Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

vedānāṁ grahaṇaṁ yasyeti strīpunnapuṁsakadravyabhāvābhāvasya . na liṁgānāṁ dharmadhvajānāṁ grahaṇaṁ yasyeti bahiraṁgayatiliṁgābhāvasya . na liṁgaṁ guṇo grahaṇamarthāvabodho yasyeti guṇaviśeṣānālīḍh- śuddhadravyatvasya . na liṁgaṁ paryāyo grahaṇamarthāvabodhaviśeṣo yasyeti paryāyaviśeṣānālīḍh- śuddhadravyatvasya . na liṁgaṁ pratyabhijñānaheturgrahaṇamarthāvabodhasāmānyaṁ yasyeti dravyānālīḍhaśuddha- paryāyatvasya ..172..

ath kathamamūrtasyātmanaḥ snigdharūkṣatvābhāvādbandho bhavatīti pūrvapakṣayati — ca . aliṅgagrāhyamiti vaktavye yadaliṅgagrahaṇamityuktaṁ tatkimarthamiti cet, bahutarārthapratipattyartham . tathāhi — liṅgamindriyaṁ tenārthānāṁ grahaṇaṁ paricchedanaṁ na karoti tenāliṅgagrahaṇo bhavati . tadapi kasmāt . svayamevātīndriyākhaṇḍajñānasahitatvāt . tenaiv liṅgaśabdavācyen cakṣurādīndriyeṇānyajīvānāṁ yasya grahaṇaṁ paricchedanaṁ kartuṁ nāyāti tenāliṅgagrahaṇ ucyate . tadapi kasmāt . nirvikārātīndriy- svasaṁvedanapratyakṣajñānagamyatvāt . liṅgaṁ dhūmādi ten dhūmaliṅgodbhavānumānenāgnivadanumeyabhūtaparapadārthānāṁ grahaṇaṁ na karoti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . svayamevāliṅgodbhavātīndriyajñānasahitatvāt . tenaiv liṅgodbhavānumānenāgnigrahaṇavat parapuruṣāṇāṁ yasyātmano grahaṇaṁ parijñānaṁ kartuṁ nāyāti tenāliṅga- grahaṇ iti . tadapi kasmāt . aliṅgodbhavātīndriyajñānagamyatvāt . athavā liṅgaṁ cihnaṁ lāñchanaṁ śikhājaṭādhāraṇādi tenārthānāṁ grahaṇaṁ paricchedanaṁ na ka roti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi ka smāt . svābhāvikācihnodbhavātīndriyajñānasahitatvāt . tenaiv cihnodbhavajñānen parapuruṣāṇāṁ yasyātmano grahaṇaṁ parijñānaṁ kartr̥ṁ nāyāti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . niruparāgasvasaṁvedanajñānagamyatvāditi . puruṣ aur napuṁsak vedoṁkā grahaṇ nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase tathā bhāvase strī, puruṣ tathā napuṁsak nahīṁ hai’ is arthakī prāpti hotī hai (17) liṁgokā arthāt dharmacihnoṁkā grahaṇ jisake nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bahiraṁg yatiliṁgoṁkā abhāv hai’ is arthakī prāpti hotī hai . (18) liṁg arthāt guṇ aisā jo grahaṇ arthāt arthāvabodh (padārthajñān) jisake nahīṁ hai so aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā guṇaviśeṣase āliṁgit na honevālā aisā śuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (19) liṁg arthāt paryāy aisā jo grahaṇ, arthāt arthāvabodhaviśeṣ jisake nahīṁ hai so aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā paryāyaviśeṣase āliṁgit na honevālā aisā śuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai . (20) liṁg arthāt pratyabhijñānakā kāraṇ aisā jo grahaṇ arthāt arthāvabodh sāmānya jisake nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase nahīṁ āliṁgit aisī śuddha paryāy hai’ aise arthakī prāpti hotī hai ..172..

ab, amūrta aise ātmāke, snigdha – rūkṣatvakā abhāv honese baṁdh kaise ho sakatā hai ? aisā pūrva pakṣa upasthit karate haiṁ : —

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

mūrtayorhi tāvatpudgalayo rūpādiguṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣatvasparśaviśeṣādanyonya- bandho‘vadhāryate ev . ātmakarmapudgalayostu sa kathamavadhāryate; mūrtasya karmapudgalasya rūpādi- guṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣatvasparśaviśeṣasaṁbhave‘pyamūrtasyātmano rūpādiguṇayuktatvābhāven evamaliṅgagrahaṇaśabdasya vyākhyānakrameṇ śuddhajīvasvarūpaṁ jñātavyamityabhiprāyaḥ ..172.. athāmūrta- śuddhātmano vyākhyāne kr̥te satyamūrtajīvasya mūrtapudgalakarmaṇā sah kathaṁ bandho bhavatīti pūrvapakṣaṁ karoti — mutto rūvādiguṇo mūrto rūparasagandhasparśatvāt pudgaladravyaguṇaḥ bajjhadi anyonyasaṁśleṣeṇ badhyate bandhamanubhavati, tatra doṣo nāsti . kaiḥ kr̥tvā . phāsehiṁ aṇṇamaṇṇehiṁ snigdharūkṣaguṇalakṣaṇ- sparśasaṁyogaiḥ . kiṁviśiṣṭaiḥ . anyonyaiḥ parasparanimittaiḥ . tavvivarīdo appā bajjhadi kidh poggalaṁ kammaṁ tadviparītātmā badhnāti kathaṁ paudgalaṁ karmeti . ayaṁ paramātmā nirvikāraparamacaitanya- camatkārapariṇatatven bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣaguṇasthānīyarāgadveṣādivibhāvapariṇāmarahitatvādamūrtatvācca

gāthā : 173 anvayārtha : — [mūrtaḥ ] mūrta (aise pudgal) to [rūpādiguṇaḥ ] rūpādiguṇayukta honese [anyonyaiḥ sparśaiḥ ] paraspar (baṁdhayogya) sparśoṁse [badhyate ] ban̐dhate haiṁ; (parantu) [tadviparītaḥ ātmā ] usase viparīt (-amūrta) aisā ātmā [paudgalikaṁ karma ] paudgalik karmako [kathaṁ ] kaise [badhnāti ] bān̐dhatā hai ? ..173..

