Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 160-172.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 18 of 28

 

Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version

yogen nirmukto bhūtvā kevalasvadravyānuvr̥ttiparigrahāt prasiddhaśuddhopayog upayogātmanātmanyev
nityaṁ niścalamupayuktastiṣṭhāmi . eṣ me paradravyasaṁyogakāraṇavināśābhyāsaḥ ..159..
ath śarīrādāvapi paradravye mādhyasthaṁ prakaṭayati
ṇāhaṁ deho ṇa maṇo ṇa cev vāṇī ṇa kāraṇaṁ tesiṁ .
kattā ṇa ṇa kārayidā aṇumaṁtā ṇev kattīṇaṁ ..160..
nāhaṁ deho na mano na caiv vāṇī na kāraṇaṁ teṣām .
kartā na na kārayitā anumantā naiv kartr̥̄ṇām ..160..
kevalajñānāntarbhūtānantaguṇātmakaṁ nijātmānaṁ śuddhadhyānapratipakṣabhūtasamastamanoratharūpacintājālatyāgen
dhyāyāmīti śuddhopayogalakṣaṇaṁ jñātavyam
..159.. evaṁ śubhāśubhaśuddhopayogavivaraṇarūpeṇ tr̥tīyasthale
gāthātrayaṁ gatam . ath dehamanovacanaviṣaye‘tyantamādhyasthyamudyotayatiṇāhaṁ deho ṇa maṇo ṇa cev vāṇī
nāhaṁ deho na mano na caiv vāṇī . manovacanakāyavyāpārarahitātparamātmadravyādbhinnaṁ yanmanovacanakāyatrayaṁ
niścayanayen tannāhaṁ bhavāmi . tataḥ kāraṇāttatpakṣapātaṁ muktvātyantamadhyastho‘smi . ṇa kāraṇaṁ tesiṁ na
kāraṇaṁ teṣām . nirvikāraparamāhlādaikalakṣaṇasukhāmr̥tapariṇateryadupādānakāraṇabhūtamātmadravyaṁ tadvilakṣaṇo
manovacanakāyānāmupādānakāraṇabhūtaḥ pudgalapiṇḍo na bhavāmi . tataḥ kāraṇāttatpakṣapātaṁ muktvātyanta-
madhyastho‘smi . kattā ṇa hi kārayidā aṇumaṁtā ṇev kattīṇaṁ kartā na hi kārayitā anumantā naiv kartr̥̄ṇām .
athavā aśubh aisā jo aśuddhopayog usase mukta hokar, mātra svadravyānusār pariṇatiko grahaṇ
karanese jisako śuddhopayog siddha huā hai aisā hotā huā, upayogātmā dvārā (upayogarūp nij
svarūpase) ātmāmeṁ hī sadā niścalarūpase upayukta rahatā hūn̐
. yah merā paradravyake saṁyogake
kāraṇake vināśakā abhyās hai ..159..
ab śarīrādi paradravyake prati bhī madhyasthapanā pragaṭ karate haiṁ :
anvayārtha :[ahaṁ na dehaḥ ] maiṁ na deh hūn̐, [na manaḥ ] na man hūn̐, [ca ev ] aur
[na vāṇī ] na vāṇī hūn̐; [teṣāṁ kāraṇ na ] unakā kāraṇ nahīṁ hūn̐ [kartā na ] kartā nahīṁ hūn̐,
[kārayitā na ] karānevālā nahīṁ hūn̐; [kartr̥ṇāṁ anumantā na ev ] (aur) kartākā anumodak
nahīṁ hūn̐
..160..
huṁ deh nahi, vāṇī na, man nahi, temanuṁ kāraṇ nahīṁ,
kartā na, kārayitā na, anumaṁtā hūn̐ kartāno nahīṁ. 160
.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version

śarīraṁ ca vācaṁ ca manaśca paradravyatvenāhaṁ prapadye, tato na teṣu kaścidapi mam
pakṣapāto‘sti, sarvatrāpyahamatyantaṁ madhyastho‘smi . tathā hina khalvahaṁ śarīravāṅmasāṁ
svarūpādhārabhūtamacetanadravyamasmi; tāni khalu māṁ svarūpādhāramantareṇāpyātmanaḥ svarūpaṁ dhārayanti .
tato‘haṁ śarīravāṅmanaḥpakṣapātamapāsyātyantaṁ madhyastho‘smi . na ca me śarīravāṅmanaḥkāraṇā-
cetanadravyatvamasti; tāni khalu māṁ kāraṇamantareṇāpi kāraṇavanti bhavanti . tato‘haṁ
tatkāraṇatvapakṣapātamapāsyāsmyayamatyantaṁ madhyasthaḥ . na ca me svatantraśarīravāṅmanaḥkārakācetan-
dravyatvamasti; tāni khalu māṁ kartāramantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘haṁ tatkartr̥tva-
pakṣapātamapāsyāsmyayamatyantaṁ madhyasthaḥ . na ca me svatantraśarīravāṅmanaḥkārakācetanadravya-
prayojakatvamasti; tāni khalu māṁ kārakaprayojakamantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘haṁ tatkārak-
prayojakatvapakṣapātamapāsyāsmyayamatyantaṁ madhyasthaḥ . na ca me svatantraśarīravāṅmanaḥkārakā-
svaśuddhātmabhāvanāviṣaye yatkr̥takāritānumatasvarūpaṁ tadvilakṣaṇaṁ yanmanovacanakāyaviṣaye kr̥takāritānu-
matasvarūpaṁ tannāhaṁ bhavāmi
. tataḥ kāraṇāttatpakṣapātaṁ muktvātyantamadhyastho‘smīti tātparyam ..160..
ṭīkā :maiṁ śarīr, vāṇī aur manako paradravyake rūpameṁ samajhatā hūn̐, isaliye mujhe unake
prati kuch bhī pakṣapāt nahīṁ hai . maiṁ un sabake prati atyanta madhyastha hūn̐ . vah isaprakār :
vāstavameṁ śarīr, vāṇī aur manake svarūpakā ādhārabhūt aisā acetan dravya nahīṁ hūn̐,
maiṁ svarūpādhār (hue) vinā bhī ve vāstavameṁ apane svarūpako dhāraṇ karate haiṁ . isaliye maiṁ śarīr,
vāṇī aur manakā pakṣapāt choṛakar atyanta madhyastha hūn̐ .
aur maiṁ śarīr, vāṇī tathā manakā kāraṇ aisā acetan dravya nahīṁ hūn̐ . maiṁ kāraṇ (hue)
vinā bhī ve vāstavameṁ kāraṇavān haiṁ . isaliye unake kāraṇapanekā pakṣapāt choṛakar yah maiṁ
atyanta madhyastha hūn̐ .
aur maiṁ svataṁtrarūpase śarīr, vāṇī tathā manakā kartā aisā acetan dravya nahīṁ hūn̐; maiṁ kartā
(hue) vinā bhī ve vāstavameṁ kiye jāte haiṁ . isaliye unake kartr̥tvakā pakṣapāt choṛakar yah
maiṁ atyanta madhyastha hūn̐ .
aur maiṁ, svatantrarūpase śarīr, vāṇī tathā manakā kārak (kartā) aisā jo acetan dravya
hai usakā prayojak nahīṁ hūn̐; maiṁ kartāprayojak vinā bhī (arthāt maiṁ unake kartākā prayojak
unakā karānevālāhue vinā bhī ) ve vāstavameṁ kiye jāte haiṁ . isaliye yah maiṁ unake kartāke
prayojakapanekā pakṣapāt choṛakar atyanta madhyastha hūn̐ .
aur maiṁ svatantrarūpase śarīr, vāṇī tathā manakā kārak jo acetan dravya hai, usakā

Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version

cetanadravyānujñātr̥tvamasti; tāni khalu māṁ kārakānujñātāramantareṇāpi kriyamāṇāni . tato‘haṁ
tatkārakānujñātr̥tvapakṣapātamapāsyāsmyayamatyantaṁ madhyasthaḥ ..160..
ath śarīravāṅmanasāṁ paradravyatvaṁ niścinoti
deho ya maṇo vāṇī poggaladavvappag tti ṇiddiṭṭhā .
poggaladavvaṁ hi puṇo piṁḍo paramāṇudavvāṇaṁ ..161..
dehaśca mano vāṇī pudgaladravyātmakā iti nirdiṣṭāḥ .
pudgaladravyamapi punaḥ piṇḍaḥ paramāṇudravyāṇām ..161..
śarīraṁ ca vāk ca manaśca trīṇyapi paradravyaṁ, pudgaladravyātmakatvāt . pudgaladravyatvaṁ tu
teṣāṁ pudgaladravyasvalakṣaṇabhūtasvarūpāstitvaniścitatvāt . tathāvidhapudgaladravyaṁ tvanekaparamāṇu-
ath kāyavāṅmanasāṁ śuddhātmasvarūpātparadravyatvaṁ vyavasthāpayatideho ya maṇo vāṇī poggaladavvappag tti
ṇiddiṭṭhā dehaśca mano vāṇī tisro‘pi pudgaladravyātmakā iti nirdiṣṭāḥ . kasmāt . vyavahāreṇ jīven
sahaikatvepi niścayen paramacaitanyaprakāśapariṇaterbhinnatvāt . pudgaladravyaṁ kiṁ bhaṇyate . poggaladavvaṁ hi puṇo
piṁḍo paramāṇudavvāṇaṁ pudgaladravyaṁ hi sphu ṭaṁ punaḥ piṇḍaḥ samūho bhavati . keṣām . paramāṇudravyāṇā-
mityarthaḥ ..161.. athātmanaḥ śarīrarūpaparadravyābhāvaṁ tatkartr̥tvābhāvaṁ ca nirūpayatiṇāhaṁ puggalamaio
anumodak nahīṁ hūn̐; maiṁ kartāanumodak vinā bhī (maiṁ unake kartākā anumodak hue vinā bhī)
ve vāstavameṁ kiye jāte haiṁ . isaliye unake kartāke anumodakapanekā pakṣapāt choṛakar yah maiṁ
atyanta madhyastha hūn̐ ..160..
ab, śarīr, vāṇī aur manakā paradravyapanā niścit karate haiṁ :
anvayārtha :[dehaḥ ca manaḥ vāṇī ] deh, man aur vāṇī [pudgaladravyātmakāḥ ]
pudgaladravyātmak [iti nirdiṣṭāḥ ] haiṁ, aisā (vītarāgadevane) kahā hai [api punaḥ ] aur
[pudgal dravyaṁ ] ve pudgaladravya [paramāṇudravyāṇāṁ piṇḍaḥ ] paramāṇudravyoṁkā piṇḍa hai
..161..
ṭīkā :śarīr, vāṇī aur man tīnoṁ hī paradravya haiṁ, kyoṁki ve
pudgaladravyātmak haiṁ . unake pudgaladravyapanā hai, kyoṁki ve pudgaladravyake svalakṣaṇabhūt
man, vāṇī tem ja deh pudgaladravyarūp nirdiṣṭa che;
ne teh pudgaladravya bahu paramāṇuono piṁḍ che. 161
.

Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version

dravyāṇāmekapiṇḍaparyāyeṇ pariṇāmaḥ, anekaparamāṇudravyasvalakṣaṇabhūtasvarūpāstitvānāmanekatve‘pi
kathaṁcidekatvenāvabhāsanāt
..161..
athātmanaḥ paradravyatvābhāvaṁ paradravyakartr̥tvābhāvaṁ ca sādhayati
ṇāhaṁ poggalamaio ṇa te mayā poggalā kayā piṁḍaṁ .
tamhā hi ṇa deho‘haṁ kattā vā tassa dehassa ..162..
nāhaṁ pudgalamayo na te mayā pudgalāḥ kr̥tāḥ piṇḍam .
tasmāddhi na deho‘haṁ kartā vā tasya dehasya ..162..
yadetatprakaraṇanirdhāritaṁ pudgalātmakamantarnītavāṅmanodvaitaṁ śarīraṁ nām paradravyaṁ na
tāvadahamasmi, mamāpudgalamayasya pudgalātmakaśarīratvavirodhāt . na cāpi tasya kāraṇadvāreṇ
nāhaṁ pudgalamayaḥ . ṇa te mayā puggalā kayā piṁḍā na ca te pudgalā mayā kr̥tāḥ piṇḍāḥ . tamhā hi ṇa
deho‘haṁ tasmāddeho na bhavāmyahaṁ . hi sphu ṭaṁ . kattā vā tassa dehassa kartā vā na bhavāmi tasya dehasyeti .
svarūpāstitvameṁ niścit (rahe hue) haiṁ . us prakārakā 1pudgaladravya anek paramāṇudravyoṁkā
ek piṇḍaparyāyarūpase pariṇām hai, kyoṁki anek paramāṇudravyoṁke svalakṣaṇabhūt
svarūpāstitva anek hone par bhī kathaṁcit (snigdhatva
rūkṣatvakr̥t baṁdhapariṇāmakī
apekṣāse) ekatvarūp avabhāsit hote haiṁ ..161..
ab ātmāke paradravyatvakā abhāv aur paradravyake kartr̥tvakā abhāv siddha karate haiṁ :
anvayārtha :[ahaṁ pudgalamayaḥ na ] maiṁ pudgalamay nahīṁ hūn̐ aur [te pudgalāḥ ] ve
pudgal [mayā ] mere dvārā [piṇḍaṁ na kr̥tāḥ ] piṇḍarūp nahīṁ kiye gaye haiṁ, [tasmāt hi ]
isaliye [ahaṁ na dehaḥ ] maiṁ deh nahīṁ hūn̐, [vā ] tathā [tasya dehasya kartā ] us dehakā kartā
nahīṁ hūn̐
..162..
ṭīkā :pratham to, jo yah prakaraṇase nirdhārit pudgalātmak śarīr nāmak paradravya
haijisake bhītar vāṇī aur manakā samāveś ho jātā haivah maiṁ nahīṁ hūn̐; kyoṁki
apudgalamay aisā maiṁ pudgalātmak śarīrarūp honemeṁ virodh hai . aur isīprakār us (śarīr)ke
1. śarīrādirūp .
hun̐ paudgalik nathī, pudgalo meṁ piṁḍarūp karyāṁ nathī;
tethī nathī hun̐ deh vā te dehano kartā nathī. 162
.

Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version

ka rtr̥dvāreṇ kartr̥prayojakadvāreṇ kartranumantr̥dvāreṇ vā śarīrasya kartāhamasmi, mamānekaparamāṇu-
dravyaikapiṇḍaparyāyapariṇāmasyākartr̥ranekaparamāṇudravyaikapiṇḍaparyāyapariṇāmātmakaśarīrakartr̥tvasya
sarvathā virodhāt
..162..
ath kathaṁ paramāṇudravyāṇāṁ piṇḍaparyāyapariṇatiriti saṁdehamapanudati
apadeso paramāṇū padesametto ya sayamasaddo jo .
ṇiddho vā lukkho vā dupadesādittamaṇubhavadi ..163..
apradeśaḥ paramāṇuḥ pradeśamātraśca svayamaśabdo yaḥ .
snigdho vā rūkṣo vā dvipradeśāditvamanubhavati ..163..
ayamatrārthaḥdeho‘haṁ na bhavāmi . kasmāt . aśarīrasahajaśuddhacaitanyapariṇatatven mam dehatvavirodhāt .
kartā vā na bhavāmi tasya dehasya . tadapi kasmāt . niḥkriyaparamacijjyotiḥpariṇatatven mam
dehakartr̥tvavirodhāditi ..162.. evaṁ kāyavāṅmanasāṁ śuddhātmanā sah bhedakathanarūpeṇ caturthasthale gāthātrayaṁ
gatam . iti pūrvoktaprakāreṇ ‘atthittaṇicchidassa hi’ ityādyekādaśagāthābhiḥ sthalacatuṣṭayen prathamo
kāraṇ dvārā, kartā dvārā, kartāke prayojak dvārā yā kartāke anumodak dvārā śarīrakā kartā maiṁ
nahīṁ hūn̐, kyoṁki maiṁ anek paramāṇudravyoṁke ekapiṇḍa paryāyarūp pariṇāmakā akartā aisā maiṁ
anek paramāṇudravyoṁke ekapiṇḍaparyāyarūp
1pariṇāmātmak śarīrakā kartārūp honemeṁ sarvathā
virodh hai ..162..
ab is saṁdehako dūr karate haiṁ ki ‘‘paramāṇudravyoṁko piṇḍaparyāyarūp pariṇati kaise hotī
hai ?’’ :
anvayārtha :[paramāṇuḥ ] paramāṇu [yaḥ apradeśaḥ ] jo ki apradeś hai,
[pradeśamātraḥ ] pradeśamātra hai [ca ] aur [svayaṁ aśabdaḥ ] svayaṁ aśabda hai, [snigdhaḥ vā rūkṣaḥ
vā ]
vah snigdha athavā rūkṣa hotā huā [dvipradeśāditvam anubhavati ] dvipradeśādipanekā anubhav
karatā hai
..163..
1. śarīr anek paramāṇudravyoṁkā ekapiṇḍaparyāyarūp pariṇām hai .
paramāṇu je apradeś, tem pradeśamātra, aśabda che,
te snigdha rūkṣa banī pradeśadvayādivattva anubhave. 163
.

Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version

paramāṇurhi dvayādipradeśānāmabhāvādapradeśaḥ, ekapradeśasadbhāvāt pradeśamātraḥ, svayamanek-
paramāṇudravyātmakaśabdaparyāyavyaktyasaṁbhavādaśabdaśca . yataścatuḥsparśapaṁcarasadvigandhapaṁcavarṇānām-
virodhen sadbhāvāt snigdho vā rūkṣo vā syāt, tat ev tasya piṇḍaparyāyapariṇatirūpā
dvipradeśāditvānubhūtiḥ . athaivaṁ snigdharūkṣatvaṁ piṇḍatvasādhanam ..163..
ath kīdraśaṁ tatsnigdharūkṣatvaṁ paramāṇorityāvedayati
viśeṣāntarādhikāraḥ samāptaḥ . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagāthāparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti . tatra
sthaladvayaṁ bhavati . paramāṇūnāṁ parasparabandhakathanārthaṁ ‘apadeso paramāṇū’ ityādiprathamasthale gāthācatuṣṭayam .
tadanantaraṁ skandhānāṁ bandhamukhyatven ‘dupadesādī khaṁdhā’ ityādidvitīyasthale gāthāpañcakam . evaṁ
dvitīyaviśeṣāntarādhikāre samudāyapātanikā . ath yadyātmā pudgalānāṁ piṇḍaṁ na karoti tarhi kathaṁ
piṇḍaparyāyapariṇatiriti praśne pratyuttaraṁ dadātiapadeso apradeśaḥ . sa kaḥ . paramāṇū pudgalaparamāṇuḥ .
punarapi kathaṁbhūtaḥ . padesametto ya dvitīyādipradeśābhāvāt pradeśamātraśca . punaśca kiṁrūpaḥ . sayamasaddo ya svayaṁ
vyaktirūpeṇāśabdaḥ . evaṁ viśeṣaṇatrayaviśiṣṭaḥ san ṇiddho vā lukkho vā snigdho vā rūkṣo vā yataḥ
kāraṇātsaṁbhavati tataḥ kāraṇāt dupadesādittamaṇuhavadi dvipradeśādirūpaṁ bandhamanubhavatīti . tathāhi
yathāyamātmā śuddhabuddhaikasvabhāven bandharahito‘pi paścādaśuddhanayen snigdhasthānīyarāgabhāven
rūkṣasthānīyadveṣabhāven yadā pariṇamati tadā paramāgamakathitaprakāreṇ bandhamanubhavati, tathā paramāṇurapi

svabhāven bandharahito‘pi yadā bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣaguṇen pariṇato bhavati tadā pudgalāntareṇ sah

vibhāvaparyāyarūpaṁ bandhamanubhavatītyarthaḥ
..163.. ath kīdraśaṁ tatsnigdharūkṣatvamiti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ dadāti
pra. 39
ṭīkā :vāstavameṁ paramāṇu dviādi (do, tīn ādi) pradeśoṁke abhāvake
kāraṇ apradeś hai, ek pradeśake sadbhāvake kāraṇ pradeśamātra hai aur svayaṁ anek
paramāṇudravyātmak śabda paryāyakī vyaktikā (pragaṭatākā) asaṁbhav honese aśabda hai
. (vah
paramāṇu) avirodhapūrvak cār sparśa, pān̐c ras, do gaṁdh aur pān̐c varṇoṁke sadbhāvake kāraṇ
snigdha athavā rūkṣa hotā hai, isīliye use
1piṇḍaparyāyapariṇatirūp dvipradeśādipanekī
anubhūti hotī hai . isaprakār snigdharūkṣatva piṇḍapanekā kāraṇ hai ..163..
ab yah batalāte haiṁ ki paramāṇuke vah snigdharūkṣatva kisaprakārakā
hotā hai :
1. ek paramāṇukī dūsare paramāṇuke sāth piṇḍarūp pariṇati dvipradeśīpanekī anubhūti hai; ek paramāṇukī anya
do paramāṇuoṁke sāth piṇḍarūp pariṇati tripradeśīpanekā anubhav hai . isaprakār paramāṇu anya paramāṇuoṁke
sāth piṇḍarūp pariṇamit honepar anekapradeśīpanekā anubhav karatā hai .

Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version

eguttaramegādī aṇussa ṇiddhattaṇaṁ ca lukkhattaṁ .
pariṇāmādo bhaṇidaṁ jāv aṇaṁtattamaṇubhavadi ..164..
ekottaramekādyaṇoḥ snigdhatvaṁ vā rūkṣatvam .
pariṇāmādbhaṇitaṁ yāvadanantatvamanubhavati ..164..
paramāṇorhi tāvadasti pariṇāmaḥ tasya vastusvabhāvatvenānatikramāt . tatastu pariṇāmā-
dupāttakādācitkavaicitryaṁ citraguṇayogitvātparamāṇorekādyekottarānantāvasānāvibhāgaparicched-
vyāpi snigdhatvaṁ vā rūkṣatvaṁ vā bhavati
..164..
eguttaramegādī ekottaramekādi . kim . ṇiddhattaṇaṁ ca lukkhattaṁ snigdhatvaṁ rūkṣatvaṁ ca karmatāpannam . bhaṇidaṁ
bhaṇitaṁ kathitam . kiṁparyantam . jāv aṇaṁtattamaṇubhavadi anantatvamanantaparyantaṁ yāvadanubhavati prāpnoti .
kasmātsakāśāt . pariṇāmādo pariṇativiśeṣātpariṇāmitvādityarthaḥ . kasya saṁbandhi . aṇussa aṇoḥ
pudgalaparamāṇoḥ . tathāhiyathā jīve jalājāgomahiṣīkṣīre snehavr̥ddhivatsnehasthānīyaṁ rāgatvaṁ rūkṣa-
sthānīyaṁ dveṣatvaṁ bandhakāraṇabhūtaṁ jaghanyaviśuddhisaṁkleśasthānīyamādiṁ kr̥tvā paramāgamakathitakrameṇotkr̥ṣṭa-
viśuddhisaṁkleśaparyantaṁ vardhate, tathā pudgalaparamāṇudravye‘pi snigdhatvaṁ rūkṣatvaṁ ca bandhakāraṇabhūtaṁ

pūrvoktajalāditāratamyaśaktidr̥ṣṭāntenaikaguṇasaṁjñāṁ jaghanyaśaktimādiṁ kr̥tvā guṇasaṁjñenāvibhāgaparicched-
anvayārtha :[aṇoḥ ] paramāṇuke [pariṇāmāt ] pariṇamanake kāraṇ [ekādi ]
ekase (-ek avibhāg praticchedase) lekar [ekottaraṁ ] ekek barḥate hue [yāvat ] jab
tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhāgī praticchedapaneko) prāpta ho tab
tak (snigdhatvaṁ vā rūkṣatvaṁ) snigdhatva athavā rūkṣatva hotā hai aisā [bhaṇitam ] (jinendradevane)
kahā hai
..164..
ṭīkā :pratham to paramāṇuke pariṇām hotā hai kyoṁki vah (pariṇām) vastukā
svabhāv honese ullaṁghan nahīṁ kiyā jā sakatā . aur us pariṇāmake kāraṇ jo 1kādācitka
2vicitratā dhāraṇ karatā hai aisā, ekase lekar ekek barḥate hue ananta avibhāg praticchedoṁ
1. kādācitka = kisī samay ho aisā; kṣaṇik; anitya .
2. vicitratā = anekaprakāratā; vividhatā; anekarūpatā (cikanāpan aur rūkhāpan pariṇāmake kāraṇ kṣaṇik
taratamatā, tāratamyatā dhāraṇ karatā hai ) .
ekāṁśathī āraṁbhī jyāṁ avibhāg aṁś anaṁt che,
snigdhatva vā rūkṣatva e pariṇāmathī paramāṇune. 164
.

Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version

dvitīyanāmābhidheyen śaktiviśeṣeṇ vardhate . kiṁparyantam . yāvadanantasaṁkhyānam . kasmāt . pudgal-
dravyasya pariṇāmitvāt, pariṇāmasya vastusvabhāvādev niṣedhitumaśakyatvāditi ..164.. athātra
kīdraśātsnigdharūkṣatvaguṇāt piṇḍo bhavatīti praśne samādhānaṁ dadātibajjhaṁti hi badhyante hi
sphu ṭam . ke . karmatāpannāḥ aṇupariṇāmā aṇupariṇāmāḥ . aṇupariṇāmaśabdenātra pariṇāmapariṇatā
aṇavo gr̥hyante . kathaṁbhūtāḥ . ṇiddhā vā lukkhā vā snigdhapariṇāmapariṇatā vā rūkṣapariṇāmapariṇatā
. punarapi kiṁviśiṣṭāḥ . samā va visamā vā dviśakticatuḥśaktiṣaṭśaktyādipariṇatānāṁ sam
iti saṁjñā, triśaktipañcaśaktisaptaśakyādipariṇatānāṁ viṣam iti saṁjñā . punaśca kiṁrūpāḥ . samado
durādhigā jadi samataḥ samasaṁkhyānātsakāśād dvābhyāṁ guṇābhyāmadhikā yadi cet . kathaṁ dviguṇādhikatvamiti
athātra kīdraśātsnigdharūkṣatvātpiṇḍatvamityāvedayati
ṇiddhā vā lukkhā vā aṇupariṇāmā samā va visamā vā .
samado durādhigā jadi bajjhaṁti hi ādiparihīṇā ..165..
snigdhā vā rūkṣā vā aṇupariṇāmāḥ samā vā viṣamā vā .
samato dvayadhikā yadi badhyante hi ādiparihīṇāḥ ..165..
tak vyāpta honevālā snigdhatva athavā rūkṣatva paramāṇuke hotā hai kyoṁki paramāṇu anek
prakārake guṇoṁvālā hai
.
bhāvārtha :paramāṇu pariṇamanavālā hai, isaliye usake snigdhatva aur rūkṣatva ek
avibhāg1praticchedase lekar ananta avibhāg praticchedoṁ tak taratamatāko prāpta hote haiṁ .
ab yah batalāte haiṁ ki kaise snigdhatvarūkṣatvase piṇḍapanā hotā hai :
anvayārtha :[aṇupariṇāmāḥ ] paramāṇupariṇām, [snigdhāḥ vā rūkṣāḥ vā ] snigdha
hoṁ yā rūkṣa hāeṁ [samāḥ viṣamāḥ vā ] sam aṁśavāle hoṁ yā viṣam aṁśavāle hoṁ [yadi samataḥ
1 kisī guṇameṁ (arthāt guṇakī paryāyameṁ) aṁśakalpanā karane par, usakā jo choṭese choṭā (niraṁś) aṁś
hotā hai use us guṇakā (arthāt guṇakī paryāyakā) avibhāg praticched kahā jātā hai . (bakarīse gāyake
dūdhameṁ aur gāyase bhaiṁsake dūdhameṁ sacikkaṇatāke avibhāgī praticched adhik hote haiṁ . dhūlase rākhameṁ aur
rākhase vālūmeṁ rūkṣatāke avibhāgī praticchedak adhik hote hai .)
ho snigdha athavā rūkṣa aṇupariṇām, sam vā viṣam ho,
baṁdhāy jo guṇadvay adhik; nahi baṁdh hoy jaghanyano. 165.

Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version

cet . eko dviguṇastiṣṭhati dvitīyo‘pi dviguṇ iti dvau samasaṁkhyānau tiṣṭhatastāvat ek sya
vivakṣitadviguṇasya dviguṇādhik tve kr̥ te sati saḥ caturguṇo bhavati śakticatuṣṭayapariṇato bhavati . tasya
caturguṇasya pūrvoktadviguṇen sah bandho bhavatīti . tathaiv dvau triśaktiyukto tiṣṭhatastāvat, tatrāpyekasya
triguṇaśabdābhidheyasya triśaktiyuktasya paramāṇoḥ śaktidvayamelāpake kr̥te sati pañcaguṇatvaṁ bhavati . ten
pañcaguṇen sah pūrvoktatriguṇasya bandho bhavati . evaṁ dvayordvayoḥ snigdhayordvayordvayo rūkṣayordvayordvayoḥ
snigdharūkṣayorvā samayoḥ viṣamayośca dviguṇādhik tve sati bandho bhavatītyarthaḥ, kiṁtu viśeṣo‘sti .
ādiparihīṇā ādiśabden jalasthānīyaṁ jaghanyasnigdhatvaṁ vālukāsthānīyaṁ jaghanyarūkṣatvaṁ bhaṇyate, tābhyāṁ
vihīnā ādiparihīṇā badhyante . kiṁcparamacaitanyapariṇatilakṣaṇaparamātmatattvabhāvanārūpadharmadhyān-
śukladhyānabalen yathā jadhanyasnigdhaśaktisthānīye kṣīṇarāgatve sati jadhanyarūkṣaśaktisthānīye kṣīṇadveṣatve
ca sati jalavālukayoriv jīvasya bandho na bhavati, tathā pudgalaparamāṇorapi jaghanyasnigdha-

rūkṣaśaktiprastāve bandho na bhavatītyabhiprāyaḥ
..165.. ath tamevārthaṁ viśeṣeṇ samarthayati
guṇaśabdavācyaśaktidvayayuktasya snigdhaparamāṇoścaturguṇasnigdhen rūkṣeṇ vā samaśabdasaṁjñen tathaiv
samato dvayadhikaguṇāddhi snigdharūkṣatvādbandha ityutsargaḥ, snigdharūkṣadvayadhikaguṇatvasya hi
pariṇāmakatven bandhasādhanatvāt . na khalvekaguṇāt snigdharūkṣatvādbandha ityapavādaḥ, ekaguṇ-
snigdharūkṣatvasya hi pariṇamyapariṇāmakatvābhāven bandhasyāsādhanatvāt ..165..
dvayadhikāḥ ] yadi samānase do adhik aṁśavāle hoṁ to [badhyante hi ] ban̐dhate haiṁ, [ādi
parihīnāḥ ]
jaghanyāṁśavāle nahīṁ baṁdhate
..165..
ṭīkā :samānase do guṇ (aṁś) adhik snigdhatva yā rūkṣatva ho to baṁdh hotā
hai yah utsarga (sāmānya niyam) hai; kyoṁki snigdhatva yā rūkṣatvakī dviguṇādhikatākā honā
vah pariṇāmak (pariṇaman karānevālā) honese baṁdhakā kāraṇ hai
.
yadi ek guṇ snigdhatva yā rūkṣatva ho to baṁdh nahīṁ hotā yah apavād hai; kyoṁki
ek guṇ snigdhatva yā rūkṣatvake 1pariṇamyapariṇāmakatākā abhāv honese baṁdhake kāraṇapanekā
abhāv hai ..165..
1. pariṇamya = pariṇaman karane yogya . [daś aṁś snigdhatāvālā paramāṇu bārah aṁś rūkṣatāvāle paramāṇuke
sāth baṁdhakar skaṁdh banane par, daś aṁś snigdhatāvālā paramāṇu bārah aṁś rūkṣatārūp pariṇamit ho jātā
hai; athavā daś aṁś snigdhatāvālā paramāṇu bārah aṁś snigdhatāvāle paramāṇuke sāth baṁdhakar skaṁdh banane
par, daś aṁś snigdhatāvālā paramāṇu bārah aṁś snigdhatārūp pariṇamit ho jātā hai; isaliye kam
aṁśavālā paramāṇu pariṇamya hai aur do adhik aṁśavālā paramāṇu pariṇāmak hai
. ek aṁś snigdhatā yā
rūkṣatāvālā paramāṇu (sāmānya niyamānusār) pariṇāmak to hai hī nahīṁ, kintu jaghanyabhāvameṁ vartit honese
pariṇamya bhī nahīṁ hai
. is prakār jaghanyabhāv baṁdhakā kāraṇ nahīṁ hai .]]

Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version

ath paramāṇūnāṁ piṇḍatvasya yathoditahetutvamavadhārayati
ṇiddhattaṇeṇ duguṇo caduguṇaṇiddheṇ baṁdhamaṇubhavadi .
lukkheṇ vā tiguṇido aṇu bajjhadi paṁcaguṇajutto ..166..
snigdhatven dviguṇaścaturguṇasnigdhen bandhamanubhavati .
rūkṣeṇ vā triguṇito‘ṇurbadhyate pañcaguṇayuktaḥ ..166..
yathoditahetukamev paramāṇūnāṁ piṇḍatvamavadhāryaṁ, dvicaturguṇayostripaṁcaguṇayośca dvayoḥ
snigdhayoḥ dvayo rūkṣayordvayoḥ snigdharūkṣayorvā paramāṇvorbandhasya prasiddheḥ . uktaṁ ca‘‘ṇiddhā
ṇiddheṇ bajjhaṁti lukkhā lukakhā ya poggalā . ṇiddhalukkhā ya bajjhaṁti rūvārūvī ya poggalā ..’’
triśaktiyuktarūkṣasya pañcaguṇarūkṣeṇ snigdhen vā viṣamasaṁjñen dviguṇādhikatve sati bandho bhavatīti
jñātavyam
. ayaṁ tu viśeṣaḥparamānandaikalakṣaṇasvasaṁvedanajñānabalen hīyamānarāgadveṣatve sati pūrvokta-
ab aisā niścit karate haiṁ ki paramāṇuoṁke piṇḍapanemeṁ yathokta (uparokta) hetu hai :
anvayārtha :[snigdhatven dviguṇaḥ ] snigdharūpase do aṁśavālā paramāṇu
[caturguṇasnigdhen ] cār aṁśavāle snigdha (athavā rūkṣa) paramāṇuke sāth [baṁdhaṁ anubhavati ]
baṁdhakā anubhav karatā hai
. [vā ] athavā [rūkṣeṇ triguṇitaḥ aṇuḥ ] rūkṣarūpase tīn aṁśavālā
paramāṇu [paṁcaguṇayuktaḥ ] pān̐c aṁśavāleke sāth yukta hotā huā [badhyate ] baṁdhatā hai ..166..
ṭīkā :yathokta hetuse hī paramāṇuoṁke piṇḍapanā hotā hai aisā niścit karanā
cāhiye; kyoṁki do aur cār guṇavāle tathā tīn aur pān̐c guṇavāle do snigdha paramāṇuoṁke
athavā do rūkṣa paramāṇuoṁke athavā do snigdha
rūkṣa paramāṇuoṁke (ek snigdha aur ek
rūkṣa paramāṇuke) baṁdhakī prasiddhi hai . kahā bhī hai ki :
‘‘ṇiddhā ṇiddheṇ bajjhaṁti lukkhā lukkhā ya poggalā .
ṇiddhalukkhā ya bajjhaṁti rūvārūvī ya poggalā ..’’
‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durāhieṇ lukkhassa lukkheṇ durāhieṇ .
ṇiddhassa lukkheṇ havedi baṁdho jahaṇṇavajje visameṁ same vā ..’’
caturaṁś ko snigdhāṇu sah dvayaṁśamay snigdhāṇuno;
paṁcāṁśī aṇu sah baṁdh thāy trayāṁśamay rūkṣāṇuno. 166.

Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version

‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durāhieṇ lukkhassa lukkheṇ durāhieṇ . ṇiddhassa lukkheṇ havejja baṁdho
jahaṇṇavajje visame same vā ..’’ ..166..
jalavālukādr̥ṣṭānten yathā jīvānāṁ bandho na bhavati tathā jaghanyasnigdharūkṣatvaguṇe sati paramāṇūnāṁ ceti .
tathā coktam‘‘ṇiddhassa ṇiddheṇ durādhigeṇ lukkhassa lukkheṇ durādhigeṇ . ṇiddhassa lukkheṇ
havedi baṁdho jaghaṇṇavajje visame same vā’’ ..166.. evaṁ pūrvoktaprakāreṇ snigdharūkṣapariṇat-
[artha :pudgal 1‘rūpī’ aur ‘arūpī’ hote haiṁ . unameṁse snigdha pudgal snigdhake
sāth baṁdhate haiṁ, rūkṣa pudgal rūkṣake sāth baṁdhate haiṁ, snigdha aur rūkṣa bhī baṁdhate haiṁ .
jaghanyake atirikta sam aṁśavālā ho yā viṣam aṁśavālā ho, snigdhakā do adhik
aṁśavāle snigdha paramāṇuke sāth, rūkṣakā do adhik aṁśavāle rūkṣa paramāṇuke sāth aur
snigdhakā (do adhik aṁśavāle) rūkṣa paramāṇuke sāth baṁdh hotā hai
. ]
bhāvārtha :do aṁśoṁse lekar ananta aṁś snigdhatā yā rūkṣatāvālā paramāṇu usase
do adhik aṁś snigdhatā yā rūkṣatāvāle paramāṇuke sāth ban̐dhakar skaṁdh banatā hai . jaise :
2 aṁś snigdhatāvālā paramāṇu 4 aṁś snigdhatāvāle paramāṇuke sāth baṁdhatā hai; 91 aṁś
snigdhatāvālā paramāṇu 93 aṁś rūkṣatāvāle paramāṇuke sāth baṁdhatā hai; 533 aṁś rūkṣatāvālā
paramāṇu 535 aṁś rūkṣatāvāle paramāṇuke sāth baṁdhatā hai; 7006 aṁś rūkṣatāvālā paramāṇu
7008 aṁś snigdhatāvāle paramāṇuke sāth baṁdhatā hai
in udāharaṇoṁke anusār do se lekar
ananta aṁśoṁ (avibhāgī praticchedoṁ) tak samajh lenā cāhiye .
mātra ek aṁśavāle paramāṇumeṁ jaghanyabhāvake kāraṇ baṁdhakī yogyatā nahīṁ hai, isaliye
ek aṁśavālā snigdha yā rūkṣa paramāṇu tīn aṁśavāle snigdha yā rūkṣa paramāṇuke sāth bhī nahīṁ
baṁdhatā
.
isaprakār, (ek aṁśavāleke atirikta) do paramāṇuoṁke bīc yadi do aṁśoṁkā antar
ho tab hī ve ban̐dhate haiṁ; do se adhik yā kam aṁśoṁkā antar ho to baṁdh nahīṁ hotā .
jaise :pān̐c aṁś snigdhatā yā rūkṣatāvālā paramāṇu sāt aṁśoṁvāle paramāṇuke sāth baṁdhatā hai;
parantu pān̐c aṁśoṁvālā paramāṇu āṭh yā chah aṁśoṁvāle (athavā pān̐c aṁśoṁvāle) paramāṇuke
sāth nahīṁ baṁdhatā
..166..
1. kisī ek paramāṇukī apekṣāse visadr̥śajātikā samān aṁśoṁvālā dūsarā paramāṇu ‘rūpī’ kahalātā hai aur
śeṣ sab paramāṇu usakī apekṣāse ‘arūpī’ kahalāte haiṁ . jaisepān̐c aṁś snigdhatāvāle paramāṇuko pān̐c
aṁś rūkṣatāvālā dūsarā paramāṇu ‘rūpī’ hai aur śeṣ sab paramāṇu usake liye ‘arūpī’ haiṁ . isakā artha
yah huā kivisadr̥śajātike samān aṁśavāle paramāṇu paraspar ‘rūpī’ haiṁ; aur sadr̥śajātike athavā
asamān aṁśavāle paramāṇu paraspar ‘arūpī’ hai .

Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version

athātmanaḥ pudgalapiṇḍakartr̥tvābhāvamavadhārayati
dupadesādī khaṁdhā suhumā vā bādarā sasaṁṭhāṇā .
puḍhavijalateuvāū sagapariṇāmehiṁ jāyaṁte ..167..
dvipradeśādayaḥ skandhāḥ sūkṣmā vā bādarāḥ sasaṁsthānāḥ .
pr̥thivījalatejovāyavaḥ svakapariṇāmairjāyante ..167..
evamamī samupajāyamānā dvipradeśādayaḥ skandhā viśiṣṭāvagāhanaśaktivaśādupātta-
saukṣmyasthaulyaviśeṣā viśiṣṭākāradhāraṇaśaktivaśādgr̥hītavicitrasaṁsthānāḥ santo yathāsvaṁ
paramāṇusvarūpakathanen prathamagāthā, snigdharūkṣaguṇavivaraṇen dvitīyā, snigdharūkṣaguṇābhyāṁ dvayadhikatve
sati bandhakathanen tr̥tīyā, tasyaiv dr̥ḍhīkaraṇen caturthī ceti paramāṇūnāṁ parasparabandhavyākhyānamukhyatven
prathamasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam
. athātmā dvayaṇukādipudgalaskandhānāṁ kartā na bhavatītyupadiśati
jāyante utpadyante . ke kartāraḥ . dupadesādī khaṁdhā dvipradeśādyanantāṇuparyantāḥ skandhāḥ . ke
jāyante . puḍhavijalateuvāū pr̥thvījalatejovāyavaḥ . kathaṁbhūtāḥ santaḥ . suhumā vā bādarā sūkṣmā
vā bādarā vā . punarapi kiṁviśiṣṭāḥ santaḥ . sasaṁṭhāṇā yathāsaṁbhavaṁ vr̥ttacaturasrādisvakīyasvakīy-
saṁsthānākārayuktāḥ . kaiḥ kr̥tvā jāyante . sagapariṇāmehiṁ svakīyasvakīyasnigdharūkṣapariṇāmairiti .
ath vistaraḥjīvā hi tāvadvastutaṣṭaṅkotkīrṇajñāyakaikarūpeṇ śuddhabuddhaikasvabhāvā ev,
paścādvayavahāreṇānādikarmabandhopādhivaśen śuddhātmasvabhāvamalabhamānāḥ santaḥ pr̥thivyaptejovātakāyikeṣu
ab, ātmāke pudgaloṁke piṇḍake kartr̥tvakā abhāv niścit karate haiṁ :
anvayārtha :[dvipradeśādayaḥ skaṁdhāḥ ] dvipradeśādik (do se lekar
anantapradeśavāle) skaṁdh [sūkṣmāḥ vā bādarāḥ ] jo ki sūkṣma athavā bādar hote haiṁ aur
[sasaṁsthānāḥ ] saṁsthānoṁ (ākāroṁ) sahit hote haiṁ ve
[pr̥thivījalatejovāyavaḥ ] pr̥thvī, jal,
tej aur vāyurūp [svakapariṇāmaiḥ jāyante ] apane pariṇāmoṁse hote haiṁ ..167..
ṭīkā :is (pūrvokta) prakārase yah utpanna honevāle dvipradeśādik skaṁdhjinane
viśiṣṭa avagāhanakī śaktike vaś sūkṣmatā aur sthūlatārūp bhed grahaṇ kiye haiṁ aur jinane
viśiṣṭa ākār dhāraṇ karanekī śaktike vaś hokar vicitra saṁsthān grahaṇ kiye haiṁ ve
apanī
skandho pradeśadvayādiyut, sthūl -sūkṣma ne sākār je,
te pr̥thvī
vāyutejjal pariṇāmathī nij thāy che. 167.

Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version

sparśādicatuṣkasyāvirbhāvatirobhāvasvaśaktivaśamāsādya pr̥thivyaptejovāyavaḥ svapariṇāmairev jāyante .
ato‘vadhāryate dvayaṇukādyanantānantapudgalānāṁ na piṇḍakartā puruṣo‘sti ..167..
athātmanaḥ pudgalapiṇḍānetr̥tvābhāvamavadhārayati
ogāḍhagāḍhaṇicido poggalakāyehiṁ savvado logo .
suhumehi bādarehi ya appāoggehiṁ joggehiṁ ..168..
avagāḍhagāḍhanicitaḥ pudgalakāyaiḥ sarvato lokaḥ .
sūkṣmairbādaraiścāprāyogyairyogyaiḥ ..168..
samutpadyante, tathāpi svakīyābhyantarasukhaduḥkhādirūpapariṇaterevāśuddhopādānakāraṇaṁ bhavanti, na ca
pr̥thivyādikāyākārapariṇateḥ . kasmāditi cet . tatra skandhānāmevopādānakāraṇatvāditi . tato
jñāyate pudgalapiṇḍānāṁ jīvaḥ kartā na bhavatīti ..167.. athātmā bandhakāle bandhayogya-
pudgalān bahirbhāgānnaivānayatītyāvedayatiogāḍhagāḍhaṇicido avagāhyāvagāhya nairantaryeṇ
nicito bhr̥taḥ . sa kaḥ . logo lokaḥ . kathaṁbhūtaḥ . savvado sarvataḥ sarvapradeśeṣu . kaiḥ kartr̥bhūtaiḥ .
poggalakāyehiṁ pudgalakāyaiḥ . kiṁviśiṣṭaiḥ . suhumehi bādarehi ya indriyagrahaṇāyogyaiḥ sūkṣmaistadgrahaṇ-
yoegyatānusār 1sparśādicatuṣkake āvirbhāv aur tirobhāvakī svaśaktike vaś hokar pr̥thvī,
jal, agni, aur vāyurūp apane pariṇāmoṁse hī hote haiṁ . isase niścit hotā hai ki dvi
aṇukādi anantānta pudgaloṁkā piṇḍakartā ātmā nahīṁ hai ..167..
ab aisā niścit karate haiṁ ki (jis prakār ātmā pudgalapiṇḍakā karanevālā nahīṁ
usī prakār) ātmā pudgalapiṇḍakā lānevālā (bhī) nahīṁ hai :
anvayārtha :[lokaḥ ] lok [sarvataḥ ] sarvataḥ [sūkṣmeḥ bādaraiḥ ] sūkṣma tathā bādar
[ca ] aur [aprāyogyaiḥ yogyaiḥ ] karmatvake ayogya tathā karmatvake yogya [pudgalakāyaiḥ ]
pudgalaskaṁdhoṁke dvārā [avagāḍhagāḍhanicitaḥ ] (viśiṣṭa prakārase) avagāhit hokar gārḥ
(
ghaniṣṭha) bharā huā hai ..168..
1. sparśādicatuṣka = sparśa, ras, gaṁdh aur varṇa . (sparśādikī pragaṭatā aur apragaṭatā vah pudgalakī
śakti hai .)
avagāḍh gāḍh bharel che sarvatra pudgalakāyathī
ā lok bādar
- sūkṣmathī, karmatvayogya - ayogyathī. 168.

Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version

yato hi sūkṣmatvapariṇatairbādarapariṇataiścānatisūkṣmatvasthūlatvāt karmatvapariṇamanaśakti-
yogibhiratisūkṣmasthūlatayā tadayogibhiścāvagāhaviśiṣṭatven parasparamabādhamānaiḥ svayamev sarvat ev
pudgalakāyairgāḍhaṁ nicito lokaḥ, tato‘vadhāryate na pudgalapiṇḍānāmānetā puruṣo‘sti
..168..
athātmanaḥ pudgalapiṇḍānāṁ karmatvakartr̥tvābhāvamavadhārayati
kammattaṇapāoggā khaṁdhā jīvassa pariṇaiṁ pappā .
gacchaṁti kammabhāvaṁ ṇa hi te jīveṇ pariṇamidā ..169..
karmatvaprāyogyāḥ skandhā jīvasya pariṇatiṁ prāpya .
gacchanti karmabhāvaṁ na hi te jīven pariṇamitāḥ ..169..
yogyairbādaraiśca . punaśca kathaṁbhūtaiḥ . appāoggehiṁ atisūkṣmasthūlatven karmavargaṇāyogyatārahitaiḥ . punaśca
kiṁviśiṣṭaiḥ . joggehiṁ atisūkṣmasthūlatvābhāvātkarmavargaṇāyogyairiti . ayamatrārthaḥniścayen śuddha-
svarūpairapi vyavahāreṇ karmodayādhīnatayā pr̥thivyādipañcasūkṣmasthāvaratvaṁ prāptairjīvairyathā loko nirantaraṁ
bhr̥tastiṣṭhati tathā pudgalairapi
. tato jñāyate yatraiv śarīrāvagāḍhakṣetre jīvastiṣṭhati bandhayogyapudgalā api
pra. 41
ṭīkā :sūkṣmatayā pariṇat tathā bādararūp pariṇat, ati sūkṣma athavā ati sthūl
na honese karmarūp pariṇat honekī śaktivāle tathā ati sūkṣma athavā ati sthūl honese karmarūp
pariṇat honekī śaktise rahit
aise pudgalakāryoṁke dvārā, avagāhakī viśiṣṭatāke kāraṇ
paraspar bādhā kiye vinā, svayamev sarvataḥ (sarva pradeśoṁse) lok gārḥ bharā huā hai . isase
niścit hotā hai ki pudgalapiṇḍoṁkā lānevālā ātmā nahīṁ hai .
bhāvārtha :is lokameṁ sarvatra jīv haiṁ aur karmabaṁdhake yogya pudgalavargaṇā bhī sarvatra
hai . jīvake jaise pariṇām hote haiṁ usīprakārakā jīvako karmabaṁdh hotā hai . aisā nahīṁ hai ki
ātmā kisī bāharake sthānase karmayogya pudgal lākar baṁdh karatā hai ..168..
ab aisā niścit karate haiṁ ki ātmā pudgalapiṇḍoṁko karmarūp nahīṁ karatā :
anvayārtha :[karmatvaprāyogyāḥ skaṁdhāḥ ] karmatvake yogya skaṁdh [jīvasyapariṇatiṁ
prāpya ] jīvakī pariṇatiko prāpta karake [karmabhāvaṁ gacchanti ] karmabhāvako prāpta hote haiṁ; [na
hi te jīven pariṇamitāḥ ]
jīv unako nahīṁ pariṇamātā
..169..
skaṁdho karamane yogya pāmī jīvanā pariṇāmane
karmatvane pāme; nahi jīv pariṇamāve temane. 169
.

Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version

yato hi tulyakṣetrāvagāḍhajīvapariṇāmamātraṁ bahiraṁgasādhanamāśritya jīvaṁ pariṇamayitā-
ramantareṇāpi karmatvapariṇamanaśaktiyoginaḥ pudgalaskandhāḥ svayamev karmabhāven pariṇamanti,
tato‘vadhāryate na pudgalapiṇḍānāṁ karmatvakartā puruṣo‘sti
..169..
athātmanaḥ karmatvapariṇatapudgaladravyātmakaśarīrakartr̥tvābhāvamavadhārayati
te te kammattagadā poggalakāyā puṇo vi jīvassa .
saṁjāyaṁte dehā dehaṁtarasaṁkamaṁ pappā ..170..
tatraiv tiṣṭhanti, na ca bahirbhāgājjīv ānayatīti ..168.. ath karmaskandhānāṁ jīv upādānakartā
na bhavatīti prajñāpayatikammattaṇapāoggā khaṁdhā karmatvaprāyogyāḥ skandhāḥ kartāraḥ jīvassa pariṇaiṁ
pappā jīvasya pariṇatiṁ prāpya nirdoṣiparamātmabhāvanotpannasahajānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tapariṇateḥ
pratipakṣabhūtāṁ jīvasaṁbandhinīṁ mithyātvarāgādipariṇatiṁ prāpya gacchaṁti kammabhāvaṁ gacchanti pariṇamanti .
kam . karmabhāvaṁ jñānāvaraṇādidravyakarmaparyāyam . ṇa hi te jīveṇ pariṇamidā na hi naiv te karma-
skandhā jīvenopādānakartr̥bhūten pariṇamitāḥ pariṇatiṁ nītā ityarthaḥ . anen vyākhyānenaitaduktaṁ bhavati
karmaskandhānāṁ niścayen jīvaḥ kartā na bhavatīti ..169.. ath śarīrākārapariṇatapudgalapiṇḍānāṁ jīvaḥ
kartā na bhavatītyupadiśati ---te te kammattagadā te te pūrvasūtroditāḥ karmatvaṁ gatā dravyakarmaparyāy-
ṭīkā :karmarūp pariṇamit honekī śaktivāle pudgalaskaṁdh tulya (samān)
kṣetrāvagāh jīvake pariṇāmamātrakājo ki bahiraṁg sādhan (bāhyakāraṇ) hai usakāāśray
karake, jīv unako pariṇamāne vālā na hone par bhī, svayamev karmabhāvase pariṇamit hote haiṁ .
isase niścit hotā hai ki pudgalapiṇḍoṁko karmarūp karanevālā ātmā nahīṁ hai .
bhāvārtha :samān kṣetrameṁ rahanevāle jīvake vikārī pariṇāmako nimittamātra karake
kārmaṇavargaṇāyeṁ svayamev apanī antaraṁgaśaktise jñānāvaraṇādi karmarūp pariṇamit ho jātī haiṁ;
jīv unheṁ karmarūp pariṇamit nahīṁ karatā
..169..
ab ātmāke karmarūp pariṇat pudgaladravyātmak śarīrake kartr̥tvakā abhāv niścit
karate haiṁ (arthāt aisā niścit karate haiṁ ki karmarūp pariṇat jo pudgaladravya ussvarūp
śarīrakā kartā ātmā nahīṁ hai ) :
karmatvapariṇat pudgalonā skaṁdh te te pharī pharī
śarīro bane che jīvane, saṁkrāṁti pāmī dehanī. 170
.

Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version

te te karmatvagatāḥ pudgalakāyāḥ punarapi jīvasya .
saṁjāyante dehā dehāntarasaṁkramaṁ prāpya ..170..
ye ye nāmāmī yasya jīvasya pariṇāmaṁ nimittamātrīkr̥tya pudgalakāyāḥ svayamev
karmatven pariṇamanti, ath te te tasya jīvasyānādisaṁtānapravr̥ttaśarīrāntarasaṁkrāntimāśritya
svayamev ca śarīrāṇi jāyante
. ato‘vadhāryate na karmatvapariṇatapudgaladravyātmakaśarīrakartā
puruṣo‘sti ..170..
athātmanaḥ śarīratvābhāvamavadhārayati
pariṇatāḥ poggalakāyā pudgalaskandhāḥ puṇo vi jīvassa punarapi bhavāntare‘pi jīvasya saṁjāyaṁte dehā
saṁjāyante samyagjāyante dehāḥ śarīrāṇīti . kiṁ kr̥tvā . dehaṁtarasaṁkamaṁ pappā dehāntarasaṁkramaṁ bhavāntaraṁ
prāpya labdhveti . anen kimuktaṁ bhavatiaudārikādiśarīranāmakarmarahitaparamātmānamalabhamānen jīven
yānyupārjitānyaudārikādiśarīranāmakarmāṇi tāni bhavāntare prāpte satyudayamāgacchanti, tadudayen
nokarmapudgalā audārikādiśarīrākāreṇ svayamev pariṇamanti
. tataḥ kāraṇādaudārikādikāyānāṁ jīvaḥ
kartā na bhavatīti ..170.. ath śarīrāṇi jīvasvarūpaṁ na bhavantīti niścinotiorālio ya
deho audārikaśca dehaḥ deho veuvvio ya deho vaikriyakaśca tejasio taijasikaḥ āhāray
kammaio āhārakaḥ kārmaṇaśca puggaladavvappagā savve ete pañca dehāḥ pudgaladravyātmakāḥ sarve‘pi
gāthā : 170 anvayārtha :[karmatvagatāḥ ] karmarūp pariṇat [te te ] veve
[pudgalakāyāḥ ] pudgalapiṇḍa [dehānta saṁkramaṁ prāpya ] dehāntararūp parivartanako prāpta karake
[punaḥ api ] punaḥ
punaḥ [jīvasya ] jīvake [dehāḥ ] śarīr [saṁjāyante ] hote haiṁ ..170..
ṭīkā :jis jīvake pariṇāmako nimittamātra karake jojo yah pudgalakāy
svayamev karmarūp pariṇat hote haiṁ, ve jīvake anādi saṁtatirūp (pravāharūp) pravartamān dehāntar
(bhavāṁtar) rūp parivartanakā āśray lekar ve
ve pudgalapiṇḍa svayamev śarīr (-śarīrarūp,
śarīrake honemeṁ nimittarūp) banate haiṁ . isase niścit hotā hai ki karmarūp pariṇat
pudgaladravyātmak śarīrakā kartā ātmā nahīṁ hai .
bhāvārtha :jīvake pariṇāmako nimittamātra karake jo pudgal svayamev karmarūp
pariṇat hote haiṁ, ve pudgal hī anya bhavameṁ śarīrake bananemeṁ nimittabhūt hote haiṁ, aur nokarmapudgal
svayamev śarīrarūp pariṇamit hote haiṁ
. isaliye śarīrakā kartā ātmā nahīṁ hai ..170..
ab ātmāke śarīrapanekā abhāv niścit karate haiṁ :

Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version

orālio ya deho deho veuvvio ya tejasio .
āhāray kammaio poggaladavvappagā savve ..171..
audārikaśca deho deho vaikriyikaśca taijasaḥ .
āhārakaḥ kārmaṇaḥ pudgaladravyātmakāḥ sarve ..171..
yato hyaudārikavaikriyikāhārakataijasakārmaṇāni śarīrāṇi sarvāṇyapi pudgaladravyātma-
kāni, tato‘vadhāryate na śarīraṁ puruṣo‘sti ..171..
ath kiṁ tarhiṁ jīvasya śarīrādisarvaparadravyavibhāgasādhanamasādhāraṇaṁ svalakṣaṇamityā-
vedayati
arasamarūvamagaṁdhaṁ avvattaṁ cedaṇāguṇamasaddaṁ .
jāṇ aliṁgaggahaṇaṁ jīvamaṇiddiṭṭhasaṁṭhāṇaṁ ..172..
mam svarūpaṁ na bhavanti . kasmāditi cet . mamāśarīracaitanyacamatkārapariṇatatven sarvadaivācetanaśarīratva-
virodhāditi ..171.. evaṁ pudgalaskandhānāṁ bandhavyākhyānamukhyatayā dvitīyasthale gāthāpañcakaṁ gatam .
iti ‘apadeso paramāṇū’ ityādi gāthānavaken paramāṇuskandhabhedabhinnapudgalānāṁ piṇḍaniṣpattivyākhyān-
anvayārtha :[audārikaḥ ca dehaḥ ] audārik śarīr, [vaikriyikaḥ dehaḥ ] vaikriyik
śarīr, [taijasaḥ ] taijas śarīr, [āhārakaḥ ] āhārak śarīr [ca ] aur [kārmaṇaḥ ] kārmaṇ
śarīr
[sarve ] sab [pudgaladravyātmakāḥ ] pudgaladravyātmak haiṁ ..171..
ṭīkā :audārik, vaikriyik, āhārak, taijas aur kārmaṇye śarīr sab
pudgaladravyātmak haiṁ . isase niścit hotā hai ki ātmā śarīr nahīṁ hai ..171..
tab phi ra jīvakā, śarīrādi sarvaparadravyoṁse vibhāgakā sādhanabhūt, asādhāraṇ svalakṣaṇ
kyā hai, so kahate haiṁ :
je deh audārik, ne vaikriytejas deh che,
kārmaṇāhārak deh je, te sarva pudgalarūp che. 171.
che cetanāguṇ, gaṁdh - rūp -ras - śabda -vyakti na jīvane,
vaḷī liṁgagrahaṇ nathī ane saṁsthān bhākhyuṁ na tehane. 172.

Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version

arasamarūpamagandhamavyaktaṁ cetanāguṇamaśabdam .
jānīhyaliṅgagrahaṇaṁ jīvamanirdiṣṭasaṁsthānam ..172..
ātmano hi rasarūpagandhaguṇābhāvasvabhāvatvātsparśaguṇavyaktyabhāvasvabhāvatvāt śabda-
paryāyābhāvasvabhāvatvāttathā tanmūlādaliṁgagrāhyatvātsarvasaṁsthānābhāvasvabhāvatvācca pudgaladravya-
vibhāgasādhanamarasatvamarūpatvamagandhatvamavyakta tvamaśabdatvamaliṁgagrāhyatvamasaṁsthānatvaṁ cāsti
. sakal-
pudgalāpudgalājīvadravyavibhāgasādhanaṁ tu cetanāguṇatvamasti . tadev ca tasya svajīv-
dravyamātrāśritatven svalakṣaṇatāṁ bibhrāṇaṁ śeṣadravyāntaravibhāgaṁ sādhayati . aliṁgagrāhya iti
vaktavye yadaliṁgagrahaṇamityuktaṁ tadbahutarārthapratipattaye . tathā hina liṁgairindriyairgrāhakatāmā-
mukhyatayā dvitīyaviśeṣāntarādhikāraḥ samāptaḥ . athaikonaviṁśatigāthāparyantaṁ jīvasya pudgalen sah bandha-
mukhyatayā vyākhyānaṁ karoti, tatra ṣaṭsthalāni bhavanti . teṣvādau ‘arasamarūvaṁ’ ityādi śuddhajīv-
vyākhyānen gāthaikā, ‘mutto rūvādi’ ityādipūrvapakṣaparihāramukhyatayā gāthādvayamiti prathamasthale
gāthātrayam
. tadanantaraṁ bhāvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityādi gāthādvayam . ath parasparaṁ dvayoḥ
pudgalayoḥ bandho, jīvasya rāgādipariṇāmen sah bandho, jīvapudgalayorbandhaśceti trividhabandhamukhyatven
anvayārtha :[jīvam ] jīvako [arasam ] aras, [arūpam ] arūp [agaṁdham ]
agaṁdh, [avyaktam ] avyakta, [cetanāguṇam ] cetanāguṇayukta, [aśabdam ] aśabda,
[aliṁgagrahaṇam ] aliṁgagrahaṇ (liṁg dvārā grahaṇ na hone yogya) aur [anirdiṣṭasaṁsthānam ]
jisakā koī saṁsthān nahīṁ kahā gayā hai aisā [jānīhi ] jāno
..172..
ṭīkā :ātmā (1) rasaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (2) rūpaguṇake
abhāvarūp svabhāvavālā honese, (3) gaṁdhaguṇake abhāvarūp svabhāvavālā honese, (4)
sparśaguṇarūp vyaktatāke abhāvarūp svabhāvavālā honese, (5) śabdaparyāyake abhāvarūp
svabhāvavālā honese, tathā (6) in sabake kāraṇ (arthāt ras
rūpgaṁdh ityādike abhāvarūp
svabhāvake kāraṇ) liṁgake dvārā agrāhya honese or (7) sarva saṁsthānoṁke abhāvarūp
svabhāvavālā honese, ātmāko pudgaladravyase vibhāgakā sādhanabhūt (1) arasapanā, (2)
arūpapanā, (3) agaṁdhapanā, (4) avyaktapanā, (5) aśabdapanā, (6) aliṁgagrāhyapanā aur
(7) asaṁsthānapanā hai
. pudgal tathā apudgal aise samasta ajīv dravyoṁse vibhāgakā sādhan
to cetanāguṇamayapanā hai; aur vahī, mātra svajīvadravyāśrit honese svalakṣaṇapaneko dhāraṇ karatā
huā, ātmākā śeṣ anya dravyoṁse vibhāg (bhed) siddha karatā hai
.
jahān̐ ‘aliṁgagrāhya’ karanā hai vahān̐ jo ‘aliṁgagrahaṇ’ kahā hai, vah bahutase arthoṁkī

Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version

pannasya grahaṇaṁ yasyetyatīndriyajñānamayatvasya pratipattiḥ . na liṁgairindriyairgrāhyatāmāpannasya grahaṇaṁ
yasyetīndriyapratyakṣāviṣayatvasya . na liṁgādindriyagamyāddhūmādagneriv grahaṇaṁ yasyetīndriy-
pratyakṣapūrvakānumānāviṣayatvasya . na liṁgādev paraiḥ grahaṇaṁ yasyetyanumeyamātratvābhāvasya .
na liṁgādev pareṣāṁ grahaṇaṁ yasyetyanumātr̥mātratvābhāvasya . na liṁgātsvabhāven grahaṇaṁ yasyeti
pratyakṣajñātr̥tvasya . na liṁgenopayogākhyalakṣaṇen grahaṇaṁ jñeyārthālambanaṁ yasyeti bahirarthālamban-
jñānābhāvasya . na liṁgasyopayogākhyalakṣaṇasya grahaṇaṁ svayamāharaṇaṁ yasyetyanāhāryajñānatvasya .
na liṁgasyopayogākhyalakṣaṇasya grahaṇaṁ pareṇ haraṇaṁ yasyetyahāryajñānatvasya . na liṁge
‘phāsehi poggalāṇaṁ’ ityādi sūtradvayam . tataḥ paraṁ niścayen dravyabandhakāraṇatvādrāgādipariṇām ev bandha
iti kathanamukhyatayā ‘ratto baṁdhadi’ ityādi gāthātrayam . ath bhedabhāvanāmukhyatven ‘bhaṇidā puḍhavī’
ityādi sūtradvayam . tadanantaraṁ jīvo rāgādipariṇāmānāmev kartā, na ca dravyakarmaṇāmiti kathanamukhyatven
pratipatti (prāpti, pratipādan) karaneke liye hai . vah isaprakār hai :(1) grāhak (-jñāyak)
jisake liṁgoṁke dvārā arthāt indriyoṁke dvārā grahaṇ (-jānanā) nahīṁ hotā vah aliṁgagrahaṇ hai;
isaprakār ‘ātmā atīndriyajñānamay’ hai is arthakī prāpti hotī hai
. (2) grāhya (jñey) jisakā
liṁgoṁke dvārā arthāt indriyoṁke dvārā grahaṇ (-jānanā) nahīṁ hotā vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār
‘ātmā indriyapratyakṣakā viṣay nahīṁ hai’ is arthakī prāpti hotī hai
. (3) jaise dhuṁen̐se agnikā
grahaṇ (jñān) hotā hai, usīprakār liṁg dvārā, arthāt indriyagamya (-indriyoṁse jānane yogya
cihna) dvārā jisakā grahaṇ nahīṁ hotā vah aliṁgagrahaṇ hai
. isaprakār ‘ātmā indriyapratyakṣapūrvak
anumānakā viṣay nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (4) dūsaroṁke dvārāmātra liṁg dvārā
hī jisakā grahaṇ nahīṁ hotā vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā anumey mātra (keval
anumānase hī jñāt hone yogya) nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (5) jisake liṁgase hī
parakā grahaṇ nahīṁ hotā vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā anumātāmātra (keval anumān
karanevālā ho) nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (6) jisake liṁgake dvārā nahīṁ kintu
svabhāvake dvārā grahaṇ hotā hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā pratyakṣa jñātā hai’ aise
arthakī prāpti hotī hai
. (7) jisake liṁg dvārā arthāt upayoganāmak lakṣaṇ dvārā grahaṇ nahīṁ
hai arthāt jñey padārthoṁkā ālamban nahīṁ hai, vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bāhya
padārthoṁkā ālambanavālā jñān nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (8) jo liṁgako arthāt
upayog nāmak lakṣaṇako grahaṇ nahīṁ karatā arthāt svayaṁ (kahīṁ bāharase) nahīṁ lātā so
aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā jo kahīṁse nahīṁ lāyā jātā aise jñānavālā hai’ aise arthakī
prāpti hotī hai
. (9) jise liṁgakā arthāt upayoganāmak lakṣaṇakā grahaṇ arthāt parase haraṇ

Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version

upayogākhyalakṣaṇe grahaṇaṁ sūrya ivoparāgo yasyeti śuddhopayogasvabhāvasya . na liṁgādupayogā-
khyalakṣaṇād grahaṇaṁ paudgalikakarmādānaṁ yasyeti dravyakarmāsaṁpr̥ktatvasya . na liṁgebhya indriyebhyo
grahaṇaṁ viṣayāṇāmupabhogo yasyeti viṣayopabhoktr̥tvābhāvasya . na liṁgāt mano vendriyādi-
lakṣaṇād grahaṇaṁ jīvasya dhāraṇaṁ yasyeti śukrārtavānuvidhāyitvābhāvasya . na liṁgasya mehanā-
kārasya grahaṇaṁ yasyeti laukikasādhanamātratvābhāvasya . na liṁgenāmehanākāreṇ grahaṇaṁ
lokavyāptiryasyeti kuhuk prasiddhasādhanākāralokavyāptitvābhāvasya . na liṁgānāṁ strīpunnapuṁsak-
‘kuvvaṁ sahāvamādā’ ityādi ṣaṣṭhasthale gāthāsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathāsaṁbhavamanyo-
‘pyartho labhyat iti sarvatra jñātavyam . evamekonaviṁśatigāthābhistr̥tīyaviśeṣāntarādhikāre samudāy-
pātanikā . tadyathāath kiṁ tarhi jīvasya śarīrādiparadravyebhyo bhinnamanyadravyāsādhāraṇaṁ svasvarūpamiti
praśne pratyuttaraṁ dadātiarasamarūvamagaṁdhaṁ rasarūpagandharahitatvāttathā cādhyāhāryamāṇāsparśarūpatvācca avvattaṁ
avyaktatvāt asaddaṁ aśabdatvāt aliṁgaggahaṇaṁ aliṅgagrahaṇatvāt aṇiddiṭṭhasaṁṭhāṇaṁ anirdiṣṭasaṁsthānatvācca
jāṇ jīvaṁ jānīhi jīvam . arasamarūpamagandhamasparśamavyaktamaśabdamaliṅgagrahaṇamanirdiṣṭasaṁsthānalakṣaṇaṁ ca
he śiṣya, jīvaṁ jīvadravyaṁ jānīhi . punarapi kathaṁbhūtam . cedaṇāguṇaṁ samastapudgalādibhyo‘cetanebhyo
bhinnaḥ samastānyadravyāsādhāraṇaḥ svakīyānantajīvajātisādhāraṇaśca cetanāguṇo yasya taṁ cetanāguṇaṁ
nahīṁ ho sakatā (-anyase nahīṁ le jāyā jā sakatā) so aliṁg grahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke
jñānakā haraṇ nahīṁ kiyā jā sakatā’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (10) jise liṁgameṁ arthāt
upayoganāmak lakṣaṇameṁ grahaṇ arthāt sūryakī bhān̐ti uparāg (-malinatā, vikār) nahīṁ hai vah
aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā śuddhopayogasvabhāvī hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (11)
liṁg dvārā arthāt upayoganāmak lakṣaṇ dvārā grahaṇ arthāt paudgalik karmakā grahaṇ jisake
nahīṁ hai, vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyakarmase asaṁyukta (asaṁbaddha) hai’ aise
arthakī prāpti hotī hai
. (12) jise liṁgoṁke dvārā arthāt indriyoṁke dvārā grahaṇ arthāt
viṣayoṁkā upabhog nahīṁ hai so aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā viṣayoṁkā upabhoktā nahīṁ hai’
aise arthakī prāpti hotī hai
. (13) liṁg dvārā arthāt man athavā indriyādi lakṣaṇake dvārā grahaṇ
arthāt jīvatvako dhāraṇ kar rakhanā jisake nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā śukra
aur ārtavako anuvidhāyī (-anusār honevālā) nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (14)
liṁgakā arthāt mehanākār (-puruṣādikī indriyakā ākār)kā grahaṇ jisake nahīṁ hai so
aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā laukikasādhanamātra nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
.
(15) liṁgake dvārā arthāt amehanākārake dvārā jisakā grahaṇ arthāt lokameṁ vyāpakatva nahīṁ
hai so aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā pākhaṇḍiyoṁke prasiddha sādhanarūp ākāravālā
lokavyāptivālā nahīṁ hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (16) jisake liṁgokā arthāt strī,