Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 188-200.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 20 of 28

 

Page 348 of 513
PDF/HTML Page 381 of 546
single page version

śādvalaśilīndhraśakragopādibhāvaiḥ pariṇamante, tathā yadāyamātmā rāgadveṣavaśīkr̥taḥ śubhāśubh-
bhāven pariṇamati tadā anye yogadvāreṇ praviśantaḥ karmapudgalāḥ svayamev samupāttavaicitryai-
rjñānāvaraṇādibhāvaiḥ pariṇamante
. ataḥ svabhāvakr̥taṁ karmaṇāṁ vaicitryaṁ, na punarātmakr̥tam ..187..
athaik ev ātmā bandha iti vibhāvayati
sapadeso so appā kasāyido moharāgadosehiṁ .
kammaraehiṁ siliṭṭho baṁdho tti parūvido samaye ..188..
sapradeśaḥ sa ātmā kaṣāyito moharāgadveṣaiḥ .
karmarajobhiḥ śliṣṭo bandha iti prarūpitaḥ samaye ..188..
rāgadveṣayuktaḥ pariṇat ityarthaḥ . taṁ pavisadi kammarayaṁ tadā kāle tatprasiddhaṁ karmarajaḥ praviśati . kaiḥ kr̥tvā .
ṇāṇāvaraṇādibhāvehiṁ bhūmermeghajalasaṁyoge sati yathā‘nye pudgalāḥ svayamev haritapallavādibhāvaiḥ pariṇamanti
tathā svayamev nānābhedapariṇatairmūlottaraprakr̥tirūpajñānāvaraṇādibhāvaiḥ paryāyairiti . tato jñāyate yathā
jñānāvaraṇādikarmaṇāmutpattiḥ svayaṁkr̥tā tathā mūlottaraprakr̥tirūpavaicitryamapi, na ca jīvakr̥tamiti ..187..
karmapudgalapariṇām vāstavameṁ svayamev vicitratāko prāpta hote haiṁ . vah isaprakār hai kijaise,
jab nayā meghajal bhūmisaṁyogarūp pariṇamit hotā hai tab anya pudgal svayamev vicitratāko
prāpta hariyālī, kukuramuttā (chattā), aur indragop (cāturmāsameṁ utpanna lāl kīṛā) ādirūp
pariṇamit hotā hai, isīprakār jab yah ātmā rāgadveṣake vaśībhūt hotā huā śubhāśubhabhāvarūp
pariṇamit hotā hai, tab anya, yogadvāroṁmeṁ praviṣṭa hote hue karmapudgal svayamev vicitratāko prāpta
jñānāvaraṇādi bhāvarūp pariṇamit hote haiṁ
.
isase (yah niścit huā ki) karmoṁkī vicitratā (vividhatā)kā honā 1svabhāvakr̥t
hai, kintu ātmakr̥t nahīṁ ..187..
ab aisā samajhāte haiṁ ki akelā hī ātmā baṁdh hai
anvayārtha :[sapradeśaḥ ] pradeśayukta [saḥ ātmā ] vah ātmā [samaye ] yathākāl
[moharāgadveṣaiḥ ] mohrāgdveṣake dvārā [kaṣāyitaḥ ] kaṣāyit honese [karma -rajobhiḥ śliṣṭaḥ ]
karmarajase lipta yā baddha hotā huā [baṁdh iti prarūpitaḥ ] ‘baṁdh kahā gayā hai ..188..
1. svabhāvakr̥t = karmoṁke apane svabhāvase kiyā huā .
sapradeś jīv samaye kaṣāyit moharāgādi vaḍe,
saṁbaṁdh pāmī karmarajano, baṁdharūp kathāy che. 188
.

Page 349 of 513
PDF/HTML Page 382 of 546
single page version

yathātra sapradeśatve sati lodhrādibhiḥ kaṣāyitatvāt maṁjiṣṭharaṁgādibhirupaśliṣṭamekaṁ raktaṁ
dr̥ṣṭaṁ vāsaḥ, tathātmāpi sapradeśatve sati kāle moharāgadveṣaiḥ kaṣāyitatvāt karmarajobhi-
rupaśliṣṭa eko bandho draṣṭavyaḥ, śuddhadravyaviṣayatvānniścayasya ..188..
ath niścayavyavahārāvirodhaṁ darśayati
eso baṁdhasamāso jīvāṇaṁ ṇicchayeṇ ṇiddiṭṭho .
arahaṁtehiṁ jadīṇaṁ vavahāro aṇṇahā bhaṇido ..189..
ath pūrvoktajñānāvaraṇādiprakr̥tīnāṁ jaghanyotkr̥ṣṭānubhāgasvarūpaṁ pratipādayati
suhapayaḍīṇ visohī tivvo asuhāṇ saṁkilesammi .
vivarīdo du jahaṇṇo aṇubhāgo savvapayaḍīṇaṁ ..13..
aṇubhāgo anubhāgaḥ phaladānaśaktiviśeṣaḥ bhavatīti kriyādhyāhāraḥ . kathambhūto bhavati . tivvo
tīvraḥ prakr̥ṣṭaḥ paramāmr̥tasamānaḥ . kāsāṁ saṁbandhī . suhapayaḍīṇaṁ sadvedyādiśubhaprakr̥tīnām . kayā kāraṇ-
bhūtayā . visohī tīvradharmānurāgarūpaviśuddhayā . asuhāṇ saṁkilesammi asadvedyādyaśubhaprakr̥tīnāṁ tu mithyā-
tvādirūpatīvrasaṁkleśe sati tīvro hālāhalaviṣasadr̥śo bhavati . vivarīdo du jahaṇṇo viparītastu jaghanyo
guḍanimbarūpo bhavati . jaghanyaviśuddhayā jaghanyasaṁkleśen ca madhyamaviśuddhayā madhyamasaṁkleśen tu śubhā-
śubhaprakr̥tīnāṁ khaṇḍaśarkarārūpaḥ kāñjīraviṣarūpaśceti . evaṁvidho jaghanyamadhyamotkr̥ṣṭarūpo‘nubhāgaḥ kāsāṁ
saṁbandhī bhavati . savvapayaḍīṇaṁ mūlottaraprakr̥tirahitanijaparamānandaikasvabhāvalakṣaṇasarvaprakāropādeyabhūtaparamātma-
dravyādbhinnānāṁ heyabhūtānāṁ sarvamūlottarakarmaprakr̥tīnāmiti karmaśaktisvarūpaṁ jñātavyam ..



13.. athābhed-
nayen bandhakāraṇabhūtarāgādipariṇatātmaiv bandho bhaṇyat ityāvedayatisapadeso lokākāśapramitāsaṁkhyey-
pradeśatvātsapradeśastāvadbhavati so appā sa pūrvoktalakṣaṇ ātmā . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . kasāyido
ṭīkā :jaise jagatameṁ vastra sapradeś honese lodh, phi ṭakarī ādise 1kaṣāyit hotā
hai, jisase vah maṁjīṭhādike raṁgase saṁbaddha hotā huā akelā hī raṁgā huā dekhā jātā hai,
isīprakār ātmā bhī sapradeś honese yathākāl mohrāgdveṣake dvārā kaṣāyit honese karmarajake
dvārā śliṣṭa hotā huā akelā hī baṁdh hai; aisā dekhanā (-mānanā) cāhiye, kyoṁki niścayakā
viṣay śuddha dravya hai
..188..
ab niścay aur vyavahārakā avirodh batalāte haiṁ :
1. kaṣāyit = raṁgā huā, uparakta, malin .
ā jīv kerā baṁdhano saṁkṣep niścay bhākhiyo
arhaṁtadeve yogīne; vyavahār anya rīte kahyo. 189
.

Page 350 of 513
PDF/HTML Page 383 of 546
single page version

eṣ bandhasamāso jīvānāṁ niścayen nirdiṣṭaḥ .
arhadbhiryatīnāṁ vyavahāro‘nyathā bhaṇitaḥ ..189..
rāgapariṇām evātmanaḥ karma, sa ev puṇyapāpadvaitam . rāgapariṇāmasyaivātmā kartā,
tasyaivopādātā hātā cetyeṣ śuddhadravyanirūpaṇātmako niścayanayaḥ . yastu pudgalapariṇām ātmanaḥ
karma, sa ev puṇyapāpadvaitaṁ . pudgalapariṇāmasyātmā kartā, tasyopādātā hātā ceti
so‘śuddhadravyanirūpaṇātmako vyavahāranayaḥ . ubhāvapyetau staḥ, śuddhāśuddhatvenobhayathā dravyasya
pratīyamānatvāt . kintvatra niścayanayaḥ sādhakatamatvādupāttaḥ, sādhyasya hi śuddhatven dravyasya
kaṣāyitaḥ pariṇato rañjitaḥ . kaiḥ . moharāgadosehiṁ nirmohasvaśuddhātmatattvabhāvanāpratibandhibhirmoh-
rāgadvaiṣaiḥ . punaśca kiṁrūpaḥ . kammarajehiṁ siliṭṭho karmarajobhiḥ śliṣṭaḥ karmavargaṇāyogyapudgalarajobhiḥ
saṁśliṣṭo baddhaḥ . baṁdho tti parūvido abhedenātmaiv bandha iti prarūpitaḥ. kva . samaye paramāgame . atredaṁ bhaṇitaṁ
bhavatiyathā vastraṁ lodhrādidravyaiḥ kaṣāyitaṁ rañjitaṁ sanmañjīṣṭhādiraṅgadravyeṇ rañjitaṁ sadabheden
raktamityucyate tathā vastrasthānīy ātmā lodhrādidravyasthānīyamoharāgadveṣaiḥ kaṣāyito rañjitaḥ pariṇato
mañjīṣṭhasthānīyakarmapudgalaiḥ saṁśliṣṭaḥ saṁbaddhaḥ san bhede‘pyabhedopacāralakṣaṇenāsadbhūtavyavahāreṇ bandha

