Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 173-187.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 28

 

Page 328 of 513
PDF/HTML Page 361 of 546
single page version

vedānāṁ grahaṇaṁ yasyeti strīpunnapuṁsakadravyabhāvābhāvasya . na liṁgānāṁ dharmadhvajānāṁ grahaṇaṁ yasyeti
bahiraṁgayatiliṁgābhāvasya . na liṁgaṁ guṇo grahaṇamarthāvabodho yasyeti guṇaviśeṣānālīḍh-
śuddhadravyatvasya . na liṁgaṁ paryāyo grahaṇamarthāvabodhaviśeṣo yasyeti paryāyaviśeṣānālīḍh-
śuddhadravyatvasya . na liṁgaṁ pratyabhijñānaheturgrahaṇamarthāvabodhasāmānyaṁ yasyeti dravyānālīḍhaśuddha-
paryāyatvasya ..172..
ath kathamamūrtasyātmanaḥ snigdharūkṣatvābhāvādbandho bhavatīti pūrvapakṣayati
ca . aliṅgagrāhyamiti vaktavye yadaliṅgagrahaṇamityuktaṁ tatkimarthamiti cet, bahutarārthapratipattyartham .
tathāhiliṅgamindriyaṁ tenārthānāṁ grahaṇaṁ paricchedanaṁ na karoti tenāliṅgagrahaṇo bhavati . tadapi
kasmāt . svayamevātīndriyākhaṇḍajñānasahitatvāt . tenaiv liṅgaśabdavācyen cakṣurādīndriyeṇānyajīvānāṁ
yasya grahaṇaṁ paricchedanaṁ kartuṁ nāyāti tenāliṅgagrahaṇ ucyate . tadapi kasmāt . nirvikārātīndriy-
svasaṁvedanapratyakṣajñānagamyatvāt . liṅgaṁ dhūmādi ten dhūmaliṅgodbhavānumānenāgnivadanumeyabhūtaparapadārthānāṁ
grahaṇaṁ na karoti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . svayamevāliṅgodbhavātīndriyajñānasahitatvāt .
tenaiv liṅgodbhavānumānenāgnigrahaṇavat parapuruṣāṇāṁ yasyātmano grahaṇaṁ parijñānaṁ kartuṁ nāyāti tenāliṅga-
grahaṇ iti
. tadapi kasmāt . aliṅgodbhavātīndriyajñānagamyatvāt . athavā liṅgaṁ cihnaṁ lāñchanaṁ
śikhājaṭādhāraṇādi tenārthānāṁ grahaṇaṁ paricchedanaṁ na ka roti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi ka smāt .
svābhāvikācihnodbhavātīndriyajñānasahitatvāt . tenaiv cihnodbhavajñānen parapuruṣāṇāṁ yasyātmano grahaṇaṁ
parijñānaṁ kartr̥ṁ nāyāti tenāliṅgagrahaṇ iti . tadapi kasmāt . niruparāgasvasaṁvedanajñānagamyatvāditi .
puruṣ aur napuṁsak vedoṁkā grahaṇ nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase tathā
bhāvase strī, puruṣ tathā napuṁsak nahīṁ hai’ is arthakī prāpti hotī hai (17) liṁgokā arthāt
dharmacihnoṁkā grahaṇ jisake nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmāke bahiraṁg yatiliṁgoṁkā
abhāv hai’ is arthakī prāpti hotī hai
. (18) liṁg arthāt guṇ aisā jo grahaṇ arthāt
arthāvabodh (padārthajñān) jisake nahīṁ hai so aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā guṇaviśeṣase
āliṁgit na honevālā aisā śuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
. (19) liṁg arthāt
paryāy aisā jo grahaṇ, arthāt arthāvabodhaviśeṣ jisake nahīṁ hai so aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār
‘ātmā paryāyaviśeṣase āliṁgit na honevālā aisā śuddha dravya hai’ aise arthakī prāpti hotī hai
.
(20) liṁg arthāt pratyabhijñānakā kāraṇ aisā jo grahaṇ arthāt arthāvabodh sāmānya jisake
nahīṁ hai vah aliṁgagrahaṇ hai; isaprakār ‘ātmā dravyase nahīṁ āliṁgit aisī śuddha paryāy hai’ aise
arthakī prāpti hotī hai
..172..
ab, amūrta aise ātmāke, snigdharūkṣatvakā abhāv honese baṁdh kaise ho sakatā hai ?
aisā pūrva pakṣa upasthit karate haiṁ :

Page 329 of 513
PDF/HTML Page 362 of 546
single page version

mutto rūvādiguṇo bajjhadi phāsehiṁ aṇṇamaṇṇehiṁ .
tavvivarīdo appā bajjhadi kidh poggalaṁ kammaṁ ..173..
mūrto rūpādiguṇo badhyate sparśairanyonyaiḥ .
tadviparīt ātmā badhnāti kathaṁ paudgalaṁ karma ..173..
mūrtayorhi tāvatpudgalayo rūpādiguṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣatvasparśaviśeṣādanyonya-
bandho‘vadhāryate ev . ātmakarmapudgalayostu sa kathamavadhāryate; mūrtasya karmapudgalasya rūpādi-
guṇayuktatven yathoditasnigdharūkṣatvasparśaviśeṣasaṁbhave‘pyamūrtasyātmano rūpādiguṇayuktatvābhāven
evamaliṅgagrahaṇaśabdasya vyākhyānakrameṇ śuddhajīvasvarūpaṁ jñātavyamityabhiprāyaḥ ..172.. athāmūrta-
śuddhātmano vyākhyāne kr̥te satyamūrtajīvasya mūrtapudgalakarmaṇā sah kathaṁ bandho bhavatīti pūrvapakṣaṁ
karoti
mutto rūvādiguṇo mūrto rūparasagandhasparśatvāt pudgaladravyaguṇaḥ bajjhadi anyonyasaṁśleṣeṇ
badhyate bandhamanubhavati, tatra doṣo nāsti . kaiḥ kr̥tvā . phāsehiṁ aṇṇamaṇṇehiṁ snigdharūkṣaguṇalakṣaṇ-
sparśasaṁyogaiḥ . kiṁviśiṣṭaiḥ . anyonyaiḥ parasparanimittaiḥ . tavvivarīdo appā bajjhadi kidh poggalaṁ
kammaṁ tadviparītātmā badhnāti kathaṁ paudgalaṁ karmeti . ayaṁ paramātmā nirvikāraparamacaitanya-
camatkārapariṇatatven bandhakāraṇabhūtasnigdharūkṣaguṇasthānīyarāgadveṣādivibhāvapariṇāmarahitatvādamūrtatvācca
pra. 42
gāthā : 173 anvayārtha :[mūrtaḥ ] mūrta (aise pudgal) to [rūpādiguṇaḥ ]
rūpādiguṇayukta honese [anyonyaiḥ sparśaiḥ ] paraspar (baṁdhayogya) sparśoṁse [badhyate ] ban̐dhate haiṁ;
(parantu) [tadviparītaḥ ātmā ] usase viparīt (-amūrta) aisā ātmā [paudgalikaṁ karma ]
paudgalik karmako [kathaṁ ] kaise [badhnāti ] bān̐dhatā hai ?
..173..
ṭīkā :mūrta aise do pudgal to rūpādiguṇayukta honese yathokta snigdharūkṣatvarūp
sparśaviśeṣ (baṁdhayogya sparśa)ke kāraṇ unakā pārasparik baṁdh avaśya samajhā jā sakatā hai;
kintu ātmā aur karmapudgalakā baṁdh honā kaise samajhā jā sakatā hai ? kyoṁki mūrta aisā
karmapudgal rūpādiguṇayukta hai, isaliye usake yathokta snigdharūkṣatvarūp sparśaviśeṣakā saṁbhav
hone par bhī amūrta aise ātmāko rūpādiguṇayuktatā nahīṁ hai isaliye usake yathokta
snigdharūkṣatvarūp sparśaviśeṣakā asaṁbhav honese ek aṁg vikal hai
. (arthāt baṁdhayogya do
anyonya sparśathī baṁdh thāy rūpādiguṇayut mūrtane;
paṇ jīv mūrtirahit bāṁdhe kem pudgalakarmane ? 173
.

