Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version

śādvalaśilīndhraśakragopādibhāvaiḥ pariṇamante, tathā yadāyamātmā rāgadveṣavaśīkr̥taḥ śubhāśubh- bhāven pariṇamati tadā anye yogadvāreṇ praviśantaḥ karmapudgalāḥ svayamev samupāttavaicitryai- rjñānāvaraṇādibhāvaiḥ pariṇamante . ataḥ svabhāvakr̥taṁ karmaṇāṁ vaicitryaṁ, na punarātmakr̥tam ..187..

isase (yah niścit huā ki) karmoṁkī vicitratā (vividhatā)kā honā 1svabhāvakr̥t hai, kintu ātmakr̥t nahīṁ ..187..

anvayārtha : — [sapradeśaḥ ] pradeśayukta [saḥ ātmā ] vah ātmā [samaye ] yathākāl [moharāgadveṣaiḥ ] moh – rāg – dveṣake dvārā [kaṣāyitaḥ ] kaṣāyit honese [karma -rajobhiḥ śliṣṭaḥ ] karmarajase lipta yā baddha hotā huā [baṁdh iti prarūpitaḥ ] ‘baṁdh kahā gayā hai ..188.. 1. svabhāvakr̥t = karmoṁke apane svabhāvase kiyā huā .

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version

yathātra sapradeśatve sati lodhrādibhiḥ kaṣāyitatvāt maṁjiṣṭharaṁgādibhirupaśliṣṭamekaṁ raktaṁ dr̥ṣṭaṁ vāsaḥ, tathātmāpi sapradeśatve sati kāle moharāgadveṣaiḥ kaṣāyitatvāt karmarajobhi- rupaśliṣṭa eko bandho draṣṭavyaḥ, śuddhadravyaviṣayatvānniścayasya ..188..

aṇubhāgo anubhāgaḥ phaladānaśaktiviśeṣaḥ bhavatīti kriyādhyāhāraḥ . kathambhūto bhavati . tivvo tīvraḥ prakr̥ṣṭaḥ paramāmr̥tasamānaḥ . kāsāṁ saṁbandhī . suhapayaḍīṇaṁ sadvedyādiśubhaprakr̥tīnām . kayā kāraṇ- bhūtayā . visohī tīvradharmānurāgarūpaviśuddhayā . asuhāṇ saṁkilesammi asadvedyādyaśubhaprakr̥tīnāṁ tu mithyā- tvādirūpatīvrasaṁkleśe sati tīvro hālāhalaviṣasadr̥śo bhavati . vivarīdo du jahaṇṇo viparītastu jaghanyo guḍanimbarūpo bhavati . jaghanyaviśuddhayā jaghanyasaṁkleśen ca madhyamaviśuddhayā madhyamasaṁkleśen tu śubhā- śubhaprakr̥tīnāṁ khaṇḍaśarkarārūpaḥ kāñjīraviṣarūpaśceti . evaṁvidho jaghanyamadhyamotkr̥ṣṭarūpo‘nubhāgaḥ kāsāṁ saṁbandhī bhavati . savvapayaḍīṇaṁ mūlottaraprakr̥tirahitanijaparamānandaikasvabhāvalakṣaṇasarvaprakāropādeyabhūtaparamātma- dravyādbhinnānāṁ heyabhūtānāṁ sarvamūlottarakarmaprakr̥tīnāmiti karmaśaktisvarūpaṁ jñātavyam ..“ “ “ “ “

nayen bandhakāraṇabhūtarāgādipariṇatātmaiv bandho bhaṇyat ityāvedayati — sapadeso lokākāśapramitāsaṁkhyey- pradeśatvātsapradeśastāvadbhavati so appā sa pūrvoktalakṣaṇ ātmā . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . kasāyido

ṭīkā : — jaise jagatameṁ vastra sapradeś honese lodh, phi ṭakarī ādise 1kaṣāyit hotā hai, jisase vah maṁjīṭhādike raṁgase saṁbaddha hotā huā akelā hī raṁgā huā dekhā jātā hai, isīprakār ātmā bhī sapradeś honese yathākāl moh – rāg – dveṣake dvārā kaṣāyit honese karmarajake dvārā śliṣṭa hotā huā akelā hī baṁdh hai; aisā dekhanā (-mānanā) cāhiye, kyoṁki niścayakā viṣay śuddha dravya hai ..188..

ab niścay aur vyavahārakā avirodh batalāte haiṁ : — 1. kaṣāyit = raṁgā huā, uparakta, malin .

Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version

rāgapariṇām evātmanaḥ karma, sa ev puṇyapāpadvaitam . rāgapariṇāmasyaivātmā kartā, tasyaivopādātā hātā cetyeṣ śuddhadravyanirūpaṇātmako niścayanayaḥ . yastu pudgalapariṇām ātmanaḥ karma, sa ev puṇyapāpadvaitaṁ . pudgalapariṇāmasyātmā kartā, tasyopādātā hātā ceti so‘śuddhadravyanirūpaṇātmako vyavahāranayaḥ . ubhāvapyetau staḥ, śuddhāśuddhatvenobhayathā dravyasya pratīyamānatvāt . kintvatra niścayanayaḥ sādhakatamatvādupāttaḥ, sādhyasya hi śuddhatven dravyasya kaṣāyitaḥ pariṇato rañjitaḥ . kaiḥ . moharāgadosehiṁ nirmohasvaśuddhātmatattvabhāvanāpratibandhibhirmoh- rāgadvaiṣaiḥ . punaśca kiṁrūpaḥ . kammarajehiṁ siliṭṭho karmarajobhiḥ śliṣṭaḥ karmavargaṇāyogyapudgalarajobhiḥ saṁśliṣṭo baddhaḥ . baṁdho tti parūvido abhedenātmaiv bandha iti prarūpitaḥ. kva . samaye paramāgame . atredaṁ bhaṇitaṁ bhavati – yathā vastraṁ lodhrādidravyaiḥ kaṣāyitaṁ rañjitaṁ sanmañjīṣṭhādiraṅgadravyeṇ rañjitaṁ sadabheden raktamityucyate tathā vastrasthānīy ātmā lodhrādidravyasthānīyamoharāgadveṣaiḥ kaṣāyito rañjitaḥ pariṇato mañjīṣṭhasthānīyakarmapudgalaiḥ saṁśliṣṭaḥ saṁbaddhaḥ san bhede‘pyabhedopacāralakṣaṇenāsadbhūtavyavahāreṇ bandha ityabhidhīyate . kasmāt . aśuddhadravyanirūpaṇārthaviṣayatvādasadbhūtavyavahāranayasyeti ..188.. ath niścayavyavahārayoravirodhaṁ darśayati — eso baṁdhasamāso eṣ bandhasamāsaḥ . eṣ bahudhā pūrvokta- prakāro rāgādipariṇatirūpo bandhasaṁkṣepaḥ . keṣāṁ saṁbandhī . jīvāṇaṁ jīvānām . ṇicchayeṇ ṇiddiṭṭho niścayanayen nirdiṣṭaḥ kathitaḥ . kaiḥ kartr̥bhūtaiḥ . arahaṁtehiṁ arhadbhiḥ nirdoṣiparamātmabhiḥ . keṣām .

anvayārtha : — [eṣaḥ ] yah (pūrvokta prakārase), [jīvānāṁ ] jīvoṁke [baṁdhasamāsaḥ ] baṁdhakā saṁkṣep [niścayen ] niścayase [arhadbhiḥ ] arhantabhagavānane [yatīnāṁ ] yatiyoṁse [nirdiṣṭaḥ ] kahā hai; [vyavahāraḥ ] vyavahār [anyathā ] anyaprakārase [bhaṇitaḥ ] kahā hai ..189..

