāṇoṁko jīvatvakā hetupanā aur unakā paudgalikapanā sūtra dvārā kahate
haiṁ (arthāt prāṇ jīvatvake hetu hai aisā vyutpattise daraśāte haiṁ tathā prāṇ paudgalik haiṁ aisā
kahate haiṁ ) :
indriyaprāṇ, tathā vaḷī baḷaprāṇ, āyuprāṇ ne
vaḷī prāṇ śvāsocchvās
e sau, jīv kerā prāṇ che . 146.

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 324 of 546
single page version

pāṇehiṁ caduhiṁ jīvadi jīvissadi jo hi jīvido puvvaṁ .
so jīvo pāṇā puṇ poggaladavvehiṁ ṇivvattā ..147..
prāṇaiścaturbhirjīvati jīviṣyati yo hi jīvitaḥ pūrvam .
sa jīvaḥ prāṇāḥ punaḥ pudgaladravyairnirvr̥ttāḥ ..147..
prāṇasāmānyen jīvati jīviṣyati jīvitavāṁśca pūrvamiti jīvaḥ . evamanādi-
saṁtānapravartamānatayā trisamayāvasthatvātprāṇasāmānyaṁ jīvasya jīvatvaheturastyev . tathāpi tanna
jīvasya svabhāvatvamavāpnoti pudgaladravyanirvr̥ttatvāt ..147..
indriyaprāṇaḥ pañcavidhaḥ, tridhā balaprāṇaḥ, punaścaik ānapānaprāṇaḥ, āyuḥprāṇaśceti bheden daś
prāṇāste‘pi cidānandaikasvabhāvātparamātmano niścayen bhinnā jñātavyā ityabhiprāyaḥ ..“12.. ath
prāṇaśabdavyutpattyā jīvasya jīvatvaṁ prāṇānāṁ pudgalasvarūpatvaṁ ca nirūpayatipāṇehiṁ caduhiṁ jīvadi yadyapi
niścayen sattācaitanyasukhabodhādiśuddhabhāvaprāṇairjīvati tathāpi vyavahāreṇ vartamānakāle dravyabhāv-
rūpaiścaturbhiraśuddhaprāṇairjīvati
jīvissadi jīviṣyati bhāvikāle jo hi jīvido yo hi sphu ṭaṁ jīvitaḥ puvvaṁ
pūrvakāle so jīvo sa jīvo bhavati . te pāṇā te pūrvoktāḥ prāṇāḥ poggaladavvehiṁ ṇivvattā udayāgat-
pudgalakarmaṇā nirvr̥ttā niṣpannā iti . tat ev kāraṇātpudgaladravyaviparītādanantajñānadarśanasukh-
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo [caturbhiḥ prāṇaiḥ ] cār prāṇoṁse [jīvati ] jītā hai,
[jīviṣyati ] jiyegā [jīvitaḥ pūrvaṁ ] aur pahale jītā thā, [saḥ jīvaḥ ] vah jīv hai .
[punaḥ ] phi ra bhī [prāṇāḥ ] prāṇ to [pudgaladravyaiḥ nirvr̥ttāḥ ] pudgal dravyoṁse niṣpanna
(racit) haiṁ
..147..
ṭīkā :(vyutpattike anusār) prāṇasāmānyase jītā hai, jiyegā, aur pahale jītā
thā, vah jīv hai . isaprakār (prāṇasāmānya) anādi saṁtānarūp (-pravāharūp)se pravartamān honese
(saṁsāradaśāmeṁ) trikāl sthāyī honese prāṇasāmānya jīvake jīvatvakā hetu hai hī . tathāpi vah
(prāṇ sāmānya) jīvakā svabhāv nahīṁ hai kyoṁki vah pudgaladravyase niṣpannaracit hai .
bhāvārtha :yadyapi niścayase jīv sadā hī bhāvaprāṇase jītā hai, tathāpi saṁsāradaśāmeṁ
vyavahārase use vyavahārajīvatvake kāraṇabhūt indriyādi dravyaprāṇoṁse jīvit kahā jātā hai . aisā
je cār prāṇe jīvato pūrve, jīve che, jīvaśe,
te jīv che; paṇ prāṇ to pudgaladaravaniṣpanna che. 147
.

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 325 of 546
single page version

ath prāṇānāṁ paudgalikatvaṁ sādhayati
jīvo pāṇaṇibaddho baddho mohādiehiṁ kammehiṁ .
uvabhuṁjaṁ kammaphalaṁ bajjhadi aṇṇehiṁ kammehiṁ ..148..
jīvaḥ prāṇanibaddho baddho mohādikaiḥ karmabhiḥ .
upabhuṁjānaḥ karmaphalaṁ badhyate‘nyaiḥ karmabhiḥ ..148..
yato mohādibhiḥ paudgalikakarmabhirbaddhatvājjīvaḥ prāṇanibaddho bhavati, yataśca
prāṇanibaddhatvātpaudgalikakarmaphalamupabhuṁjānaḥ punarapyanyaiḥ paudgalikakarmabhirbadhyate, tataḥ
vīryādyanantaguṇasvabhāvātparamātmatattvādbhinnā bhāvayitavyā iti bhāvaḥ ..147.. ath prāṇānāṁ yatpūrva-
sūtroditaṁ paudgalikatvaṁ tadev darśayatijīvo pāṇaṇibaddho jīvaḥ kartā caturbhiḥ prāṇairnibaddhaḥ saṁbaddho
bhavati . kathaṁbhūtaḥ san . baddho śuddhātmopalambhalakṣaṇamokṣādvilakṣaṇairbaddhaḥ . kairbaddhaḥ . mohādiehiṁ kammehiṁ
mohanīyādikarmabhirbaddhastato jñāyate mohādikarmabhirbaddhaḥ san prāṇanibaddho bhavati, na ca karmabandharahit
iti
. tat ev jñāyate prāṇāḥ pudgalakarmodayajanitā iti . tathāvidhaḥ san kiṁ karoti . uvabhuṁjadi
kammaphalaṁ paramasamādhisamutpannanityānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tabhojanamalabhamānaḥ san kaṭukaviṣasamānamapi
karmaphalamupabhuṅkte . bajjhadi aṇṇehiṁ kammehiṁ tatkarmaphalamupabhuñjānaḥ sannayaṁ jīvaḥ karmarahitātmano
visadr̥śairanyakarmabhirnavatarakarmabhirbadhyate . yataḥ kāraṇātkarmaphalaṁ bhuñjāno navatar karmāṇi badhnāti,
honepar bhī ve dravyaprāṇ ātmākā svarūp kiṁcit mātra nahīṁ haiṁ kyoṁki ve pudgal dravyase
nirmit haiṁ
..147..
ab, prāṇoṁkā paudgalikapanā siddha karate haiṁ :
anvayārtha :[mohādikaiḥ karmabhiḥ ] mohādik karmoṁse [baddhaḥ ] ban̐dhā huā honese
[jīvaḥ ] jīv [prāṇanibaddhaḥ ] prāṇoṁse saṁyukta hotā huā [karmaphalaṁ upabhuṁjānaḥ ] karmaphalako
bhogatā huā [anyaiḥ karmabhiḥ ] anya karmoṁse [badhyate ] ban̐dhatā hai
..148..
ṭīkā :(1) mohādik paudgalik karmoṁse ban̐dhā huā honese jīv prāṇoṁse saṁyukta
hotā hai aur (2) prāṇoṁse saṁyukta honeke kāraṇ paudgalik karmaphalako (mohīrāgīdveṣī
jīv mohrāgdveṣapūrvak) bhogatā huā punaḥ bhī anya paudgalik karmoṁse baṁdhatā hai, isaliye
mohādikarmanibaṁdhathī saṁbaṁdh pāmī prāṇano,
jīv karmaph ḷa
- upabhog karatāṁ, baṁdh pāme karmano. 148.