ṭīkā : — mūrta aise do pudgal to rūpādiguṇayukta honese yathokta snigdharūkṣatvarūp sparśaviśeṣ (baṁdhayogya sparśa)ke kāraṇ unakā pārasparik baṁdh avaśya samajhā jā sakatā hai; kintu ātmā aur karmapudgalakā baṁdh honā kaise samajhā jā sakatā hai ? kyoṁki mūrta aisā karmapudgal rūpādiguṇayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharūkṣatvarūp sparśaviśeṣakā saṁbhav hone par bhī amūrta aise ātmāko rūpādiguṇayuktatā nahīṁ hai isaliye usake yathokta snigdharūkṣatvarūp sparśaviśeṣakā asaṁbhav honese ek aṁg vikal hai . (arthāt baṁdhayogya do

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

yathoditasnigdharūkṣatvasparśaviśeṣāsaṁbhāvanayā caikāṁgavikalatvāt ..173..

yen prakāreṇ rūpādirahito rūpīṇi dravyāṇi tadguṇāṁśca paśyati jānāti ca, tenaiv prakāreṇ rūpādirahito rūpibhiḥ karmapudgalaiḥ kil badhyate; anyathā kathamamūrto mūrtaṁ paśyati paudgalaṁ karma kathaṁ badhnāti, na kathamapīti pūrvapakṣaḥ ..173.. athaivamamūrtasyāpyātmano nayavibhāgen bandho bhavatīti pratyuttaraṁ dadāti ---rūvādiehiṁ rahido amūrtaparamacijjyotiḥpariṇatatven tāvadayamātmā rūpādirahitaḥ . tathāvidhaḥ san kiṁ karoti . pecchadi jāṇādi muktāvasthāyāṁ yugapatparicchittirūp- sāmānyaviśeṣagrāhakakevaladarśanajñānopayogen yadyapi tādātmyasaṁbandho nāsti tathāpi grāhyagrāhakalakṣaṇ- saṁbandhen paśyati jānāti . kāni karmatāpannāni . rūvamādīṇi davvāṇi rūparasagandhasparśasahitāni mūrtadravyāṇi . na kevalaṁ dravyāṇi guṇe ya jadhā tadguṇāṁśca yathā . athavā yathā kaścitsaṁsārī aṁgoṁmeṁse ek aṁg ayogya hai — sparśaguṇarahit honese baṁdhakī yogyatāvālā nahīṁ hai .) ..173..

ab aisā siddhānta niścit karate haiṁ ki ātmā amūrta hone par bhī usako isaprakār baṁdh hotā hai : —

anvayārtha : — [yathā ] jaise [rūpādikaiḥ rahitaḥ ] rūpādirahit (jīv) [rūpādīni ] rūpādiko – [dravyāṇi guṇān ca ] dravyoṁko tathā guṇoṁko (rūpī dravyoṁko aur unake guṇoṁko) — [paśyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai [tathā ] usīprakār [ten ] usake sāth (-arūpīkā rūpīke sāth) [baṁdhaḥ jānīhi ] baṁdh jāno ..174..

ṭīkā : — jaise rūpādirahit (jīv) rūpī dravyoṁko tathā unake guṇoṁko dekhatā hai tathā jānatā hai usīprakār rūpādirahit (jīv) rūpī karmapudgaloṁke sāth ban̐dhatā hai; kyoṁki yadi aisā na ho to yahān̐ bhī (dekhane – jānaneke saṁbaṁdhameṁ bhī) vah praśna anivārya

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

jānāti cetyatrāpi paryanuyogasyānivāryatvāt . na caitadatyantadurghaṭatvāddārṣṭāntikīkr̥ taṁ, kiṁ tu dr̥ṣṭāntadvāreṇābālagopālaprak ṭitam . tathā hi — yathā bālakasya gopālakasya vā pr̥thagavasthitaṁ mr̥dbalīvardaṁ balīvardaṁ vā paśyato jānataśca na balīvarden sahāsti saṁbandhaḥ, viṣay- bhāvāvasthitabalīvardanimittopayogādhirūḍhabalīvardākāradarśanajñānasaṁbandho balīvardasaṁbandhavyavahār- sādhakastvastyev, tathā kilātmano nīrūpatven sparśaśūnyatvānna karmapudgalaiḥ sahāsti saṁbandhaḥ, ekāvagāhabhāvāvasthitakarmapudgalanimittopayogādhirūḍharāgadveṣādibhāvasaṁbandhaḥ karmapudgalabandha- vyavahārasādhakastvastyev ..174.. jīvo viśeṣabhedajñānarahitaḥ san kāṣṭhapāṣāṇādyacetanajinapratimāṁ dr̥ṣṭavā madīyārādhyo‘yamiti manyate . yadyapi tatra sattāvalokadarśanen sah pratimāyāstādātmyasaṁbandho nāsti tathāpi paricchedyaparicchedak- lakṣaṇasaṁbandho‘sti . yathā vā samavasaraṇe pratyakṣajineśvaraṁ dr̥ṣṭavā viśeṣabhedajñānī manyate madīyārādhyo‘yamiti . tatrāpi yadyapyavalok najñānasya jineśvareṇ sah tādātmyasaṁbandho nāsti tathāpyā- rādhyārādhakasaṁbandho‘sti . tah baṁdho teṇ jāṇīhi tathā bandhaṁ tenaiv dr̥ṣṭānten jānīhi . ayamatrārthaḥ — yadyapyayamātmā niścayenāmūrtastathāpyanādikarmabandhavaśādvyavahāreṇ mūrtaḥ san dravyabandhanimittabhūtaṁ rāgādi- vikalparūpaṁ bhāvabandhopayogaṁ karoti . tasminsati mūrtadravyakarmaṇā sah yadyapi tādātmyasaṁbandho nāsti hai ki amūrta mūrtako kaise dekhatā – jānatā hai ?

aur aisā bhī nahīṁ hai ki yah (arūpīkā rūpoke sāth baṁdh honekī) bāt atyanta durghaṭ hai isaliye use dārṣṭāntarūp banāyā hai, parantu dr̥ṣṭāṁt dvārā ābālagopāl sabhīko pragaṭ (jñāt) ho jāy isaliye dr̥ṣṭānta dvārā samajhāyā gayā hai . yathā : — bālagopālakā pr̥thak rahanevāle miṭṭīke bailako athavā (sacce) bailako dekhane aur jānane par bailake sāth saṁbaṁdh nahīṁ hai tathāpi viṣayarūpase rahanevālā bail jinakā nimitta hai aise upayogārūrḥ vr̥ṣabhākār darśan – jñānake sāthakā saṁbaṁdh bailake sāthake saṁbaṁdharūp vyavahārakā sādhak avaśya hai; isīprakār ātmā arūpīpaneke kāraṇ sparśaśūnya hai, isaliye usakā karmapudgaloṁke sāth saṁbaṁdh nahīṁ hai, tathāpi ekāvagāharūpase rahanevāle karmapudgal jinake nimitta haiṁ aise upayogārūrḥ rāgadveṣādikabhāvoṁke sāthakā saṁbaṁdh karmapudgaloṁke sāthake baṁdharūp vyavahārakā sādhak avaśya hai .

bhāvārtha : — ‘ātmā amūrtik hone par bhī vah mūrtikakarmapudgaloṁke sāth kaise ban̐dhatā hai ?’ is praśnakā uttar dete hue ācāryadevane kahā hai ki — ātmāke amūrtik hone par bhī vah mūrtik padārthoṁko kaise jānatā hai ? jaise vah mūrtik padārthoṁko jānatā hai usīprakār mūrtik karmapudgaloṁke sāth ban̐dhatā hai .