ṭīkā : — rāgapariṇām hī ātmākā karma hai, vahī puṇya – pāparūp dvait hai, ātmā rāgapariṇāmakā hī kartā hai, usīkā grahaṇ karanevālā hai aur usīkā tyāg karanevālā hai; — yah, ✽śuddhadravyakā nirūpaṇasvarūp niścayanay hai . aur jo pudgalapariṇām ātmākā karma hai, vahī puṇya – pāparūp dvait hai, ātmā pudgalapariṇāmakā kartā hai, usakā grahaṇ karanevālā aur choṛanevālā hai; — aisā jo nay vah ✽aśuddhadravyake nirūpaṇasvarūp vyavahāranay hai . yah donoṁ ✽niścayanay mātra svadravyake pariṇāmako batalātā hai, isaliye use śuddhadravyakā kathan karanevālā kahā hai, aur vyavahāranay paradravyake pariṇāmako ātmapariṇām batalātā hai isaliye use aśuddhadravyakā kathan karanevālā kahā hai . yahān̐ śuddhadravyakā kathan ek dravyāśrit pariṇāmakī apekṣāse jānanā cāhiye, aur

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version

śuddhatvadyotakatvānniścayanay ev sādhakatamo, na punaraśuddhatvadyotako vyavahāranayaḥ ..189..

jadīṇaṁ jitendriyatven śuddhātmasvarūpe yatnaparāṇāṁ gaṇadharadevādiyatīnām . vavahāro dravyakarmarūpavyahārabandhaḥ aṇṇahā bhaṇido niścayanayāpekṣayānyathā vyavahāranayeneti bhaṇitaḥ . kiṁc rāgādīnevātmā karoti tānev bhuṅkte ceti niścayanayalakṣaṇamidam . ayaṁ tu niścayanayo dravyakarmabandhapratipādakāsadbhūtavyavahār- nayāpekṣayā śuddhadravyanirūpaṇātmako vivakṣitaniścayanayastathaivāśuddhaniścayaśca bhaṇyate . dravyakarmāṇyātmā (nay) haiṁ; kyoṁki śuddharūp aur aśuddharūp — donoṁ prakārase dravyakī pratīti kī jātī hai . kintu yahān̐ niścayanay sādhakatam (utkr̥ṣṭa sādhak) honese ✽grahaṇ kiyā gayā hai; (kyoṁki) sādhyake śuddha honese dravyake śuddhatvakā dyotak (prakāśak) honese niścayanay hī sādhakatam hai, kintu aśuddhatvakā dyotak vyavahāranay sādhakatam nahīṁ hai ..189..

ab aisā kahate haiṁ ki aśuddhanayase aśuddha ātmākī hī prāpti hotī hai : — ✽niścayanay upādey hai aur vyavahāranay hey hai . praśna : — dravya sāmānyakā ālamban hī upādey hai, phi ra bhī yahān̐ rāgapariṇāmakī grahaṇ – tyāgarūp paryāyoṁko

uttar : — ‘rāgapariṇāmakā kartā bhī ātmā hī hai aur vītarāg pariṇāmakā bhī; ajñānadaśā bhī ātmā svataṁtratayā

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version

yo hi nām śuddhadravyanirūpaṇātmakaniścayanayanirapekṣo‘śuddhadravyanirūpaṇātmak- vyavahāranayopajanitamohaḥ san ahamidaṁ mamedamityātmātmīyatven dehadraviṇādau paradravye mamatvaṁ na jahāti sa khalu śuddhātmapariṇatirūpaṁ śrāmaṇyākhyaṁ mārgaṁ dūrādapahāyāśuddhātmapariṇati- rūpamunmārgamev pratipadyate . ato‘vadhāryate aśuddhanayādaśuddhātmalābh ev ..190.. karoti bhuṅkte cetyaśuddhadravyanirūpaṇātmakāsadbhūtavyavahāranayo bhaṇyate . idaṁ nayadvayaṁ tāvadasti . kiṁtvatra niścayanay upādeyaḥ, na cāsadbhūtavyavahāraḥ . nanu rāgādīnātmā karoti bhuṅkte cetyevaṁlakṣaṇo niścayanayo vyākhyātaḥ sa kathamupādeyo bhavati . parihāramāh --rāgadīnevātmā karoti, na ca dravyakarma, rāgāday ev bandhakāraṇamiti yadā jānāti jīvastadā rāgadveṣādivikalpajālatyāgen rāgādivināśārthaṁ nij- śuddhātmānaṁ bhāvayati . tataśca rāgādivināśo bhavati . rāgādivināśe cātmā śuddho bhavati . tataḥ paraṁparayā śuddhātmasādhakatvādayamaśuddhanayo‘pyupacāreṇ śuddhanayo bhaṇyate, niścayanayo bhaṇyate, tathaivopādeyo bhaṇyate ityabhiprāyaḥ ..189.. evamātmā svapariṇāmānāmev kartā, na ca dravyakarmaṇāmiti kathan- mukhyatayā gāthāsaptaken ṣaṣṭhasthalaṁ gatam . iti ‘arasamarūvaṁ’ ityādigāthātrayeṇ pūrvaṁ śuddhātmavyākhyāne kr̥te sati śiṣyeṇ yaduktamamūrtasyātmano mūrtakarmaṇā sah kathaṁ bandho bhavatīti tatparihārārthaṁ nay- vibhāgen bandhasamarthanamukhyatayaikonaviṁśatigāthābhiḥ sthalaṣaṭken tr̥tīyaviśeṣāntarāghikāraḥ samāptaḥ . ataḥ paraṁ dvādaśagāthāparyantaṁ caturbhiḥ sthalaiḥ śuddhātmānubhūtilakṣaṇāviśeṣabhedabhāvanārūpacūlikāvyākhyānaṁ

anvayārtha : — [yaḥ tu ] jo [dehadraviṇeṣu ] deh – dhanādikameṁ [ahaṁ mam idam ] ‘maiṁ yah hūn̐ aur yah merā hai’ [iti mamatāṁ ] aisī mamatāko [na tyajati ] nahīṁ choṛatā, [saḥ ] vah [śrāmaṇyaṁ tyaktvā ] śramaṇatāko choṛakar [unmārga pratipannaḥ bhavati ] unmārgakā āśray letā hai ..190..

ṭīkā : — jo ātmā śuddhadravyake nirūpaṇasvarūp 1niścayanayase nirapekṣa rahakar aśuddhadravyake nirūpaṇasvarūp vyavahāranayase jise moh utpanna huā hai aisā vartatā huā ‘maiṁ yah hūn̐ aur yah merā hai’ isaprakār 2ātmīyatāse deh dhanādik paradravyameṁ mamatva nahīṁ choṛatā vah ātmā vāstavameṁ śuddhātmapariṇatirūp śrāmaṇyanāmak mārgako dūrase choṛakar aśuddhātmapariṇatirūp unmārgakā hī āśray letā hai . isase niścit hotā hai ki aśuddhanayase aśuddhātmākī hī prāpti hotī hai ..190.. 1. niścayanayase nirapekṣa = niścayanayake prati upekṣāvān; use na ginane – mānanevālā . 2. ātmīyatāse = nijarūpase (ajñānī jīv śarīr, dhan ityādi paradravyako apanā mānakar usameṁ mamatva