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 326 of 546
single page version

paudgalikakarmakāryatvātpaudgalikakarmakāraṇatvācca paudgalikā ev prāṇā niścīyante ..148..
ath prāṇānāṁ paudgalikakarmakāraṇatvamunmīlayati
pāṇābādhaṁ jīvo mohapadesehiṁ kuṇadi jīvāṇaṁ .
jadi so havadi hi baṁdho ṇāṇāvaraṇādikammehiṁ ..149..
prāṇābādhaṁ jīvo mohapradveṣābhyāṁ karoti jīvayoḥ .
yadi sa bhavati hi bandho jñānāvaraṇādikarmabhiḥ ..149..
tato jñāyate prāṇā navatarapudgalakarmaṇāṁ kāraṇabhūtā iti ..148.. ath prāṇā navatarapudgalakarmabandhasya
kāraṇaṁ bhavantīti pūrvoktamevārthaṁ viśeṣeṇ samarthayatipāṇābādhaṁ āyurādiprāṇānāṁ bādhāṁ pīḍāṁ kuṇadi
karoti . sa kaḥ . jīvo jīvaḥ . kābhyāṁ kr̥tvā . mohapadesehiṁ sak lavimalake valajñānapradīpen mohāndhakār-
vināśakātparamātmano viparītābhyāṁ mohapradveṣābhyāṁ . keṣāṁ prāṇabādhāṁ karoti . jīvāṇaṁ
ekendriyapramukhajīvānām . jadi yadi cet so havadi baṁdho tadā svātmopalambhaprāptirūpānmokṣādviparīto
mūlottaraprakr̥tyādibhedabhinnaḥ sa paramāgamaprasiddho hi sphu ṭaṁ bandho bhavati . kaiḥ kr̥tvā . ṇāṇāvaraṇādikammehiṁ
jñānāvaraṇādikarmabhiriti . tato jñāyate prāṇāḥ pudgalakarmabandhakāraṇaṁ bhavantīti . ayamatrārthaḥyathā
ko‘pi taptalohapiṇḍen paraṁ hantukāmaḥ san pūrvaṁ tāvadātmānamev hanti, paścādanyaghāte niyamo nāsti,
tathāyamajñānī jīvo‘pi taptalohapiṇḍasthānīyamohādipariṇāmen pariṇataḥ san pūrvaṁ nirvikārasvasaṁvedan-
(1) paudgalik karmake kārya honese aur (2) paudgalik karmake kāraṇ honese prāṇ
paudgalik hī niścit hote haiṁ
..148..
ab, prāṇoṁke paudgalik karmakā kāraṇapanā (arthāt prāṇ paudgalik karmake kāraṇ
kis prakār haiṁ vah) pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[yadi ] yadi [jīvaḥ ] jīv [mohapradveṣābhyāṁ ] moh aur dveṣake dvārā
[jīvayoḥ ] jīvoṁke (-svajīvake tathā parajīvake) [prāṇābādhaṁ karoti ] prāṇoṁko bādhā pahun̐cāte
haiṁ, [saḥ hi ] to pūrvakathit [jñānāvaraṇādikarmabhiḥ baṁdhaḥ ] jñānāvaraṇādik karmoṁke dvārā baṁdh
[bhavati ] hotā hai
..149..
jīv moh -dveṣ vaḍe kare bādhā jīvonā prāṇane,
to baṁdh jñānāvaraṇ
- ādik karmano te thāy che. 149.

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 327 of 546
single page version

prāṇairhi tāvajjīvaḥ karmaphalamupabhuṁkte; tadupabhuṁjāno mohapradveṣāvāpnoti; tābhyāṁ svajīv-
parajīvayoḥ prāṇābādhaṁ vidadhāti . tadā kadācitparasya dravyaprāṇānābādhya kadācidanābādhya svasya
bhāvaprāṇānuparaktatven bādhamāno jñānāvaraṇādīni karmāṇi badhnāti . evaṁ prāṇāḥ
paudgalikakarmakāraṇatāmupayānti ..149..
ath pudgalaprāṇasantatipravr̥ttihetumantaraṁgamāsūtrayati
ādā kammamalimaso dharedi pāṇe puṇo puṇo aṇṇe .
ṇa cayadi jāv mamattiṁ dehapadhāṇesu visayesu ..150..
jñānasvarūpaṁ svakīyaśuddhaprāṇaṁ hanti, paścāduttarakāle paraprāṇaghāte niyamo nāstīti ..149.. athendri-
yādiprāṇotpatterantaraṅgahetumupadiśatiādā kammamalimaso ayamātmā svabhāven bhāvakarmadravyakarmanokarma-
malarahitatvenātyantanirmalo‘pi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśānmalīmaso bhavati . tathābhūtaḥ san kiṁ
karoti . dharedi pāṇe puṇo puṇo aṇṇe dhārayati prāṇān punaḥpunaḥ anyānnavatarān . yāvatkim . ṇa cayadi
ṭīkā :pratham to prāṇoṁse jīv karmaphalako bhogatā hai; use bhogatā huā moh tathā
dveṣako prāpta hotā hai; moh tathā dveṣase svajīv tathā parajīvake prāṇoṁko 1bādhā pahun̐cātā hai . vahān̐
kadācit (-kisī samay) parake dravya prāṇoṁko bādhā pahun̐cākar aur kadācit (parake dravya
prāṇoṁko) bādhā na pahun̐cākar, apane bhāvaprāṇoṁko to
2uparaktapanese (avaśya hī) bādhā
pahun̐cātā huā jīv jñānāvaraṇādi karmoṁko bān̐dhatā hai . isaprakār prāṇ paudgalik karmoṁke
kāraṇapaneko prāpta hote haiṁ ..149..
ab paudgalik prāṇoṁkī saṁtatikī (-pravāhakīparamparākī) pravr̥ttikā antaraṁg hetu
sūtra dvārā kahate haiṁ :
1. bādhā = pīḍā, upadrav, vighna .
2. uparaktapanā = malinapanā; vikārīpanā; mohādipariṇāmarūp pariṇamit honā . [jaise koī puruṣ tapta loheke
golese dūsareko jalānekī icchā karatā huā pratham to svayaṁ apaneko hī jalātā hai; (-svayaṁ apane hī
hāthako jalātā hai ) phi ra dūsarā jale yā na jale
isakā koī niyam nahīṁ hai; usīprakār jīv
mohādipariṇāmarūp pariṇamit hotā huā pratham to nirvikār svasaṁvedanajñānasvarūp nij śuddha bhāvaprāṇoṁko
hī hāni pahun̐cātā hai, phi ra dūsareke dravyaprāṇoṁkī hāni ho yā na ho
isakā koī niyam nahīṁ hai .]
karme malin jīv tyāṁ lagī prāṇo dhare che pharī pharī,
mamatā śarīrapradhān viṣaye jyāṁ lagī choḍe nahīṁ. 150
.