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

tathāpi pūrvoktadr̥ṣṭānten saṁśleṣasaṁbandho‘stīti nāsti doṣaḥ ..174.. evaṁ śuddhabuddhaikasvabhāv- jīvakathanamukhyatven prathamagāthā, mūrtirahitajīvasya mūrtakarmaṇā sah kathaṁ bandho bhavatīti pūrvapakṣarūpeṇ

vāstavameṁ arūpī ātmākā rūpī padārthoṁke sāth koī saṁbaṁdh na hone par bhī arūpīkā rūpīke sāth saṁbaṁdh honekā vyavahār bhī virodhako prāpta nahīṁ hotā . jahān̐ aisā kahā jātā hai ki ‘ātmā mūrtik padārthako jānatā hai’ vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik padārthake sāth koī saṁbaṁdh nahīṁ hai; usakā to mātra us mūrtik padārthake ākārarūp honevāle jñānake sāth hī saṁbaṁdh hai aur us padārthākār jñānake sāthake saṁbaṁdhake kāraṇ hī ‘amūrtik ātmā mūrtik padārthako jānatā hai’ aisā amūrtik – mūrtikakā saṁbaṁdharūp vyavahār siddha hotā hai . isīprakār jahān̐ aisā kahā jātā hai ki ‘amuk ātmākā mūrtik karmapudgaloṁke sāth baṁdh hai’ vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik karmapudgaloṁke sāth koī sambandha nahīṁ hai; ātmākā to karmapudgal jisameṁ nimitta haiṁ aise rāgadveṣādibhāvoṁke sāth hī sambandha (baṁdh) hai aur un karmanimittak rāgadveṣādi bhāvoṁke sāth sambandha honese hī ‘is ātmākā mūrtik karmapudgaloṁke sāth baṁdh hai’ aisā amūrtikamūrtikakā bandharūp vyavahār siddha hotā hai

yadyapi manuṣyako strī – putra – dhanādike sāth vāstavameṁ koī sambandha nahīṁ hai, ve us manuṣyase sarvathā bhinna haiṁ, tathāpi strī – putra – dhanādike prati rāg karanevāle manuṣyako rāgakā bandhan honese aur us rāgameṁ strī – putra – dhanādike nimitta honese vyavahārase aisā avaśya kahā jātā hai ki ‘is manuṣyako strī – putra – dhanādikā bandhan hai; isīprakār, yadyapi ātmākā karmapudgaloṁke sāth vāstavameṁ koī sambandha nahīṁ hai, ve ātmāse sarvathā bhinna haiṁ, tathāpi rāgadveṣādi bhāv karanevāle ātmāko rāgadveṣādi bhāvoṁkā bandhan honese aur un bhāvoṁmeṁ karmapudgal nimitta honese vyavahārase aisā avaśya kahā jā sakatā hai ki ‘is ātmāko karmapudgaloṁkā bandhan hai’ ..174..

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

ayamātmā sarva ev tāvatsavikalpanirvikalpaparicchedātmakatvādupayogamayaḥ . tatra yo hi nām nānākārān paricchedyānarthānāsādya mohaṁ vā rāgaṁ vā dveṣaṁ vā samupaiti sa nām taiḥ parapratyayairapi moharāgadveṣairuparaktātmasvabhāvatvānnīlapītaraktopāśrayapratyayanīlapītaraktatvairuparakta- svabhāvaḥ spha ṭikamaṇiriv svayamek ev tadbhāvadvitīyatvādbandho bhavati ..175.. dvitīyā, tatparihārarūpeṇ tr̥tīyā ceti gāthātrayeṇ prathamasthalaṁ gatam . ath rāgadveṣamohalakṣaṇaṁ bhāvabandha- svarūpamākhyāti — uvaogamao jīvo upayogamayo jīvaḥ, ayaṁ jīvo niścayanayen viśuddhajñān- darśanopayogamayastāvattathābhūto‘pyanādibandhavaśātsopādhispha ṭikavat paropādhibhāven pariṇataḥ san . kiṁ karoti . mujjhadi rajjedi vā padussedi muhyati rajyati vā pradveṣṭi dveṣaṁ karoti . kiṁ kr̥tvā pūrvaṁ . pappā prāpya . kān . vividhe visaye nirviṣayaparamātmasvarūpabhāvanāvipakṣabhūtānvividhapañcendriyaviṣayān . jo hi puṇo yaḥ punaritthaṁbhūto‘sti jīvo hi sphu ṭaṁ, tehiṁ saṁbaṁdho taiḥ saṁbaddho bhavati, taiḥ pūrvoktarāg- dveṣamohaiḥ kartr̥bhūtairmoharāgadveṣarahitajīvasya śuddhapariṇāmalakṣaṇaṁ paramadharmamalabhamānaḥ san sa jīvo baddho bhavatīti . atra yo‘sau rāgadveṣamohapariṇāmaḥ sa ev bhāvabandha ityarthaḥ ..175.. ath bhāvabandha-

anvayārtha : — [yaḥ hi punaḥ ] jo [upayogamayaḥ jīvaḥ ] upayogamay jīv [vividhān viṣayān ] vividh viṣayoṁko [prāpya ] prāpta karake [muhyati ] moh karatā hai, [rajyati ] rāg karatā hai, [vā ] athavā [pradveṣṭi ] dveṣ karatā hai, [saḥ ] vah jīv [taiḥ ] unake dvārā (moh – rāg – dveṣake dvārā) [bandhaḥ ] bandharūp hai ..175..

ṭīkā : — pratham to yah ātmā sarva hī upayogamay hai, kyoṁki vah savikalpa aur nirvikalpa pratibhāsasvarūp hai (arthāt jñān – darśanasvarūp hai .) usameṁ jo ātmā vividhākār pratibhāsit honevāle padārthoṁko prāpta karake moh, rāg athavā dveṣ karatā hai, vah ātmā — kālā, pīlā, aur lāl 1āśray jinakā nimitta hai aise kālepan, pīlepan aur lālapanake dvārā uparakta svabhāvavāle spha ṭikamaṇikī bhān̐ti — par jinakā nimitta hai aise moh, rāg aur dveṣake dvārā uparakta (vikārī, malin, kaluṣit,) ātmasvabhāvavālā honese, svayaṁ akelā hī baṁdh (baṁdharūp) hai, kyoṁki moharāgadveṣādibhāv usakā 2dvitīy hai ..175.. 1. āśray = jisameṁ spha ṭikamaṇi rakhā ho vah pātra . 2. dvitīy = dūsarā [‘bandha to doke bīc hotā hai, akelā ātmā baṁdhasvarūp kaise ho sakatā hai ?’ is

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

ayamātmā sākāranirākāraparicchedātmakatvātparicchedyatāmāpadyamānamarthajātaṁ yenaiv moharūpeṇ rāgarūpeṇ dveṣarūpeṇ vā bhāven paśyati jānāti ca tenaivoparajyat ev . yo‘yamuparāgaḥ sa khalu snigdharūkṣatvasthānīyo bhāvabandhaḥ . ath punastenaiv paudgalikaṁ karma yuktiṁ dravyabandhasvarūpaṁ ca pratipādayati — bhāveṇ jeṇ bhāven pariṇāmen yen jīvo jīvaḥ kartā pecchadi jāṇādi nirvikalpadarśanapariṇāmen paśyati savikalpajñānapariṇāmen jānāti . kiṁ karmatāpannaṁ, āgadaṁ visaye āgataṁ prāptaṁ kimapīṣṭāniṣṭaṁ vastu pañcendriyaviṣaye . rajjadi teṇev puṇo rajyate tenaiv punaḥ ādimadhyāntavarjitaṁ rāgādidoṣarahitaṁ cijjyotiḥsvarūpaṁ nijātmadravyamarocamānastathaivājānan san samastarāgādivikalpaparihāreṇābhāvayaṁśca tenaiv pūrvoktajñānadarśanopayogen rajyate rāgaṁ karoti iti bhāvabandhayuktiḥ . bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhāvabandhen navataradravyakarma badhnātīti

anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [yen bhāven ] jis bhāvase [viṣaye āgataṁ ] viṣayāgat padārthako [paśyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai, [ten ev ] usīse [rajyati ] uparakta hotā hai; [punaḥ ] aur usīse [karma badhyate ] karma ban̐dhatā hai; — (iti) aisā (upadeśaḥ) upadeś hai ..176..