ityabhidhīyate
. kasmāt . aśuddhadravyanirūpaṇārthaviṣayatvādasadbhūtavyavahāranayasyeti ..188.. ath
niścayavyavahārayoravirodhaṁ darśayatieso baṁdhasamāso eṣ bandhasamāsaḥ . eṣ bahudhā pūrvokta-
prakāro rāgādipariṇatirūpo bandhasaṁkṣepaḥ . keṣāṁ saṁbandhī . jīvāṇaṁ jīvānām . ṇicchayeṇ ṇiddiṭṭho
niścayanayen nirdiṣṭaḥ kathitaḥ . kaiḥ kartr̥bhūtaiḥ . arahaṁtehiṁ arhadbhiḥ nirdoṣiparamātmabhiḥ . keṣām .
anvayārtha :[eṣaḥ ] yah (pūrvokta prakārase), [jīvānāṁ ] jīvoṁke [baṁdhasamāsaḥ ]
baṁdhakā saṁkṣep [niścayen ] niścayase [arhadbhiḥ ] arhantabhagavānane [yatīnāṁ ] yatiyoṁse
[nirdiṣṭaḥ ] kahā hai; [vyavahāraḥ ] vyavahār [anyathā ] anyaprakārase [bhaṇitaḥ ] kahā
hai
..189..
ṭīkā :rāgapariṇām hī ātmākā karma hai, vahī puṇyapāparūp dvait hai, ātmā
rāgapariṇāmakā hī kartā hai, usīkā grahaṇ karanevālā hai aur usīkā tyāg karanevālā hai;
yah, śuddhadravyakā nirūpaṇasvarūp niścayanay hai . aur jo pudgalapariṇām ātmākā karma hai,
vahī puṇyapāparūp dvait hai, ātmā pudgalapariṇāmakā kartā hai, usakā grahaṇ karanevālā aur
choṛanevālā hai; aisā jo nay vah aśuddhadravyake nirūpaṇasvarūp vyavahāranay hai . yah donoṁ
niścayanay mātra svadravyake pariṇāmako batalātā hai, isaliye use śuddhadravyakā kathan karanevālā kahā hai,
aur vyavahāranay paradravyake pariṇāmako ātmapariṇām batalātā hai isaliye use aśuddhadravyakā kathan
karanevālā kahā hai
. yahān̐ śuddhadravyakā kathan ek dravyāśrit pariṇāmakī apekṣāse jānanā cāhiye, aur
aśuddhadravyakā kathan ek dravyake pariṇām anya dravyameṁ āropit karanekī apekṣāse jānanā cāhiye .

Page 351 of 513
PDF/HTML Page 384 of 546
single page version

śuddhatvadyotakatvānniścayanay ev sādhakatamo, na punaraśuddhatvadyotako vyavahāranayaḥ ..189..
athāśuddhanayādaśuddhātmalābh evetyāvedayati
ṇa cayadi jo du mamattiṁ ahaṁ mamedaṁ ti dehadaviṇesu .
so sāmaṇṇaṁ cattā paḍivaṇṇo hodi ummaggaṁ ..190..
jadīṇaṁ jitendriyatven śuddhātmasvarūpe yatnaparāṇāṁ gaṇadharadevādiyatīnām . vavahāro dravyakarmarūpavyahārabandhaḥ
aṇṇahā bhaṇido niścayanayāpekṣayānyathā vyavahāranayeneti bhaṇitaḥ . kiṁc rāgādīnevātmā karoti tānev
bhuṅkte ceti niścayanayalakṣaṇamidam . ayaṁ tu niścayanayo dravyakarmabandhapratipādakāsadbhūtavyavahār-
nayāpekṣayā śuddhadravyanirūpaṇātmako vivakṣitaniścayanayastathaivāśuddhaniścayaśca bhaṇyate . dravyakarmāṇyātmā
(nay) haiṁ; kyoṁki śuddharūp aur aśuddharūpdonoṁ prakārase dravyakī pratīti kī jātī hai .
kintu yahān̐ niścayanay sādhakatam (utkr̥ṣṭa sādhak) honese grahaṇ kiyā gayā hai; (kyoṁki)
sādhyake śuddha honese dravyake śuddhatvakā dyotak (prakāśak) honese niścayanay hī sādhakatam hai,
kintu aśuddhatvakā dyotak vyavahāranay sādhakatam nahīṁ hai
..189..
ab aisā kahate haiṁ ki aśuddhanayase aśuddha ātmākī hī prāpti hotī hai :
niścayanay upādey hai aur vyavahāranay hey hai .
praśna :dravya sāmānyakā ālamban hī upādey hai, phi ra bhī yahān̐ rāgapariṇāmakī grahaṇtyāgarūp paryāyoṁko
svīkār karanevāle niścayanayako upādey kyoṁ kahā hai ?
uttar :‘rāgapariṇāmakā kartā bhī ātmā hī hai aur vītarāg pariṇāmakā bhī; ajñānadaśā bhī ātmā svataṁtratayā
karatā hai aur jñānadaśā bhī’; aise yathārtha jñānake bhītar dravyasāmānyakā jñān garbhitarūpase samā hī jātā
hai . yadi viśeṣakā bhalībhān̐ti yathārtha jñān ho to yah viśeṣoṁko karanevālā sāmānyakā jñān honā hī
cāhiye . dravyasāmānyake jñānake binā paryāyoṁkā yathārtha jñān ho hī nahīṁ sakatā . isalie uparokta
niścayanayameṁ dravyasāmānyakā jñān garbhitarūpase samā hī jātā hai . jo jīv baṁdhamārgarūp paryāyameṁ tathā
mokṣamārgarūp paryāyameṁ ātmā akelā hī hai, isaprakār yathārthatayā (dravyasāmānyakī apekṣā sahit) jānatā
hai, vah jīv paradravyase saṁyukta nahīṁ hotā, aur dravyasāmānyake bhītar paryāyoṁko ḍubākar, suviśuddha hotā
hai
. isaprakār paryāyoṁke yathārtha jñānameṁ dravyasāmānyakā jñān apekṣit honese aur dravyaparyāyoṁke yathārthajñānameṁ
dravyasāmānyakā ālambanarūp abhiprāy apekṣit honese uparokta niścayanayako upādey kahā hai . [viśeṣ
jānaneke liye 126vīṁ gāthākī ṭīkā dekhanī cāhiye . ]
‘huṁ ā ane ā māruṁ’ e mamatā na dehdhane taje,
te choḍī jīv śrāmaṇyane unmārgano āśray kare. 190.

Page 352 of 513
PDF/HTML Page 385 of 546
single page version

na tyajati yastu mamatāmahaṁ mamedamiti dehadraviṇeṣu .
sa śrāmaṇyaṁ tyaktvā pratipanno bhavatyunmārgam ..190..
yo hi nām śuddhadravyanirūpaṇātmakaniścayanayanirapekṣo‘śuddhadravyanirūpaṇātmak-
vyavahāranayopajanitamohaḥ san ahamidaṁ mamedamityātmātmīyatven dehadraviṇādau paradravye mamatvaṁ
na jahāti sa khalu śuddhātmapariṇatirūpaṁ śrāmaṇyākhyaṁ mārgaṁ dūrādapahāyāśuddhātmapariṇati-
rūpamunmārgamev pratipadyate
. ato‘vadhāryate aśuddhanayādaśuddhātmalābh ev ..190..
karoti bhuṅkte cetyaśuddhadravyanirūpaṇātmakāsadbhūtavyavahāranayo bhaṇyate . idaṁ nayadvayaṁ tāvadasti . kiṁtvatra
niścayanay upādeyaḥ, na cāsadbhūtavyavahāraḥ . nanu rāgādīnātmā karoti bhuṅkte cetyevaṁlakṣaṇo niścayanayo
vyākhyātaḥ sa kathamupādeyo bhavati . parihāramāh --rāgadīnevātmā karoti, na ca dravyakarma, rāgāday
ev bandhakāraṇamiti yadā jānāti jīvastadā rāgadveṣādivikalpajālatyāgen rāgādivināśārthaṁ nij-
śuddhātmānaṁ bhāvayati
. tataśca rāgādivināśo bhavati . rāgādivināśe cātmā śuddho bhavati . tataḥ
paraṁparayā śuddhātmasādhakatvādayamaśuddhanayo‘pyupacāreṇ śuddhanayo bhaṇyate, niścayanayo bhaṇyate, tathaivopādeyo
bhaṇyate ityabhiprāyaḥ
..189.. evamātmā svapariṇāmānāmev kartā, na ca dravyakarmaṇāmiti kathan-
mukhyatayā gāthāsaptaken ṣaṣṭhasthalaṁ gatam . iti ‘arasamarūvaṁ’ ityādigāthātrayeṇ pūrvaṁ śuddhātmavyākhyāne
kr̥te sati śiṣyeṇ yaduktamamūrtasyātmano mūrtakarmaṇā sah kathaṁ bandho bhavatīti tatparihārārthaṁ nay-
vibhāgen bandhasamarthanamukhyatayaikonaviṁśatigāthābhiḥ sthalaṣaṭken tr̥tīyaviśeṣāntarāghikāraḥ samāptaḥ
.
ataḥ paraṁ dvādaśagāthāparyantaṁ caturbhiḥ sthalaiḥ śuddhātmānubhūtilakṣaṇāviśeṣabhedabhāvanārūpacūlikāvyākhyānaṁ
anvayārtha :[yaḥ tu ] jo [dehadraviṇeṣu ] dehdhanādikameṁ [ahaṁ mam idam ] ‘maiṁ
yah hūn̐ aur yah merā hai’ [iti mamatāṁ ] aisī mamatāko [na tyajati ] nahīṁ choṛatā, [saḥ ] vah
[śrāmaṇyaṁ tyaktvā ] śramaṇatāko choṛakar [unmārga pratipannaḥ bhavati ] unmārgakā āśray letā
hai
..190..
ṭīkā :jo ātmā śuddhadravyake nirūpaṇasvarūp 1niścayanayase nirapekṣa rahakar
aśuddhadravyake nirūpaṇasvarūp vyavahāranayase jise moh utpanna huā hai aisā vartatā huā ‘maiṁ
yah hūn̐ aur yah merā hai’ isaprakār
2ātmīyatāse deh dhanādik paradravyameṁ mamatva nahīṁ choṛatā
vah ātmā vāstavameṁ śuddhātmapariṇatirūp śrāmaṇyanāmak mārgako dūrase choṛakar
aśuddhātmapariṇatirūp unmārgakā hī āśray letā hai
. isase niścit hotā hai ki aśuddhanayase
aśuddhātmākī hī prāpti hotī hai ..190..
1. niścayanayase nirapekṣa = niścayanayake prati upekṣāvān; use na ginanemānanevālā .
2. ātmīyatāse = nijarūpase (ajñānī jīv śarīr, dhan ityādi paradravyako apanā mānakar usameṁ mamatva
karatā hai .)