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 328 of 546
single page version

ātmā karmamalīmaso dhārayati prāṇān punaḥ punaranyān .
na tyajati yāvanmamatvaṁ dehapradhāneṣu viṣayeṣu ..150..
yeyamātmanaḥ paudgalikaprāṇānāṁ saṁtānen pravr̥ttiḥ, tasyā anādipaudgalakarmamūlaṁ
śarīrādimamatvarūpamuparaktatvamantaraṁgo hetuḥ ..150..
ath pudgalaprāṇasaṁtatinivr̥ttihetumantaraṁg grāhayati
jo iṁdiyādivijaī bhavīy uvaogamappagaṁ jhādi .
kammehiṁ so ṇa rajjadi kih taṁ pāṇā aṇucaraṁti ..151..
jāv mamattiṁ nisnehaciccamatkārapariṇaterviparītāṁ mamatāṁ yāvatkālaṁ na tyajati . keṣu viṣayeṣu . dehapadhāṇesu
visayesu dehaviṣayarahitaparamacaitanyaprakāśapariṇateḥ pratipakṣabhūteṣu dehapradhāneṣu pañcendriyaviṣayeṣviti . tataḥ
sthitametatindriyādiprāṇotpatterdehādimamatvamevāntaraṅgakāraṇamiti ..150.. athendriyādiprāṇānāmabhyantaraṁ
vināśakāraṇamāvedayatijo iṁdiyādivijaī bhavīy yaḥ kartātīndriyātmotthasukhāmr̥tasaṁtoṣabalen
jitendriyatven niḥkaṣāyanirmalānubhūtibalen kaṣāyajayen cendriyādivijayī bhūtvā uvaogamappagaṁ jhādi
anvayārtha :[yāvat ] jab tak [dehapradhāneṣu viṣayeṣu ] dehapradhān viṣayoṁmeṁ
[mamatvaṁ ] mamatvako [na tyajati ] nahīṁ choṛatā, [karmamalīmasaḥ ātmā ] tab tak karmase
malin ātmā [punaḥ punaḥ ] punaḥ
punaḥ [anyān prāṇān ] anyaanya prāṇoṁko [dhārayati ]
dhāraṇ karatā hai ..150..
ṭīkā :jo is ātmāko paudgalik prāṇoṁkī saṁtānarūp pravr̥tti hai, usakā
antaraṁg hetu śarīrādikā mamatvarūp uparaktapanā hai, jisakā mūl (-nimitta) anādi paudgalik
karma hai
.
bhāvārtha :dravyaprāṇoṁkī paramparā calate rahanekā antaraṁg kāraṇ anādi pudgalakarmake
nimittase honevālā jīvakā vikārī pariṇaman hai . jabatak jīv dehādi viṣayoṁke mamatvarūp
vikārī pariṇamanako nahīṁ choṛatā tab tak usake nimittase punaḥpunaḥ pudgalakarma ban̐dhate rahate
haiṁ aur usase punaḥpunaḥ dravyaprāṇoṁkā sambandha hotā rahatā hai ..150..
ab paudgalik prāṇoṁkī saṁtatikī nivr̥ttikā antaraṅga hetu samajhāte haiṁ :
karī indriyādikvijay, dhyāve ātmaneupayogane,
te karmathī raṁjit nahi; kyam prāṇ tene anusare ? 151.

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 329 of 546
single page version

ya indriyādivijayī bhūtvopayogamātmakaṁ dhyāyati .
karmabhiḥ sa na rajyate kathaṁ taṁ prāṇā anucaranti ..151..
pudgalaprāṇasaṁtatinivr̥tterantaraṁgo heturhi paudgalikakarmamūlasyoparaktatvasyābhāvaḥ . sa tu
samastendriyādiparadravyānuvr̥ttivijayino bhūtvā samastopāśrayānuvr̥ttivyāvr̥ttasya spha ṭikamaṇe-
rivātyantaviśuddhamupayogamātramātmānaṁ suniścalaṁ kevalamadhivasataḥ syāt
. idamatra tātparyaṁ
ātmano‘tyantavibhaktatvasiddhaye vyavahārajīvatvahetavaḥ pudgalaprāṇā evamucchettavyāḥ ..151..
kevalajñānadarśanopayogaṁ nijātmānaṁ dhyāyati, kammehiṁ so ṇa rajjadi karmabhiściccamatkārātmanaḥ pratibandha-
kairjñānāvaraṇādikarmabhiḥ sa na rajyate, na badhyate . kih taṁ pāṇā aṇucaraṁti karmabandhābhāve sati taṁ puruṣaṁ
anvayārtha :[yaḥ ] jo [indriyādivijayībhūtvā ] indriyādikā vijayī hokar
[upayogaṁ ātmakaṁ ] upayogamātra ātmākā [dhyāyati ] dhyān karatā hai, [saḥ ] vah [karmabhiḥ ]
karmoṁke dvārā [na rajyate ] raṁjit nahīṁ hotā; [taṁ ] use [prāṇāḥ ] prāṇ [kathaṁ ] kaise
[anucaraṁti ] anusareṁge ? (arthāt usake prāṇoṁkā sambandha nahīṁ hotā
.) ..151..
ṭīkā :vāstavameṁ paudgalik prāṇoṁke saṁtatikī nivr̥ttikā antaraṅga hetu
paudgalik karma jisakā kāraṇ (nimitta) hai aise 1uparaktapanekā abhāv hai . aur vah
abhāv jo jīv samasta indriyādik paradravyoṁke anusār pariṇatikā vijayī hokar, (anek
varṇovāle)
2āśrayānusār sārī pariṇatise vyāvr̥tta (pr̥thak, alag) hue spha ṭik maṇikī
bhān̐ti, atyanta viśuddha upayogamātra akele ātmāmeṁ suniścalatayā vasatā hai, us jīvake
hotā hai
.
yahān̐ yah tātparya hai kiātmākī atyanta vibhaktatā siddha karaneke liye
vyavahārajīvatvake hetubhūt paudgalik prāṇ isaprakār ucched karaneyogya haiṁ .
bhāvārtha :jaise anek raṁgayukta āśrayabhūt vastuke anusār jo (spha ṭik
maṇikā) anekaraṁgī pariṇaman hai usase sarvathā vyāvr̥tta huye spha ṭikamaṇike uparaktapanekā
abhāv hai, usīprakār anekaprakārake karma va indriyādike anusār jo (ātmākā) anek
prakārakā vikārī pariṇaman hai usase sarvathā vyāvr̥tta huye ātmāke (
jo ek upayogamātra
1. uparaktapanā = vikr̥tapanā; malinapanā; raṁjitapanā; uparāgayuktapanā, (uparāgake arthake liye gāthā 126kā
phu ṭanoṭ dekho])
2. āśray = jisameṁ spha ṭikamaṇi rakhā ho vah vastu .

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 330 of 546
single page version