Page 330 of 513
PDF/HTML Page 363 of 546
single page version

yathoditasnigdharūkṣatvasparśaviśeṣāsaṁbhāvanayā caikāṁgavikalatvāt ..173..
athaivamamūrtasyāpyātmano bandho bhavatīti siddhāntayati
rūvādiehiṁ rahido pecchadi jāṇādi rūvamādīṇi .
davvāṇi guṇe ya jadhā tah baṁdho teṇ jāṇīhi ..174..
rūpādikai rahitaḥ paśyati jānāti rūpādīni .
dravyāṇi guṇāṁśca yathā tathā bandhasten jānīhi ..174..
yen prakāreṇ rūpādirahito rūpīṇi dravyāṇi tadguṇāṁśca paśyati jānāti ca, tenaiv
prakāreṇ rūpādirahito rūpibhiḥ karmapudgalaiḥ kil badhyate; anyathā kathamamūrto mūrtaṁ paśyati
paudgalaṁ karma kathaṁ badhnāti, na kathamapīti pūrvapakṣaḥ ..173.. athaivamamūrtasyāpyātmano nayavibhāgen
bandho bhavatīti pratyuttaraṁ dadāti ---rūvādiehiṁ rahido amūrtaparamacijjyotiḥpariṇatatven tāvadayamātmā
rūpādirahitaḥ . tathāvidhaḥ san kiṁ karoti . pecchadi jāṇādi muktāvasthāyāṁ yugapatparicchittirūp-
sāmānyaviśeṣagrāhakakevaladarśanajñānopayogen yadyapi tādātmyasaṁbandho nāsti tathāpi grāhyagrāhakalakṣaṇ-
saṁbandhen paśyati jānāti
. kāni karmatāpannāni . rūvamādīṇi davvāṇi rūparasagandhasparśasahitāni
mūrtadravyāṇi . na kevalaṁ dravyāṇi guṇe ya jadhā tadguṇāṁśca yathā . athavā yathā kaścitsaṁsārī
aṁgoṁmeṁse ek aṁg ayogya haisparśaguṇarahit honese baṁdhakī yogyatāvālā nahīṁ hai .) ..173..
ab aisā siddhānta niścit karate haiṁ ki ātmā amūrta hone par bhī usako isaprakār
baṁdh hotā hai :
anvayārtha :[yathā ] jaise [rūpādikaiḥ rahitaḥ ] rūpādirahit (jīv) [rūpādīni ]
rūpādiko[dravyāṇi guṇān ca ] dravyoṁko tathā guṇoṁko (rūpī dravyoṁko aur unake
guṇoṁko)[paśyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai [tathā ] usīprakār [ten ] usake sāth
(-arūpīkā rūpīke sāth) [baṁdhaḥ jānīhi ] baṁdh jāno ..174..
ṭīkā :jaise rūpādirahit (jīv) rūpī dravyoṁko tathā unake guṇoṁko dekhatā
hai tathā jānatā hai usīprakār rūpādirahit (jīv) rūpī karmapudgaloṁke sāth ban̐dhatā hai;
kyoṁki yadi aisā na ho to yahān̐ bhī (dekhane
jānaneke saṁbaṁdhameṁ bhī) vah praśna anivārya
je rīt darśanjñān thāy rūpādinuṁguṇ -dravyanuṁ,
te rīt baṁdhan jāṇ mūrtirahitane paṇ mūrtanuṁ. 174.

Page 331 of 513
PDF/HTML Page 364 of 546
single page version

jānāti cetyatrāpi paryanuyogasyānivāryatvāt . na caitadatyantadurghaṭatvāddārṣṭāntikīkr̥ taṁ, kiṁ tu
dr̥ṣṭāntadvāreṇābālagopālaprak ṭitam . tathā hiyathā bālakasya gopālakasya vā pr̥thagavasthitaṁ
mr̥dbalīvardaṁ balīvardaṁ vā paśyato jānataśca na balīvarden sahāsti saṁbandhaḥ, viṣay-
bhāvāvasthitabalīvardanimittopayogādhirūḍhabalīvardākāradarśanajñānasaṁbandho balīvardasaṁbandhavyavahār-
sādhakastvastyev, tathā kilātmano nīrūpatven sparśaśūnyatvānna karmapudgalaiḥ sahāsti saṁbandhaḥ,
ekāvagāhabhāvāvasthitakarmapudgalanimittopayogādhirūḍharāgadveṣādibhāvasaṁbandhaḥ karmapudgalabandha-
vyavahārasādhakastvastyev
..174..
jīvo viśeṣabhedajñānarahitaḥ san kāṣṭhapāṣāṇādyacetanajinapratimāṁ dr̥ṣṭavā madīyārādhyo‘yamiti manyate .
yadyapi tatra sattāvalokadarśanen sah pratimāyāstādātmyasaṁbandho nāsti tathāpi paricchedyaparicchedak-
lakṣaṇasaṁbandho‘sti
. yathā vā samavasaraṇe pratyakṣajineśvaraṁ dr̥ṣṭavā viśeṣabhedajñānī manyate
madīyārādhyo‘yamiti . tatrāpi yadyapyavalok najñānasya jineśvareṇ sah tādātmyasaṁbandho nāsti tathāpyā-
rādhyārādhakasaṁbandho‘sti . tah baṁdho teṇ jāṇīhi tathā bandhaṁ tenaiv dr̥ṣṭānten jānīhi . ayamatrārthaḥ
yadyapyayamātmā niścayenāmūrtastathāpyanādikarmabandhavaśādvyavahāreṇ mūrtaḥ san dravyabandhanimittabhūtaṁ rāgādi-
vikalparūpaṁ bhāvabandhopayogaṁ karoti
. tasminsati mūrtadravyakarmaṇā sah yadyapi tādātmyasaṁbandho nāsti
hai ki amūrta mūrtako kaise dekhatājānatā hai ?
aur aisā bhī nahīṁ hai ki yah (arūpīkā rūpoke sāth baṁdh honekī) bāt atyanta
durghaṭ hai isaliye use dārṣṭāntarūp banāyā hai, parantu dr̥ṣṭāṁt dvārā ābālagopāl sabhīko pragaṭ
(jñāt) ho jāy isaliye dr̥ṣṭānta dvārā samajhāyā gayā hai
. yathā :bālagopālakā pr̥thak
rahanevāle miṭṭīke bailako athavā (sacce) bailako dekhane aur jānane par bailake sāth saṁbaṁdh
nahīṁ hai tathāpi viṣayarūpase rahanevālā bail jinakā nimitta hai aise upayogārūrḥ vr̥ṣabhākār
darśan
jñānake sāthakā saṁbaṁdh bailake sāthake saṁbaṁdharūp vyavahārakā sādhak avaśya hai;
isīprakār ātmā arūpīpaneke kāraṇ sparśaśūnya hai, isaliye usakā karmapudgaloṁke sāth
saṁbaṁdh nahīṁ hai, tathāpi ekāvagāharūpase rahanevāle karmapudgal jinake nimitta haiṁ aise
upayogārūrḥ rāgadveṣādikabhāvoṁke sāthakā saṁbaṁdh karmapudgaloṁke sāthake baṁdharūp vyavahārakā
sādhak avaśya hai
.
bhāvārtha :‘ātmā amūrtik hone par bhī vah mūrtikakarmapudgaloṁke sāth kaise
ban̐dhatā hai ?’ is praśnakā uttar dete hue ācāryadevane kahā hai kiātmāke amūrtik hone
par bhī vah mūrtik padārthoṁko kaise jānatā hai ? jaise vah mūrtik padārthoṁko jānatā hai
usīprakār mūrtik karmapudgaloṁke sāth ban̐dhatā hai
.

Page 332 of 513
PDF/HTML Page 365 of 546
single page version

ath bhāvabandhasvarūpaṁ jñāpayati
uvaogamao jīvo mujjhadi rajjedi vā padussedi .
pappā vividhe visaye jo hi puṇo tehiṁ so baṁdho ..175..
tathāpi pūrvoktadr̥ṣṭānten saṁśleṣasaṁbandho‘stīti nāsti doṣaḥ ..174.. evaṁ śuddhabuddhaikasvabhāv-
jīvakathanamukhyatven prathamagāthā, mūrtirahitajīvasya mūrtakarmaṇā sah kathaṁ bandho bhavatīti pūrvapakṣarūpeṇ
vāstavameṁ arūpī ātmākā rūpī padārthoṁke sāth koī saṁbaṁdh na hone par bhī arūpīkā
rūpīke sāth saṁbaṁdh honekā vyavahār bhī virodhako prāpta nahīṁ hotā . jahān̐ aisā kahā jātā hai
ki ‘ātmā mūrtik padārthako jānatā hai’ vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik padārthake
sāth koī saṁbaṁdh nahīṁ hai; usakā to mātra us mūrtik padārthake ākārarūp honevāle jñānake
sāth hī saṁbaṁdh hai aur us padārthākār jñānake sāthake saṁbaṁdhake kāraṇ hī ‘amūrtik ātmā
mūrtik padārthako jānatā hai’ aisā amūrtik
mūrtikakā saṁbaṁdharūp vyavahār siddha hotā hai .
isīprakār jahān̐ aisā kahā jātā hai ki ‘amuk ātmākā mūrtik karmapudgaloṁke sāth baṁdh hai’
vahān̐ paramārthataḥ amūrtik ātmākā mūrtik karmapudgaloṁke sāth koī sambandha nahīṁ hai; ātmākā
to karmapudgal jisameṁ nimitta haiṁ aise rāgadveṣādibhāvoṁke sāth hī sambandha (baṁdh) hai aur un
karmanimittak rāgadveṣādi bhāvoṁke sāth sambandha honese hī ‘is ātmākā mūrtik karmapudgaloṁke
sāth baṁdh hai’ aisā amūrtikamūrtikakā bandharūp vyavahār siddha hotā hai
.
yadyapi manuṣyako strīputradhanādike sāth vāstavameṁ koī sambandha nahīṁ hai, ve us
manuṣyase sarvathā bhinna haiṁ, tathāpi strīputradhanādike prati rāg karanevāle manuṣyako rāgakā bandhan
honese aur us rāgameṁ strīputradhanādike nimitta honese vyavahārase aisā avaśya kahā jātā
hai ki ‘is manuṣyako strīputradhanādikā bandhan hai; isīprakār, yadyapi ātmākā
karmapudgaloṁke sāth vāstavameṁ koī sambandha nahīṁ hai, ve ātmāse sarvathā bhinna haiṁ, tathāpi
rāgadveṣādi bhāv karanevāle ātmāko rāgadveṣādi bhāvoṁkā bandhan honese aur un bhāvoṁmeṁ
karmapudgal nimitta honese vyavahārase aisā avaśya kahā jā sakatā hai ki ‘is ātmāko
karmapudgaloṁkā bandhan hai’
..174..
ab bhāvabaṁdhakā svarūp batalāte haiṁ :
vidhavidh viṣayo pāmīne upayogātmak jīv je
pradveṣrāgvimohabhāve pariṇame, te baṁdh che. 175.