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version

yo hi nām svaviṣayamātrapravr̥ttāśuddhadravyanirūpaṇātmakavyavahāranayāvirodhamadhyasthaḥ, śuddhadravyanirūpaṇātmakaniścayanayāpahastitamohaḥ san, nāhaṁ pareṣāmasmi, na pare me santīti svaparayoḥ parasparasvasvāmisambandhamuddhūy, śuddhajñānamevaikamahamityanātmānamutsr̥jyātmānamevātma- karoti . tatra śuddhātmabhāvanāpradhānatven ‘ṇa cayadi jo du mamattiṁ’ ityādipāṭhakrameṇ prathamasthale gāthā catuṣṭayam . tadanantaraṁ śuddhātmopalambhabhāvanāphalen darśanamohagranthivināśastathaiv cāritramohagranthivināśaḥ krameṇ tadubhayavināśo bhavatīti kathanamukhyatven ‘jo evaṁ jāṇittā’ ityādi dvitīyasthale gāthātrayam . tataḥ paraṁ kevalidhyānopacārakathanarūpeṇ ‘ṇihadaghaṇaghādikammo’ ityādi tr̥tīyasthale gāthādvayam . tadanantaraṁ darśanādhikāropasaṁhārapradhānatven ‘evaṁ jiṇā jiṇiṁdā’ ityādi caturthasthale gāthādvayam . tataḥ paraṁ ‘daṁsaṇasaṁsuddhāṇaṁ’ ityādi namaskāragāthā ceti dvādaśagāthābhiścaturthasthale viśeṣāntarādhikāre samudāyapātanikā . athāśuddhanayādaśuddhātmalābh ev bhavatītyupadiśati — ṇa cayadi jo du mamattiṁ na tyajati yastu mamatām . mamakārāhaṁkārādisamastavibhāvarahitasakalavimalakevalajñānādyanantaguṇasvarūp- nijātmapadārthaniścalānubhūtilakṣaṇaniścayanayarahitatven vyavahāramohitahr̥dayaḥ san mamatāṁ mamatvabhāvaṁ na

anvayārtha : — ‘[ahaṁ pareṣāṁ na bhavāmi ] maiṁ parakā nahīṁ hūn̐, [pare me na santi ] par mere nahīṁ haiṁ, [jñānam aham ekaḥ ] maiṁ ek jñān hūn̐’ [iti yaḥ dhyāyati ] isaprakār jo dhyān karatā hai, [saḥ dhyātā ] vah dhyātā [dhyāne ] dhyānakālameṁ [ātmā bhavati ] ātmā hotā hai ..191..

ṭīkā : — jo ātmā, mātra apane viṣayameṁ pravartamān aśuddhadravyanirūpaṇātmak (aśuddhadravyake nirūpaṇasvarūp) vyavahāranayameṁ avirodharūpase madhyastha rahakar, śuddhadravyake nirūpaṇasvarūp niścayanayake dvārā jisane mohako dūr kiyā hai aisā hotā huā, ‘maiṁ parakā nahīṁ hūn̐, par mere nahīṁ haiṁ’ isaprakār sva – parake paraspar 1svasvāmisambandhako choṛakar, ‘śuddhajñān hī 1. jis par svāmitva hai vah padārtha aur svāmīke bīcake saṁbaṁdhako; sva – svāmi saṁbaṁdh kahā jātā hai .

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version

tvenopādāy paradravyavyāvr̥ttatvādātmanyevaikasminnagre cintāṁ niruṇaddhi, sa khalvekāgracintā- nirodhak stasminnekāgracintānirodhasamaye śuddhātmā syāt . ato‘vadhāryate śuddhanayādev śuddhātma- lābhaḥ ..191..

anvayārtha : — [aham ] maiṁ [ātmakaṁ ] ātmāko [evaṁ ] isaprakār [jñānātmānaṁ ] jñānātmak, [darśanabhūtam ] darśanabhūt, [atīndriyamahārthaṁ ] atīndriy mahā padārtha [dhruvam ] dhruv, [acalam ] acal, [anālambaṁ ] nirālamba aur [śuddham ] śuddha [manye ] mānatā hūn̐ ..192.. 1. agra = viṣay; dhyey; ālamban . 2. ekāgracintānirodh = ek hī viṣayameṁ – dhyeyameṁ – vicārako rokanā; [ekāgracintānirodh nāmak dhyān hai .]]

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version

ātmano hi śuddha ātmaiv sadahetukatvenānādyanantatvāt svataḥsiddhatvācca dhruvo, na kiṁcanāpyanyat . śuddhatvaṁ cātmanaḥ paradravyavibhāgen svadharmāvibhāgen caikatvāt . tacca jñānātmak- tvāddarśanabhūtatvādatīndriyamahārthatvādacalatvādanālambatvācca . tatra jñānamevātmani bibhrataḥ svayaṁ darśanabhūtasya cātanmayaparadravyavibhāgen svadharmāvibhāgen cāstyekatvam . tathā pratiniyatasparśaras- gandhavarṇaguṇaśabdaparyāyagrāhīṇyanekānīndriyāṇyatikramya sarvasparśarasagandhavarṇaguṇaśabdaparyāyagrāhak- syaikasya sato mahato‘rthasyendriyātmakaparadravyavibhāgen sparśādigrahaṇātmakasvadharmāvibhāgen svātmānubhūtilakṣaṇaniścayanayabalen pūrvamapahāy nirākr̥tya . paścāt kiṁ karoti . ṇāṇamahamekko jñānamahamekaḥ, sakalavimalakevalajñānamevāhaṁ bhāvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikaśca . idi jo jhāyadi ityanen prakāreṇ yo‘sau dhyāyati cintayati bhāvayati . kka . jhāṇe nijaśuddhātmadhyāne sthitaḥ so appāṇaṁ havadi jhādā sa ātmānaṁ bhavati dhyātā . sa cidānandaikasvabhāvaparamātmānaṁ dhyātā bhavatīti . tataśca paramātmadhyānāttādr̥śamev paramātmānaṁ labhate . tadapi kasmāt . upādānakāraṇasaddaśaṁ kāryamiti vacanāt . tato jñāyate śuddhanayācchuddhātmalābh iti ..191.. ath dhruvatvācchuddhātmānamev bhāvaye‘hamiti vicārayati — ‘maṇṇe’ ityādipadakhaṇḍanārūpeṇ vyākhyānaṁ kriyate — maṇṇe manye dhyāyāmi sarvaprakāro-

ṭīkā : — śuddhātmā 1sat aur 2ahetuk honese anādi – ananta aur svataḥsiddha hai, isaliye ātmāke śuddhātmā hī dhruv hai, (usake) dūsarā kuch bhī dhruv nahīṁ hai . ātmā śuddha isaliye hai ki use paradravyase vibhāg (bhinnatva) aur svadharmase avibhāg hai isaliye ekatva hai . vah ekatva ātmāke (1) jñānātmakapaneke kāraṇ, (2) darśanabhūtapaneke kāraṇ, (3) atīndriy mahā padārthapaneke kāraṇ, (4) acalapaneke kāraṇ, aur (5) nirālambapaneke kāraṇ hai .

inameṁse (1 – 2) jo jñānako hī apanemeṁ dhāraṇ kar rakhatā hai aur jo svayaṁ darśanabhūt hai aise ātmākā atanmay (jñān – darśan rahit aisā) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratiniścit sparśa – ras – gaṁdh – varṇarūp guṇ tathā śabdarūp paryāyako grahaṇ karanevālī anek indriyoṁkā atikram (ullaṁghan) karake, samasta sparśa – ras – gaṁdh – varṇarūp guṇoṁ aur śabdarūp paryāyako grahaṇ karanevālā ek sat mahā padārtha hai, aise ātmākā indriyātmak paradravyase vibhāg hai, aur sparśādike grahaṇasvarūp (jñānasvarūp) svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kṣaṇavināśarūpase pravartamān jñeyaparyāyoṁko (pratikṣaṇ naṣṭa honevālī jñātavya paryāyoṁko) grahaṇ karane aur choṛanekā 1. sat = vidyamān; astitvavālā; honevālā . 2. ahetuk = jisakā koī kāraṇ nahīṁ hai aisā; akāraṇ . 3. pratiniścit = pratiniyat . (pratyek indriy apane – apane niyat viṣayako grahaṇ karatī hai; jaise cakṣu varṇako