ath punarapyātmano‘tyantavibhaktatvasiddhaye gativiśiṣṭavyavahārajīvatvahetuparyāyasvarūp-
mupavarṇayati
atthittaṇicchidassa hi atthassatthaṁtaramhi saṁbhūdo .
attho pajjāo so saṁṭhāṇādippabhedehiṁ ..152..
astitvaniścitasya hyarthasyārthāntare saṁbhūtaḥ .
arthaḥ paryāyaḥ sa saṁsthānādiprabhedaiḥ ..152..
prāṇāḥ kartāraḥ kathamanucaranti kathamāśrayanti . na kathamapīti . tato jñāyate kaṣāyendriyavijay ev
pañcendriyādiprāṇānāṁ vināśakāraṇamiti ..151.. evaṁ ‘sapadesehiṁ samaggo’ ityādi gāthāṣṭaken
sāmānyabhedabhāvanādhikāraḥ samāptaḥ . athānantaramekapañcāśadgāthāparyantaṁ viśeṣabhedabhāvanādhikāraḥ
kathyate . tatra viśeṣāntarādhikāracatuṣṭayaṁ bhavati . teṣu caturṣu madhye śubhādyupayogatrayamukhyatve-
naikādaśagāthāparyantaṁ prathamaviśeṣāntarādhikāraḥ prārabhyate . tatra catvāri sthalāni bhavanti . tasminnādau
narādiparyāyaiḥ sah śuddhātmasvarūpasya pr̥thaktvaparijñānārthaṁ ‘atthittaṇicchidassa hi’ ityādi yathākrameṇ
gāthātrayam
. tadanantaraṁ teṣāṁ saṁyogakāraṇaṁ ‘appā uvaogappā’ ityādi gāthādvayam . tadanantaraṁ
śubhāśubhaśuddhopayogatrayasūcanamukhyatven ‘jo jāṇādi jiṇiṁde’ ityādi gāthātrayam . tadanantaraṁ
kāyavāṅmanasāṁ śuddhātmanā sah bhedakathanarūpeṇ ‘ṇāhaṁ deho’ ityādi gāthātrayam . evamekādaśagāthābhiḥ
pra. 38
ātmāmeṁ suniścalatayā basatā hai usake-) uparaktapanekā abhāv hotā hai . us abhāvase
paudgalik prāṇoṁkī paramparā aṭak jātī hai .
isaprakār paudgalik prāṇoṁkā ucched karane yogya hai ..151..
ab phi ra bhī, ātmākī atyanta vibhaktatā siddha karaneke liye, vyavahār jīvatvake
hetu aisī jo gativiśiṣṭa (devmanuṣyādi) paryāyoṁkā svarūp kahate haiṁ :
anvayārtha :[astitvaniścitasya arthasya hi ] astitvase niścit arthakā
(dravyakā) [arthāntare saṁbhūtaḥ ] anya arthameṁ (dravyameṁ) utpanna [arthaḥ ] jo artha (-bhāv) [sa
paryāyaḥ ]
vah paryāy hai
[saṁsthānādiprabhedaiḥ ] ki jo saṁsthānādi bhedoṁ sahit
hotī hai ..152..
astitvaniścit arthano ko anya arthe ūpajato
je artha te paryāy che, jyāṁ bhed saṁsthānādino. 152
.

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 331 of 546
single page version

svalakṣaṇabhūtasvarūpāstitvaniścitasyaikasyārthasya svalakṣaṇabhūtasvarūpāstitvaniścit evānya-
sminnarthe viśiṣṭarūpatayā saṁbhāvitātmalābho‘rtho‘nekadravyātmakaḥ paryāyaḥ . sa khalu pudgalasya
pudgalāntar iv jīvasya pudgale saṁsthānādiviśiṣṭatayā samupajāyamānaḥ saṁbhāvyat ev .
upapannaścaivaṁvidhaḥ paryāyaḥ, anekadravyasaṁyogātmatven kevalajīvavyatirek mātrasyaikadravyaparyāyasyā-
skhalitasyāntaravabhāsanāt
..152..
ath paryāyavyaktīrdarśayati
prathamaviśeṣāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathāath punarapi śuddhātmano viśeṣabhedabhāvanārthaṁ
naranārakādiparyāyarūpaṁ vyavahārajīvatvahetuṁ darśayatiatthittaṇicchidassa hi cidānandaikalakṣaṇasvarūpāsti-
tven niścitasya jñātasya hi sphu ṭam . kasya . atthassa paramātmapadārthasya atthaṁtaramhi śuddhātmārthādanyasmin
jñānāvaraṇādikarmarūpe arthāntare saṁbhūdo saṁjāt utpannaḥ attho yo naranārakādirūpo‘rthaḥ, pajjāo so
nirvikāraśuddhātmānubhūtilakṣaṇasvabhāvavyañjanaparyāyādanyādr̥śaḥ san vibhāvavyañjanaparyāyo bhavati sa
itthaṁbhūtaparyāyo jīvasya
. kaiḥ kr̥tvā jātaḥ . saṁṭhāṇādippabhedehiṁ saṁsthānādirahitaparamātmadravyavilakṣaṇaiḥ
saṁsthānasaṁhananaśarīrādiprabhedairiti ..152.. ath tānev paryāyabhedān vyaktīkarotiṇaraṇārayatiriyasurā
ṭīkā :svalakṣaṇabhūt svarūpastitvase niścit ek arthakā (dravyakā),
svalakṣaṇabhūt svarūpastitvase hī niścit aise anya arthameṁ (dravyameṁ) viśiṣṭarūpase (-bhinna
bhinna rūpase) utpanna hotā huā jo artha (-bhāv), vah anekadravyātmak paryāy hai vah
anekadravyātmak paryāy vāstavameṁ, jaise pudgalakī anya pudgalameṁ (anekadravyātmak utpanna
hotī huī dekhī jātī hai usīprakār, jīvakī pudgalameṁ saṁsthānādise viśiṣṭatayā (-saṁsthān
ityādike bhed sahit) utpanna hotī huī anubhavameṁ avaśya ātī hai
. aur aisī paryāy upapanna
(-yogya ghaṭit, nyāyayukta) hai; kyoṁki jo keval jīvakī vyatirekamātra hai aisī askhalit
ekadravyaparyāy hī anek dravyoṁke saṁyogātmakarūpase bhītar avabhāsit hotī hai
.
bhāvārtha :yadyapi pratyek dravyakā svarūpastitva sadā hī bhinnabhinna rahatā hai
tathāpi, jaise pudgaloṁkī anya pudgalake saṁbaṁdhase skaṁdharūp paryāy hotī hai usīprakār
jīvakī pudgaloṁke saṁbaṁdhase devādik paryāy hotī hai
. jīvakī aisī anekadravyātmak
devādiparyāy ayukta nahīṁ hai; kyoṁki bhītar dekhane par, anek dravyoṁkā saṁyog hone par bhī,
jīv kahīṁ pudgaloṁke sāth ekarūp paryāy nahīṁ karatā, parantu vahān̐ bhī mātra jīvakī
(-pudgalaparyāyase bhinna-) askhalit (-apanese cyut na honevālī) ekadravyaparyāy hī sadā
pravartamān rahatī hai
..152..
ab paryāyake bhed batalāte haiṁ :

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 332 of 546
single page version

ṇaraṇārayatiriyasurā saṁṭhāṇādīhiṁ aṇṇahā jādā .
pajjāyā jīvāṇaṁ udayādihiṁ ṇāmakammassa ..153..
naranārakatiryaksurāḥ saṁsthānādibhiranyathā jātāḥ .
paryāyā jīvānāmudayādibhirnāmakarmaṇaḥ ..153..
nārakastiryaṅmanuṣyo dev iti kil paryāyā jīvānām . te khalu nāmakarmapudgal-
vipākakāraṇatvenānekadravyasaṁyogātmakatvāt kukūlāṁgārādiparyāyā jātavedasaḥ kṣodakhilva-
saṁsthānādibhiriv saṁsthānādibhiranyathaiv bhūtā bhavanti ..153..
naranārakatiryagdevarūpā avasthāviśeṣāḥ . saṁṭhāṇādīhiṁ aṇṇahā jādā saṁsthānādibhiranyathā jātāḥ,
manuṣyabhave yatsamacaturasrādisaṁsthānamaudārikaśarīrādikaṁ ca tadapekṣayā bhavāntare‘nyadvisdraśaṁ saṁsthānādikaṁ
bhavati . ten kāraṇen te naranārakādiparyāyā anyathā jātā bhinnā bhaṇyante; na ca
śuddhabuddhaikasvabhāvaparamātmadravyatven . kasmāt . tr̥ṇakāṣṭhapatrākārādibhedabhinnasyāgneriv svarūpaṁ tadev .
pajjāyā jīvāṇaṁ te ca naranārakādayo jīvānāṁ vibhāvavyañjanaparyāyā bhaṇyante . kaiḥ kr̥tvā . udayādihiṁ
ṇāmakammassa udayādibhirnāmakarmaṇo nirdoṣaparamātmaśabdavācyānnirṇāmanirgotrādilakṣaṇācchuddhātmadravyād-
nyādr̥śairnāmakarmajanitairbandhodayodīraṇādibhiriti . yat ev te karmodayajanitāstato jñāyate
anvayārtha :[naranārakatiryaksurāḥ ] manuṣya, nārak, tiryaṁc aur devye
[nāmakarmaṇaḥ udayādibhiḥ ] nāmakarmake udayādik ke kāraṇ [jīvānāṁ paryāyāḥ ] jīvoṁkī
paryāyeṁ haiṁ
[saṁsthānādibhiḥ ] jo ki saṁsthānādike dvārā [anyathā jātāḥ ] anyaanya
prakārakī hotī haiṁ ..153..
ṭīkā :nārak, tiryaṁc, manuṣya aur devye jīvoṁkī paryāyeṁ haiṁ . ve
nāmakarmarūp pudgalake vipākake kāraṇ anek dravyoṁkī saṁyogātmak haiṁ; isaliye jaise
tr̥ṣakī agni aur aṁgār ityādi agnikī paryāyeṁ cūrā aur ḍalī ityādi ākāroṁse anya-
anya prakārakī hotī haiṁ, usīprakār jīvakī ve nārakādi paryāyeṁ saṁsthānādike dvārā anya-
anya prakārakī hī hotī haiṁ
..153..
tiryaṁc, nārak, dev, nare nāmakarmoday vaḍe
che jīvanā paryāy, jeh viśiṣṭa saṁsthānādike. 153.