Page 353 of 513
PDF/HTML Page 386 of 546
single page version

ath śuddhanayāt śuddhātmalābh evetyavadhārayati
ṇāhaṁ homi paresiṁ ṇa me pare santi ṇāṇamahamekko .
idi jo jhāyadi jhāṇe so appā ṇaṁ havadi jhādā ..191..
nāhaṁ bhavāmi pareṣāṁ na me pare santi jñānamahamekaḥ .
iti yo dhyāyati dhyāne sa ātmā bhavati dhyātā ..191..
yo hi nām svaviṣayamātrapravr̥ttāśuddhadravyanirūpaṇātmakavyavahāranayāvirodhamadhyasthaḥ,
śuddhadravyanirūpaṇātmakaniścayanayāpahastitamohaḥ san, nāhaṁ pareṣāmasmi, na pare me santīti
svaparayoḥ parasparasvasvāmisambandhamuddhūy, śuddhajñānamevaikamahamityanātmānamutsr̥jyātmānamevātma-
karoti . tatra śuddhātmabhāvanāpradhānatven ‘ṇa cayadi jo du mamattiṁ’ ityādipāṭhakrameṇ prathamasthale gāthā
catuṣṭayam . tadanantaraṁ śuddhātmopalambhabhāvanāphalen darśanamohagranthivināśastathaiv cāritramohagranthivināśaḥ
krameṇ tadubhayavināśo bhavatīti kathanamukhyatven ‘jo evaṁ jāṇittā’ ityādi dvitīyasthale gāthātrayam .
tataḥ paraṁ kevalidhyānopacārakathanarūpeṇ ‘ṇihadaghaṇaghādikammo’ ityādi tr̥tīyasthale gāthādvayam .
tadanantaraṁ darśanādhikāropasaṁhārapradhānatven ‘evaṁ jiṇā jiṇiṁdā’ ityādi caturthasthale gāthādvayam . tataḥ
paraṁ ‘daṁsaṇasaṁsuddhāṇaṁ’ ityādi namaskāragāthā ceti dvādaśagāthābhiścaturthasthale viśeṣāntarādhikāre
samudāyapātanikā
. athāśuddhanayādaśuddhātmalābh ev bhavatītyupadiśatiṇa cayadi jo du mamattiṁ na
tyajati yastu mamatām . mamakārāhaṁkārādisamastavibhāvarahitasakalavimalakevalajñānādyanantaguṇasvarūp-
nijātmapadārthaniścalānubhūtilakṣaṇaniścayanayarahitatven vyavahāramohitahr̥dayaḥ san mamatāṁ mamatvabhāvaṁ na
pra. 45
ab aisā niścit karate haiṁ ki śuddhanayase śuddhātmākī hī prāpti hotī hai :
anvayārtha :[ahaṁ pareṣāṁ na bhavāmi ] maiṁ parakā nahīṁ hūn̐, [pare me na santi ] par mere
nahīṁ haiṁ, [jñānam aham ekaḥ ] maiṁ ek jñān hūn̐’ [iti yaḥ dhyāyati ] isaprakār jo dhyān karatā hai,
[saḥ dhyātā ] vah dhyātā [dhyāne ] dhyānakālameṁ [ātmā bhavati ] ātmā hotā hai
..191..
ṭīkā :jo ātmā, mātra apane viṣayameṁ pravartamān aśuddhadravyanirūpaṇātmak
(aśuddhadravyake nirūpaṇasvarūp) vyavahāranayameṁ avirodharūpase madhyastha rahakar, śuddhadravyake
nirūpaṇasvarūp niścayanayake dvārā jisane mohako dūr kiyā hai aisā hotā huā, ‘maiṁ parakā nahīṁ
hūn̐, par mere nahīṁ haiṁ’ isaprakār sva
parake paraspar 1svasvāmisambandhako choṛakar, ‘śuddhajñān hī
1. jis par svāmitva hai vah padārtha aur svāmīke bīcake saṁbaṁdhako; svasvāmi saṁbaṁdh kahā jātā hai .
huṁ par taṇo nahi, par na mārāṁ, jñān kevaḷ ek huṁ
je em dhyāve, dhyānakāḷe teh śuddhātmā bane. 191
.

Page 354 of 513
PDF/HTML Page 387 of 546
single page version

tvenopādāy paradravyavyāvr̥ttatvādātmanyevaikasminnagre cintāṁ niruṇaddhi, sa khalvekāgracintā-
nirodhak stasminnekāgracintānirodhasamaye śuddhātmā syāt
. ato‘vadhāryate śuddhanayādev śuddhātma-
lābhaḥ ..191..
ath dhruvatvāt śuddha ātmaivopalambhanīy ityupadiśati
evaṁ ṇāṇappāṇaṁ daṁsaṇabhūdaṁ adiṁdiyamahatthaṁ .
dhuvamacalamaṇālaṁbaṁ maṇṇe‘haṁ appagaṁ suddhaṁ ..192..
evaṁ jñānātmānaṁ darśanabhūtamatīndriyamahārtham .
dhruvamacalamanālambaṁ manye‘hamātmakaṁ śuddham ..192..
tyajati yaḥ . ken rūpeṇ . ahaṁ mamedaṁ ti ahaṁ mamedamiti . keṣu viṣayeṣu . dehadaviṇesu dehadravyeṣu, dehe
deho‘hamiti, paradravyeṣu mamedamiti . so sāmaṇṇaṁ cattā paḍivaṇṇo hodi ummaggaṁ sa śrāmaṇyaṁ tyaktvā
pratipanno bhavatyunmārgam . sa puruṣo jīvitamaraṇalābhālābhasukhaduḥkhaśatrumitranindāpraśaṁsādiparam-
mādhyasthyalakṣaṇaṁ śrāmaṇyaṁ yatitvaṁ cāritraṁ dūrādapahāy tatpratipakṣabhūtamunmārgaṁ mithyāmārgaṁ pratipanno bhavati .
unmārgācca saṁsāraṁ paribhramati . tataḥ sthitaṁ aśuddhanayādaśuddhātmalābh ev tataḥ sthitaṁ aśuddhanayādaśuddhātmalābh ev ..190.. ath śuddha-----
nayācchuddhātmalābho bhavatīti niścinotiṇāhaṁ homi paresiṁ, ṇa me pare saṁti nāhaṁ bhavāmi pareṣām, na me
pare santīti samastacetanācetanaparadravyeṣu svasvāmisambandhaṁ manovacanakāyaiḥ kr̥takāritānumataiśca
ek maiṁ hūn̐’ isaprakār anātmāko choṛakar, ātmāko hī ātmarūpase grahaṇ karake, paradravyase
bhinnatvake kāraṇ ātmārūp hī ek
1agrameṁ cintāko rokatā hai, vah ekāgracintānirodhak
(-ek viṣayameṁ vicārako rokanevālā ātmā) us 2ekāgracintānirodhake samay vāstavameṁ
śuddhātmā hotā hai . isase niścit hotā hai ki śuddhanayase hī śuddhātmākī prāpti hotī hai ..191..
ab aisā upadeś dete haiṁ ki dhruvattvake kāraṇ śuddhātmā hī upalabdha karane yogya hai :
anvayārtha :[aham ] maiṁ [ātmakaṁ ] ātmāko [evaṁ ] isaprakār [jñānātmānaṁ ]
jñānātmak, [darśanabhūtam ] darśanabhūt, [atīndriyamahārthaṁ ] atīndriy mahā padārtha [dhruvam ] dhruv,
[acalam ] acal, [anālambaṁ ] nirālamba aur [śuddham ] śuddha [manye ] mānatā hūn̐
..192..
1. agra = viṣay; dhyey; ālamban .
2. ekāgracintānirodh = ek hī viṣayameṁdhyeyameṁvicārako rokanā; [ekāgracintānirodh nāmak dhyān hai .]]
e rīt darśanjñān che, indriyatīt mahārtha che,
mānuṁ huṁālaṁban rahit, jīv śuddha, niścaḷ dhruv che. 192.