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version

cāstyekatvam . tathā kṣaṇakṣayapravr̥ttaparicchedyaparyāyagrahaṇamokṣaṇābhāvenācalasya paricchedyaparyāyātmak- paradravyavibhāgen tatpratyayaparicchedātmak svadharmāvibhāgen cāstyek tvam . tathā nityapravr̥ttaparicchedya- dravyālambanābhāvenānālambasya paricchedyaparadravyavibhāgen tatpratyayaparicchedātmakasvadharmāvibhāgen cāstyekatvam . evaṁ śuddha ātmā, cinmātraśuddhanayasya tāvanmātranirūpaṇātmakatvāt . ayamek ev ca dhruvatvādupalabdhavyaḥ . kimanyairadhvanīnāṁgasaṁgacchamānānekamārgapādapacchāyāsthānīyairadhruvaiḥ ..192.. pādeyatven bhāvaye . sa kaḥ . ahaṁ ahaṁ kartā . kaṁ karmatāpannam . appagaṁ sahajaparamāhnā----- daikalakṣaṇanijātmānam . kiṁviśiṣṭam . suddhaṁ rāgādisamastavibhāvarahitam . punarapi kiṁviśiṣṭam . dhuvaṁ ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvatven dhruvamavinaśvaram . punarapi kathaṁbhūtam . evaṁ ṇāṇappāṇaṁ daṁsaṇabhūdaṁ evaṁ bahuvidhapūrvoktaprakāreṇākhaṇḍaikajñānadarśanātmakam . punaśca kiṁrūpam . adiṁdiyaṁ atīndriyaṁ, mūrtavinaśvarā- nekendriyarahitatvenāmūrtāvinaśvarekātīndriyasvabhāvam . punaśca kīdraśam . mahatthaṁ mokṣalakṣaṇamahāpuruṣārtha- sādhakatvānmahārtham . punarapi kiṁsvabhāvam . acalaṁ aticapalacañcalamanovākkāyavyāpārarahitatven svasvarūpe niścalaṁ sthiram . punarapi kiṁviśiṣṭam . aṇālaṁbaṁ svādhīnadravyatven sālambanaṁ bharitāvasthamapi samastaparādhīnaparadravyālambanarahitatven nirālambanamityarthaḥ ..192.. athātmanaḥ pr̥thagbhūtaṁ dehādikam-athātmanaḥ pr̥thagbhūtaṁ dehādikam- abhāv honese jo acal hai aise ātmāko jñeyaparyāyasvarūp paradravyase vibhāg hai aur 1tannimittak jñānasvarūp svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur nityarūpase pravartamān (śāśvat aisā) jñeyadravyoṁke ālambanakā abhāv honese jo nirālamba hai aise ātmākā jñey paradravyoṁse vibhāg hai aur tannimittak jñānasvarūp svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai .

isaprakār ātmā śuddha hai kyoṁki cinmātra śuddhanay utanā hī mātra nirūpaṇasvarūp hai (arthāt caitanyamātra śuddhanay ātmāko mātra śuddha hī nirūpit karatā hai ) . aur yah ek hī (yah śuddhātmā ek hī) dhruvatvake kāraṇ upalabdha karane yogya hai . kisī pathikake śarīrake aṁgoṁke sāth saṁsargameṁ ānevālī mārgake vr̥kṣoṁkī anek chāyāke samān anya jo adhruv (-anya jo adhruv padārtha) unase kyā prayojan hai ?

bhāvārtha : — ātmā (1) jñānātmak, (2) darśanarūp, (3) indriyoṁke vinā hī sabako jānanevālā mahā padārtha, (4) jñey – paraparyāyoṁkā grahaṇ – tyāg na karanese acal aur (5) jñey – paradravyoṁkā ālamban na lenese nirālamba hai; isaliye vah ek hai .

isaprakār ek honese vah śuddha hai . aisā śuddhātmā dhruv honese, vahī ek upalabdha karane yogya hai ..192.. 1. jñey paryāyeṁ jisakī nimitta haiṁ aisā jo jñān, us – svarūp svadharmase (jñānasvarūp nijadharmase) ātmākī

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version

ātmano hi paradravyāvibhāgen paradravyoparajyamānasvadharmavibhāgen cāśuddhatvanibandhanaṁ na kiṁcanāpyanyadasaddhetumattvenādyantavattvātparataḥsiddhatvācca dhruvamasti . dhruv upayogātmā śuddha ātmaiv . ato‘dhruvaṁ śarīrādikamupalabhyamānamapi nopalabhe, śuddhātmānamupalabhe dhruvam ..193.. dhruvatvānna bhāvanīyamityākhyāti — ṇa saṁti dhuvā dhruvā avinaśvarā nityā na santi . kasya . jīvassa jīvasya . ke te . dehā vā daviṇā vā dehā vā dravyāṇi vā, sarvaprakāraśucibhūtāddeharahitātparamātmano

ab, aisā upadeś dete haiṁ ki adhruvapaneke kāraṇ ātmāke atirikta dūsarā kuch bhī upalabdha karane yogya nahīṁ hai : —

anvayārtha : — [dehāḥ vā ] śarīr, [draviṇāni vā ] dhan, [sukhaduḥkhe ] sukh -duḥkh [vā ath ] athavā [śatrumitrajanāḥ ] śatrumitrajan (yah kuch) [jīvasya ] jīvake [dhruvāḥ na santi ] dhruv nahīṁ haiṁ; [dhruvaḥ ] dhruv to [upayogātmakaḥ ātmā ] upayogātmak ātmā hai ..193..

ṭīkā : — jo paradravyase abhinna honeke kāraṇ aur paradravyake dvārā 1uparakta honevāle svadharmase bhinna honeke kāraṇ ātmāko aśuddhapanekā kāraṇ hai, aisā (ātmāke atirikta) dūsarā koī bhī dhruv nahīṁ hai, kyoṁki vah 2asat aur 3hetumān honese ādi – antavālā aur parataḥsiddha hai; dhruv to upayogātmak śuddha ātmā hī hai . aisā honese maiṁ upalabhyamān adhruv aise śarīrādiko — ve upalabdha hone par bhī — upalabdha nahīṁ karatā, aur dhruv aise śuddhātmāko upalabdha karatā hūn̐ ..193.. 1. uparakta = malin; vikārī [paradravyake nimittase ātmākā svadharma uparakta hotā hai .]] 2. asat = astitva rahit (anitya); [dhan – dehādik pudgal paryāy haiṁ, isaliye asat haiṁ, isīliye

ādiantavālī haiṁ .]] 3. hetumān = sahetuk; jisakī utpattimeṁ koī bhī nimitta ho aisā . [deh – dhanādikī utpattimeṁ koī bhī nimitta