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 333 of 546
single page version

athātmano‘nyadravyasaṁkīrṇatve‘pyarthaniścāyakamastitvaṁ svaparavibhāgahetutvenodyotayati
taṁ sabbhāvaṇibaddhaṁ davvasahāvaṁ tihā samakkhādaṁ .
jāṇadi jo saviyappaṁ ṇa muhadi so aṇṇadaviyamhi ..154..
taṁ sadbhāvanibaddhaṁ dravyasvabhāvaṁ tridhā samākhyātam .
jānāti yaḥ savikalpaṁ na muhyati so‘nyadravye ..154..
yatkhalu svalakṣaṇabhūtaṁ svarūpāstitvamarthaniścāyakamākhyātaṁ sa khalu dravyasya svabhāv ev,
sadbhāvanibaddhatvād dravyasvabhāvasya . athāsau dravyasvabhāvo dravyaguṇaparyāyatven sthityutpādavyayatven
ca tritayīṁ vikalpabhūmikāmadhirūḍhaḥ parijñāyamānaḥ paradravye mohamapohya svaparavibhāgaheturbhavati,
śuddhātmasvarūpaṁ na saṁbhavantīti ..153.. ath svarūpāstitvalakṣaṇaṁ paramātmadravyaṁ yo‘sau jānāti sa
paradravye mohaṁ na karotīti prakāśayatijāṇadi jānāti . jo yaḥ kartā . kam . taṁ pūrvoktaṁ davvasahāvaṁ
paramātmadravyasvabhāvam . kiṁviśiṣṭam . sabbhāvaṇibaddhaṁ svabhāvaḥ svarūpasattā tatra nibaddhamādhīnaṁ tanmayaṁ
ab, ātmākā anya dravyake sāth saṁyuktapanā hone par bhī 1artha niścāyak astitvako
svapar vibhāgake hetuke rūpameṁ samajhāte haiṁ :
anvayārtha :[yaḥ ] jo jīv [taṁ ] us (pūrvokta) [sadbhāvanibaddhaṁ ]
astitvaniṣpanna, [tridhā samākhyātaṁ ] tīn prakārase kathit, [savikalpaṁ ] bhedoṁvāle
[dravyasvabhāvaṁ ] dravyasvabhāvako [jānāti ] jānatā hai, [saḥ ] vah [anyadravye ] anya dravyameṁ
[na muhyati ] mohako prāpta nahīṁ hotā
..154..
ṭīkā :jo, dravyako niścit karanevālā, svalakṣaṇabhūt svarūpastitva kahā gayā
hai vah vāstavameṁ dravyakā svabhāv hī hai; kyoṁki dravyakā svabhāv astitvaniṣpanna (astitvakā
banā huā) hai
. dravyaguṇparyāyarūpase tathā dhrauvyautpādvyayarūpase 2trayātmak
bhedabhūmikāmeṁ ārūrḥ aisā yah dravyasvabhāv jñāt hotā huā, paradravyake prati mohako dūr karake
1. artha niścāyak = dravyakā niścay karanevālā; (dravyakā nirṇay karanekā sādhan jo svarūpāstitva hai vah
sva -parakā bhed karanemeṁ sādhanabhūt hai, isaprakār is gāthāmeṁ samajhāte haiṁ .)
2. trayātmak = tīnasvarūp; tīnake samūharūp (dravyakā svabhāv dravya, guṇ aur paryāy aise tīn bhedoṁvālā
tathā dhrauvya, utpād aur vyay aise tīn bhedoṁvālā hai .)
astitvathī niṣpanna dravyasvabhāvane trivikalpane
je jāṇato, te ātamā nahi moh paradravye lahe. 154
.

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 334 of 546
single page version

tataḥ svarūpāstitvamev svaparavibhāgasiddhaye pratipadamavadhāryam . tathā hiyaccetanatvānvayalakṣaṇaṁ
dravyaṁ, yaścetanāviśeṣatvalakṣaṇo guṇo, yaścetanatvavyatirekalakṣaṇaḥ paryāyastattrayātmakaṁ, yā
pūrvottaravyatirekasparśinā cetanatven sthitiryāvuttarapūrvavyatirekatven cetanasyotpādavyayau
tattrayātmakaṁ ca svarūpāstitvaṁ yasya nu svabhāvo‘haṁ sa khalvayamanyaḥ
. yaccācetanatvānvayalakṣaṇaṁ
dravyaṁ, yo‘cetanāviśeṣatvalakṣaṇo guṇo, yo‘cetanatvavyatirekalakṣaṇaḥ paryāyastattrayātmakaṁ, yā
pūrvottaravyatirekasparśinācetanatven sthitiryāvuttarapūrvavyatirekatvenācetanasyotpādavyayau tattrayātmakaṁ
ca svarūpāstitvaṁ yasya tu svabhāvaḥ pudgalasya sa khalvayamanyaḥ
. nāsti me moho‘sti
svaparavibhāgaḥ ..154..
sadbhāvanibaddham . punarapi kiṁviśiṣṭam . tihā samakkhādaṁ tridhā samākhyātaṁ kathitam . kevalajñānādayo
guṇāḥ siddhatvādiviśuddhaparyāyāstadubhayādhārabhūtaṁ paramātmadravyatvamityuktalakṣaṇatrayātmakaṁ tathaiv
śuddhotpādavyayadhrauvyatrayātmakaṁ ca yatpūrvoktaṁ svarūpāstitvaṁ ten kr̥tvā tridhā samyagākhyātaṁ kathitaṁ