Page 333 of 513
PDF/HTML Page 366 of 546
single page version

upayogamayo jīvo muhyati rajyati vā pradveṣṭi .
prāpya vividhān viṣayān yo hi punastaiḥ sa bandhaḥ ..175..
ayamātmā sarva ev tāvatsavikalpanirvikalpaparicchedātmakatvādupayogamayaḥ . tatra yo hi
nām nānākārān paricchedyānarthānāsādya mohaṁ vā rāgaṁ vā dveṣaṁ vā samupaiti sa nām taiḥ
parapratyayairapi moharāgadveṣairuparaktātmasvabhāvatvānnīlapītaraktopāśrayapratyayanīlapītaraktatvairuparakta-
svabhāvaḥ spha ṭikamaṇiriv svayamek ev tadbhāvadvitīyatvādbandho bhavati
..175..
dvitīyā, tatparihārarūpeṇ tr̥tīyā ceti gāthātrayeṇ prathamasthalaṁ gatam . ath rāgadveṣamohalakṣaṇaṁ bhāvabandha-
svarūpamākhyātiuvaogamao jīvo upayogamayo jīvaḥ, ayaṁ jīvo niścayanayen viśuddhajñān-
darśanopayogamayastāvattathābhūto‘pyanādibandhavaśātsopādhispha ṭikavat paropādhibhāven pariṇataḥ san . kiṁ
karoti . mujjhadi rajjedi vā padussedi muhyati rajyati vā pradveṣṭi dveṣaṁ karoti . kiṁ kr̥tvā pūrvaṁ . pappā
prāpya . kān . vividhe visaye nirviṣayaparamātmasvarūpabhāvanāvipakṣabhūtānvividhapañcendriyaviṣayān . jo hi
puṇo yaḥ punaritthaṁbhūto‘sti jīvo hi sphu ṭaṁ, tehiṁ saṁbaṁdho taiḥ saṁbaddho bhavati, taiḥ pūrvoktarāg-
dveṣamohaiḥ kartr̥bhūtairmoharāgadveṣarahitajīvasya śuddhapariṇāmalakṣaṇaṁ paramadharmamalabhamānaḥ san sa jīvo baddho
bhavatīti
. atra yo‘sau rāgadveṣamohapariṇāmaḥ sa ev bhāvabandha ityarthaḥ ..175.. ath bhāvabandha-
anvayārtha :[yaḥ hi punaḥ ] jo [upayogamayaḥ jīvaḥ ] upayogamay jīv [vividhān
viṣayān ] vividh viṣayoṁko [prāpya ] prāpta karake [muhyati ] moh karatā hai, [rajyati ] rāg
karatā hai, [vā ] athavā [pradveṣṭi ] dveṣ karatā hai, [saḥ ] vah jīv [taiḥ ] unake dvārā (moh
rāgdveṣake dvārā) [bandhaḥ ] bandharūp hai ..175..
ṭīkā :pratham to yah ātmā sarva hī upayogamay hai, kyoṁki vah savikalpa aur
nirvikalpa pratibhāsasvarūp hai (arthāt jñāndarśanasvarūp hai .) usameṁ jo ātmā vividhākār
pratibhāsit honevāle padārthoṁko prāpta karake moh, rāg athavā dveṣ karatā hai, vah ātmākālā,
pīlā, aur lāl 1āśray jinakā nimitta hai aise kālepan, pīlepan aur lālapanake dvārā
uparakta svabhāvavāle spha ṭikamaṇikī bhān̐tipar jinakā nimitta hai aise moh, rāg aur dveṣake
dvārā uparakta (vikārī, malin, kaluṣit,) ātmasvabhāvavālā honese, svayaṁ akelā hī baṁdh
(baṁdharūp) hai, kyoṁki moharāgadveṣādibhāv usakā
2dvitīy hai ..175..
1. āśray = jisameṁ spha ṭikamaṇi rakhā ho vah pātra .
2. dvitīy = dūsarā [‘bandha to doke bīc hotā hai, akelā ātmā baṁdhasvarūp kaise ho sakatā hai ?’ is
praśnakā uttar yah hai kiek to ātmā aur dūsarā moharāgadveṣādibhāv honese, moharāgadveṣādibhāvake dvārā
malinasvabhāvavālā ātmā svayaṁ hī bhāvabaṁdh hai .]

Page 334 of 513
PDF/HTML Page 367 of 546
single page version

ath bhāvabandhayuktiṁ dravyabandhasvarūpaṁ ca prajñāpayati
bhāveṇ jeṇ jīvo pecchadi jāṇādi āgadaṁ visaye .
rajjadi teṇev puṇo bajjhadi kamma tti uvadeso ..176..
bhāven yen jīvaḥ paśyati jānātyāgataṁ viṣaye .
rajyati tenaiv punarbadhyate karmetyupadeśaḥ ..176..
ayamātmā sākāranirākāraparicchedātmakatvātparicchedyatāmāpadyamānamarthajātaṁ yenaiv
moharūpeṇ rāgarūpeṇ dveṣarūpeṇ vā bhāven paśyati jānāti ca tenaivoparajyat ev .
yo‘yamuparāgaḥ sa khalu snigdharūkṣatvasthānīyo bhāvabandhaḥ . ath punastenaiv paudgalikaṁ karma
yuktiṁ dravyabandhasvarūpaṁ ca pratipādayatibhāveṇ jeṇ bhāven pariṇāmen yen jīvo jīvaḥ kartā
pecchadi jāṇādi nirvikalpadarśanapariṇāmen paśyati savikalpajñānapariṇāmen jānāti . kiṁ karmatāpannaṁ,
āgadaṁ visaye āgataṁ prāptaṁ kimapīṣṭāniṣṭaṁ vastu pañcendriyaviṣaye . rajjadi teṇev puṇo rajyate
tenaiv punaḥ ādimadhyāntavarjitaṁ rāgādidoṣarahitaṁ cijjyotiḥsvarūpaṁ nijātmadravyamarocamānastathaivājānan
san samastarāgādivikalpaparihāreṇābhāvayaṁśca tenaiv pūrvoktajñānadarśanopayogen rajyate rāgaṁ karoti

iti bhāvabandhayuktiḥ
. bajjhadi kamma tti uvadeso ten bhāvabandhen navataradravyakarma badhnātīti
ab, bhāvabaṁdhakī yukti aur dravyabandhakā svarūp kahate haiṁ :
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [yen bhāven ] jis bhāvase [viṣaye āgataṁ ] viṣayāgat
padārthako [paśyati jānāti ] dekhatā hai aur jānatā hai, [ten ev ] usīse [rajyati ] uparakta
hotā hai; [punaḥ ] aur usīse [karma badhyate ] karma ban̐dhatā hai;
(iti) aisā (upadeśaḥ) upadeś
hai ..176..
ṭīkā :yah ātmā sākār aur nirākār pratibhāsasvarūp (-jñān aur
darśanasvarūp) honese pratibhāsya (pratibhāsit hone yogya) padārthasamūhako jis moharūp,
rāgarūp yā dveṣarūp bhāvase dekhatā hai aur jānatā hai, usīse uparakta hotā hai
. jo yah
uparāg (vikār) hai vah vāstavameṁ 1snigdharūkṣatvasthānīy bhāvabaṁdh hai . aur usīse avaśya
1. snigdharūkṣatvasthānīy = snigdhatā aur rūkṣatāke samān . (jaise pudgalameṁ viśiṣṭa snigdhatārūkṣatā vah bandha
hai, usīprakār jīvameṁ rāgadveṣarūp vikār bhāvabandha hai )
je bhāvathī dekhe ane jāṇe viṣayagat arthane,
tenāthī che uparaktatā; vaḷī karmabaṁdhan te vaḍe. 176
.