ṭīkā : — yah ātmā sākār aur nirākār pratibhāsasvarūp (-jñān aur darśanasvarūp) honese pratibhāsya (pratibhāsit hone yogya) padārthasamūhako jis moharūp, rāgarūp yā dveṣarūp bhāvase dekhatā hai aur jānatā hai, usīse uparakta hotā hai . jo yah uparāg (vikār) hai vah vāstavameṁ 1snigdharūkṣatvasthānīy bhāvabaṁdh hai . aur usīse avaśya 1. snigdharūkṣatvasthānīy = snigdhatā aur rūkṣatāke samān . (jaise pudgalameṁ viśiṣṭa snigdhatārūkṣatā vah bandha

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

badhyat ev . ityeṣ bhāvabandhapratyayo dravyabandhaḥ ..176..

yastāvadatra karmaṇāṁ snigdharūkṣatvasparśaviśeṣairekatvapariṇāmaḥ sa kevalapudgalabandhaḥ . yastu jīvasyaupādhikamoharāgadveṣaparyāyairekatvapariṇāmaḥ sa kevalajīvabandhaḥ . yaḥ punaḥ jīv- dravyabandhasvarūpaṁ cetyupadeśaḥ ..176.. evaṁ bhāvabandhakathanamukhyatayā gāthādvayen dvitīyasthalaṁ gatam . ath pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇoḥ parasparabandho, jīvasya tu rāgādibhāven sah bandho, jīvasyaiv navatar- dravyakarmaṇā sah ceti trividhabandhasvarūpaṁ prajñāpayati ---phāsehiṁ poggalāṇaṁ baṁdho sparśaiḥ pudgalānāṁ bandhaḥ . pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇorjīvagatarāgādibhāvanimitten svakīyasnigdharūkṣopādānakāraṇen ca paraspar- sparśasaṁyogen yo‘sau bandhaḥ sa pudgalabandhaḥ . jīvassa rāgamādīhiṁ jīvasya rāgādibhiḥ . niruparāg- paramacaitanyarūpanijātmatattvabhāvanācyutasya jīvasya yadrāgādibhiḥ sah pariṇamanaṁ sa jīvabandha iti . aṇṇoṇṇassavagāho puggalajīvappago bhaṇido anyonyasyāvagāhaḥ pudgalajīvātmako bhaṇitaḥ . nirvikār- paudgalik karma ban̐dhatā hai . isaprakār yah dravyabaṁdhakā nimitta bhāvabaṁdh hai ..176..

gāthā : 177 anvayārtha : — [sparśaiḥ ] sparśoṁke sāth [pudgalānāṁ baṁdhaḥ ] pudgaloṁkā baṁdh, [rāgādibhiḥ jīvasya ] rāgādike sāth jīvakā baṁdh aur [anyonyam avagāhaḥ ] anyonya avagāh vah [pudgalajīvātmakaḥ bhaṇitaḥ ] pudgalajīvātmak baṁdh kahā gayā hai ..177..

ṭīkā : — pratham to yahān̐, karmoṁkā jo snigdhatā – rūkṣatārūp sparśaviśeṣoṁke sāth ekatvapariṇām hai so keval pudgalabaṁdh hai; aur jīvakā aupādhik moh – rāg – dveṣarūp paryāyoṁke sāth jo ekatva pariṇām hai so keval jīvabaṁdh hai; aur jīv tathā karmapudgalake

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

karmapudgalayoḥ parasparapariṇāmanimittamātratven viśiṣṭataraḥ parasparamavagāhaḥ sa tadubhay- bandhaḥ ..177..

ayamātmā lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśatvātsapradeśaḥ . ath teṣu tasya pradeśeṣu kāyavāṅmanovargaṇālambanaḥ parispando yathā bhavati tathā karmapudgalakāyāḥ svayamev parispanda- svasaṁvedanajñānarahitatven snigdharūkṣasthānīyarāgadveṣapariṇatajīvasya bandhayogyasnigdharūkṣapariṇāmapariṇat- pudgalasya ca yo‘sau parasparāvagāhalakṣaṇaḥ sa itthaṁbhūtabandho jīvapudgalabandha iti trividhabandhalakṣaṇaṁ jñātavyam ..177.. ath ‘bandho jīvassa rāgamādīhiṁ’ pūrvasūtre yaduktaṁ tadev rāgatvaṁ dravyabandhasya kāraṇamiti viśeṣeṇ samarthayati — sapadeso so appā sa prasiddhātmā lokākāśapramitāsaṁkhyeyapradeś- tvāttāvatsapradeśaḥ . tesu padesesu poggalā kāyā teṣu pradeśeṣu karmavargaṇāyogyapudgalakāyāḥ kartāraḥ pavisaṁti praviśanti . katham . jahājoggaṁ manovacanakāyavargaṇālambanavīryāntarāyakṣayopaśamajanitātmapradeśaparispanda- paraspar pariṇāmake nimittamātrase jo viśiṣṭatar paraspar avagāh hai so ubhayabaṁdh hai . [arthāt jīv aur karmapudgal ek dūsareke pariṇāmameṁ nimittamātra hoveṁ, aisā (viśiṣṭaprakārakā – khāsaprakārakā) jo unakā ekakṣetrāvagāhasaṁbaṁdh hai so vah pudgalajīvātmak baṁdh hai . ] ..177..

anvayārtha : — [saḥ ātmā ] vah ātmā [sapradeśaḥ ] sapradeś hai; [teṣu pradeśeṣu ] un pradeśoṁmeṁ [pudgalāḥ kāyāḥ ] pudgalasamūh [praviśanti ] praveś karate haiṁ, [yathāyogyaṁ tiṣṭhanti ] yathāyogya rahate haiṁ, [yānti ] jāte haiṁ, [ca ] aur [badhyante ] baṁdhate haiṁ ..178..