pratipāditam
. punarapi kathaṁbhūtaṁ ātmasvabhāvam . saviyappaṁ savikalpaṁ pūrvoktadravyaguṇaparyāyarūpeṇ
sabhedam . ya itthaṁbhūtamātmasvabhāvaṁ jānāti, ṇa muhadi so aṇṇadaviyamhi na muhyati so‘nyadravye, sa tu
svaparake vibhāgakā hetu hotā hai, isaliye svarūpastitva hī svaparake vibhāgakī siddhike
liye padpad par avadhāranā (lakṣyayeṁ lenā) cāhiye . vah isaprakār hai :
(1) cetanatvakā anvay jisakā lakṣaṇ hai aisā jo dravya, (2) cetanāviśeṣatva
(cetanākā viśeṣapanā) jisakā lakṣaṇ hai aisā jo guṇ aur (3) cetanatvakā vyatirek jisakā
lakṣaṇ hai aisī jo paryāy
yah trayātmak (aisā svarūpastitva), tathā (1) pūrva aur
uttar vyatirekako sparśakaranevāle cetanatvarūpase jo dhrauvya aur (23) cetanake uttar tathā pūrva
vyatirekarūpase jo utpād aur vyayyah trayātmak (aisā) svarūpastitva jisakā
svabhāv hai aisā maiṁ vāstavameṁ yah anya hūn̐, (arthāt maiṁ pudgalase ye bhinna rahā) . aur (1)
acetanatvakā anvay jisakā lakṣaṇ hai aisā jo dravya, (2) acetanā viśeṣatva jisakā lakṣaṇ
hai aisā jo guṇ aur (3) acetanatvakā vyatirek jisakā lakṣaṇ hai aisī jo paryāy
yah
trayātmak (aisā svarūpaastitva) tathā (1) pūrva aur uttar vyatirekako sparśakaranevāle
acetanatvarūpase jo dhrauvya aur (2
3) acetanake uttar tathā pūrva vyatirekarūpase jo utpād
aur vyayyah trayātmak aisā svarūpastitva jis pudgalakā svabhāv hai vah vāstavameṁ
(mujhase) anya hai . (isaliye) mujhe moh nahīṁ hai; sva -parakā vibhāg hai .
1. pūrva arthāt pahalekā; aur uttar arthāt bādakā . (cetan pūrva aur uttarakī donoṁ paryāyoṁko sparśa karatā
hai; is apekṣāse dhrauvya hai; bādakī arthāt vartamān paryāyakī apekṣāse utpād hai aur pahalekī paryāyakī
apekṣāse vyay hai
.)

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 335 of 546
single page version

athātmano‘tyantavibhaktatvāy paradravyasaṁyogakāraṇasvarūpamālocayati
appā uvaogappā uvaogo ṇāṇadaṁsaṇaṁ bhaṇido .
so vi suho asuho vā uvaogo appaṇo havadi ..155..
ātmā upayogātmā upayogo jñānadarśanaṁ bhaṇitaḥ .
so‘pi śubho‘śubho vā upayog ātmano bhavati ..155..
bhedajñānī viśuddhajñānadarśanasvabhāvamātmatattvaṁ vihāy deharāgādiparadravye mohaṁ na gacchatītyarthaḥ ..154..
evaṁ naranārakādiparyāyaiḥ sah paramātmano viśeṣabhedakathanarūpeṇ prathamasthale gāthātrayaṁ gatam . athātmanaḥ
pūrvoktaprakāreṇ naranārakādiparyāyaiḥ sah bhinnatvaparijñānaṁ jātaṁ, tāvadidānīṁ teṣāṁ saṁyogakāraṇaṁ
kathyate
appā ātmā bhavati . kathaṁbhūtaḥ . uvaogappā caitanyānuvidhāyī yo‘sāvupayogasten
nirvr̥ttatvādupayogātmā . uvaogo ṇāṇadaṁsaṇaṁ bhaṇido sa copayogaḥ savikalpaṁ jñānaṁ nirvikalpaṁ darśanamiti
bhaṇitaḥ . so vi suho so‘pi jñānadarśanopayogo dharmānurāgarūpaḥ śubhaḥ, asuho viṣayānurāgarūpo
bhāvārtha :manuṣya, dev ityādi anekadravyātmak paryāyoṁmeṁ bhī jīvakā
svarūpaastitva aur pratyek paramāṇukā svarūpastitva sarvathā bhinnabhinna hai . sūkṣmatāse
dekhane par vahān̐ jīv aur pudgalakā svarūpastitva (arthāt apaneapane dravyaguṇparyāy
aur dhrauvyautpādvyay) spaṣṭatayā bhinna jānā jā sakatā hai . svaparakā bhed karaneke liye
jīvako is svarūpāstitvako padpad par lakṣyameṁ lenā yogya hai . yathāyah (jānanemeṁ ātā
huā) cetan dravyaguṇparyāy aur cetan dhrauvyautpādvyay jisakā svabhāv hai aisā maiṁ is
(pudgal) se bhinna rahā; aur yah acetan dravyaguṇparyāy tathā acetan dhrauvyautpādvyay
jisakā svabhāv hai aisā pudgal yah (mujhase) bhinna rahā . isaliye mujhe parake prati moh nahīṁ
hai; svaparakā bhed hai ..154..
ab, ātmāko atyanta vibhakta karaneke liye paradravyake saṁyogake kāraṇakā svarūp
kahate haiṁ :
anvayārtha :[ātmā upayogātmā ] ātmā upayogātmak hai; [upayogaḥ ] upayog
[jñānadarśanaṁ bhaṇitaḥ ] jñāndarśan kahā gayā hai; [api ] aur [ātmanaḥ ] ātmākā [saḥ
upayogaḥ ] vah upayog [śubhaḥ aśubhaḥ vā ] śubh athavā aśubh [bhavati ] hotā hai ..155..
che ātamā upayogarūp, upayog darśanjñān che;
upayog e ātmā taṇo śubh vā aśubharūp hoy che. 155.

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 336 of 546
single page version

ātmano hi paradravyasaṁyogakāraṇamupayogaviśeṣaḥ . upayogo hi tāvadātmanaḥ svabhāv-
ścaitanyānuvidhāyipariṇāmatvāt . sa tu jñānaṁ darśanaṁ ca, sākāranirākāratvenobhayarūpatvā-
ccaitanyasya . athāyamupayogo dvedhā viśiṣyate śuddhāśuddhatven . tatra śuddho niruparāgaḥ, aśuddhaḥ
soparāgaḥ . sa tu viśuddhisaṁkleśarūpatven dvaividhyāduparāgasya dvividhaḥ śubho‘śubhaśca ..155..
athātra ka upayogaḥ paradravyasaṁyogakāraṇamityāvedayati
uvaogo jadi hi suho puṇṇaṁ jīvassa saṁcayaṁ jādi .
asuho vā tadh pāvaṁ tesimabhāve ṇa cayamatthi ..156..
dveṣamoharūpaścāśubhaḥ . vā vā śabden śubhāśubhānurāgarahitatven śuddhaḥ . uvaogo appaṇo havadi itthaṁ-
bhūtastrilakṣaṇ upayog ātmanaḥ saṁbandhī bhavatītyarthaḥ ..155.. athopayogastāvannaranārakādiparyāy-
kāraṇabhūtasya karmarūpasya paradravyasya saṁyogakāraṇaṁ bhavati . tāvadidānīṁ kasya karmaṇaḥ ka upayogaḥ kāraṇaṁ
ṭīkā :vāstavameṁ ātmāko paradravyake saṁyogakā kāraṇ 1upayogaviśeṣ hai . pratham
to upayog vāstavameṁ ātmākā svabhāv hai kyoṁki vah caitanyaanuvidhāyī (upayog caitanyakā
anusaraṇ karake honevālā) pariṇām hai . aur vah upayog jñān tathā darśan hai, kyoṁki caitanya
2sākār aur 3nirākār aisā ubhayarūp hai . ab is upayogake śuddha aur aśuddha aise do bhed
kiye gaye haiṁ . usameṁ, śuddha upayog niruparāg (-nirvikār) hai; aur aśuddha upayog soparāg
(-savikār) hai . aur vah aśuddha upayog śubh aur aśubh aise do prakārakā hai, kyoṁki
uparāg viśuddhirūp aur saṁkleśarūp aisā do prakārakā hai (arthāt vikār mandakaṣāyarūp aur
tīvrakaṣāyarūp aisā do prakārakā hai )
.
bhāvārtha :ātmā upayogasvarūp hai . pratham to upayogake do bhed haiṁśuddha aur
aśuddha . aur phi ra aśuddha upayogake do bhed haiṁ, śubh tathā aśubh ..155..
ab kahate haiṁ ki inameṁ kaunasā upayog paradravyake saṁyogakā kāraṇ hai :
1. upayogaviśeṣ = upayogakā bhed, prakār yā amuk prakārakā upayog . (aśuddhopayog paradravyake saṁyogakā
kāraṇ hai; yah 156 vīṁ gāthāmeṁ kaheṁge .)
2. sākār = ākāravālā yā bhedavālā; savikalpa; viśeṣ .
3. nirākār = ākār rahit; bhedarahit; nirvikalpa; sāmānya .
upayog jo śubh hoy, saṁcay thāy puṇya taṇo tahīṁ,
ne pāpasaṁcay aśubhathī; jyāṁ ubhay nahi saṁcay nahīṁ. 156
.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 337 of 546
single page version