Page 335 of 513
PDF/HTML Page 368 of 546
single page version

badhyat ev . ityeṣ bhāvabandhapratyayo dravyabandhaḥ ..176..
ath pudgalajīvatadubhayabandhasvarūpaṁ jñāpayati
phāsehiṁ poggalāṇaṁ baṁdho jīvassa rāgamādīhiṁ .
aṇṇoṇṇaṁ avagāho poggalajīvappago bhaṇido ..177..
sparśaiḥ pudgalānāṁ bandho jīvasya rāgādibhiḥ .
anyonyamavagāhaḥ pudgalajīvātmako bhaṇitaḥ ..177..
yastāvadatra karmaṇāṁ snigdharūkṣatvasparśaviśeṣairekatvapariṇāmaḥ sa kevalapudgalabandhaḥ . yastu
jīvasyaupādhikamoharāgadveṣaparyāyairekatvapariṇāmaḥ sa kevalajīvabandhaḥ . yaḥ punaḥ jīv-
dravyabandhasvarūpaṁ cetyupadeśaḥ ..176.. evaṁ bhāvabandhakathanamukhyatayā gāthādvayen dvitīyasthalaṁ gatam .
ath pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇoḥ parasparabandho, jīvasya tu rāgādibhāven sah bandho, jīvasyaiv navatar-
dravyakarmaṇā sah ceti trividhabandhasvarūpaṁ prajñāpayati ---
phāsehiṁ poggalāṇaṁ baṁdho sparśaiḥ pudgalānāṁ bandhaḥ .
pūrvanavatarapudgaladravyakarmaṇorjīvagatarāgādibhāvanimitten svakīyasnigdharūkṣopādānakāraṇen ca paraspar-
sparśasaṁyogen yo‘sau bandhaḥ sa pudgalabandhaḥ
. jīvassa rāgamādīhiṁ jīvasya rāgādibhiḥ . niruparāg-
paramacaitanyarūpanijātmatattvabhāvanācyutasya jīvasya yadrāgādibhiḥ sah pariṇamanaṁ sa jīvabandha iti .
aṇṇoṇṇassavagāho puggalajīvappago bhaṇido anyonyasyāvagāhaḥ pudgalajīvātmako bhaṇitaḥ . nirvikār-
paudgalik karma ban̐dhatā hai . isaprakār yah dravyabaṁdhakā nimitta bhāvabaṁdh hai ..176..
ab pudgalabaṁdh, jīvabaṁdh aur un donoṁke baṁdhakā svarūp kahate haiṁ :
gāthā : 177 anvayārtha :[sparśaiḥ ] sparśoṁke sāth [pudgalānāṁ baṁdhaḥ ]
pudgaloṁkā baṁdh, [rāgādibhiḥ jīvasya ] rāgādike sāth jīvakā baṁdh aur [anyonyam
avagāhaḥ ]
anyonya avagāh vah [pudgalajīvātmakaḥ bhaṇitaḥ ] pudgalajīvātmak baṁdh kahā
gayā hai
..177..
ṭīkā :pratham to yahān̐, karmoṁkā jo snigdhatārūkṣatārūp sparśaviśeṣoṁke sāth
ekatvapariṇām hai so keval pudgalabaṁdh hai; aur jīvakā aupādhik mohrāgdveṣarūp
paryāyoṁke sāth jo ekatva pariṇām hai so keval jīvabaṁdh hai; aur jīv tathā karmapudgalake
rāgādi sah ātmā taṇo, ne sparśa sah pudgalataṇo,
anyonya je avagāh tene baṁdh ubhayātmak kahyo. 177
.

Page 336 of 513
PDF/HTML Page 369 of 546
single page version

karmapudgalayoḥ parasparapariṇāmanimittamātratven viśiṣṭataraḥ parasparamavagāhaḥ sa tadubhay-
bandhaḥ
..177..
ath dravyabandhasya bhāvabandhahetukatvamujjīvayati
sapadeso so appā tesu padesesu poggalā kāyā .
pavisaṁti jahājoggaṁ ciṭṭhaṁti hi jaṁti bajjhaṁti ..178..
sapradeśaḥ sa ātmā teṣu pradeśeṣu pudgalāḥ kāyāḥ .
praviśanti yathāyogyaṁ tiṣṭhanti ca yānti badhyante ..178..
ayamātmā lokākāśatulyāsaṁkhyeyapradeśatvātsapradeśaḥ . ath teṣu tasya pradeśeṣu
kāyavāṅmanovargaṇālambanaḥ parispando yathā bhavati tathā karmapudgalakāyāḥ svayamev parispanda-
svasaṁvedanajñānarahitatven snigdharūkṣasthānīyarāgadveṣapariṇatajīvasya bandhayogyasnigdharūkṣapariṇāmapariṇat-
pudgalasya ca yo‘sau parasparāvagāhalakṣaṇaḥ sa itthaṁbhūtabandho jīvapudgalabandha iti trividhabandhalakṣaṇaṁ

jñātavyam
..177.. ath ‘bandho jīvassa rāgamādīhiṁ’ pūrvasūtre yaduktaṁ tadev rāgatvaṁ dravyabandhasya
kāraṇamiti viśeṣeṇ samarthayatisapadeso so appā sa prasiddhātmā lokākāśapramitāsaṁkhyeyapradeś-
tvāttāvatsapradeśaḥ . tesu padesesu poggalā kāyā teṣu pradeśeṣu karmavargaṇāyogyapudgalakāyāḥ kartāraḥ pavisaṁti
praviśanti . katham . jahājoggaṁ manovacanakāyavargaṇālambanavīryāntarāyakṣayopaśamajanitātmapradeśaparispanda-
paraspar pariṇāmake nimittamātrase jo viśiṣṭatar paraspar avagāh hai so ubhayabaṁdh hai . [arthāt
jīv aur karmapudgal ek dūsareke pariṇāmameṁ nimittamātra hoveṁ, aisā (viśiṣṭaprakārakā
khāsaprakārakā) jo unakā ekakṣetrāvagāhasaṁbaṁdh hai so vah pudgalajīvātmak baṁdh hai . ] ..177..
ab, aisā batalāte haiṁ ki dravyabaṁdhakā hetu bhāvabaṁdh hai :
anvayārtha :[saḥ ātmā ] vah ātmā [sapradeśaḥ ] sapradeś hai; [teṣu pradeśeṣu ] un
pradeśoṁmeṁ [pudgalāḥ kāyāḥ ] pudgalasamūh [praviśanti ] praveś karate haiṁ, [yathāyogyaṁ tiṣṭhanti ]
yathāyogya rahate haiṁ, [yānti ] jāte haiṁ, [ca ] aur [badhyante ] baṁdhate haiṁ
..178..
ṭīkā :yah ātmā lokākāśatulya asaṁkhyapradeśī honese sapradeś hai . usake in
pradeśoṁmeṁ kāyavargaṇā, vacanavargaṇā aur manovargaṇākā ālambanavālā parispanda (kampan) jis
sapradeś che te jīv, jīvapradeśamāṁ āve ane
pudgalasamūh rahe yathocit, jāy che, baṁdhāy che. 178
.

Page 337 of 513
PDF/HTML Page 370 of 546
single page version

vantaḥ praviśantyapi tiṣṭhantyapi gacchantyapi ca . asti cejjīvasya moharāgadveṣarūpo bhāvo
badhyante‘pi ca . tato‘vadhāryate dravyabandhasya bhāvabandho hetuḥ ..178..
ath dravyabandhahetutven rāgapariṇāmamātrasya bhāvabandhasya niścayabandhatvaṁ sādhayati
ratto baṁdhadi kammaṁ muccadi kammehiṁ rāgarahidappā .
eso baṁdhasamāso jīvāṇaṁ jāṇ ṇicchayado ..179..
rakto badhnāti karma mucyate karmabhi rāgarahitātmā .
eṣ bandhasamāso jīvānāṁ jānīhi niścayataḥ ..179..
yato rāgapariṇat evābhinaven dravyakarmaṇā badhyate, na vairāgyapariṇataḥ; abhinaven
lakṣaṇayogānusāreṇ yathāyogyam . na kevalaṁ praviśanti ciṭṭhaṁti hi praveśānantaraṁ svakīyasthitikālaparyantaṁ
tiṣṭhanti hi sphu ṭam . na kevalaṁ tiṣṭhanti jaṁti svakīyodayakālaṁ prāpya phalaṁ datvā gacchanti, bajjhaṁti
kevalajñānādyanantacatuṣṭayavyaktirūpamokṣapratipakṣabhūtabandhasya kāraṇaṁ rāgādikaṁ labdhvā punarapi dravyabandha-
rūpeṇ badhyante ca
. at etadāyātaṁ rāgādipariṇām ev dravyabandhakāraṇamiti . athavā dvitīy-
vyākhyānampraviśanti pradeśabandhāstiṣṭhanti sthitibandhāḥ phalaṁ datvā gacchantyanubhāgabandhā badhyante
prakr̥ tibandhā iti ..178.. evaṁ trividhabandhamukhyatayā sūtradvayen tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath dravya-
bandhakāraṇatvānniścayen rāgādivikalparūpo bhāvabandha ev bandha iti prajñāpayatiratto baṁdhadi kammaṁ rakto
pra. 43
prakārase hotā hai, us prakārase karmapudgalake samūh svayamev parispandavāle hote hue praveś bhī
karate haiṁ, rahate bhī haiṁ, aur jāte bhī haiṁ; aur yadi jīvake moh
rāgdveṣarūp bhāv hoṁ to baṁdhate
bhī haiṁ . isaliye niścit hotā hai ki dravyabaṁdhakā hetu bhāvabaṁdh hai ..178..
ab, aisā siddha karate haiṁ kirāg pariṇāmamātra jo bhāvabaṁdh hai so dravyabandhakā hetu
honese vahī niścayabandha hai :
anvayārtha :[raktaḥ ] rāgī ātmā [karma badhnāti ] karma bān̐dhatā hai, [rāgarahitātmā ]
rāgarahit ātmā [karmabhiḥ mucyate ] karmoṁse mukta hotā hai;[eṣaḥ ] yah [jīvānāṁ ] jīvoṁke
[baṁdhasamāsaḥ ] bandhakā saṁkṣep [niścayataḥ ] niścayase [jānīhi ] jāno ..179..
ṭīkā :rāgapariṇat jīv hī navīn dravyakarmase ban̐dhatā hai, vairāgyapariṇat nahīṁ ban̐dhatā;
jīv rakta bāṁdhe karma, rāg rahit jīv mukāy che;
ā jīv kerā baṁdhano saṁkṣep niścay jāṇaje. 179.