Page 355 of 513
PDF/HTML Page 388 of 546
single page version

ātmano hi śuddha ātmaiv sadahetukatvenānādyanantatvāt svataḥsiddhatvācca dhruvo, na
kiṁcanāpyanyat . śuddhatvaṁ cātmanaḥ paradravyavibhāgen svadharmāvibhāgen caikatvāt . tacca jñānātmak-
tvāddarśanabhūtatvādatīndriyamahārthatvādacalatvādanālambatvācca . tatra jñānamevātmani bibhrataḥ svayaṁ
darśanabhūtasya cātanmayaparadravyavibhāgen svadharmāvibhāgen cāstyekatvam . tathā pratiniyatasparśaras-
gandhavarṇaguṇaśabdaparyāyagrāhīṇyanekānīndriyāṇyatikramya sarvasparśarasagandhavarṇaguṇaśabdaparyāyagrāhak-
syaikasya sato mahato‘rthasyendriyātmakaparadravyavibhāgen sparśādigrahaṇātmakasvadharmāvibhāgen
svātmānubhūtilakṣaṇaniścayanayabalen pūrvamapahāy nirākr̥tya . paścāt kiṁ karoti . ṇāṇamahamekko
jñānamahamekaḥ, sakalavimalakevalajñānamevāhaṁ bhāvakarmadravyakarmanokarmarahitatvenaikaśca . idi jo jhāyadi
ityanen prakāreṇ yo‘sau dhyāyati cintayati bhāvayati . kka . jhāṇe nijaśuddhātmadhyāne sthitaḥ so appāṇaṁ
havadi jhādā sa ātmānaṁ bhavati dhyātā . sa cidānandaikasvabhāvaparamātmānaṁ dhyātā bhavatīti . tataśca
paramātmadhyānāttādr̥śamev paramātmānaṁ labhate . tadapi kasmāt . upādānakāraṇasaddaśaṁ kāryamiti vacanāt .
tato jñāyate śuddhanayācchuddhātmalābh iti ..191.. ath dhruvatvācchuddhātmānamev bhāvaye‘hamiti
vicārayati‘maṇṇe’ ityādipadakhaṇḍanārūpeṇ vyākhyānaṁ kriyatemaṇṇe manye dhyāyāmi sarvaprakāro-
ṭīkā :śuddhātmā 1sat aur 2ahetuk honese anādiananta aur svataḥsiddha hai,
isaliye ātmāke śuddhātmā hī dhruv hai, (usake) dūsarā kuch bhī dhruv nahīṁ hai . ātmā śuddha isaliye
hai ki use paradravyase vibhāg (bhinnatva) aur svadharmase avibhāg hai isaliye ekatva hai . vah
ekatva ātmāke (1) jñānātmakapaneke kāraṇ, (2) darśanabhūtapaneke kāraṇ, (3) atīndriy mahā
padārthapaneke kāraṇ, (4) acalapaneke kāraṇ, aur (5) nirālambapaneke kāraṇ hai
.
inameṁse (12) jo jñānako hī apanemeṁ dhāraṇ kar rakhatā hai aur jo svayaṁ darśanabhūt
hai aise ātmākā atanmay (jñāndarśan rahit aisā) paradravyase bhinnatva hai aur svadharmase
abhinnatva hai, isaliye usake ekatva hai; (3) aur jo pratiniścit sparśarasgaṁdhvarṇarūp
guṇ tathā śabdarūp paryāyako grahaṇ karanevālī anek indriyoṁkā atikram (ullaṁghan) karake,
samasta sparśa
rasgaṁdhvarṇarūp guṇoṁ aur śabdarūp paryāyako grahaṇ karanevālā ek sat mahā
padārtha hai, aise ātmākā indriyātmak paradravyase vibhāg hai, aur sparśādike grahaṇasvarūp
(jñānasvarūp) svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai, (4) aur kṣaṇavināśarūpase
pravartamān jñeyaparyāyoṁko (pratikṣaṇ naṣṭa honevālī jñātavya paryāyoṁko) grahaṇ karane aur choṛanekā
1. sat = vidyamān; astitvavālā; honevālā .
2. ahetuk = jisakā koī kāraṇ nahīṁ hai aisā; akāraṇ .
3. pratiniścit = pratiniyat . (pratyek indriy apaneapane niyat viṣayako grahaṇ karatī hai; jaise cakṣu varṇako
grahaṇ karatī hai .)

Page 356 of 513
PDF/HTML Page 389 of 546
single page version

cāstyekatvam . tathā kṣaṇakṣayapravr̥ttaparicchedyaparyāyagrahaṇamokṣaṇābhāvenācalasya paricchedyaparyāyātmak-
paradravyavibhāgen tatpratyayaparicchedātmak svadharmāvibhāgen cāstyek tvam . tathā nityapravr̥ttaparicchedya-
dravyālambanābhāvenānālambasya paricchedyaparadravyavibhāgen tatpratyayaparicchedātmakasvadharmāvibhāgen
cāstyekatvam
. evaṁ śuddha ātmā, cinmātraśuddhanayasya tāvanmātranirūpaṇātmakatvāt . ayamek ev
ca dhruvatvādupalabdhavyaḥ . kimanyairadhvanīnāṁgasaṁgacchamānānekamārgapādapacchāyāsthānīyairadhruvaiḥ ..192..
pādeyatven bhāvaye . sa kaḥ . ahaṁ ahaṁ kartā . kaṁ karmatāpannam . appagaṁ sahajaparamāhnā-----
daikalakṣaṇanijātmānam . kiṁviśiṣṭam . suddhaṁ rāgādisamastavibhāvarahitam . punarapi kiṁviśiṣṭam . dhuvaṁ
ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvatven dhruvamavinaśvaram . punarapi kathaṁbhūtam . evaṁ ṇāṇappāṇaṁ daṁsaṇabhūdaṁ evaṁ
bahuvidhapūrvoktaprakāreṇākhaṇḍaikajñānadarśanātmakam . punaśca kiṁrūpam . adiṁdiyaṁ atīndriyaṁ, mūrtavinaśvarā-
nekendriyarahitatvenāmūrtāvinaśvarekātīndriyasvabhāvam . punaśca kīdraśam . mahatthaṁ mokṣalakṣaṇamahāpuruṣārtha-
sādhakatvānmahārtham . punarapi kiṁsvabhāvam . acalaṁ aticapalacañcalamanovākkāyavyāpārarahitatven
svasvarūpe niścalaṁ sthiram . punarapi kiṁviśiṣṭam . aṇālaṁbaṁ svādhīnadravyatven sālambanaṁ bharitāvasthamapi
samastaparādhīnaparadravyālambanarahitatven nirālambanamityarthaḥ ..192.. athātmanaḥ pr̥thagbhūtaṁ dehādikam-athātmanaḥ pr̥thagbhūtaṁ dehādikam-
abhāv honese jo acal hai aise ātmāko jñeyaparyāyasvarūp paradravyase vibhāg hai aur
1tannimittak jñānasvarūp svadharmase avibhāg hai, isaliye usake ekatva hai; (5) aur
nityarūpase pravartamān (śāśvat aisā) jñeyadravyoṁke ālambanakā abhāv honese jo nirālamba hai
aise ātmākā jñey paradravyoṁse vibhāg hai aur tannimittak jñānasvarūp svadharmase avibhāg hai,
isaliye usake ekatva hai
.
isaprakār ātmā śuddha hai kyoṁki cinmātra śuddhanay utanā hī mātra nirūpaṇasvarūp hai
(arthāt caitanyamātra śuddhanay ātmāko mātra śuddha hī nirūpit karatā hai ) . aur yah ek hī
(yah śuddhātmā ek hī) dhruvatvake kāraṇ upalabdha karane yogya hai . kisī pathikake śarīrake
aṁgoṁke sāth saṁsargameṁ ānevālī mārgake vr̥kṣoṁkī anek chāyāke samān anya jo adhruv
(-anya jo adhruv padārtha) unase kyā prayojan hai ?
bhāvārtha :ātmā (1) jñānātmak, (2) darśanarūp, (3) indriyoṁke vinā hī
sabako jānanevālā mahā padārtha, (4) jñeyparaparyāyoṁkā grahaṇtyāg na karanese acal aur
(5) jñeyparadravyoṁkā ālamban na lenese nirālamba hai; isaliye vah ek hai .
isaprakār ek honese vah śuddha hai . aisā śuddhātmā dhruv honese, vahī ek upalabdha karane
yogya hai ..192..
1. jñey paryāyeṁ jisakī nimitta haiṁ aisā jo jñān, ussvarūp svadharmase (jñānasvarūp nijadharmase) ātmākī
abhinnatā hai .