upayogo yadi hi śubhaḥ puṇyaṁ jīvasya saṁcayaṁ yāti .
aśubho vā tathā pāpaṁ tayorabhāve na cayo‘sti ..156..
upayogo hi jīvasya paradravyasaṁyogakāraṇamaśuddhaḥ . sa tu viśuddhisaṁkleśarūpoparāgavaśāt
śubhāśubhatvenopāttadvaividhyaḥ, puṇyapāpatvenopāttadvaividhyasya paradravyasya saṁyogakāraṇatven nirvarta-
yati
. yadā tu dvividhasyāpyasyāśuddhasyābhāvaḥ kriyate tadā khalūpayogaḥ śuddha evāvatiṣṭhate .
sa punarakāraṇamev paradravyasaṁyogasya ..156..
ath śubhopayogasvarūpaṁ prarūpayati
bhavatīti vicārayatiuvaogo jadi hi suho upayogo yadi cet hi sphu ṭaṁ śubho bhavati . puṇṇaṁ jīvassa
saṁcayaṁ jādi tadā kāle dravyapuṇyaṁ kartr̥ jīvasya saṁcayamupacayaṁ vr̥ddhiṁ yāti badhyat ityarthaḥ . asuho vā
tah pāvaṁ aśubhopayogo vā tathā tenaiv prakāreṇ puṇyavaddravyapāpaṁ saṁcayaṁ yāti . tesimabhāve ṇa cayamatthi
tayorabhāve na cayo‘sti . nirdoṣinijaparamātmabhāvanārūpeṇ śuddhopayogabalen yadā tayordvayoḥ śubhāśubho-
payogayorabhāvaḥ kriyate tadobhayaḥ saṁcayaḥ karmabandho nāstītyarthaḥ ..156.. evaṁ śubhāśubhaśuddhopayog-
trayasya sāmānyakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthādvayaṁ gatam . ath viśeṣeṇ śubhopayogasvarūpaṁ
anvayārtha :[upayogaḥ ] upayog [yadi hi ] yadi [śubhaḥ ] śubh ho [jīvasya ]
to jīvake [puṇyaṁ ] puṇya [saṁcayaṁ yāti ] saṁcayako prāpta hotā hai [tathā vā aśubhaḥ ] aur
yadi aśubh ho [pāpaṁ ] to pāp saṁcay hotā hai
. [tayoḥ abhāve ] unake (donoṁke) abhāvameṁ
[cayaḥ nāsti ] saṁcay nahīṁ hotā ..156..
ṭīkā :jīvako paradravyake saṁyogakā kāraṇ aśuddha upayog hai . aur vah viśuddhi
tathā saṁkleśarūp uparāgake kāraṇ śubh aur aśubharūpase dvividhatāko prāpta hotā huā, jo
puṇya aur pāparūpase dvividhatāko prāpta hotā hai aisā jo paradravya usake saṁyogake kāraṇarūpase
kām karatā hai
. (uparāg mandakaṣāyarūp aur tīvrakaṣāyarūpase do prakārakā hai, isaliye
aśuddha upayog bhī śubhaśubhake bhedase do prakārakā hai; usameṁse śubhopayog puṇyarūp
paradravyake saṁyogakā kāraṇ hotā hai aur aśubhopayog pāparūp paradravyake saṁyogakā kāraṇ
hotā hai
.) kintu jab donoṁ prakārake aśuddhopayogakā abhāv kiyā jātā hai tab vāstavameṁ
upayog śuddha hī rahatā hai; aur vah to paradravyake saṁyogakā akāraṇ hī hai . (arthāt
śuddhopayog paradravyake saṁyogakā kāraṇ nahīṁ hai ) ..156..
ab śubhopayogakā svarūp kahate haiṁ :

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 338 of 546
single page version

jo jāṇādi jiṇiṁde pecchadi siddhe tahev aṇagāre .
jīvesu sāṇukaṁpo uvaogo so suho tassa ..157..
yo jānāti jinendrān paśyati siddhāṁstathaivānāgārān .
jīveṣu sānukampa upayogaḥ sa śubhastasya ..157..
viśiṣṭakṣayopaśamadaśāviśrāntadarśanacāritramohanīyapudgalānuvr̥ttiparatven parigr̥hīt-
śobhanoparāgatvāt paramabhaṭṭārakamahādevādhidevaparameśvarārhatsiddhasādhuśraddhāne samastabhūtagrāmānu-
kampācaraṇe ca pravr̥ttaḥ śubh upayogaḥ ..157..
athāśubhopayogasvarūpaṁ prarūpayati
vyākhyātijo jāṇādi jiṇiṁde yaḥ kartā jānāti . kān . anantajñānādicatuṣṭayasahitān kṣudhādyaṣṭā-
daśadoṣarahitāṁśca jinendrān . pecchadi siddhe paśyati . kān . jñānāvaraṇādyaṣṭakarmarahitānsamyaktvādyaṣṭa-
guṇāntarbhūtānantaguṇasahitāṁśca siddhān . tahev aṇagāre tathaivānāgārān . anāgāraśabdavācyānniścay-
vyavahārapañcācārādiyathoktalakṣaṇānācāryopādhyāyasādhūn . jīvesu sāṇukaṁpo trasasthāvarajīveṣu sānukampaḥ
sadayaḥ . uvaogo so suho sa itthaṁbhūt upayogaḥ śubho bhaṇyate . sa ca kasya bhavati . tassa tasya pūrvokta-
pra. 39
anvayārtha :[yaḥ ] jo [jinendrān ] jinendroṁko [jānāti ] jānatā hai, [siddhān
tathaiv anāgārān ] siddhoṁ tathā anāgāroṁkī (ācārya, upādhyāy aur sarvasādhuoṁkī)
[paśyati ] śraddhā karatā hai, [jīveṣu sānukampaḥ ] aur jīvoṁke prati anukampāyukta hai, [tasya ]
usake [saḥ ] vah [śubhaḥ upayogaḥ ] śubh upayog hai
..157..
ṭīkā :viśiṣṭa (viśeṣ prakārakī) kṣayopaśamadaśāmeṁ rahanevāle darśanamohanīy aur
cāritramohanīyarūp pudgaloṁke anusār pariṇatimeṁ lagā honese śubh 1uparāgakā grahaṇ kiyā
honese, jo (upayog) param bhaṭṭārak mahā devādhidev, parameśvar aise arhaṁt, siddha aur sādhukī
śraddhā karanemeṁ tathā samasta jīvasamūhakī anukampākā ācaraṇ karanemeṁ pravr̥tta hai, vah śubhopayog
hai
..157..
ab aśubhopayogakā svarūp kahate haiṁ :
1. uparāgakā artha gāthā 126ke ṭippaṇameṁ dekheṁ .
jāṇe jinone jeh, śraddhe siddhane, aṇagārane,
je sānukaṁp jīvo prati, upayog che śubh tehane. 157
.