Page 338 of 513
PDF/HTML Page 371 of 546
single page version

dravyakarmaṇā rāgapariṇato na mucyate, vairāgyapariṇat ev; badhyat ev saṁspr̥śataivābhinaven
dravyakarmaṇā cirasaṁciten purāṇen ca, na mucyate rāgapariṇataḥ; mucyat ev saṁspr̥śataivābhinaven
dravyakarmaṇā cirasaṁciten purāṇen ca vairāgyapariṇato na badhyate; tato‘vadhāryate dravyabandhasya
sādhakatamatvādrāgapariṇām ev niścayen bandhaḥ
..179..
ath pariṇāmasya dravyabandhasādhakatamarāgaviśiṣṭatvaṁ saviśeṣaṁ prakaṭayati
pariṇāmādo baṁdho pariṇāmo rāgadosamohajudo .
asuho mohapadoso suho va asuho havadi rāgo ..180..
pariṇāmādbandhaḥ pariṇāmo rāgadveṣamohayutaḥ .
aśubhau mohapradveṣau śubho vāśubho bhavati rāgaḥ ..180..
badhnāti karma . rakta ev karma badhnāti, na ca vairāgyapariṇataḥ . muccadi kammehiṁ rāgarahidappā mucyate karmabhyāṁ
rāgarahitātmā . mucyat ev śubhāśubhakarmabhyāṁ rāgarahitātmā, na ca badhyate . eso baṁdhasamāso eṣ
pratyakṣībhūto bandhasaṁkṣepaḥ . jīvāṇaṁ jīvānāṁ sambandhī . jāṇ ṇicchayado jānīhi tvaṁ he śiṣya, niścayato
niścayanayābhiprāyeṇeti . evaṁ rāgapariṇām ev bandhakāraṇaṁ jñātvā samastarāgādivikalpajālatyāgen
viśuddhajñānadarśanasvabhāvanijātmatattve nirantaraṁ bhāvanā kartavyeti ..179.. ath jīvapariṇāmasya
rāgapariṇat jīv navīn dravyakarmase mukta nahīṁ hotā, vairāgyapariṇat hī mukta hotā hai; rāgapariṇat
jīv saṁsparśa karane (-sambandhameṁ āne) vāle navīn dravyakarmase, aur cirasaṁcit (dīrghakālase
saṁcit aise) purāne dravyakarmase ban̐dhatā hī hai, mukta nahīṁ hotā; vairāgyapariṇat jīv saṁsparśa karane
(sambandhameṁ āne) vāle navīn dravyakarmase aur cirasaṁcit aise purāne dravyakarmase mukta hī hotā
hai, ban̐dhatā nahīṁ hai; isase niścit hotā hai ki
dravyabandhakā sādhakatam (-utkr̥ṣṭa hetu) honese
rāgapariṇām hī niścayase bandha hai ..179..
ab, pariṇāmakā dravyabandhake sādhakatam rāgase viśiṣṭapanā saviśeṣ pragaṭ karate haiṁ
(arthāt pariṇām dravyabandhake utkr̥ṣṭa hetubhūt rāgase viśeṣatāvālā hotā hai aisā bhed sahit pragaṭ
karate haiṁ ) :
anvayārtha :[pariṇāmāt baṁdhaḥ ] pariṇāmase bandha hai, [pariṇāmaḥ rāgadveṣamohayutaḥ ]
(jo) pariṇām rāgdveṣmohayukta hai . [mohapradveṣau aśubhau ] (unameṁse) moh aur dveṣ aśubh
pariṇāmathī che baṁdh, rāgvimohdveṣathī yukta je;
che mohdveṣ aśubh, rāg aśubh vā śubh hoy che. 180.

Page 339 of 513
PDF/HTML Page 372 of 546
single page version

dravyabandho‘sti tāvadviśiṣṭapariṇāmāt . viśiṣṭatvaṁ tu pariṇāmasya rāgadveṣamohamay-
tven . tacca śubhāśubhatven dvaitānuvarti . tatra mohadveṣamayatvenāśubhatvaṁ, rāgamayatven tu śubhatvaṁ
cāśubhatvaṁ ca . viśuddhisaṁkleśāṁgatven rāgasya dvaividhyāt bhavati ..180..
ath viśiṣṭapariṇāmaviśeṣamaviśiṣṭapariṇāmaṁ ca kāraṇe kāryamupacarya kāryatven
nirdiśati
suhapariṇāmo puṇṇaṁ asuho pāvaṁ ti bhaṇidamaṇṇesu .
pariṇāmo ṇaṇṇagado dukkhakkhayakāraṇaṁ samaye ..181..
dravyabandhasādhakaṁ rāgādyupādhijanitabhedaṁ darśayatipariṇāmādo baṁdho pariṇāmātsakāśādbandho bhavati . sa ca
pariṇāmaḥ kiṁviśiṣṭaḥ . pariṇāmo rāgadosamohajudo vītarāgaparamātmano vilakṣaṇatven pariṇāmo rāgadveṣ-
mohopādhitrayeṇ saṁyuktaḥ . asuho mohapadoso aśubhau mohapradveṣau . paropādhijanitapariṇāmatrayamadhye moh-
pradveṣadvayamaśubham . suho va asuho havadi rāgo śubho‘śubho vā bhavati rāgaḥ . pañcaparameṣṭhayādibhaktirūpaḥ
śubharāg ucyate, viṣayakaṣāyarūpaścāśubh iti . ayaṁ pariṇāmaḥ sarvo‘pi sopādhitvāt bandhaheturiti
jñātva bandhe śubhāśubhasamastarāgadveṣavināśārthaṁ samastarāgādyupādhirahite sahajānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tasvabhāve
nijātmadravye bhāvanā kartavyeti tātparyam
..180.. ath dravyarūpapuṇyapāpabandhakāraṇatvācchubhāśubhapariṇāmayoḥ
puṇyapāpasaṁjñāṁ śubhāśubharahitaśuddhopayogapariṇāmasya mokṣakāraṇatvaṁ ca kathayatisuhapariṇāmo puṇṇaṁ
hai, [rāgaḥ ] rāg [śubhaḥ vā aśubhaḥ ] śubh athavā aśubh [bhavati ] hotā hai ..180..
ṭīkā :pratham to dravyabandha viśiṣṭa pariṇāmase hotā hai . pariṇāmakī viśiṣṭatā rāg
dveṣmohamayapaneke kāraṇ hai . vah śubh aur aśubhapaneke kāraṇ dvaitakā anusaraṇ karatā hai .
(arthāt do prakārakā hai ); usameṁse 1mohdveṣamayapanese aśubhapanā hotā hai, aur rāgamayapanese
śubhapanā tathā aśubhapanā hotā hai kyoṁki 2rāgviśuddhi tathā saṁkleśayukta honese do prakārakā
hotā hai ..180..
ab viśiṣṭa pariṇāmake bhedako tathā aviśiṣṭa pariṇāmako, kāraṇameṁ kāryakā upacār
karake kāryarūpase batalāte haiṁ :
1. mohamay pariṇām aur dveṣamay pariṇām aśubh haiṁ .
2. dharmānurāg viśuddhivālā honese dharmānurāgamay pariṇām śubh hai; viṣayānurāg saṁkleśamay honese viṣayānurāgamay
pariṇām aśubh haiṁ .
par māṁhī śubh pariṇām puṇya, aśubh paramāṁ pāp che;
nijadravyagat pariṇām samaye duḥkhakṣayano hetu che. 181
.

Page 340 of 513
PDF/HTML Page 373 of 546
single page version

śubhapariṇāmaḥ puṇyamaśubhaḥ pāpamiti bhaṇitamanyeṣu .
pariṇāmo‘nanyagato duḥkhakṣayakāraṇaṁ samaye ..181..
dvividhastāvatpariṇāmaḥ, paradravyapravr̥ttaḥ svadravyapravr̥ttaśca . tatra paradravyapravr̥ttaḥ parop-
raktatvādviśiṣṭapariṇāmaḥ, svadravyapravr̥ttastu parānuparaktatvādaviśiṣṭapariṇāmaḥ . tatroktau dvau
viśiṣṭapariṇāmasya viśeṣau, śubhapariṇāmo‘śubhapariṇāmaśca . tatra puṇyapudgalabandhakāraṇātvāt
śubhapariṇāmaḥ puṇyaṁ, pāpapudgalabandhakāraṇatvādaśubhapariṇāmaḥ pāpam . aviśiṣṭapariṇāmasya tu
śuddhatvenaikatvānnāsti viśeṣaḥ . sa kāle saṁsāraduḥkhahetukarmapudgalakṣayakāraṇatvātsaṁsār-
duḥkhahetukarmapudgalakṣayātmako mokṣa ev ..181..
dravyapuṇyabandhakāraṇatvācchubhapariṇāmaḥ puṇyaṁ bhaṇyate . asuho pāvaṁ ti bhaṇidaṁ dravyapāpabandhakāraṇatvād-
śubhapariṇāmaḥ pāpaṁ bhaṇyate . keṣu viṣayeṣu yo‘sau śubhāśubhapariṇāmaḥ . aṇṇesu nijaśuddhātmanaḥ
sakāśādanyeṣu śubhāśubhabahirdravyeṣu . pariṇāmo ṇaṇṇagado pariṇāmo nānyagato‘nanyagataḥ svasvarūpastha
ityarthaṁḥ . sa itthaṁbhūtaḥ śuddhopayogalakṣaṇaḥ pariṇāmaḥ dukkhakkhayakāraṇaṁ duḥkhakṣayakāraṇaṁ duḥkhakṣayābhidhān-
mokṣasya kāraṇaṁ bhaṇido bhaṇitaḥ . kva bhaṇitaḥ . samaye paramāgame labdhikāle vā . kiṁc,
mithyādr̥ṣṭisāsādanamiśraguṇasthānatraye tāratamyenāśubhapariṇāmo bhavatīti pūrvaṁ bhaṇitamāste, avirat-
deśaviratapramattasaṁyatasaṁjñaguṇasthānatraye tāratamyen śubhapariṇāmaśca bhaṇitaḥ, apramattādikṣīṇakaṣāyāntaguṇ-