Page 357 of 513
PDF/HTML Page 390 of 546
single page version

athādhruvatvādātmano‘nyannopalabhanīyamityupadiśati
dehā vā daviṇā vā suhadukkhā vādh sattumittajaṇā .
jīvassa ṇa saṁti dhuvā dhuvovaogappago appā ..193..
dehā vā draviṇāni vā sukhaduḥkhe vāth śatrumitrajanāḥ .
jīvasya na santi dhruvā dhruv upayogātmak ātmā ..193..
ātmano hi paradravyāvibhāgen paradravyoparajyamānasvadharmavibhāgen cāśuddhatvanibandhanaṁ na
kiṁcanāpyanyadasaddhetumattvenādyantavattvātparataḥsiddhatvācca dhruvamasti . dhruv upayogātmā śuddha
ātmaiv . ato‘dhruvaṁ śarīrādikamupalabhyamānamapi nopalabhe, śuddhātmānamupalabhe dhruvam ..193..
dhruvatvānna bhāvanīyamityākhyātiṇa saṁti dhuvā dhruvā avinaśvarā nityā na santi . kasya . jīvassa
jīvasya . ke te . dehā vā daviṇā vā dehā vā dravyāṇi vā, sarvaprakāraśucibhūtāddeharahitātparamātmano
ab, aisā upadeś dete haiṁ ki adhruvapaneke kāraṇ ātmāke atirikta dūsarā kuch bhī
upalabdha karane yogya nahīṁ hai :
anvayārtha :[dehāḥ vā ] śarīr, [draviṇāni vā ] dhan, [sukhaduḥkhe ] sukh -duḥkh [vā
ath ] athavā [śatrumitrajanāḥ ] śatrumitrajan (yah kuch) [jīvasya ] jīvake [dhruvāḥ na santi ]
dhruv nahīṁ haiṁ; [dhruvaḥ ] dhruv to [upayogātmakaḥ ātmā ] upayogātmak ātmā hai ..193..
ṭīkā :jo paradravyase abhinna honeke kāraṇ aur paradravyake dvārā 1uparakta honevāle
svadharmase bhinna honeke kāraṇ ātmāko aśuddhapanekā kāraṇ hai, aisā (ātmāke atirikta)
dūsarā koī bhī dhruv nahīṁ hai, kyoṁki vah
2asat aur 3hetumān honese ādiantavālā aur
parataḥsiddha hai; dhruv to upayogātmak śuddha ātmā hī hai . aisā honese maiṁ upalabhyamān adhruv
aise śarīrādikove upalabdha hone par bhīupalabdha nahīṁ karatā, aur dhruv aise śuddhātmāko
upalabdha karatā hūn̐ ..193..
1. uparakta = malin; vikārī [paradravyake nimittase ātmākā svadharma uparakta hotā hai .]]
2. asat = astitva rahit (anitya); [dhandehādik pudgal paryāy haiṁ, isaliye asat haiṁ, isīliye
ādiantavālī haiṁ .]]
3. hetumān = sahetuk; jisakī utpattimeṁ koī bhī nimitta ho aisā . [dehdhanādikī utpattimeṁ koī bhī nimitta
hotā hai, isaliye ve parataḥ siddha haiṁ; svataḥ siddha nahīṁ .]
lakṣmī, śarīr, sukhaduḥkh athavā śatrumitra jano are !
jīvane nathī kaṁī dhruv, dhruv upayog
ātmak jīv che. 193.

Page 358 of 513
PDF/HTML Page 391 of 546
single page version

athaivaṁ śuddhātmopalambhātkiṁ syāditi nirūpayati
jo evaṁ jāṇittā jhādi paraṁ appagaṁ visuddhappā .
sāgāro‘ṇāgāro khavedi so mohaduggaṁṭhiṁ ..194..
ya evaṁ jñātvā dhyāyati paramātmānaṁ viśuddhātmā .
sākāro‘nākāraḥ kṣapayati sa mohadurgranthim ..194..
amunā yathoditen vidhinā śuddhātmānaṁ dhruvamadhigacchatastasminnev pravr̥tteḥ śuddhātmatvaṁ
syāt; tato‘nantaśakticinmātrasya paramasyātman ekāgrasaṁcecetanalakṣaṇaṁ dhyānaṁ syāt; tataḥ
vilakṣaṇā audārikādipañcadehāstathaiv ca pañcendriyabhogopabhogasādhakāni paradravyāṇi ca . na kevalaṁ
dehādayo dhruvā na bhavanti, suhadukkhā vā nirvikāraparamānandaikalakṣaṇasvātmotthasukhāmr̥tavilakṣaṇāni
sāṁsārikasukhaduḥkhāni vā . adh aho bhavyāḥ sattumittajaṇā śatrumitrādibhāvarahitādātmano bhinnāḥ śatru-
mitrādijanāśca . yadyetat sarvamadhruvaṁ tarhi kiṁ dhruvamiti cet . dhuvo dhruvaḥ śāśvataḥ . sa kaḥ . appā
nijātmā . kiṁviśiṣṭaḥ . uvaogappago trailokyodaravivaravartitrikālaviṣayasamastadravyaguṇaparyāyayugapat-
paricchittisamarthakevalajñānadarśanopayogātmak iti . evamadhruvatvaṁ jñātvā dhruvasvabhāve svātmani bhāvanā
kartavyeti tātparyam ..193.. evamaśuddhanayādaśuddhātmalābho bhavatīti kathanen prathamagāthā .
śuddhanayācchuddhātmalābho bhavatīti kathanen dvitīyā . dhruvatvādātmaiv bhāvanīy iti pratipādanen tr̥tīyā .
ātmāno‘nyadadhruvaṁ na bhāvanīyamiti kathanen caturthī ceti śuddhātmavyākhyānamukhyatven prathamasthale
gāthācatuṣṭayaṁ gatam
. athaivaṁ pūrvoktaprakāreṇ śuddhātmopalambhe sati kiṁ phalaṁ bhavatīti praśne
pratyuttaramāhjhādi dhyāyati jo yaḥ kartā . kam . appagaṁ nijātmānam . kathaṁbhūtam . paraṁ
isaprakār śuddhātmākī upalabdhise kyā hotā hai vah ab nirūpaṇ karate haiṁ :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [evaṁ jñātvā ] aisā jānakar [viśuddhātmā ]
viśuddhātmā hotā huā [paramātmānaṁ ] param ātmākā [dhyāyati ] dhyān karatā hai, [saḥ ] vah
[sākāraḥ anākāraḥ ] sākār ho yā anākār[mohadurgraṁthiṁ ] mohadurgraṁthikā [kṣapayati ] kṣay
karatā hai ..194..
ṭīkā :is yathokta vidhike dvārā jo śuddhātmāko dhruv jānatā hai, use usīmeṁ
pravr̥ttike dvārā śuddhātmatva hotā hai; isaliye anantaśaktivāle 1cinmātra param ātmākā
1. cinmātra = caitanyamātra [param ātmā keval caitanyamātra hai, jo ki ananta śaktivālā hai .]]
ā jāṇī, śuddhātmā banī, dhyāve param nij ātmane,
sākār aṇākār ho, te mohagraṁthi kṣay kare. 194.

Page 359 of 513
PDF/HTML Page 392 of 546
single page version

sākāropayuktasyānākāropayuktasya vāviśeṣeṇaikāgracetanaprasiddherāsaṁsārabaddhadr̥ḍhataramohadurgrantherud-
grathanaṁ syāt
. ataḥ śuddhātmopalambhasya mohagranthibhedaḥ phalam ..194..
at mohagranthibhedātkiṁ syāditi nirūpayati
jo ṇihadamohagaṁṭhī rāgapadose khavīy sāmaṇṇe .
hojjaṁ samasuhadukkho so sokkhaṁ akkhayaṁ lahadi ..195..
yo nihatamohagranthī rāgapradveṣau kṣapayitvā śrāmaṇye .
bhavet samasukhaduḥkhaḥ sa saukhyamakṣayaṁ labhate ..195..
paramānantajñānādiguṇādhāratvātparamutkr̥ṣṭam . kiṁ kr̥tvā pūrvam . evaṁ jāṇittā evaṁ pūrvoktaprakāreṇ svātmo-
palambhalakṣaṇasvasaṁvedanajñānen jñātvā . kathaṁbhūtaḥ san dhyāyati . visuddhappā khyātipūjālābhādisamasta-
manorathajālarahitatven viśuddhātmā san . punarapi kathaṁbhūtaḥ sāgāro‘ṇāgāro sāgāro‘nāgāraḥ . athavā
sākārānākāraḥ . sahākāreṇ vikalpen vartate sākāro jñānopayogaḥ, anākāro nirvikalpo darśanopayog-
stābhyāṁ yuktaḥ sākārānākāraḥ . athavā sākāraḥ savikalpo gr̥hasthaḥ, anākāro nirvikalpastapodhanaḥ .
athavā sahākāreṇ liṅgen cihnen vartate sākāro yatiḥ, anākāraścihnarahito gr̥hasthaḥ . khavedi so
mohaduggaṁṭhiṁ ya evaṁguṇaviśiṣṭaḥ kṣapayati sa mohadurgranthim . moh ev durgranthiḥ mohadurgranthiḥ śuddhātmaruci-
pratibandhako darśanamohastam . tataḥ sthitametat --ātmopalambhasya mohagranthivināś ev phalam ..194..
1ekāgrasaṁcetanalakṣaṇ dhyān hotā hai; aur isaliye (us dhyānake kāraṇ) sākār (savikalpa)
upayogavāleko yā anākār (nirvikalpa) upayogavālekodonoṁko aviśeṣarūpase
ekāgrasaṁcetanakī prasiddhi honeseanādi saṁsārase ban̐dhī huī atidr̥rḥ mohadurgraṁthi (mohakī duṣṭa
gān̐ṭh) chūṭ jātī hai .
isase (aisā kahā gayā hai ki) mohagraṁthi bhed ( darśanamoharūpī gān̐ṭhakā ṭūṭanā) vah
śuddhātmākī upalabdhikā phal hai ..194..
ab, mohagraṁthi ṭūṭanese kyā hotā hai so kahate haiṁ :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [nihatamohagraṁthī ] mohagraṁthiko naṣṭa karake, [rāgapradveṣau
kṣapayitvā ] rāgdveṣakā kṣay karake, [samasukhaduḥkhaḥ ] samasukhduḥkh hotā huā [śrāmaṇye
bhavet ] śramaṇatā (munitva) meṁ pariṇamit hotā hai, [saḥ ] vah [akṣayaṁ saukhyaṁ ] akṣay saukhyako
1. ek agrakā (viṣayakā, dhyeyakā) saṁcetan arthāt anubhavan dhyānakā lakṣaṇ hai .
haṇi mohagraṁthi, kṣay karī rāgādi, samasukhaduḥkh je
jīv pariṇame śrāmaṇyamāṁ, te saukhya akṣayane lahe. 195
.