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 339 of 546
single page version

visayakasāogāḍho dussudiduccittaduṭṭhagoṭṭhijudo .
uggo ummaggaparo uvaogo jassa so asuho ..158..
viṣayakaṣāyāvagāḍho duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhiyutaḥ .
ugra unmārgapar upayogo yasya so‘śubhaḥ ..158..
viśiṣṭodayadaśāviśrāntadarśanacāritramohanīyapudgalānuvr̥ttiparatven parigr̥hītāśobhanop-
rāgatvātparamabhaṭṭārakamahādevādhidevaparameśvarārhatsiddhasādhubhyo‘nyatronmārgaśraddhāne viṣayakaṣāy-
duḥśravaṇadurāśayaduṣṭasevanogratācaraṇe ca pravr̥tto‘śubhopayogaḥ
..158..
lakṣaṇajīvasyetyabhiprāyaḥ ..157.. athāśubhopayogasvarūpaṁ nirūpayativisayakasāogāḍho viṣay-
kaṣāyāvagāḍhaḥ . dussudiduccittaduṭṭhagoṭṭhijudo duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhiyutaḥ . uggo ugraḥ . ummaggaparo unmārgaparaḥ .
uvaogo evaṁ viśeṣaṇacatuṣṭayayukta upayogaḥ pariṇāmaḥ jassa yasya jīvasya bhavati so asuho sa
upayogastvaśubho bhaṇyate, abheden puruṣo vā . tathā hiviṣayakaṣāyarahitaśuddhacaitanyapariṇateḥ pratipakṣa-
bhūto viṣayakaṣāyāvagāḍho viṣayakaṣāyapariṇataḥ . śuddhātmatattvapratipādikā śrutiḥ suśrutistadvilakṣaṇā
duḥśrutiḥ mithyāśāstraśrutirvā; niścintātmadhyānapariṇataṁ sucittaṁ, tadvināśakaṁ duścittaṁ, svaparanimitteṣṭa-
kāmabhogacintāpariṇataṁ rāgādyapadhyānaṁ vā; paramacaitanyapariṇatervināśikā duṣṭagoṣṭhī, tatpratipakṣabhūt-

kuśīlapuruṣagoṣṭhī vā
. itthaṁbhūtaduḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhībhiryuto duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭhiyuktaḥ . paramopaśam-
anvayārtha :[yasya upayogaḥ ] jisakā upayog [viṣayakaṣāyāvagāḍhaḥ ]
viṣayakaṣāyameṁ avagārḥ (magna) hai, [duḥśrutiduścittaduṣṭagoṣṭiyutaḥ ] kuśruti, kuvicār aur
kusaṁgatimeṁ lagā huā hai, [ugraḥ ] ugra hai tathā [unmārgaparaḥ ] unmārgameṁ lagā huā hai, [saḥ
aśubhaḥ ]
usakā vah aśubhopayog hai
..158..
ṭīkā :viśiṣṭa udayadaśāmeṁ rahanevāle darśanamohanīy aur cāritramohanīyarūp
pudgaloṁke anusār pariṇatimeṁ lagā honese aśubh uparāgako grahaṇ karanese, jo (upayog) param
bhaṭṭārak, mahā devādhidev, parameśvar aise arhaṁt, siddha aur sādhuke atirikta anya
unmārgakīśraddhā karanemeṁ tathā viṣay, kaṣāy, kuśravaṇ, kuvicār, kusaṁg aur ugratākā
ācaraṇ karanemeṁ pravr̥tta hai, vah aśubhopayog hai ..158..
kuvicārsaṁgatiśravaṇayut, viṣaye kaṣāye magna je,
je ugra ne unmārgapar, upayog teh aśubh che. 158.

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 340 of 546
single page version

ath paradravyasaṁyogakāraṇavināśamabhyasyati
asuhovaogarahido suhovajutto ṇa aṇṇadaviyamhi .
hojjaṁ majjhattho‘haṁ ṇāṇappagamappagaṁ jhāe ..159..
aśubhopayogarahitaḥ śubhopayukto na anyadravye .
bhavanmadhyastho‘haṁ jñānātmakamātmakaṁ dhyāyāmi ..159..
yo hi nāmāyaṁ paradravyasaṁyogakāraṇatvenopanyasto‘śuddha upayogaḥ sa khalu manda-
tīvrodayadaśāviśrāntaparadravyānuvr̥ttitantratvādev pravartate, na punaranyasmāt . tato‘hameṣ sarvasminnev
paradravye madhyastho bhavāmi . evaṁ bhavaṁścāhaṁ paradravyānuvr̥ttitantratvābhāvāt śubhenāśubhen vāśuddhop-
bhāvapariṇataparamacaitanyasvabhāvātpratikūlaḥ ugraḥ . vītarāgasarvajñapraṇītaniścayavyavahāramokṣamārgādvilakṣaṇ
unmārgaparaḥ . itthaṁbhūtaviśeṣaṇacatuṣṭayasahit upayogaḥ pariṇāmaḥ tatpariṇatapuruṣo vetyaśubhopayogo bhaṇyat
ityarthaḥ ..158.. ath śubhāśubharahitaśuddhopayogaṁ prarūpayatiasuhovaogarahido aśubhopayogarahito
bhavāmi . sa kaḥ ahaṁ ahaṁ kartā . punarapi kathaṁbhūtaḥ . suhovajutto ṇa śubhopayogayuktaḥ pariṇato na bhavāmi .
kva viṣaye‘sau śubhopayogaḥ . aṇṇadaviyamhi nijaparamātmadravyādanyadravye . tarhi kathaṁbhūto bhavāmi . hojjaṁ
majjhattho jīvitamaraṇalābhālābhasukhaduḥkhaśatrumitranindāpraśaṁsādiviṣaye madhyastho bhavāmi . itthaṁbhūtaḥ
san kiṁ karomi . ṇāṇappagamappagaṁ jhāe jñānātmakamātmānaṁ dhyāyāmi . jñānen nirvr̥ttaṁ jñānātmakaṁ
ab, paradravyake saṁyogakā jo kāraṇ (aśuddhopayog) usake vināśakā abhyās
batalāte haiṁ :
anvayārtha :[anyadravye ] anya dravyameṁ [madhyasthaḥ ] madhyastha [bhavan ] hotā huā
[aham ] maiṁ [aśubhopayogarahitaḥ ] aśubhopayog rahit hotā huā tathā [śubhopayuktaḥ na ]
śubhopayukta nahīṁ hotā huā [jñānātmakam ] jñānātmak [ātmakaṁ ] ātmāko [dhyāyāmi ]
dhyātā hūn̐
..159..
ṭīkā :jo yah, (156 vīṁ gāthāmeṁ) paradravyameke saṁyogake kāraṇarūpameṁ kahā gayā
aśuddhopayog hai, vah vāstavameṁ mandatīvra udayadaśāmeṁ rahanevāle paradravyānusār pariṇatike ādhīn
honese hī pravartit hotā hai, kintu anya kāraṇase nahīṁ . isaliye yah maiṁ samasta paradravyameṁ madhyastha
hoūn̐ . aur isaprakār madhyastha hotā huā maiṁ paradravyānusār pariṇatike ādhīn na honese śubh
madhyastha paradravye thato, aśubhopayog rahitane
śubhamāṁ ayukta, hun̐ dhyāun̐ chuṁ nij ātmane jñānātmane. 159
.