ṭīkā : — yah ātmā lokākāśatulya asaṁkhyapradeśī honese sapradeś hai . usake in pradeśoṁmeṁ kāyavargaṇā, vacanavargaṇā aur manovargaṇākā ālambanavālā parispanda (kampan) jis

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

vantaḥ praviśantyapi tiṣṭhantyapi gacchantyapi ca . asti cejjīvasya moharāgadveṣarūpo bhāvo badhyante‘pi ca . tato‘vadhāryate dravyabandhasya bhāvabandho hetuḥ ..178..

yato rāgapariṇat evābhinaven dravyakarmaṇā badhyate, na vairāgyapariṇataḥ; abhinaven lakṣaṇayogānusāreṇ yathāyogyam . na kevalaṁ praviśanti ciṭṭhaṁti hi praveśānantaraṁ svakīyasthitikālaparyantaṁ tiṣṭhanti hi sphu ṭam . na kevalaṁ tiṣṭhanti jaṁti svakīyodayakālaṁ prāpya phalaṁ datvā gacchanti, bajjhaṁti kevalajñānādyanantacatuṣṭayavyaktirūpamokṣapratipakṣabhūtabandhasya kāraṇaṁ rāgādikaṁ labdhvā punarapi dravyabandha- rūpeṇ badhyante ca . at etadāyātaṁ rāgādipariṇām ev dravyabandhakāraṇamiti . athavā dvitīy- vyākhyānam — praviśanti pradeśabandhāstiṣṭhanti sthitibandhāḥ phalaṁ datvā gacchantyanubhāgabandhā badhyante prakr̥ tibandhā iti ..178.. evaṁ trividhabandhamukhyatayā sūtradvayen tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath dravya- bandhakāraṇatvānniścayen rāgādivikalparūpo bhāvabandha ev bandha iti prajñāpayati — ratto baṁdhadi kammaṁ rakto prakārase hotā hai, us prakārase karmapudgalake samūh svayamev parispandavāle hote hue praveś bhī karate haiṁ, rahate bhī haiṁ, aur jāte bhī haiṁ; aur yadi jīvake moh – rāg – dveṣarūp bhāv hoṁ to baṁdhate bhī haiṁ . isaliye niścit hotā hai ki dravyabaṁdhakā hetu bhāvabaṁdh hai ..178..

ab, aisā siddha karate haiṁ ki — rāg pariṇāmamātra jo bhāvabaṁdh hai so dravyabandhakā hetu honese vahī niścayabandha hai : —

anvayārtha : — [raktaḥ ] rāgī ātmā [karma badhnāti ] karma bān̐dhatā hai, [rāgarahitātmā ] rāgarahit ātmā [karmabhiḥ mucyate ] karmoṁse mukta hotā hai; — [eṣaḥ ] yah [jīvānāṁ ] jīvoṁke [baṁdhasamāsaḥ ] bandhakā saṁkṣep [niścayataḥ ] niścayase [jānīhi ] jāno ..179..

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

dravyakarmaṇā rāgapariṇato na mucyate, vairāgyapariṇat ev; badhyat ev saṁspr̥śataivābhinaven dravyakarmaṇā cirasaṁciten purāṇen ca, na mucyate rāgapariṇataḥ; mucyat ev saṁspr̥śataivābhinaven dravyakarmaṇā cirasaṁciten purāṇen ca vairāgyapariṇato na badhyate; tato‘vadhāryate dravyabandhasya sādhakatamatvādrāgapariṇām ev niścayen bandhaḥ ..179..

ab, pariṇāmakā dravyabandhake sādhakatam rāgase viśiṣṭapanā saviśeṣ pragaṭ karate haiṁ (arthāt pariṇām dravyabandhake utkr̥ṣṭa hetubhūt rāgase viśeṣatāvālā hotā hai aisā bhed sahit pragaṭ karate haiṁ ) : —

anvayārtha : — [pariṇāmāt baṁdhaḥ ] pariṇāmase bandha hai, [pariṇāmaḥ rāgadveṣamohayutaḥ ] (jo) pariṇām rāg – dveṣ – mohayukta hai . [mohapradveṣau aśubhau ] (unameṁse) moh aur dveṣ aśubh

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

dravyabandho‘sti tāvadviśiṣṭapariṇāmāt . viśiṣṭatvaṁ tu pariṇāmasya rāgadveṣamohamay- tven . tacca śubhāśubhatven dvaitānuvarti . tatra mohadveṣamayatvenāśubhatvaṁ, rāgamayatven tu śubhatvaṁ cāśubhatvaṁ ca . viśuddhisaṁkleśāṁgatven rāgasya dvaividhyāt bhavati ..180..

ath viśiṣṭapariṇāmaviśeṣamaviśiṣṭapariṇāmaṁ ca kāraṇe kāryamupacarya kāryatven nirdiśati —

dravyabandhasādhakaṁ rāgādyupādhijanitabhedaṁ darśayati — pariṇāmādo baṁdho pariṇāmātsakāśādbandho bhavati . sa ca pariṇāmaḥ kiṁviśiṣṭaḥ . pariṇāmo rāgadosamohajudo vītarāgaparamātmano vilakṣaṇatven pariṇāmo rāgadveṣ- mohopādhitrayeṇ saṁyuktaḥ . asuho mohapadoso aśubhau mohapradveṣau . paropādhijanitapariṇāmatrayamadhye moh- pradveṣadvayamaśubham . suho va asuho havadi rāgo śubho‘śubho vā bhavati rāgaḥ . pañcaparameṣṭhayādibhaktirūpaḥ śubharāg ucyate, viṣayakaṣāyarūpaścāśubh iti . ayaṁ pariṇāmaḥ sarvo‘pi sopādhitvāt bandhaheturiti jñātva bandhe śubhāśubhasamastarāgadveṣavināśārthaṁ samastarāgādyupādhirahite sahajānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tasvabhāve nijātmadravye bhāvanā kartavyeti tātparyam ..180.. ath dravyarūpapuṇyapāpabandhakāraṇatvācchubhāśubhapariṇāmayoḥ puṇyapāpasaṁjñāṁ śubhāśubharahitaśuddhopayogapariṇāmasya mokṣakāraṇatvaṁ ca kathayati — suhapariṇāmo puṇṇaṁ hai, [rāgaḥ ] rāg [śubhaḥ vā aśubhaḥ ] śubh athavā aśubh [bhavati ] hotā hai ..180..

ṭīkā : — pratham to dravyabandha viśiṣṭa pariṇāmase hotā hai . pariṇāmakī viśiṣṭatā rāg – dveṣ – mohamayapaneke kāraṇ hai . vah śubh aur aśubhapaneke kāraṇ dvaitakā anusaraṇ karatā hai . (arthāt do prakārakā hai ); usameṁse 1moh – dveṣamayapanese aśubhapanā hotā hai, aur rāgamayapanese śubhapanā tathā aśubhapanā hotā hai kyoṁki 2rāg – viśuddhi tathā saṁkleśayukta honese do prakārakā hotā hai ..180..

ab viśiṣṭa pariṇāmake bhedako tathā aviśiṣṭa pariṇāmako, kāraṇameṁ kāryakā upacār karake kāryarūpase batalāte haiṁ : — 1. mohamay pariṇām aur dveṣamay pariṇām aśubh haiṁ . 2. dharmānurāg viśuddhivālā honese dharmānurāgamay pariṇām śubh hai; viṣayānurāg saṁkleśamay honese viṣayānurāgamay