Page 360 of 513
PDF/HTML Page 393 of 546
single page version

mohagranthikṣapaṇāddhi tanmūlarāgadveṣakṣapaṇaṁ; tataḥ samasukhaduḥkhasya paramamādhyasthalakṣaṇe
śrāmaṇye bhavanaṁ; tato‘nākulatvalakṣaṇākṣayasaukhyalābhaḥ . ato mohagranthibhedādakṣayasaukhyaṁ
phalam ..195..
athaikāgrasaṁcetanalakṣaṇaṁ dhyānamaśuddhatvamātmano nāvahatīti niścinoti
jo khavidamohakaluso visayaviratto maṇo ṇiruṁbhittā .
samavaṭṭhido sahāve so appāṇaṁ havadi jhādā ..196..
ath darśanamohagranthibhedātkiṁ bhavatīti praśne samādhānaṁ dadātijo ṇihadamohagaṁṭhī yaḥ pūrvasūtrokta-
prakāreṇ nihatadarśanamohagranthirbhūtvā rāgapadose khavīy nijaśuddhātmaniścalānubhūtilakṣaṇavītarāgacāritra-
pratibandhakau caritramohasaṁjñau rāgadveṣau kṣapayitvā . kva . sāmaṇṇe svasvabhāvalakṣaṇe śrāmaṇye . punarapi kiṁ
kr̥tvā . hojjaṁ bhūtvā . kiṁviśiṣṭaḥ . samasuhadukkho nijaśuddhātmasaṁvittisamutpannarāgādivikalpopādhi-
rahitaparamasukhāmr̥tānubhaven sāṁsārikasukhaduḥkhotpannaharṣaviṣādarahitatvātsamasukhaduḥkhaḥ . so sokkhaṁ akkhayaṁ
lahadi sa evaṁguṇaviśiṣṭo bhedajñānī saukhyamakṣayaṁ labhate . tato jñāyate darśanamohakṣayāccāritramohasaṁjña-
rāgadveṣavināśastataśca sukhaduḥkhādimādhyasthyalakṣaṇaśrāmaṇyayayayaye‘vasthānaṁ tenākṣayasukhalābho bhavatīti ..195..
ath nijaśuddhātmaikāgggggrrrrrayalakṣaṇadhyānamātmano‘tyantaviśuddhiṁ karotītyāvedayatijo khavidamohakaluso yaḥ
kṣapitamohakaluṣaḥ, moho darśanamohaḥ kaluṣaścāritramohaḥ, pūrvasūtradvayakathitakrameṇ kṣapitamohakaluṣau yen
[labhate ] prāpta ka ratā hai ..195..
ṭīkā :mohagraṁthikā kṣay karanese, mohagraṁthi jisakā mūl hai aise rāgdveṣakā, kṣay
hotā hai; usase (rāgdveṣakā kṣay honese), sukhduḥkh samān haiṁ aise jīvakā param madhyasthatā
jisakā lakṣaṇ hai aisī śramaṇatāmeṁ pariṇaman hotā hai; aur usase (śrāmaṇyameṁ pariṇamanase)
anākulatā jisakā lakṣaṇ hai aise akṣay sukhakī prāpti hotī hai
.
isase (aisā kahā hai ki) moharūpī graṁthike chedanase akṣay saukhyarūp phal hotā
..195..
ab, 1ekāgrasaṁcetan jisakā lakṣaṇ hai, aisā dhyān ātmāmeṁ aśuddhatā nahīṁ lātā aisā
niścit karate haiṁ :
1. ekāgra = jisakā ek hī viṣay (ālaṁban) ho aisā .
je mohamaḷ karī naṣṭa, viṣayavirakta thaī, man rokīne,
ātmasvabhāve sthit che, te ātmane dhyānār che. 196
.

Page 361 of 513
PDF/HTML Page 394 of 546
single page version

yaḥ kṣapitamohakaluṣo viṣayavirakto mano nirudhya .
samavasthitaḥ svabhāve sa ātmānaṁ bhavati dhyātā ..196..
ātmano hi parikṣapitamohakaluṣasya tanmūlaparadravyapravr̥ttyabhāvādviṣayaviraktatvaṁ syāt;
tato‘dhikaraṇabhūtadravyāntarābhāvādudadhimadhyapravr̥ttaikapotapatatriṇ iv ananyaśaraṇasya manaso
nirodhaḥ syāt
; tatastanmūlacaṁcalatvavilayādanantasahajacaitanyātmani svabhāve samavasthānaṁ syāt .
tattu svarūpapravr̥ttānākulaikāgrasaṁcetanatvāt dhyānamityupagīyate . ataḥ svabhāvāvasthānarūpatven
dhyānamātmano‘nanyatvāt nāśuddhatvāyeti ..196..
sa bhavati kṣapitamohakaluṣaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . visayaviratto mohakaluṣarahitasvātmasaṁvittisamutpanna-
sukhasudhārasāsvādabalen kaluṣamohodayajanitaviṣayasukhākāṅkṣārahitatvādviṣayaviraktaḥ . punarapi
kathaṁbhūtaḥ . samavaṭṭhido samyagavasthitaḥ . kva . sahāve nijaparamātmadravyasvabhāve . kiṁ kr̥tvā pūrvam . maṇo
ṇiruṁbhittā viṣayakaṣāyotpannavikalpajālarūpaṁ mano nirudhya niścalaṁ kr̥tvā . so appāṇaṁ havadi jhādā sa
evaṁguṇayuktaḥ puruṣaḥ svātmānaṁ bhavati dhyātā . tenaiv śuddhātmadhyānenātyantikīṁ muktilakṣaṇāṁ śuddhiṁ labhat
pra. 46
anvayārtha :[yaḥ ] jo [kṣapitamohakaluṣaḥ ] mohamalakā kṣay karake,
[viṣayaviraktaḥ ] viṣayase virakta hokar, [manaḥ nirudhya ] manakā nirodh karake, [svabhāve
samavasthitaḥ ]
svabhāvameṁ samavasthit hai, [saḥ ] vah [ātmānaṁ ] ātmākā [dhyātā bhavati ]
dhyān karanevālā hai
..196..
ṭīkā :jisane mohamalakā kṣay kiyā hai aise ātmāke, mohamal jisakā mūl hai
aisī 1paradravyapravr̥ttikā abhāv honese viṣayaviraktatā hotī hai; (usase arthāt viṣay virakta
honese), samudrake madhyagat jahājake pakṣīkī bhān̐ti, adhikaraṇabhūt dravyāntaroṁkā abhāv honese
jise anya koī śaraṇ nahīṁ rahā hai aise manakā nirodh hotā hai . (arthāt jaise samudrake bīcameṁ
pahun̐ce hue kisī ekākī jahāj par baiṭhe hue pakṣīko us jahājake atirikta anya kisī
jahājakā, vr̥kṣakā yā bhūmi ityādikā ādhār na honese dūsarā koī śaraṇ nahīṁ hai, isaliye usakā
uṛanā banda ho jātā hai, usī prakār viṣayaviraktatā honese manako ātmadravyake atirikta kinhīṁ
anyadravyoṁkā ādhār nahīṁ rahatā isaliye dūsarā koī śaraṇ na rahanese man nirodhako prāpta hotā
hai ); aur isaliye (arthāt manakā nirodh honese), man jisakā mūl hai aisī caṁcalatākā vilay
honeke kāraṇ anantasahaj
caitanyātmak svabhāvameṁ 2samavasthān hotā hai vah svabhāvasamavasthān
to svarūpameṁ pravartamān, anākul, ekāgra saṁcetan honese use dhyān kahā jātā hai .
isase (yah niścit huā ki) dhyān, svabhāvasamavasthānarūp honeke kāraṇ ātmāse
1. paradravya pravr̥tti = paradravyameṁ pravartan . 2. samavasthān = sthiratayādr̥rḥatayā rahanāṭikanā .