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version

amunā yathoditen vidhinā śuddhātmānaṁ dhruvamadhigacchatastasminnev pravr̥tteḥ śuddhātmatvaṁ syāt; tato‘nantaśakticinmātrasya paramasyātman ekāgrasaṁcecetanalakṣaṇaṁ dhyānaṁ syāt; tataḥ vilakṣaṇā audārikādipañcadehāstathaiv ca pañcendriyabhogopabhogasādhakāni paradravyāṇi ca . na kevalaṁ dehādayo dhruvā na bhavanti, suhadukkhā vā nirvikāraparamānandaikalakṣaṇasvātmotthasukhāmr̥tavilakṣaṇāni sāṁsārikasukhaduḥkhāni vā . adh aho bhavyāḥ sattumittajaṇā śatrumitrādibhāvarahitādātmano bhinnāḥ śatru- mitrādijanāśca . yadyetat sarvamadhruvaṁ tarhi kiṁ dhruvamiti cet . dhuvo dhruvaḥ śāśvataḥ . sa kaḥ . appā nijātmā . kiṁviśiṣṭaḥ . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikālaviṣayasamastadravyaguṇaparyāyayugapat- paricchittisamarthakevalajñānadarśanopayogātmak iti . evamadhruvatvaṁ jñātvā dhruvasvabhāve svātmani bhāvanā kartavyeti tātparyam ..193.. evamaśuddhanayādaśuddhātmalābho bhavatīti kathanen prathamagāthā . śuddhanayācchuddhātmalābho bhavatīti kathanen dvitīyā . dhruvatvādātmaiv bhāvanīy iti pratipādanen tr̥tīyā . ātmāno‘nyadadhruvaṁ na bhāvanīyamiti kathanen caturthī ceti śuddhātmavyākhyānamukhyatven prathamasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam . athaivaṁ pūrvoktaprakāreṇ śuddhātmopalambhe sati kiṁ phalaṁ bhavatīti praśne pratyuttaramāh — jhādi dhyāyati jo yaḥ kartā . kam . appagaṁ nijātmānam . kathaṁbhūtam . paraṁ

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [evaṁ jñātvā ] aisā jānakar [viśuddhātmā ] viśuddhātmā hotā huā [paramātmānaṁ ] param ātmākā [dhyāyati ] dhyān karatā hai, [saḥ ] vah – [sākāraḥ anākāraḥ ] sākār ho yā anākār — [mohadurgraṁthiṁ ] mohadurgraṁthikā [kṣapayati ] kṣay karatā hai ..194..

ṭīkā : — is yathokta vidhike dvārā jo śuddhātmāko dhruv jānatā hai, use usīmeṁ pravr̥ttike dvārā śuddhātmatva hotā hai; isaliye anantaśaktivāle 1cinmātra param ātmākā 1. cinmātra = caitanyamātra [param ātmā keval caitanyamātra hai, jo ki ananta śaktivālā hai .]]

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version

sākāropayuktasyānākāropayuktasya vāviśeṣeṇaikāgracetanaprasiddherāsaṁsārabaddhadr̥ḍhataramohadurgrantherud- grathanaṁ syāt . ataḥ śuddhātmopalambhasya mohagranthibhedaḥ phalam ..194..

isase (aisā kahā gayā hai ki) mohagraṁthi bhed ( darśanamoharūpī gān̐ṭhakā ṭūṭanā) vah śuddhātmākī upalabdhikā phal hai ..194..

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [nihatamohagraṁthī ] mohagraṁthiko naṣṭa karake, [rāgapradveṣau kṣapayitvā ] rāg – dveṣakā kṣay karake, [samasukhaduḥkhaḥ ] samasukh – duḥkh hotā huā [śrāmaṇye bhavet ] śramaṇatā (munitva) meṁ pariṇamit hotā hai, [saḥ ] vah [akṣayaṁ saukhyaṁ ] akṣay saukhyako 1. ek agrakā (viṣayakā, dhyeyakā) saṁcetan arthāt anubhavan dhyānakā lakṣaṇ hai .

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version

mohagranthikṣapaṇāddhi tanmūlarāgadveṣakṣapaṇaṁ; tataḥ samasukhaduḥkhasya paramamādhyasthalakṣaṇe śrāmaṇye bhavanaṁ; tato‘nākulatvalakṣaṇākṣayasaukhyalābhaḥ . ato mohagranthibhedādakṣayasaukhyaṁ phalam ..195..

ath darśanamohagranthibhedātkiṁ bhavatīti praśne samādhānaṁ dadāti — jo ṇihadamohagaṁṭhī yaḥ pūrvasūtrokta- prakāreṇ nihatadarśanamohagranthirbhūtvā rāgapadose khavīy nijaśuddhātmaniścalānubhūtilakṣaṇavītarāgacāritra- pratibandhakau caritramohasaṁjñau rāgadveṣau kṣapayitvā . kva . sāmaṇṇe svasvabhāvalakṣaṇe śrāmaṇye . punarapi kiṁ kr̥tvā . hojjaṁ bhūtvā . kiṁviśiṣṭaḥ . samasuhadukkho nijaśuddhātmasaṁvittisamutpannarāgādivikalpopādhi- rahitaparamasukhāmr̥tānubhaven sāṁsārikasukhaduḥkhotpannaharṣaviṣādarahitatvātsamasukhaduḥkhaḥ . so sokkhaṁ akkhayaṁ lahadi sa evaṁguṇaviśiṣṭo bhedajñānī saukhyamakṣayaṁ labhate . tato jñāyate darśanamohakṣayāccāritramohasaṁjña- rāgadveṣavināśastataśca sukhaduḥkhādimādhyasthyalakṣaṇaśrāmaṇyayayayaye‘vasthānaṁ tenākṣayasukhalābho bhavatīti ..195.. ath nijaśuddhātmaikāgggggrrrrrayalakṣaṇadhyānamātmano‘tyantaviśuddhiṁ karotītyāvedayati — jo khavidamohakaluso yaḥ kṣapitamohakaluṣaḥ, moho darśanamohaḥ kaluṣaścāritramohaḥ, pūrvasūtradvayakathitakrameṇ kṣapitamohakaluṣau yen [labhate ] prāpta ka ratā hai ..195..

ṭīkā : — mohagraṁthikā kṣay karanese, mohagraṁthi jisakā mūl hai aise rāg – dveṣakā, kṣay hotā hai; usase (rāg – dveṣakā kṣay honese), sukh – duḥkh samān haiṁ aise jīvakā param madhyasthatā jisakā lakṣaṇ hai aisī śramaṇatāmeṁ pariṇaman hotā hai; aur usase (śrāmaṇyameṁ pariṇamanase) anākulatā jisakā lakṣaṇ hai aise akṣay sukhakī prāpti hotī hai .

ab, 1ekāgrasaṁcetan jisakā lakṣaṇ hai, aisā dhyān ātmāmeṁ aśuddhatā nahīṁ lātā aisā niścit karate haiṁ : — 1. ekāgra = jisakā ek hī viṣay (ālaṁban) ho aisā .

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version

ātmano hi parikṣapitamohakaluṣasya tanmūlaparadravyapravr̥ttyabhāvādviṣayaviraktatvaṁ syāt; tato‘dhikaraṇabhūtadravyāntarābhāvādudadhimadhyapravr̥ttaikapotapatatriṇ iv ananyaśaraṇasya manaso nirodhaḥ syāt; tatastanmūlacaṁcalatvavilayādanantasahajacaitanyātmani svabhāve samavasthānaṁ syāt . tattu svarūpapravr̥ttānākulaikāgrasaṁcetanatvāt dhyānamityupagīyate . ataḥ svabhāvāvasthānarūpatven dhyānamātmano‘nanyatvāt nāśuddhatvāyeti ..196.. sa bhavati kṣapitamohakaluṣaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . visayaviratto mohakaluṣarahitasvātmasaṁvittisamutpanna- sukhasudhārasāsvādabalen kaluṣamohodayajanitaviṣayasukhākāṅkṣārahitatvādviṣayaviraktaḥ . punarapi kathaṁbhūtaḥ . samavaṭṭhido samyagavasthitaḥ . kva . sahāve nijaparamātmadravyasvabhāve . kiṁ kr̥tvā pūrvam . maṇo ṇiruṁbhittā viṣayakaṣāyotpannavikalpajālarūpaṁ mano nirudhya niścalaṁ kr̥tvā . so appāṇaṁ havadi jhādā sa evaṁguṇayuktaḥ puruṣaḥ svātmānaṁ bhavati dhyātā . tenaiv śuddhātmadhyānenātyantikīṁ muktilakṣaṇāṁ śuddhiṁ labhat

anvayārtha : — [yaḥ ] jo [kṣapitamohakaluṣaḥ ] mohamalakā kṣay karake, [viṣayaviraktaḥ ] viṣayase virakta hokar, [manaḥ nirudhya ] manakā nirodh karake, [svabhāve samavasthitaḥ ] svabhāvameṁ samavasthit hai, [saḥ ] vah [ātmānaṁ ] ātmākā [dhyātā bhavati ] dhyān karanevālā hai ..196..