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

dvividhastāvatpariṇāmaḥ, paradravyapravr̥ttaḥ svadravyapravr̥ttaśca . tatra paradravyapravr̥ttaḥ parop- raktatvādviśiṣṭapariṇāmaḥ, svadravyapravr̥ttastu parānuparaktatvādaviśiṣṭapariṇāmaḥ . tatroktau dvau viśiṣṭapariṇāmasya viśeṣau, śubhapariṇāmo‘śubhapariṇāmaśca . tatra puṇyapudgalabandhakāraṇātvāt śubhapariṇāmaḥ puṇyaṁ, pāpapudgalabandhakāraṇatvādaśubhapariṇāmaḥ pāpam . aviśiṣṭapariṇāmasya tu śuddhatvenaikatvānnāsti viśeṣaḥ . sa kāle saṁsāraduḥkhahetukarmapudgalakṣayakāraṇatvātsaṁsār- duḥkhahetukarmapudgalakṣayātmako mokṣa ev ..181.. dravyapuṇyabandhakāraṇatvācchubhapariṇāmaḥ puṇyaṁ bhaṇyate . asuho pāvaṁ ti bhaṇidaṁ dravyapāpabandhakāraṇatvād- śubhapariṇāmaḥ pāpaṁ bhaṇyate . keṣu viṣayeṣu yo‘sau śubhāśubhapariṇāmaḥ . aṇṇesu nijaśuddhātmanaḥ sakāśādanyeṣu śubhāśubhabahirdravyeṣu . pariṇāmo ṇaṇṇagado pariṇāmo nānyagato‘nanyagataḥ svasvarūpastha ityarthaṁḥ . sa itthaṁbhūtaḥ śuddhopayogalakṣaṇaḥ pariṇāmaḥ dukkhakkhayakāraṇaṁ duḥkhakṣayakāraṇaṁ duḥkhakṣayābhidhān- mokṣasya kāraṇaṁ bhaṇido bhaṇitaḥ . kva bhaṇitaḥ . samaye paramāgame labdhikāle vā . kiṁc, mithyādr̥ṣṭisāsādanamiśraguṇasthānatraye tāratamyenāśubhapariṇāmo bhavatīti pūrvaṁ bhaṇitamāste, avirat- deśaviratapramattasaṁyatasaṁjñaguṇasthānatraye tāratamyen śubhapariṇāmaśca bhaṇitaḥ, apramattādikṣīṇakaṣāyāntaguṇ- sthāneṣu tāratamyen śuddhopayogo‘pi bhaṇitaḥ . nayavivakṣāyāṁ mithyādr̥ṣṭayādikṣīṇak ṣāyāntaguṇasthāneṣu

anvayārtha : — [anyeṣu ] parake prati [śubh pariṇāmaḥ ] śubh pariṇām [puṇyam ] puṇya hai, aur [aśubhaḥ ] aśubh pariṇām [pāpam ] pāp hai, [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai; [ananyagataḥ pariṇāmaḥ ] jo dūsareke prati pravartamān nahīṁ hai aisā pariṇām [samaye ] samay par [duḥkhakṣayakāraṇam ] duḥkhakṣayakā kāraṇ hai ..181..

ṭīkā : — pratham to pariṇām do prakārakā hai — paradravyapravr̥tta (paradravyake prati pravartamān) aur svadravyapravr̥tta . inameṁse paradravyapravr̥ttapariṇām parake dvārā uparakta (-parake nimittase vikārī) honese viśiṣṭa pariṇām hai aur svadravyapravr̥tta pariṇām parake dvārā uparakta na honese aviśiṣṭa pariṇām hai . usameṁ viśiṣṭa pariṇāmake pūrvokta do bhed haiṁ – śubhapariṇām aur aśubh pariṇām . unameṁ puṇyarūp pudgalake baṁdhakā kāraṇ honese śubhapariṇām puṇya hai aur pāparūp pudgalake baṁdhakā kāraṇ honese aśubh pariṇām pāp hai . aviśiṣṭa pariṇām to śuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahīṁ haiṁ . vah (aviśiṣṭa pariṇām) yathākāl saṁsāraduḥkhake hetubhūt karmapudgalake kṣayakā kāraṇ honese saṁsāraduḥkhakā hetubhūt karmapudgalakā kṣayasvarūp mokṣa hī hai .

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

bhāvārtha : — parake prati pravartamān aisā śubh pariṇām vah puṇayakā kāraṇ hai aur aśubh pariṇām vah pāpakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇameṁ kāryakā upacār kiyā jāy to, śubhapariṇām vah puṇya hai aur aśubh pariṇām vah pāp . svātmadravyameṁ pravartamān aisā śuddha pariṇām mokṣakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇameṁ kāryakā upacār kiyā jāy to, śuddha pariṇām vah mokṣa hai ..181..

ab, jīvakī svadravyameṁ pravr̥tti aur paradravyase nivr̥ttikī siddhike liye sva – parakā vibhāg batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [ath ] ab [sthāvarāḥ ca trasāḥ ] sthāvar aur tras aise jo [pr̥thivīpramukhāḥ ] pr̥thvī ādi [jīv nikāyāḥ ] jīvanikāy [bhaṇitāḥ ] kahe gaye haiṁ, [te ] ve [jīvāt anye ] jīvase anya haiṁ, [ca ] aur [jīvaḥ api ] jīv bhī [tebhyaḥ

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

ya ete pr̥thivīprabhr̥tayaḥ ṣaḍjīvanikāyāstrasasthāvarabhedenābhyupagamyante te khalva- cetanatvādanye jīvāt, jīvo‘pi ca cetanatvādanyastebhyaḥ . atra ṣaḍjīvanikāyā ātmanaḥ paradravyamek evātmā svadravyam ..182..

bandha iti kathanamukhyatayā gāthātrayeṇ caturthasthalaṁ gatam . ath jīvasya svadravyapravr̥ttiparadravya- nivr̥ttinimittaṁ ṣaḍjīvanikāyaiḥ sah bhedavijñānaṁ darśayati --bhaṇidā puḍhavippamuhā bhaṇitāḥ paramāgame kathitāḥ pr̥thivīpramukhāḥ . te ke . jīvaṇikāyā jīvasamūhāḥ . adh ath . kathaṁbhūtāḥ . thāvarā ya tasā sthāvarāśca trasāḥ . te ca kiṁviśiṣṭāḥ . aṇṇā te anye bhinnāste . kasmāt . jīvādo śuddhabuddhaikajīvasvabhāvāt . jīvo vi ya tehiṁdo aṇṇo jīvo‘pi ca tebhyo‘nya iti . tathāhi – ṭaṅkotkīrṇajñāyakaik svabhāvaparamātma- tattvabhāvanārahiten jīven yadupārjitaṁ trasasthāvaranāmakarma tadudayajanitatvādacetanatvācca trasasthāvar- jīvanikāyāḥ śuddhacaitanyasvabhāvajīvādbhinnāḥ . jīvo‘pi ca tebhyo vilakṣaṇatvādbhinna iti . atraivaṁ bhedavijñāne jāte sati mokṣārthī jīvaḥ svadravye pravr̥ttiṁ paradravye nivr̥ttiṁ ca karotīti bhāvārthaḥ ..182.. anyaḥ ] unase anya hai ..182..