Page 362 of 513
PDF/HTML Page 395 of 546
single page version

athopalabdhaśuddhātmā sakalajñānī kiṁ dhyāyatīti praśnamāsūtrayati
ṇihadaghaṇaghādikammo paccakkhaṁ savvabhāvataccaṇhū .
ṇeyaṁtagado samaṇo jhādi kamaṭṭhaṁ asaṁdeho ..197..
nihataghanaghātikarmā pratyakṣaṁ sarvabhāvatattvajñaḥ .
jñeyāntagataḥ śramaṇo dhyāyati kamarthamasandehaḥ ..197..
loko hi mohasadbhāve jñānaśaktipratibandhakasadbhāve ca satr̥ṣṇatvādapratyakṣārthatvā-
iti . tataḥ sthitaṁ śuddhātmadhyānājjīvo viśuddho bhavatīti . kiṁc dhyānen kilātmā śuddho jātaḥ tatra
viṣaye caturvidhavyākhyānaṁ kriyate . tathāhidhyānaṁ dhyānasantānastathaiv dhyānacintā dhyānānvay-
sūcanamiti . tatraikāgracintānirodho dhyānam . tacca śuddhāśuddharūpeṇ dvidhā . ath dhyānasantānaḥ kathyate
yatrāntarmuhūrtaparyantaṁ dhyānaṁ, tadanantaramantarmuhūrtaparyantaṁ tattvacintā, punarapyantarmuhūrtaparyantaṁ dhyānaṁ, punarapi
tattvacinteti pramattāpramattaguṇasthānavadantarmuhūrte‘ntarmuhūrte gate sati parāvartanamasti sa
dhyānasantāno
bhaṇyate
. sa ca dharmyadhyānasaṁbandhī . śukladhyānaṁ punarupaśamaśreṇikṣapakaśreṇyārohaṇe bhavati . tatra
cālpakālatvātparāvartanarūpadhyānasantāno na ghaṭate . idānīṁ dhyānacintā kathyateyatra dhyānasantān-
vaddhayānaparāvarto nāsti, dhyānasaṁbandhinī cintāsti, tatra yadyapi kvāpi kāle dhyānaṁ karoti tathāpi sā
dhyānacintā bhaṇyate
. ath dhyānānvayasūcanaṁ kathyateyatra dhyānasāmagrībhūtā dvādaśānuprekṣā anyadvā
dhyānasaṁbandhi saṁvegavairāgyavacanaṁ vyākhyānaṁ vā tat dhyānānvayasūcanamiti . anyathā vā caturvidhaṁ
dhyānavyākhyānaṁdhyātā dhyānaṁ phalaṁ dhyeyamiti . athavārtaraudradharmyaśuklavibheden caturvidhaṁ dhyānavyākhyānaṁ
ananya honese aśuddhatākā kāraṇ nahīṁ hotā ..196..
ab, sūtradvārā aisā praśna karate haiṁ ki jinane śuddhātmāko upalabdha kiyā hai aise
sakalajñānī (sarvajña) kyā dhyāte haiṁ ? :
anvayārtha :[nihataghanaghātikarmā ] jinane ghanaghātikarmakā nāś kiyā hai, [pratyakṣaṁ
sarvabhāvatatvajñaḥ ] jo sarva padārthoṁke svarūpako pratyakṣa jānate haiṁ aur [jñeyāntagataḥ ] jo jñeyoṁke
pārako prāpta haiṁ, [asaṁdehaḥ śramaṇaḥ ] aise saṁdeh rahit śramaṇ [kam arthaṁ ] kis padārthako
[dhyāyati ] dhyāte haiṁ ?
..197..
ṭīkā :lokako (1) mohakā sadbhāv honese tathā (2) jñānaśaktike
pratibandhakakā sadbhāv honese, (1) vah tr̥ṣṇā sahit hai tathā (2) use padārtha pratyakṣa nahīṁ
1. jñānāvaraṇīy karma jñānaśaktikā pratibaṁdhak arthāt jñānake rukanemeṁ nimittabhūt hai .
śā arthane dhyāve śramaṇ, je naṣṭaghātikarma che,
pratyakṣa sarva padārtha ne jñeyāntaprānta, niḥśaṁk che.
? 197.

Page 363 of 513
PDF/HTML Page 396 of 546
single page version

navacchinnaviṣayatvābhyāṁ cābhilaṣitaṁ jijñāsitaṁ sandigdhaṁ cārthaṁ dhyāyan dr̥ṣṭaḥ, bhagavān sarvajñastu
nihataghanaghātikarmatayā mohābhāve jñānaśaktipratibandhakābhāve ca nirastatr̥ṣṇatvātpratyakṣasarvabhāv-
tattvajñeyāntagatatvābhyāṁ ca nābhilaṣati, na jijñāsati, na sandihyati ca; kuto‘bhilaṣito
jijñāsitaḥ sandigdhaścārthaḥ
. evaṁ sati kiṁ dhyāyati ..197..
tadanyatra kathitamāste ..196.. evamātmaparijñānāddarśanamohakṣapaṇaṁ bhavatīti kathanarūpeṇ prathamagāthā,
darśanamohakṣayāccāritramohakṣapaṇaṁ bhavatīti kathanen dvitīyā, tadubhayakṣayeṇ mokṣo bhavatīti pratipādanen
tr̥tīyā cetyātmopalambhaphalakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayaṁ gatam
. athopalabdhaśuddhātmatattvasakalajñānī
kiṁ dhyāyatīti praśnamākṣepadvāreṇ pūrvapakṣaṁ vā karotiṇihadaghaṇaghādikammo pūrvasūtroditaniścalanij-
paramātmatattvapariṇatirūpaśuddhadhyānen nihataghanaghātikarmā . paccakkhaṁ savvabhāvataccaṇhū pratyakṣaṁ yathā bhavati tathā
sarvabhāvatattvajñaḥ sarvapadārthaparijñātasvarūpaḥ . ṇeyaṁtagado jñeyāntagataḥ jñeyabhūtapadārthānāṁ paricchittirūpeṇ
pāraṁgataḥ. evaṁviśeṣaṇatrayaviśiṣṭaḥ samaṇo jīvitamaraṇādisamabhāvapariṇatātmasvarūpaḥ śramaṇo mahāśramaṇaḥ
hai aur vah viṣayako 1avacchedapūrvak nahīṁ jānatā, isaliye vah (lok) 2abhilaṣit,
3jijñāsit aur 4saṁdigdha padārthakā dhyān karatā huā dikhāī detā hai; parantu ghanaghātikarmakā
nāś kiyā jānese (1) mohakā abhāv honeke kāraṇ tathā (2) jñānaśaktike pratibandhak kā
abhāv honese, (1) tr̥ṣṇā naṣṭa kī gaī hai tathā (2) samasta padārthoṁkā svarūp pratyakṣa hai tathā
jñeyoṁkā pār pā liyā hai, isaliye bhagavān sarvajñadev abhilāṣā nahīṁ karate, jijñāsā nahīṁ karate
aur saṁdeh nahīṁ karate; tab phi ra (unake) abhilaṣit, jijñāsit aur saṁdigdha padārtha kahān̐se
ho sakatā hai ? aisā hai tab phi ra ve kyā dhyāte haiṁ ?
bhāvārtha :lokake (jagatke sāmānya jīv samudāyake) mohakarmakā sadbhāv honese
vah tr̥ṣṇā sahit hai, isaliye use iṣṭa padārthakī abhilāṣā hotī hai; aur usake jñānāvaraṇīy
karmakā sadbhāv honese vah bahutase padārthoṁko to jānatā hī nahīṁ hai tathā jis padārthako jānatā
hai use bhī pr̥thakkaraṇ pūrvak
sūkṣmatāsespaṣṭatāse nahīṁ jānatā isaliye use ajñāt
padārthako jānanekī icchā (jijñāsā) hotī hai, aur aspaṣṭatayā jāne hue padārthake saṁbaṁdhameṁ saṁdeh
hotā hai
. aisā honese usake abhilaṣit, jijñāsit aur saṁdigdha padārthakā dhyān saṁbhavit hotā
hai . parantu sarvajña bhagavānake to mohakarmakā abhāv honese ve tr̥ṣṇārahit haiṁ, isaliye unake
abhilāṣā nahīṁ hai; aur unake jñānāvaraṇīy karmakā abhāv honese ve samasta padārthoṁko jānate
haiṁ tathā pratyek padārthako atyanta spaṣṭatāpūrvak
paripūrṇatayā jānate haiṁ isaliye unheṁ jijñāsā
yā sandeh nahīṁ hai . isaprakār unheṁ kisī padārthake prati abhilāṣā, jijñāsā yā sandeh nahīṁ hotā;
tab phi ra unheṁ kis padārthakā dhyān hotā hai ? ..197..
1. avacchedapūrvak = pr̥thakkaraṇ karake; sūkṣmatāse; viśeṣatāse; spaṣṭatāse . 2. abhilaṣit = jisakī icchā
cāh ho vah . 3. jijñāsit = jisakī jijñāsā jānanekī icchā ho vah . 4. saṁdigdha = jinameṁ
saṁdeh hosaṁśay ho .

Page 364 of 513
PDF/HTML Page 397 of 546
single page version

athaitadupalabdhaśuddhātmā sakalajñānī dhyāyatītyuttaramāsūtrayati
savvābādhavijutto samaṁtasavvakkhasokkhaṇāṇaḍḍho .
bhūdo akkhātīdo jhādi aṇakkho paraṁ sokkhaṁ ..198..
sarvābādhaviyuktaḥ samantasarvākṣasaukhyajñānāḍhayaḥ .
bhūto‘kṣātīto dhyāyatyanakṣaḥ paraṁ saukhyam ..198..
ayamātmā yadaiv sahajasaukhyajñānabādhāyatanānāmasārvadikkāsakalapuruṣasaukhyajñānā-
sarvajñaḥ jhādi kamaṭṭhaṁ dhyāyati kamarthamiti praśnaḥ . athavā kamarthaṁ dhyāyati, na kamapītyākṣepaḥ . kathaṁbhūtaḥ
san . asaṁdeho asandehaḥ saṁśayādirahit iti . ayamatrārthaḥyathā ko‘pi devadatto viṣayasukhanimittaṁ
vidyārādhanādhyānaṁ karoti, yadā vidyā siddhā bhavati tatphalabhūtaṁ viṣayasukhaṁ ca siddhaṁ bhavati
tadārādhanādhyānaṁ na karoti, tathāyaṁ bhagavānapi kevalajñānavidyānimittaṁ tatphalabhūtānantasukhanimittaṁ ca pūrvaṁ

chadmasthāvasthāyāṁ śuddhātmabhāvanārūpaṁ dhyānaṁ kr̥tavān, idānīṁ taddhayānen kevalajñānavidyā siddhā