ṭīkā : — jisane mohamalakā kṣay kiyā hai aise ātmāke, mohamal jisakā mūl hai aisī 1paradravyapravr̥ttikā abhāv honese viṣayaviraktatā hotī hai; (usase arthāt viṣay virakta honese), samudrake madhyagat jahājake pakṣīkī bhān̐ti, adhikaraṇabhūt dravyāntaroṁkā abhāv honese jise anya koī śaraṇ nahīṁ rahā hai aise manakā nirodh hotā hai . (arthāt jaise samudrake bīcameṁ pahun̐ce hue kisī ekākī jahāj par baiṭhe hue pakṣīko us jahājake atirikta anya kisī jahājakā, vr̥kṣakā yā bhūmi ityādikā ādhār na honese dūsarā koī śaraṇ nahīṁ hai, isaliye usakā uṛanā banda ho jātā hai, usī prakār viṣayaviraktatā honese manako ātmadravyake atirikta kinhīṁ anyadravyoṁkā ādhār nahīṁ rahatā isaliye dūsarā koī śaraṇ na rahanese man nirodhako prāpta hotā hai ); aur isaliye (arthāt manakā nirodh honese), man jisakā mūl hai aisī caṁcalatākā vilay honeke kāraṇ anantasahaj – caitanyātmak svabhāvameṁ 2samavasthān hotā hai vah svabhāvasamavasthān to svarūpameṁ pravartamān, anākul, ekāgra saṁcetan honese use dhyān kahā jātā hai .

isase (yah niścit huā ki – ) dhyān, svabhāvasamavasthānarūp honeke kāraṇ ātmāse 1. paradravya pravr̥tti = paradravyameṁ pravartan . 2. samavasthān = sthiratayā – dr̥rḥatayā rahanā – ṭikanā . pra. 46

Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version

loko hi mohasadbhāve jñānaśaktipratibandhakasadbhāve ca satr̥ṣṇatvādapratyakṣārthatvā- iti . tataḥ sthitaṁ śuddhātmadhyānājjīvo viśuddho bhavatīti . kiṁc dhyānen kilātmā śuddho jātaḥ tatra viṣaye caturvidhavyākhyānaṁ kriyate . tathāhi — dhyānaṁ dhyānasantānastathaiv dhyānacintā dhyānānvay- sūcanamiti . tatraikāgracintānirodho dhyānam . tacca śuddhāśuddharūpeṇ dvidhā . ath dhyānasantānaḥ kathyate — yatrāntarmuhūrtaparyantaṁ dhyānaṁ, tadanantaramantarmuhūrtaparyantaṁ tattvacintā, punarapyantarmuhūrtaparyantaṁ dhyānaṁ, punarapi tattvacinteti pramattāpramattaguṇasthānavadantarmuhūrte‘ntarmuhūrte gate sati parāvartanamasti sa dhyānasantāno bhaṇyate . sa ca dharmyadhyānasaṁbandhī . śukladhyānaṁ punarupaśamaśreṇikṣapakaśreṇyārohaṇe bhavati . tatra cālpakālatvātparāvartanarūpadhyānasantāno na ghaṭate . idānīṁ dhyānacintā kathyate – yatra dhyānasantān- vaddhayānaparāvarto nāsti, dhyānasaṁbandhinī cintāsti, tatra yadyapi kvāpi kāle dhyānaṁ karoti tathāpi sā dhyānacintā bhaṇyate . ath dhyānānvayasūcanaṁ kathyate — yatra dhyānasāmagrībhūtā dvādaśānuprekṣā anyadvā dhyānasaṁbandhi saṁvegavairāgyavacanaṁ vyākhyānaṁ vā tat dhyānānvayasūcanamiti . anyathā vā caturvidhaṁ dhyānavyākhyānaṁ – dhyātā dhyānaṁ phalaṁ dhyeyamiti . athavārtaraudradharmyaśuklavibheden caturvidhaṁ dhyānavyākhyānaṁ ananya honese aśuddhatākā kāraṇ nahīṁ hotā ..196..

ab, sūtradvārā aisā praśna karate haiṁ ki jinane śuddhātmāko upalabdha kiyā hai aise sakalajñānī (sarvajña) kyā dhyāte haiṁ ? : —

anvayārtha : — [nihataghanaghātikarmā ] jinane ghanaghātikarmakā nāś kiyā hai, [pratyakṣaṁ sarvabhāvatatvajñaḥ ] jo sarva padārthoṁke svarūpako pratyakṣa jānate haiṁ aur [jñeyāntagataḥ ] jo jñeyoṁke pārako prāpta haiṁ, [asaṁdehaḥ śramaṇaḥ ] aise saṁdeh rahit śramaṇ [kam arthaṁ ] kis padārthako [dhyāyati ] dhyāte haiṁ ? ..197..

1. jñānāvaraṇīy karma jñānaśaktikā pratibaṁdhak arthāt jñānake rukanemeṁ nimittabhūt hai .

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version

navacchinnaviṣayatvābhyāṁ cābhilaṣitaṁ jijñāsitaṁ sandigdhaṁ cārthaṁ dhyāyan dr̥ṣṭaḥ, bhagavān sarvajñastu nihataghanaghātikarmatayā mohābhāve jñānaśaktipratibandhakābhāve ca nirastatr̥ṣṇatvātpratyakṣasarvabhāv- tattvajñeyāntagatatvābhyāṁ ca nābhilaṣati, na jijñāsati, na sandihyati ca; kuto‘bhilaṣito jijñāsitaḥ sandigdhaścārthaḥ . evaṁ sati kiṁ dhyāyati ..197.. tadanyatra kathitamāste ..196.. evamātmaparijñānāddarśanamohakṣapaṇaṁ bhavatīti kathanarūpeṇ prathamagāthā, darśanamohakṣayāccāritramohakṣapaṇaṁ bhavatīti kathanen dvitīyā, tadubhayakṣayeṇ mokṣo bhavatīti pratipādanen tr̥tīyā cetyātmopalambhaphalakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayaṁ gatam . athopalabdhaśuddhātmatattvasakalajñānī kiṁ dhyāyatīti praśnamākṣepadvāreṇ pūrvapakṣaṁ vā karoti — ṇihadaghaṇaghādikammo pūrvasūtroditaniścalanij- paramātmatattvapariṇatirūpaśuddhadhyānen nihataghanaghātikarmā . paccakkhaṁ savvabhāvataccaṇhū pratyakṣaṁ yathā bhavati tathā sarvabhāvatattvajñaḥ sarvapadārthaparijñātasvarūpaḥ . ṇeyaṁtagado jñeyāntagataḥ jñeyabhūtapadārthānāṁ paricchittirūpeṇ pāraṁgataḥ. evaṁviśeṣaṇatrayaviśiṣṭaḥ samaṇo jīvitamaraṇādisamabhāvapariṇatātmasvarūpaḥ śramaṇo mahāśramaṇaḥ hai aur vah viṣayako 1avacchedapūrvak nahīṁ jānatā, isaliye vah (lok) 2abhilaṣit, 3jijñāsit aur 4saṁdigdha padārthakā dhyān karatā huā dikhāī detā hai; parantu ghanaghātikarmakā nāś kiyā jānese (1) mohakā abhāv honeke kāraṇ tathā (2) jñānaśaktike pratibandhak kā abhāv honese, (1) tr̥ṣṇā naṣṭa kī gaī hai tathā (2) samasta padārthoṁkā svarūp pratyakṣa hai tathā jñeyoṁkā pār pā liyā hai, isaliye bhagavān sarvajñadev abhilāṣā nahīṁ karate, jijñāsā nahīṁ karate aur saṁdeh nahīṁ karate; tab phi ra (unake) abhilaṣit, jijñāsit aur saṁdigdha padārtha kahān̐se ho sakatā hai ? aisā hai tab phi ra ve kyā dhyāte haiṁ ?