ṭīkā : — jo yah pr̥thvī ityādi ṣaṭ jīvanikāy trasasthāvarake bhedapūrvak māne jāte haiṁ, ve vāstavameṁ acetanattvake kāraṇ jīvase anya haiṁ, aur jīv bhī cetanatvake kāraṇ unase anya hai . yahān̐ (yah kahā hai ki) ṣaṭ jīvanikāy ātmāko paradravya hai, ātmā ek hī svadravya hai ..182..

ab, yah niścit karate haiṁ ki – jīvako svadravyameṁ pravr̥ttikā nimitta sva – parake vibhāgakā jñān hai, aur paradravyameṁ pravr̥ttikā nimitta sva – parake vibhāgakā ajñān hai : —

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [evaṁ ] isaprakār [svabhāvam āsādya ] svabhāvako prāpta karake (jīv – pudgalake svabhāvako niścit karake) [param ātmānaṁ ] parako aur svako [na ev jānāti ] nahīṁ jānatā, [mohāt ] vah mohase ‘[aham ] yah maiṁ hūn̐, [idaṁ mam ] yah merā

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

yo hi nām naivaṁ pratiniyatacetanācetanatvasvabhāven jīvapudgalayoḥ svaparavibhāgaṁ paśyati sa evāhamidaṁ mamedamityātmātmīyatven paradravyamadhyavasyati mohānnānyaḥ . ato jīvasya paradravya- pravr̥ttinimittaṁ svaparaparicchedābhāvamātramev, sāmarthyātsvadravyapravr̥ttinimittaṁ tadabhāvaḥ ..183..

ṭīkā : — jo ātmā isaprakār jīv aur pudgalake (apane – apane) niścit cetanatva aur acetanatvarūp svabhāvake dvārā sva – parake vibhāgako nahīṁ dekhatā, vahī ātmā ‘yah maiṁ hūn̐, yah merā hai’ isaprakār mohase paradravyameṁ apanepanakā adhyavasān karatā hai, dūsarā nahīṁ . isase (yah niścit huā ki) jīvako paradravyameṁ pravr̥ttikā nimitta svaparake jñānakā abhāvamātra hī hai aur (kahe vinā bhī) sāmarthyase (yah niścit huā ki) svadravyameṁ pravr̥ttikā nimitta 1usakā abhāv hai .

bhāvārtha : — jise sva – parakā bhedavijñān nahīṁ hai vahī paradravyameṁ ahaṁkār – mamakār karatā hai, bhedavijñānī nahīṁ . isaliye paradravyameṁ pravr̥ttikā kāraṇ bhedavijñānakā abhāv hī hai, aur svadravyameṁ pravr̥ttikā kāraṇ bhedavijñān hī hai ..183..

ab yah nirūpaṇ karate haiṁ ki ātmākā karma kyā hai : — 1. usakā abhāv = sva -parake jñānake abhāvakā abhāv; sva – parake jñānakā sadbhāv .

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

ātmā hi tāvatsvaṁ bhāvaṁ karoti, tasya svadharmatvādātmanastathābhavanaśakti- sambhavenāvaśyamev kāryatvāt . sa taṁ ca svatantraḥ kurvāṇastasya kartāvaśyaṁ syāt, kriyamāṇ- ścātmanā svo bhāvastenāpyatvāttasya karmāvaśyaṁ syāt . evamātmanaḥ svapariṇāmaḥ karma . na tvātmā pudgalasya bhāvān karoti, teṣāṁ paradharmatvādātmanastathābhavanaśaktyasambhavenā- kāryatvāt . sa tānakurvāṇo na teṣāṁ kartā syāt, akriyamāṇāścātmanā te na tasya karma syuḥ . evamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma ..184..

nivr̥ttiṁ karotīti ..183.. evaṁ bhedabhāvanākathanamukhyatayā sūtradvayen pañcamasthalaṁ gatam . athātmano niścayen rāgādisvapariṇām ev karma, na ca dravyakarmeti prarūpayati — kuvvaṁ sabhāvaṁ kurvansvabhāvam . atra svabhāvaśabden yadyapi śuddhaniścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo bhaṇyate, tathāpi karmabandhaprastāve rāgādi- pariṇāmo‘pyaśuddhaniścayen svabhāvo bhaṇyate . taṁ svabhāvaṁ kurvan . sa kaḥ . ādā ātmā . havadi hi kattā kartā bhavati hi sphu ṭam . kasya . sagassa bhāvassa svakīyacidrūpasvabhāvasya rāgādipariṇāmasya . tadev tasya

anvayārtha : — [svabhāvaṁ kurvan ] apane bhāvako karatā huā [ātmā ] ātmā [hi ] vāstavameṁ [svakasya bhāvasya ] apane bhāvakā [kartā bhavati ] kartā hai; [tu ] parantu [pudgaladravyamayānāṁ sarvabhāvānāṁ ] pudgaladravyamay sarva bhāvoṁkā [kartā na ] kartā nahīṁ hai ..184..

ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavameṁ sva bhāvako karatā hai, kyoṁki vah (bhāv) usakā sva dharma hai, isaliye ātmāko usarūp honekī (pariṇamit honekī) śaktikā saṁbhav hai, ataḥ vah (bhāv) avaśyamev ātmākā kārya hai . (isaprakār) vah (ātmā) use (-sva bhāvako) svataṁtra- tayā karatā huā usakā kartā avaśya hai aur sva bhāv ātmāke dvārā kiyā jātā huā ātmāke dvārā prāpya honese avaśya hī ātmākā karma hai . isaprakār sva pariṇām ātmākā karma hai .

parantu, ātmā pudgalake bhāvoṁko nahīṁ karatā, kyoṁki ve parake dharma haiṁ, isaliye ātmāke us – rūp honekī śaktikā asaṁbhav honese ve ātmākā kārya nahīṁ haiṁ . (isaprakār) vah (ātmā) unheṁ na karatā huā unakā kartā nahīṁ hotā aur ve ātmāke dvārā na kiye jāte hue usakā karma nahīṁ haiṁ . isaprakār pudgalapariṇām ātmākā karma nahīṁ hai ..184..

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

na khalvātmanaḥ pudgalapariṇāmaḥ karma, paradravyopādānahānaśūnyatvāt . yo hi yasya pariṇamayitā dr̥ṣṭaḥ sa na tadupādānahānaśūnyo dr̥ṣṭaḥ, yathāgnirayaḥpiṇḍasya . ātmā tu tulyakṣetravartitve‘pi paradravyopādānahānaśūnya ev . tato na sa pudgalānāṁ karmabhāven pariṇamayitā syāt ..185..

anvayārtha : — [jīvaḥ ] jīv [sarvakāleṣu ] sabhī kāloṁmeṁ [pudgalamadhye vartamānaḥ api ] pudgalake madhyameṁ rahatā huā bhī [pudgalāni karmāṇi ] paudgalik karmoṁko [hi ] vāstavameṁ [gr̥hṇāti na ev ] na to grahaṇ karatā hai, [na mucaṁti ] na choṛatā hai, aur [na karoti ] na karatā hai ..186..