sthāneṣu tāratamyen śuddhopayogo‘pi bhaṇitaḥ
. nayavivakṣāyāṁ mithyādr̥ṣṭayādikṣīṇak ṣāyāntaguṇasthāneṣu
anvayārtha :[anyeṣu ] parake prati [śubh pariṇāmaḥ ] śubh pariṇām [puṇyam ] puṇya
hai, aur [aśubhaḥ ] aśubh pariṇām [pāpam ] pāp hai, [iti bhaṇitam ] aisā kahā hai;
[ananyagataḥ pariṇāmaḥ ] jo dūsareke prati pravartamān nahīṁ hai aisā pariṇām [samaye ] samay par
[duḥkhakṣayakāraṇam ] duḥkhakṣayakā kāraṇ hai
..181..
ṭīkā :pratham to pariṇām do prakārakā haiparadravyapravr̥tta (paradravyake prati
pravartamān) aur svadravyapravr̥tta . inameṁse paradravyapravr̥ttapariṇām parake dvārā uparakta (-parake
nimittase vikārī) honese viśiṣṭa pariṇām hai aur svadravyapravr̥tta pariṇām parake dvārā uparakta
na honese aviśiṣṭa pariṇām hai
. usameṁ viśiṣṭa pariṇāmake pūrvokta do bhed haiṁśubhapariṇām
aur aśubh pariṇām . unameṁ puṇyarūp pudgalake baṁdhakā kāraṇ honese śubhapariṇām puṇya
hai aur pāparūp pudgalake baṁdhakā kāraṇ honese aśubh pariṇām pāp hai . aviśiṣṭa pariṇām
to śuddha honese ek hai isaliye usake bhed nahīṁ haiṁ . vah (aviśiṣṭa pariṇām) yathākāl
saṁsāraduḥkhake hetubhūt karmapudgalake kṣayakā kāraṇ honese saṁsāraduḥkhakā hetubhūt
karmapudgalakā kṣayasvarūp mokṣa hī hai
.

Page 341 of 513
PDF/HTML Page 374 of 546
single page version

ath jīvasya svaparadravyapravr̥ttinivr̥ttisiddhaye svaparavibhāgaṁ darśayati
bhaṇidā puḍhavippamuhā jīvaṇikāyādh thāvarā ya tasā .
aṇṇā te jīvādo jīvo vi ya tehiṁdo aṇṇo ..182..
bhaṇitāḥ pr̥thivīpramukhā jīvanikāyā ath sthāvarāśca trasāḥ .
anye te jīvājjīvo‘pi ca tebhyo‘nyaḥ ..182..
punaraśuddhaniścayanayo bhavatyev . tatrāśuddhaniścayamadhye śuddhopayogaḥ kathaṁ labhyat iti śiṣyeṇ pūrvapakṣe
kr̥te sati pratyuttaraṁ dadātivastvekadeśaparīkṣā tāvannayalakṣaṇaṁ, śubhāśubhaśuddhadravyāvalambanamupayog-
lakṣaṇaṁ ceti; ten kāraṇenāśuddhaniścayamadhye‘pi śuddhātmāvalambanatvāt śuddhadhyeyatvāt śuddhasādhakatvācca
śuddhopayogapariṇāmo labhyat iti nayalakṣaṇamupayogalakṣaṇaṁ ca yathāsaṁbhavaṁ sarvatra jñātavyam
. atra yo‘sau
rāgādivikalpopādhirahitasamādhilakṣaṇaśuddhopayogo muktikāraṇaṁ bhaṇitaḥ sa tu śuddhātmadravya-
lakṣaṇāddhayeyabhūtācchuddhapāriṇāmikabhāvādabhedapradhānadravyārthikanayenābhinno‘pi bhedapradhānaparyāyārthikanayen

bhinnaḥ
. kasmāditi cet . ayamekadeśanirāvaraṇatven kṣāyopaśamikakhaṇḍajñānavyaktirūpaḥ, sa ca
pāriṇāmikaḥ sakalāvaraṇarahitatvenākhaṇḍajñānavyaktirūpaḥ; ayaṁ tu sādisāntatven vinaśvaraḥ, sa ca
anādyanantatvenāvinaśvaraḥ
. yadi punarekāntenābhedo bhavati tarhi ghaṭotpattau mr̥tpiṇḍavināśavat
dhyānaparyāyavināśe mokṣe jāte sati dhyeyarūpapāriṇāmikasyāpi vināśo bhavatītyarthaḥ . tat ev jñāyate
śuddhapāriṇāmikabhāvo dhyeyarūpo bhavati, dhyānabhāvanārūpo na bhavati . kasmāt . dhyānasya
vinaśvaratvāditi ..181.. evaṁ dravyabandhakāraṇatvāt mithyātvarāgādivikalparūpo bhāvabandha ev niścayen
bhāvārtha :parake prati pravartamān aisā śubh pariṇām vah puṇayakā kāraṇ hai aur
aśubh pariṇām vah pāpakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇameṁ kāryakā upacār kiyā jāy to,
śubhapariṇām vah puṇya hai aur aśubh pariṇām vah pāp
. svātmadravyameṁ pravartamān aisā śuddha
pariṇām mokṣakā kāraṇ hai; isaliye yadi kāraṇameṁ kāryakā upacār kiyā jāy to, śuddha pariṇām
vah mokṣa hai
..181..
ab, jīvakī svadravyameṁ pravr̥tti aur paradravyase nivr̥ttikī siddhike liye svaparakā
vibhāg batalāte haiṁ :
anvayārtha :[ath ] ab [sthāvarāḥ ca trasāḥ ] sthāvar aur tras
aise jo [pr̥thivīpramukhāḥ ] pr̥thvī ādi [jīv nikāyāḥ ] jīvanikāy [bhaṇitāḥ ] kahe gaye
haiṁ, [te ] ve [jīvāt anye ] jīvase anya haiṁ, [ca ] aur [jīvaḥ api ] jīv bhī [tebhyaḥ
sthāvar ane tras pr̥thvīādik jīvakāy kahel je,
te jīvathī che anya tem ja jīv tethī anya che. 182
.

Page 342 of 513
PDF/HTML Page 375 of 546
single page version

ya ete pr̥thivīprabhr̥tayaḥ ṣaḍjīvanikāyāstrasasthāvarabhedenābhyupagamyante te khalva-
cetanatvādanye jīvāt, jīvo‘pi ca cetanatvādanyastebhyaḥ . atra ṣaḍjīvanikāyā ātmanaḥ
paradravyamek evātmā svadravyam ..182..
ath jīvasya svaparadravyapravr̥ttinimittatven svaparavibhāgajñānājñāne avadhārayati
jo ṇavi jāṇadi evaṁ paramappāṇaṁ sahāvamāsejja .
kīradi ajjhavasāṇaṁ ahaṁ mamedaṁ ti mohādo ..183..
yo naiv jānātyevaṁ paramātmānaṁ svabhāvamāsādya .
kurute‘dhyavasānamahaṁ mamedamiti mohāt ..183..
bandha iti kathanamukhyatayā gāthātrayeṇ caturthasthalaṁ gatam . ath jīvasya svadravyapravr̥ttiparadravya-
nivr̥ttinimittaṁ ṣaḍjīvanikāyaiḥ sah bhedavijñānaṁ darśayati --bhaṇidā puḍhavippamuhā bhaṇitāḥ paramāgame kathitāḥ
pr̥thivīpramukhāḥ . te ke . jīvaṇikāyā jīvasamūhāḥ . adh ath . kathaṁbhūtāḥ . thāvarā ya tasā sthāvarāśca
trasāḥ . te ca kiṁviśiṣṭāḥ . aṇṇā te anye bhinnāste . kasmāt . jīvādo śuddhabuddhaikajīvasvabhāvāt .
jīvo vi ya tehiṁdo aṇṇo jīvo‘pi ca tebhyo‘nya iti . tathāhiṭaṅkotkīrṇajñāyakaik svabhāvaparamātma-
tattvabhāvanārahiten jīven yadupārjitaṁ trasasthāvaranāmakarma tadudayajanitatvādacetanatvācca trasasthāvar-
jīvanikāyāḥ śuddhacaitanyasvabhāvajīvādbhinnāḥ
. jīvo‘pi ca tebhyo vilakṣaṇatvādbhinna iti . atraivaṁ
bhedavijñāne jāte sati mokṣārthī jīvaḥ svadravye pravr̥ttiṁ paradravye nivr̥ttiṁ ca karotīti bhāvārthaḥ ..182..
anyaḥ ] unase anya hai ..182..
ṭīkā :jo yah pr̥thvī ityādi ṣaṭ jīvanikāy trasasthāvarake bhedapūrvak māne jāte
haiṁ, ve vāstavameṁ acetanattvake kāraṇ jīvase anya haiṁ, aur jīv bhī cetanatvake kāraṇ unase
anya hai
. yahān̐ (yah kahā hai ki) ṣaṭ jīvanikāy ātmāko paradravya hai, ātmā ek hī
svadravya hai ..182..
ab, yah niścit karate haiṁ kijīvako svadravyameṁ pravr̥ttikā nimitta svaparake
vibhāgakā jñān hai, aur paradravyameṁ pravr̥ttikā nimitta svaparake vibhāgakā ajñān hai :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [evaṁ ] isaprakār [svabhāvam āsādya ] svabhāvako prāpta
karake (jīvpudgalake svabhāvako niścit karake) [param ātmānaṁ ] parako aur svako [na
ev jānāti ] nahīṁ jānatā, [mohāt ] vah mohase ‘[aham ] yah maiṁ hūn̐, [idaṁ mam ] yah merā
parane svane nahi jāṇato e rīt pāmī svabhāvane,
te ‘ā huṁ, ā muj’ em adhyavasān moh thakī kare. 183
.