bhāvārtha : — lokake (jagatke sāmānya jīv samudāyake) mohakarmakā sadbhāv honese vah tr̥ṣṇā sahit hai, isaliye use iṣṭa padārthakī abhilāṣā hotī hai; aur usake jñānāvaraṇīy karmakā sadbhāv honese vah bahutase padārthoṁko to jānatā hī nahīṁ hai tathā jis padārthako jānatā hai use bhī pr̥thakkaraṇ pūrvak — sūkṣmatāse — spaṣṭatāse nahīṁ jānatā isaliye use ajñāt padārthako jānanekī icchā (jijñāsā) hotī hai, aur aspaṣṭatayā jāne hue padārthake saṁbaṁdhameṁ saṁdeh hotā hai . aisā honese usake abhilaṣit, jijñāsit aur saṁdigdha padārthakā dhyān saṁbhavit hotā hai . parantu sarvajña bhagavānake to mohakarmakā abhāv honese ve tr̥ṣṇārahit haiṁ, isaliye unake abhilāṣā nahīṁ hai; aur unake jñānāvaraṇīy karmakā abhāv honese ve samasta padārthoṁko jānate haiṁ tathā pratyek padārthako atyanta spaṣṭatāpūrvak — paripūrṇatayā jānate haiṁ isaliye unheṁ jijñāsā yā sandeh nahīṁ hai . isaprakār unheṁ kisī padārthake prati abhilāṣā, jijñāsā yā sandeh nahīṁ hotā; tab phi ra unheṁ kis padārthakā dhyān hotā hai ? ..197.. 1. avacchedapūrvak = pr̥thakkaraṇ karake; sūkṣmatāse; viśeṣatāse; spaṣṭatāse . 2. abhilaṣit = jisakī icchā –

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version

ayamātmā yadaiv sahajasaukhyajñānabādhāyatanānāmasārvadikkāsakalapuruṣasaukhyajñānā- sarvajñaḥ jhādi kamaṭṭhaṁ dhyāyati kamarthamiti praśnaḥ . athavā kamarthaṁ dhyāyati, na kamapītyākṣepaḥ . kathaṁbhūtaḥ san . asaṁdeho asandehaḥ saṁśayādirahit iti . ayamatrārthaḥ – yathā ko‘pi devadatto viṣayasukhanimittaṁ vidyārādhanādhyānaṁ karoti, yadā vidyā siddhā bhavati tatphalabhūtaṁ viṣayasukhaṁ ca siddhaṁ bhavati tadārādhanādhyānaṁ na karoti, tathāyaṁ bhagavānapi kevalajñānavidyānimittaṁ tatphalabhūtānantasukhanimittaṁ ca pūrvaṁ chadmasthāvasthāyāṁ śuddhātmabhāvanārūpaṁ dhyānaṁ kr̥tavān, idānīṁ taddhayānen kevalajñānavidyā siddhā tatphalabhūtamanantasukhaṁ ca siddham; kimarthaṁ dhyānaṁ karotīti praśnaḥ ākṣepo vā; dvitīyaṁ ca kāraṇaṁ – parokṣe‘rthe dhyānaṁ bhavati, bhagavataḥ sarvaṁ pratyakṣaṁ, kathaṁ dhyānamiti pūrvapakṣadvāreṇ gāthā gatā ..197.. athātra pūrvapakṣe parihāraṁ dadāti — jhādi dhyāyati ekākārsamarasībhāven pariṇamatyanubhavati . sa kaḥ

ab, sūtra dvārā (uparokta gāthāke praśnakā) uttar dete haiṁ ki — jisane śuddhātmāko upalabdha kiyā hai vah sakalajñānī (sarvajña ātmā) is (param saukhya) kā dhyān karatā hai : —

anvayārtha : — [anakṣaḥ ] anindriy aur [akṣātītaḥ bhūtaḥ ] indriyātīt huā ātmā [sarvābādhaviyuktaḥ ] sarva bādhā rahit aur [samaṁtasarvākṣasaukhyajñānāḍhayaḥ ] sampūrṇa ātmāmeṁ samaṁt (sarvaprakārake, paripūrṇa) saukhya tathā jñānase samr̥ddha vartatā huā [paraṁ saukhyaṁ ] param saukhyakā [dhyāyati ] dhyān karatā hai ..198..

ṭīkā : — jab yah ātmā, jo sahaj sukh aur jñānakī bādhāke 1āyatan haiṁ (aisī) tathā jo 2asakal ātmāmeṁ 3asarvaprakārake sukh aur jñānake āyatan haiṁ aisī 1 āyatan = nivās; sthān . 2 asakal ātmāmeṁ = ātmāke sarva pradeśoṁmeṁ nahīṁ kintu thoṛe hī pradeśoṁmeṁ . 3 asarvaprakārake = sabhī prakārake nahīṁ ki ntu amuk hī prakārake; apūrṇa [yah apūrṇa sukh paramārthataḥ