ṭīkā : — vāstavameṁ pudgalapariṇām ātmākā karma nahīṁ hai, kyoṁki vah paradravyake grahaṇ – tyāgase rahit hai; jo jisakā pariṇamānevālā dekhā jātā hai vah usake grahaṇatyāgase rahit nahīṁ dekhā jātā; jaise — agni loheke golemeṁ grahaṇ – tyāg rahit hotī hai . ātmā to tulya kṣetrameṁ vartatā huā bhī (-paradravyake sāth ekakṣetrāvagāhī honepar bhī) paradravyake grahaṇ – tyāgase rahit hī hai . isaliye vah pudgaloṁko karmabhāvase pariṇamānevālā nahīṁ hai ..185..

tab (yadi ātmā pudgaloṁko karmarūp pariṇamit nahīṁ karatā to phi ra) ātmā kisaprakār pudgal karmoṁke dvārā grahaṇ kiyā jātā hai aur choṛā jātā hai ? isakā ab nirūpaṇ karate haiṁ : —

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

so‘yamātmā paradravyopādānahānaśūnyo‘pi sāmprataṁ saṁsārāvasthāyāṁ nimittamātrīkr̥t- paradravyapariṇāmasya svapariṇāmamātrasya dravyatvabhūtatvāt kevalasya kalayan kartr̥tvaṁ, tadev tasya svapariṇāmaṁ nimittamātrīkr̥tyopāttakarmapariṇāmābhiḥ pudgaladhūlībhirviśiṣṭāvagāharūpeṇopādīyate kadācinmucyate ca ..186.. parabhāvaṁ na gr̥hṇāti na muñcati na ca karotyupādānarūpeṇ lohapiṇḍo vāgniṁ tathāyamātmā na ca gr̥hṇāti na ca muñcati na ca karotyupādānarūpeṇ pudgalakarmāṇīti . kiṁ kurvannapi . poggalamajjhe vaṭṭaṇṇavi savvakālesu kṣīranīranyāyen pudgalamadhye varttamāno‘pi sarvakāleṣu . anen ki muktaṁ bhavati . yathā siddho bhagavān pudgalamadhye varttamāno‘pi paradravyagrahaṇamocanakaraṇarahitastathā śuddhaniścayen śaktirūpeṇ saṁsārī jīvo‘pīti bhāvārthaḥ ..185.. ath yadyayamātmā pudgalakarma na karoti na ca muñcati tarhi bandhaḥ kathaṁ, tarhi mokṣo‘pi kathamiti praśne pratyuttaraṁ dadāti --sa idāṇiṁ kattā saṁ sa idānīṁ kartā san . sa pūrvoktalakṣaṇ ātmā, idānīṁ ko‘rthaḥ evaṁ pūrvokta nayavibhāgen, kartā san . kasya . sagapariṇāmassa nirvikāranityā-

anvayārtha : — [saḥ ] vah [idānīṁ ] abhī (saṁsārāvasthāmeṁ) [dravyajātasya ] dravyase (ātmadravyase) utpanna honevāle [svakapariṇāmasya ] (aśuddha) svapariṇāmakā [kartā san ] kartā hotā huā [karmadhūlibhiḥ ] karmarajase [ādīyate ] grahaṇ kiyā jātā hai aur [kadācit vimucyate ] kadācit choṛā jātā hai ..186..

ṭīkā : — so yah ātmā paradravyake grahaṇ – tyāgase rahit hotā huā bhī abhī saṁsārāvasthāmeṁ, paradravyapariṇāmako nimittamātra karate hue keval svapariṇāmamātrakā — us svapariṇāmake dravyatvabhūt honese — kartr̥tvakā anubhav karatā huā, usake isī svapariṇāmako nimittamātra karake karmapariṇāmako prāpta hotī huī aisī pudgalarajake dvārā viśiṣṭa avagāharūpase grahaṇ kiyā jātā hai aur kadācit choṛā jātā hai .

bhāvārtha : — abhī saṁsārāvasthāmeṁ jīv paudgalik karmapariṇāmako nimittamātra karake apane aśuddha pariṇāmakā hī kartā hotā hai (kyoṁki vah aśuddha pariṇām svadravyase utpanna hotā hai ), paradravyakā kartā nahīṁ hotā . isaprakār jīv apane aśuddha pariṇāmakā kartā hone par jīvake usī aśuddha pariṇāmako nimittamātra karake karmarūp pariṇamit hotī huī pudgalaraj viśeṣ avagāharūpase jīvako grahaṇ1 karatī hai, aur kabhī (sthitike anusār rahakar athavā jīvake 1. karmapariṇat pudgaloṁkā jīvake sāth viśeṣ avagāharūpase rahaneko hī yahān̐ karmapudgaloṁke dvārā jīvakā

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

asti khalvātmanaḥ śubhāśubhapariṇāmakāle svayamev samupāttavaicitryakarmapudgalapariṇāmaḥ, navaghanāmbuno bhūmisaṁyogapariṇāmakāle samupāttavaicitryānyapudgalapariṇāmavat . tathā hi — yathā yadā navaghanāmbu bhūmisaṁyogen pariṇamati tadānye pudgalāḥ svayamev samupāttavaicitryaiḥ nandaikalakṣaṇaparamasukhāmr̥tavyaktirūpakāryasamayasārasādhakaniścayaratnatrayātmakakārṇasmayasāravilakṣaṇasya mithyātvarāgādivibhāvarūpasya svakīyapariṇāmasya . punarapi kiṁviśiṣṭasya . davvajādassa svakīyātma- dravyopādānakāraṇajātasya . ādīyade kadāī kammadhūlīhiṁ ādīyate badhyate . kābhiḥ . karmadhūlībhiḥ kartr̥- bhūtābhiḥ kadācitpūrvoktavibhāvapariṇāmakāle . na kevalamādīyate, vimuccade viśeṣeṇ mucyate tyajyate tābhiḥ karmadhūlībhiḥ kadācitpūrvoktakāraṇasamayasārapariṇatikāle . etāvatā kimuktaṁ bhavati . aśuddha- pariṇāmen badhyate śuddhapariṇāmen mucyat iti ..186.. ath yathā dravyakarmāṇi niścayen svayamevotpadyante tathā jñānāvaraṇādivicitrabhedarūpeṇāpi svayamev pariṇamantīti kathayati ---pariṇamadi jadā appā pariṇamati yadātmā . samastaśubhāśubhaparadravyaviṣaye paramopekṣālakṣaṇaṁ śuddhopayogapariṇāmaṁ muktvā yadāyamātmā pariṇamati . kva . suhamhi asuhamhi śubhe‘śubhe vā pariṇāme . kathaṁbhūtaḥ san . rāgadosajudo śuddha pariṇāmako nimittamātra karake) choṛatī hai ..186..

ab pudgal karmoṁkī vicitratā (jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇādirūp anekaprakāratā) ko kaun karatā hai ? isakā nirūpaṇ karate haiṁ : —

anvayārtha : — [yadā ] jab [ātmā ] ātmā [rāgadveṣayutaḥ ] rāgadveṣayukta hotā huā [śubhe aśubhe ] śubh aur aśubhameṁ [pariṇamit ] pariṇamit hotā hai, tab [karmarajaḥ ] karmaraj [jñānāvaraṇādibhāvaiḥ ] jñānāvaraṇādirūpase [taṁ ] usameṁ [praviśati ] praveś karatī hai ..187..

ṭīkā : — jaise naye meghajalake bhūmisaṁyogarūp pariṇāmake samay anya pudgalapariṇām svayamev vaicitryako prāpta hote haiṁ, usīprakār ātmāke śubhāśubh pariṇāmake samay