Page 343 of 513
PDF/HTML Page 376 of 546
single page version

yo hi nām naivaṁ pratiniyatacetanācetanatvasvabhāven jīvapudgalayoḥ svaparavibhāgaṁ paśyati
sa evāhamidaṁ mamedamityātmātmīyatven paradravyamadhyavasyati mohānnānyaḥ . ato jīvasya paradravya-
pravr̥ttinimittaṁ svaparaparicchedābhāvamātramev, sāmarthyātsvadravyapravr̥ttinimittaṁ tadabhāvaḥ ..183..
athātmanaḥ kiṁ karmeti nirūpayati
kuvvaṁ sabhāvamādā havadi hi kattā sagassa bhāvassa .
poggaladavvamayāṇaṁ ṇa du kattā savvabhāvāṇaṁ ..184..
kurvan svabhāvamātmā bhavati hi kartā svakasya bhāvasya .
pudgaladravyamayānāṁ na tu kartā sarvabhāvānām ..184..
athaitadev bhedavijñānaṁ prakārāntareṇ draḍhayatijo ṇavi jāṇadi evaṁ yaḥ kartā naiv jānātyevaṁ
pūrvoktaprakāreṇ . kam . paraṁ ṣaḍjīvanikāyādiparadravyaṁ, appāṇaṁ nirdoṣiparamātmadravyarūpaṁ nijātmānam . kiṁ
kr̥tvā . sahāvamāsejja śuddhopayogalakṣaṇanijaśuddhasvabhāvamāśritya . kīradi ajjhavasāṇaṁ sa puruṣaḥ
karotyadhyavasānaṁ pariṇāmam . ken rūpeṇ . ahaṁ mamedaṁ ti ahaṁ mamedamiti . mamakārāhaṁkārādirahit-
paramātmabhāvanācyuto bhūtvā paradravyaṁ rāgādikamahamiti dehādikaṁ mametirūpeṇ . kasmāt . mohādo
mohādhīnatvāditi . tataḥ sthitametatsvaparabhedavijñānabalen svasaṁvedanajñānī jīvaḥ svadravye ratiṁ paradravye
hai’ [iti ] isaprakār [adhyavasānaṁ ] adhyavasān [kurute ] karatā hai ..183..
ṭīkā :jo ātmā isaprakār jīv aur pudgalake (apaneapane) niścit cetanatva
aur acetanatvarūp svabhāvake dvārā svaparake vibhāgako nahīṁ dekhatā, vahī ātmā ‘yah maiṁ hūn̐, yah
merā hai’ isaprakār mohase paradravyameṁ apanepanakā adhyavasān karatā hai, dūsarā nahīṁ . isase (yah
niścit huā ki) jīvako paradravyameṁ pravr̥ttikā nimitta svaparake jñānakā abhāvamātra hī hai aur (kahe
vinā bhī) sāmarthyase (yah niścit huā ki) svadravyameṁ pravr̥ttikā nimitta
1usakā abhāv hai .
bhāvārtha :jise svaparakā bhedavijñān nahīṁ hai vahī paradravyameṁ ahaṁkārmamakār
karatā hai, bhedavijñānī nahīṁ . isaliye paradravyameṁ pravr̥ttikā kāraṇ bhedavijñānakā abhāv hī hai,
aur svadravyameṁ pravr̥ttikā kāraṇ bhedavijñān hī hai ..183..
ab yah nirūpaṇ karate haiṁ ki ātmākā karma kyā hai :
1. usakā abhāv = sva -parake jñānake abhāvakā abhāv; svaparake jñānakā sadbhāv .
nij bhāv karato jīv che kartā khare nij bhāvano;
paṇ te nathī kartā sakal pudgaladaravamay bhāvano. 184
.

Page 344 of 513
PDF/HTML Page 377 of 546
single page version

ātmā hi tāvatsvaṁ bhāvaṁ karoti, tasya svadharmatvādātmanastathābhavanaśakti-
sambhavenāvaśyamev kāryatvāt . sa taṁ ca svatantraḥ kurvāṇastasya kartāvaśyaṁ syāt, kriyamāṇ-
ścātmanā svo bhāvastenāpyatvāttasya karmāvaśyaṁ syāt . evamātmanaḥ svapariṇāmaḥ karma . na
tvātmā pudgalasya bhāvān karoti, teṣāṁ paradharmatvādātmanastathābhavanaśaktyasambhavenā-
kāryatvāt
. sa tānakurvāṇo na teṣāṁ kartā syāt, akriyamāṇāścātmanā te na tasya karma
syuḥ . evamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma ..184..
ath kathamātmanaḥ pudgalapariṇāmo na karma syāditi sandehamapanudati
geṇhadi ṇev ṇa muṁcadi karedi ṇa hi poggalāṇi kammāṇi .
jīvo poggalamajjhe vaṭṭaṇṇavi savvakālesu ..185..
nivr̥ttiṁ karotīti ..183.. evaṁ bhedabhāvanākathanamukhyatayā sūtradvayen pañcamasthalaṁ gatam . athātmano
niścayen rāgādisvapariṇām ev karma, na ca dravyakarmeti prarūpayatikuvvaṁ sabhāvaṁ kurvansvabhāvam . atra
svabhāvaśabden yadyapi śuddhaniścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo bhaṇyate, tathāpi karmabandhaprastāve rāgādi-
pariṇāmo‘pyaśuddhaniścayen svabhāvo bhaṇyate
. taṁ svabhāvaṁ kurvan . sa kaḥ . ādā ātmā . havadi hi kattā
kartā bhavati hi sphu ṭam . kasya . sagassa bhāvassa svakīyacidrūpasvabhāvasya rāgādipariṇāmasya . tadev tasya
anvayārtha :[svabhāvaṁ kurvan ] apane bhāvako karatā huā [ātmā ] ātmā [hi ]
vāstavameṁ [svakasya bhāvasya ] apane bhāvakā [kartā bhavati ] kartā hai; [tu ] parantu
[pudgaladravyamayānāṁ sarvabhāvānāṁ ] pudgaladravyamay sarva bhāvoṁkā [kartā na ] kartā nahīṁ hai
..184..
ṭīkā :pratham to ātmā vāstavameṁ sva bhāvako karatā hai, kyoṁki vah (bhāv) usakā
sva dharma hai, isaliye ātmāko usarūp honekī (pariṇamit honekī) śaktikā saṁbhav hai, ataḥ vah
(bhāv) avaśyamev ātmākā kārya hai
. (isaprakār) vah (ātmā) use (-sva bhāvako) svataṁtra-
tayā karatā huā usakā kartā avaśya hai aur sva bhāv ātmāke dvārā kiyā jātā huā ātmāke
dvārā prāpya honese avaśya hī ātmākā karma hai
. isaprakār sva pariṇām ātmākā karma hai .
parantu, ātmā pudgalake bhāvoṁko nahīṁ karatā, kyoṁki ve parake dharma haiṁ, isaliye
ātmāke usrūp honekī śaktikā asaṁbhav honese ve ātmākā kārya nahīṁ haiṁ . (isaprakār)
vah (ātmā) unheṁ na karatā huā unakā kartā nahīṁ hotā aur ve ātmāke dvārā na kiye jāte
hue usakā karma nahīṁ haiṁ
. isaprakār pudgalapariṇām ātmākā karma nahīṁ hai ..184..
ab, ‘pudgalapariṇām ātmākā karma kyoṁ nahīṁ hai’aise sandeh ko dūr karate haiṁ :
jīv sarva kāḷe pudgalonī madhyamāṁ varte bhale,
paṇ nav grahe, na taje, kare nahi jīv pudgalakarmane. 185
.