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version

yatanānāṁ cākṣāṇāmabhāvātsvayamanakṣatven vartate tadaiv pareṣāmakṣātīto bhavan nirābādh- sahajasaukhyajñānatvāt sarvābādhaviyuktaḥ, sārvadikkasakalapuruṣasaukhyajñānapūrṇatvātsamantasarvākṣa- saukhyajñānāḍhayaśca bhavati . evaṁbhūtaśca sarvābhilāṣajijñāsāsandehāsambhave‘pyapūrvamanākulatvalakṣaṇaṁ paramasaukhyaṁ dhyāyati . anākulatvasaṁgataikāgrasaṁcetanamātreṇāvatiṣṭhat iti yāvat . īdr̥ś- mavasthānaṁ ca sahajajñānānandasvabhāvasya siddhatvasya siddhirev ..198.. kartā . bhagavān . kiṁ dhyāyati . sokkhaṁ saukhyam . kiṁviśiṣṭam . paraṁ utkr̥ṣṭaṁ, sarvātmapradeśāhlādak- paramānantasukham . kasminprastāve . yasminnev kṣaṇe bhūdo bhūtaḥ saṁjātaḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . akkhātīdo akṣātītaḥ indriyarahitaḥ . na kevalaṁ svayamatīndriyo jātaḥ pareṣāṁ ca aṇakkho anakṣaḥ indriyaviṣayo na bhavatītyarthaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . savvābādhavijutto prākr̥talakṣaṇabalen bādhāśabdasya hrrrrrasvatvaṁ sarvābādhā- viyukta : . āsamantādbādhāḥ pīḍā ābādhāḥ sarvāśca tā ābādhāśca sarvābādhāstābhirviyukto rahitaḥ sarvābādhāviyukta : . punaśca kiṁrūpaḥ . samaṁtasavvakkhasokkhaṇāṇaḍḍho samantataḥ sāmastyen sparśanādi- sarvākṣasaukhyajñānāḍhayaḥ . samantataḥ sarvātmapradeśairvā sparśanādisarvendriyāṇāṁ sambandhitven ye jñānasaukhye dve tābhyāmāḍhayaḥ paripūrṇaḥ ityarthaḥ . tadyathā — ayaṁ bhagavānekadeśodbhavasāṁsārikajñānasukhakāraṇabhūtāni sarvātmapradeśodbhavasvābhāvikātīndriyajñānasukhavināśakāni ca yānīndriyāṇi niścayaratnatrayātmak kāraṇ- indriyoṁke abhāvake kāraṇ svayaṁ ‘anindriy’ rūpase vartatā hai, usī samay vah dūsaroṁko ‘indriyātīt’ (indriyaagocar) vartatā huā, nirābādh sahajasukh aur jñānavālā honese ‘sarvabādhā rahit’ tathā sakal ātmāmeṁ sarvaprakārake (paripūrṇa) sukh aur jñānase paripūrṇa honese ‘samasta ātmāmeṁ saṁmat saukhya aur jñānase samr̥ddha’ hotā hai . isaprakārakā vah ātmā sarva abhilāṣā, jijñāsā aur saṁdehakā asaṁbhav hone par bhī apūrva aur anākulatvalakṣaṇ paramasaukhyakā dhyān karatā hai; arthāt anākulatvasaṁgat ek ‘agra’ke saṁcetanamātrarūpase avasthit rahatā hai, (arthāt anākulatāke sāth rahanevāle ek ātmārūpī viṣayake anubhavanarūp hī mātra sthit rahatā hai ) aur aisā avasthān sahajajñānānandasvabhāv siddhatvakī siddhi hī hai (arthāt isaprakār sthit rahanā, sahajajñān aur ānanda jisakā svabhāv hai aise siddhatvakī prāpti hī hai .)

bhāvārtha : — 197vīṁ gāthāmeṁ praśna upasthit kiyā gayā thā ki sarvajñabhagavānako kisī padārthake prati abhilāṣā, jijñāsā yā sandeh nahīṁ hai tab phi ra ve kis padārthakā dhyān karate haiṁ ? usakā uttar is gāthāmeṁ isaprakār diyā gayā hai ki : — ek agra (viṣay) kā saṁvedan dhyān hai . sarva ātmapradeśoṁmeṁ paripūrṇa ānanda aur jñānase bhare hue sarvajña bhagavān paramānandase abhinna aise nijātmārūpī ek viṣayakā saṁvedan karate haiṁ isaliye unake paramānandakā dhyān hai, arthāt ve paramasaukhyakā dhyān karate haiṁ ..198..

Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version

yataḥ sarva ev sāmānyacaramaśarīrāstīrthakarāḥ acaramaśarīrā mumukṣavaścāmunaiv yathodi- ten śuddhātmatattvapravr̥ttilakṣaṇen vidhinā pravr̥ttamokṣasya mārgamadhigamya siddhā babhūvuḥ, na punaranyathāpi, tato‘vadhāryate kevalamayamek ev mokṣasya mārgo, na dvitīy iti . alaṁ ca samayasārabalenātikrāmati vināśayati yadā tasminnev kṣaṇe samastabādhārahitaḥ sannatīndriyamananta- mātmotthasukhaṁ dhyāyatyanubhavati pariṇamati . tato jñāyate kevalināmanyaccintānirodhalakṣaṇaṁ dhyānaṁ nāsti, kiṁtvidamev paramasukhānubhavanaṁ vā dhyānakāryabhūtāṁ karmanirjarāṁ dr̥ṣṭavā dhyānaśabdenopacaryate . yatpunaḥ sayogikevalinastr̥tīyaśukladhyānamayogikevalinaścaturthaśukladhyānaṁ bhavatītyuktaṁ tadupacāreṇ jñātavyamiti sūtrābhiprāyaḥ ..198.. evaṁ kevalī kiṁ dhyāyatīti praśnamukhyatven prathamagāthā . paramasukhaṁ dhyāyatyanubhavatīti parihāramukhyatven dvitīyā ceti dhyānaviṣayapūrvapakṣaparihāradvāreṇ tr̥tīyasthale gāthādvayaṁ gatam . athāyamev nijaśuddhātmopalabdhilakṣaṇamokṣamārgo, nānya iti viśeṣeṇ samarthayati — jādā jātā utpannāḥ . kathaṁbhūtāḥ. siddhā siddhāḥ siddhaparameṣṭhino muktātmān ityarthaḥ . ke kartāraḥ . jiṇā jināḥ anāgārakevalinaḥ . jiṇiṁdā na kevalaṁ jinā jinendrāśca tīrthakaraparamadevāḥ . kathaṁbhūtāḥ santaḥ ete siddhā

ab, yah niścit karate haiṁ ki – ‘yahī (pūrvokta hī) śuddha ātmākī upalabdhi jisakā lakṣaṇ hai, aisā mokṣakā mārga hai’ : —

anvayārtha : — [jināḥ jinendrāḥ śramaṇāḥ ] jin, jinendra aur śramaṇ (arthāt sāmānyakevalī, tīrthaṁkar aur muni) [evaṁ ] is (pūrvokta hī) prakārase [mārga samutthitāḥ ] mārgameṁ ārūrḥ hote hue [siddhāḥ jātāḥ ] siddha hue [namo‘stu ] namaskār ho [tebhyaḥ ] unheṁ [ca ] aur [tasmai nirvāṇamārgāy ] us nirvāṇamārgako ..199..

ṭīkā : — sabhī sāmānya caramaśarīrī, tīrthaṁkar aur acaramaśarīrī mumukṣu isī yathokta śuddhātmatattvapravr̥ttilakṣaṇ (śuddhātmatattvameṁ pravr̥tti jisakā lakṣaṇ hai aisī) vidhise pravartamān mokṣamārgako prāpta karake siddha hue; kintu aisā nahīṁ hai ki kisī dūsarī vidhise bhī siddha hue

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version

prapaṁcen . teṣāṁ śuddhātmatattvapravr̥ttānāṁ siddhānāṁ tasya śuddhātmatattvapravr̥ttirūpasya mokṣamārgasya ca pratyastamitabhāvyabhāvakavibhāgatven noāgamabhāvanamaskāro‘stu . avadhārito mokṣamārgaḥ, kr̥tyamanuṣṭhīyate ..199..

athopasampadye sāmyamiti pūrvapratijñāṁ nirvahan mokṣamārgabhūtāṁ svayamapi śuddhātma- pravr̥ttimāsūtrayati —

ab, ‘sāmyako prāpta karatā hūn̐’ aisī (pān̐cavīṁ gāthāmeṁ kī gaī) pūrvapratijñākā nirvahaṇ karate hue (ācāryadev) svayaṁ bhī mokṣamārgabhūt śuddhātmapravr̥tti karate haiṁ : —

anvayārtha : — [tasmāt ] aisā honese (arthāt śuddhātmāmeṁ pravr̥ttike dvārā hī mokṣa hotā honese) [tathā ] isaprakār [ātmānaṁ ] ātmāko [svabhāven jñāyakaṁ ] svabhāvase jñāyak [jñātvā ] jānakar [nirmamatve upasthitaḥ ] maiṁ nirmamatvameṁ sthit rahatā huā [mamatāṁ parivarjayāmi ] mamatākā parityāg karatā hūn̐ ..200.. 1. bhāvya = ghyey; bhāvak = dhyātā; bhāvya -bhāvakake arthake liye dekho pr̥0 6 meṁ phu ṭanoṭ .