Page 345 of 513
PDF/HTML Page 378 of 546
single page version

gr̥hnāti naiv na muñcati karoti na hi pudgalāni karmāṇi .
jīvaḥ pudgalamadhye vartamāno‘pi sarvakāleṣu ..185..
na khalvātmanaḥ pudgalapariṇāmaḥ karma, paradravyopādānahānaśūnyatvāt . yo hi yasya
pariṇamayitā dr̥ṣṭaḥ sa na tadupādānahānaśūnyo dr̥ṣṭaḥ, yathāgnirayaḥpiṇḍasya . ātmā tu
tulyakṣetravartitve‘pi paradravyopādānahānaśūnya ev . tato na sa pudgalānāṁ karmabhāven pariṇamayitā
syāt ..185..
athātmanaḥ kutastarhi pudgalakarmabhirupādānaṁ hānaṁ ceti nirūpayati
sa idāṇiṁ kattā saṁ sagapariṇāmassa davvajādassa .
ādīyade kadāiṁ vimuccade kammadhūlīhiṁ ..186..
rāgādipariṇāmarūpaṁ niścayen bhāvakarma bhaṇyate . kasmāt . tatpāyaḥpiṇḍavattenātmanā prāpyatvādvyā-
pyatvāditi . poggaladavvamayāṇaṁ ṇa du kattā savvabhāvāṇaṁ cidrūpātmano vilakṣaṇānāṁ pudgaladravyamayānāṁ na tu kartā
sarvabhāvānāṁ jñānāvaraṇādidravyakarmaparyāyāṇāmiti . tato jñāyate jīvasya rāgādisvapariṇām ev karma,
tasyaiv sa karteti ..184.. athātmanaḥ kathaṁ dravyakarmarūpapariṇāmaḥ karma na syāditi praśne samādhānaṁ
dadātigeṇhadi ṇev ṇa muṁcadi ka redi ṇa hi poggalāṇi kammāṇi jīvo yathā nirvikalpasamādhirataḥ paramamuniḥ
pra. 44
anvayārtha :[jīvaḥ ] jīv [sarvakāleṣu ] sabhī kāloṁmeṁ [pudgalamadhye vartamānaḥ
api ] pudgalake madhyameṁ rahatā huā bhī [pudgalāni karmāṇi ] paudgalik karmoṁko [hi ]
vāstavameṁ [gr̥hṇāti na ev ] na to grahaṇ karatā hai, [na mucaṁti ] na choṛatā hai, aur [na karoti ]
na karatā hai
..186..
ṭīkā :vāstavameṁ pudgalapariṇām ātmākā karma nahīṁ hai, kyoṁki vah paradravyake
grahaṇtyāgase rahit hai; jo jisakā pariṇamānevālā dekhā jātā hai vah usake grahaṇatyāgase rahit
nahīṁ dekhā jātā; jaiseagni loheke golemeṁ grahaṇtyāg rahit hotī hai . ātmā to tulya
kṣetrameṁ vartatā huā bhī (-paradravyake sāth ekakṣetrāvagāhī honepar bhī) paradravyake grahaṇtyāgase
rahit hī hai . isaliye vah pudgaloṁko karmabhāvase pariṇamānevālā nahīṁ hai ..185..
tab (yadi ātmā pudgaloṁko karmarūp pariṇamit nahīṁ karatā to phi ra) ātmā
kisaprakār pudgal karmoṁke dvārā grahaṇ kiyā jātā hai aur choṛā jātā hai ? isakā ab
nirūpaṇ karate haiṁ :
te hāl dravyajanit nij pariṇāmano kartā bane,
tethī grahāy ane kadāpi mukāy che karmo vaḍe. 186
.

Page 346 of 513
PDF/HTML Page 379 of 546
single page version

sa idānīṁ kartā san svakapariṇāmasya dravyajātasya .
ādīyate kadācidvimucyate karmadhūlibhiḥ ..186..
so‘yamātmā paradravyopādānahānaśūnyo‘pi sāmprataṁ saṁsārāvasthāyāṁ nimittamātrīkr̥t-
paradravyapariṇāmasya svapariṇāmamātrasya dravyatvabhūtatvāt kevalasya kalayan kartr̥tvaṁ, tadev tasya
svapariṇāmaṁ nimittamātrīkr̥tyopāttakarmapariṇāmābhiḥ pudgaladhūlībhirviśiṣṭāvagāharūpeṇopādīyate
kadācinmucyate ca
..186..
parabhāvaṁ na gr̥hṇāti na muñcati na ca karotyupādānarūpeṇ lohapiṇḍo vāgniṁ tathāyamātmā na ca gr̥hṇāti
na ca muñcati na ca karotyupādānarūpeṇ pudgalakarmāṇīti . kiṁ kurvannapi . poggalamajjhe vaṭṭaṇṇavi savvakālesu
kṣīranīranyāyen pudgalamadhye varttamāno‘pi sarvakāleṣu . anen ki muktaṁ bhavati . yathā siddho bhagavān
pudgalamadhye varttamāno‘pi paradravyagrahaṇamocanakaraṇarahitastathā śuddhaniścayen śaktirūpeṇ saṁsārī
jīvo‘pīti bhāvārthaḥ
..185.. ath yadyayamātmā pudgalakarma na karoti na ca muñcati tarhi bandhaḥ kathaṁ,
tarhi mokṣo‘pi kathamiti praśne pratyuttaraṁ dadāti --sa idāṇiṁ kattā saṁ sa idānīṁ kartā san . sa pūrvoktalakṣaṇ
ātmā, idānīṁ ko‘rthaḥ evaṁ pūrvokta nayavibhāgen, kartā san . kasya . sagapariṇāmassa nirvikāranityā-
anvayārtha :[saḥ ] vah [idānīṁ ] abhī (saṁsārāvasthāmeṁ) [dravyajātasya ] dravyase
(ātmadravyase) utpanna honevāle [svakapariṇāmasya ] (aśuddha) svapariṇāmakā [kartā san ]
kartā hotā huā [karmadhūlibhiḥ ] karmarajase [ādīyate ] grahaṇ kiyā jātā hai aur [kadācit
vimucyate ]
kadācit choṛā jātā hai
..186..
ṭīkā :so yah ātmā paradravyake grahaṇtyāgase rahit hotā huā bhī abhī
saṁsārāvasthāmeṁ, paradravyapariṇāmako nimittamātra karate hue keval svapariṇāmamātrakāus
svapariṇāmake dravyatvabhūt honesekartr̥tvakā anubhav karatā huā, usake isī svapariṇāmako
nimittamātra karake karmapariṇāmako prāpta hotī huī aisī pudgalarajake dvārā viśiṣṭa avagāharūpase
grahaṇ kiyā jātā hai aur kadācit choṛā jātā hai
.
bhāvārtha :abhī saṁsārāvasthāmeṁ jīv paudgalik karmapariṇāmako nimittamātra karake
apane aśuddha pariṇāmakā hī kartā hotā hai (kyoṁki vah aśuddha pariṇām svadravyase utpanna hotā
hai ), paradravyakā kartā nahīṁ hotā
. isaprakār jīv apane aśuddha pariṇāmakā kartā hone par jīvake
usī aśuddha pariṇāmako nimittamātra karake karmarūp pariṇamit hotī huī pudgalaraj viśeṣ
avagāharūpase jīvako grahaṇ
1 karatī hai, aur kabhī (sthitike anusār rahakar athavā jīvake
1. karmapariṇat pudgaloṁkā jīvake sāth viśeṣ avagāharūpase rahaneko hī yahān̐ karmapudgaloṁke dvārā jīvakā
‘grahaṇ honā’ kahā hai .

Page 347 of 513
PDF/HTML Page 380 of 546
single page version

ath kiṁ kr̥ taṁ pudgalak rmaṇāṁ vaicitryamiti nirūpayati
pariṇamadi jadā appā suhamhi asuhamhi rāgadosajudo .
taṁ pavisadi kammarayaṁ ṇāṇāvaraṇādibhāvehiṁ ..187..
pariṇamati yadātmā śubhe‘śubhe rāgadveṣayutaḥ .
taṁ praviśati karmarajo jñānāvaraṇādibhāvaiḥ ..187..
asti khalvātmanaḥ śubhāśubhapariṇāmakāle svayamev samupāttavaicitryakarmapudgalapariṇāmaḥ,
navaghanāmbuno bhūmisaṁyogapariṇāmakāle samupāttavaicitryānyapudgalapariṇāmavat . tathā hiyathā
yadā navaghanāmbu bhūmisaṁyogen pariṇamati tadānye pudgalāḥ svayamev samupāttavaicitryaiḥ
nandaikalakṣaṇaparamasukhāmr̥tavyaktirūpakāryasamayasārasādhakaniścayaratnatrayātmakakārṇasmayasāravilakṣaṇasya
mithyātvarāgādivibhāvarūpasya svakīyapariṇāmasya . punarapi kiṁviśiṣṭasya . davvajādassa svakīyātma-
dravyopādānakāraṇajātasya . ādīyade kadāī kammadhūlīhiṁ ādīyate badhyate . kābhiḥ . karmadhūlībhiḥ kartr̥-
bhūtābhiḥ kadācitpūrvoktavibhāvapariṇāmakāle . na kevalamādīyate, vimuccade viśeṣeṇ mucyate tyajyate
tābhiḥ karmadhūlībhiḥ kadācitpūrvoktakāraṇasamayasārapariṇatikāle . etāvatā kimuktaṁ bhavati . aśuddha-
pariṇāmen badhyate śuddhapariṇāmen mucyat iti ..186.. ath yathā dravyakarmāṇi niścayen
svayamevotpadyante tathā jñānāvaraṇādivicitrabhedarūpeṇāpi svayamev pariṇamantīti kathayati ---pariṇamadi jadā
appā
pariṇamati yadātmā
. samastaśubhāśubhaparadravyaviṣaye paramopekṣālakṣaṇaṁ śuddhopayogapariṇāmaṁ muktvā
yadāyamātmā pariṇamati . kva . suhamhi asuhamhi śubhe‘śubhe vā pariṇāme . kathaṁbhūtaḥ san . rāgadosajudo
śuddha pariṇāmako nimittamātra karake) choṛatī hai ..186..
ab pudgal karmoṁkī vicitratā (jñānāvaraṇ, darśanāvaraṇādirūp anekaprakāratā) ko
kaun karatā hai ? isakā nirūpaṇ karate haiṁ :
anvayārtha :[yadā ] jab [ātmā ] ātmā [rāgadveṣayutaḥ ] rāgadveṣayukta hotā huā
[śubhe aśubhe ] śubh aur aśubhameṁ [pariṇamit ] pariṇamit hotā hai, tab [karmarajaḥ ] karmaraj
[jñānāvaraṇādibhāvaiḥ ] jñānāvaraṇādirūpase [taṁ ] usameṁ [praviśati ] praveś karatī hai
..187..
ṭīkā :jaise naye meghajalake bhūmisaṁyogarūp pariṇāmake samay anya pudgalapariṇām
svayamev vaicitryako prāpta hote haiṁ, usīprakār ātmāke śubhāśubh pariṇāmake samay
jīv rāgadveṣathī yukta jyāre pariṇame śubhaśubhamāṁ,
jñānāvaraṇaityādibhāve karmadhūli praveś tyāṁ. 187.