tatphalabhūtamanantasukhaṁ ca siddham; kimarthaṁ dhyānaṁ karotīti praśnaḥ ākṣepo vā; dvitīyaṁ ca kāraṇaṁ
parokṣe‘rthe dhyānaṁ bhavati, bhagavataḥ sarvaṁ pratyakṣaṁ, kathaṁ dhyānamiti pūrvapakṣadvāreṇ gāthā gatā ..197..
athātra pūrvapakṣe parihāraṁ dadātijhādi dhyāyati ekākārsamarasībhāven pariṇamatyanubhavati . sa kaḥ
ab, sūtra dvārā (uparokta gāthāke praśnakā) uttar dete haiṁ kijisane śuddhātmāko
upalabdha kiyā hai vah sakalajñānī (sarvajña ātmā) is (param saukhya) kā dhyān karatā hai :
anvayārtha :[anakṣaḥ ] anindriy aur [akṣātītaḥ bhūtaḥ ] indriyātīt huā ātmā
[sarvābādhaviyuktaḥ ] sarva bādhā rahit aur [samaṁtasarvākṣasaukhyajñānāḍhayaḥ ] sampūrṇa ātmāmeṁ
samaṁt (sarvaprakārake, paripūrṇa) saukhya tathā jñānase samr̥ddha vartatā huā [paraṁ saukhyaṁ ] param
saukhyakā [dhyāyati ] dhyān karatā hai
..198..
ṭīkā :jab yah ātmā, jo sahaj sukh aur jñānakī bādhāke 1āyatan haiṁ
(aisī) tathā jo 2asakal ātmāmeṁ 3asarvaprakārake sukh aur jñānake āyatan haiṁ aisī
1 āyatan = nivās; sthān .
2 asakal ātmāmeṁ = ātmāke sarva pradeśoṁmeṁ nahīṁ kintu thoṛe hī pradeśoṁmeṁ .
3 asarvaprakārake = sabhī prakārake nahīṁ ki ntu amuk hī prakārake; apūrṇa [yah apūrṇa sukh paramārthataḥ
sukhābhās hone par bhī, use ‘sukh’ kahanekī apāramārthik rūrḥi hai .]]
bādhā rahit, sakalātmamāṁ sampūrṇa sukhajñānāḍhay je,
indriy
atīt aniṁdri te dhyāve param ānaṁdane. 198.

Page 365 of 513
PDF/HTML Page 398 of 546
single page version

yatanānāṁ cākṣāṇāmabhāvātsvayamanakṣatven vartate tadaiv pareṣāmakṣātīto bhavan nirābādh-
sahajasaukhyajñānatvāt
sarvābādhaviyuktaḥ, sārvadikkasakalapuruṣasaukhyajñānapūrṇatvātsamantasarvākṣa-
saukhyajñānāḍhayaśca bhavati . evaṁbhūtaśca sarvābhilāṣajijñāsāsandehāsambhave‘pyapūrvamanākulatvalakṣaṇaṁ
paramasaukhyaṁ dhyāyati . anākulatvasaṁgataikāgrasaṁcetanamātreṇāvatiṣṭhat iti yāvat . īdr̥ś-
mavasthānaṁ ca sahajajñānānandasvabhāvasya siddhatvasya siddhirev ..198..
kartā . bhagavān . kiṁ dhyāyati . sokkhaṁ saukhyam . kiṁviśiṣṭam . paraṁ utkr̥ṣṭaṁ, sarvātmapradeśāhlādak-
paramānantasukham . kasminprastāve . yasminnev kṣaṇe bhūdo bhūtaḥ saṁjātaḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . akkhātīdo
akṣātītaḥ indriyarahitaḥ . na kevalaṁ svayamatīndriyo jātaḥ pareṣāṁ ca aṇakkho anakṣaḥ indriyaviṣayo na
bhavatītyarthaḥ . punarapi kiṁviśiṣṭaḥ . savvābādhavijutto prākr̥talakṣaṇabalen bādhāśabdasya harrrrrasvatvaṁ sarvābādhā-
viyukta : . āsamantādbādhāḥ pīḍā ābādhāḥ sarvāśca tā ābādhāśca sarvābādhāstābhirviyukto rahitaḥ
sarvābādhāviyukta : . punaśca kiṁrūpaḥ . samaṁtasavvakkhasokkhaṇāṇaḍḍho samantataḥ sāmastyen sparśanādi-
sarvākṣasaukhyajñānāḍhayaḥ . samantataḥ sarvātmapradeśairvā sparśanādisarvendriyāṇāṁ sambandhitven ye jñānasaukhye
dve tābhyāmāḍhayaḥ paripūrṇaḥ ityarthaḥ . tadyathāayaṁ bhagavānekadeśodbhavasāṁsārikajñānasukhakāraṇabhūtāni
sarvātmapradeśodbhavasvābhāvikātīndriyajñānasukhavināśakāni ca yānīndriyāṇi niścayaratnatrayātmak kāraṇ-
indriyoṁke abhāvake kāraṇ svayaṁ ‘anindriy’ rūpase vartatā hai, usī samay vah dūsaroṁko
‘indriyātīt’ (indriyaagocar) vartatā huā, nirābādh sahajasukh aur jñānavālā honese
‘sarvabādhā rahit’ tathā sakal ātmāmeṁ sarvaprakārake (paripūrṇa) sukh aur jñānase paripūrṇa
honese ‘samasta ātmāmeṁ saṁmat saukhya aur jñānase samr̥ddha’ hotā hai
. isaprakārakā vah ātmā
sarva abhilāṣā, jijñāsā aur saṁdehakā asaṁbhav hone par bhī apūrva aur anākulatvalakṣaṇ
paramasaukhyakā dhyān karatā hai; arthāt anākulatvasaṁgat ek ‘agra’ke saṁcetanamātrarūpase
avasthit rahatā hai, (arthāt anākulatāke sāth rahanevāle ek ātmārūpī viṣayake
anubhavanarūp hī mātra sthit rahatā hai ) aur aisā avasthān sahajajñānānandasvabhāv siddhatvakī
siddhi hī hai (arthāt isaprakār sthit rahanā, sahajajñān aur ānanda jisakā svabhāv hai aise
siddhatvakī prāpti hī hai
.)
bhāvārtha :197vīṁ gāthāmeṁ praśna upasthit kiyā gayā thā ki sarvajñabhagavānako
kisī padārthake prati abhilāṣā, jijñāsā yā sandeh nahīṁ hai tab phi ra ve kis padārthakā dhyān
karate haiṁ ? usakā uttar is gāthāmeṁ isaprakār diyā gayā hai ki :
ek agra (viṣay) kā
saṁvedan dhyān hai . sarva ātmapradeśoṁmeṁ paripūrṇa ānanda aur jñānase bhare hue sarvajña bhagavān
paramānandase abhinna aise nijātmārūpī ek viṣayakā saṁvedan karate haiṁ isaliye unake
paramānandakā dhyān hai, arthāt ve paramasaukhyakā dhyān karate haiṁ
..198..

Page 366 of 513
PDF/HTML Page 399 of 546
single page version

athāyamev śuddhātmopalambhalakṣaṇo mokṣasya mārga ityavadhārayati
evaṁ jiṇā jiṇiṁdā siddhā maggaṁ samuṭṭhidā samaṇā .
jādā ṇamotthu tesiṁ tassa ya ṇivvāṇamaggassa ..199..
evaṁ jinā jinendrāḥ siddhā mārgaṁ samutthitāḥ śramaṇāḥ .
jātā namo‘stu tebhyastasmai ca nirvāṇamārgāy ..199..
yataḥ sarva ev sāmānyacaramaśarīrāstīrthakarāḥ acaramaśarīrā mumukṣavaścāmunaiv yathodi-
ten śuddhātmatattvapravr̥ttilakṣaṇen vidhinā pravr̥ttamokṣasya mārgamadhigamya siddhā babhūvuḥ, na
punaranyathāpi, tato‘vadhāryate kevalamayamek ev mokṣasya mārgo, na dvitīy iti
. alaṁ ca
samayasārabalenātikrāmati vināśayati yadā tasminnev kṣaṇe samastabādhārahitaḥ sannatīndriyamananta-
mātmotthasukhaṁ dhyāyatyanubhavati pariṇamati . tato jñāyate kevalināmanyaccintānirodhalakṣaṇaṁ dhyānaṁ nāsti,
kiṁtvidamev paramasukhānubhavanaṁ vā dhyānakāryabhūtāṁ karmanirjarāṁ dr̥ṣṭavā dhyānaśabdenopacaryate . yatpunaḥ
sayogikevalinastr̥tīyaśukladhyānamayogikevalinaścaturthaśukladhyānaṁ bhavatītyuktaṁ tadupacāreṇ jñātavyamiti
sūtrābhiprāyaḥ
..198.. evaṁ kevalī kiṁ dhyāyatīti praśnamukhyatven prathamagāthā . paramasukhaṁ
dhyāyatyanubhavatīti parihāramukhyatven dvitīyā ceti dhyānaviṣayapūrvapakṣaparihāradvāreṇ tr̥tīyasthale gāthādvayaṁ
gatam
. athāyamev nijaśuddhātmopalabdhilakṣaṇamokṣamārgo, nānya iti viśeṣeṇ samarthayatijādā jātā
utpannāḥ . kathaṁbhūtāḥ. siddhā siddhāḥ siddhaparameṣṭhino muktātmān ityarthaḥ . ke kartāraḥ . jiṇā jināḥ
anāgārakevalinaḥ . jiṇiṁdā na kevalaṁ jinā jinendrāśca tīrthakaraparamadevāḥ . kathaṁbhūtāḥ santaḥ ete siddhā
ab, yah niścit karate haiṁ ki‘yahī (pūrvokta hī) śuddha ātmākī upalabdhi jisakā
lakṣaṇ hai, aisā mokṣakā mārga hai’ :
anvayārtha :[jināḥ jinendrāḥ śramaṇāḥ ] jin, jinendra aur śramaṇ (arthāt
sāmānyakevalī, tīrthaṁkar aur muni) [evaṁ ] is (pūrvokta hī) prakārase [mārga samutthitāḥ ]
mārgameṁ ārūrḥ hote hue [siddhāḥ jātāḥ ] siddha hue [namo‘stu ] namaskār ho [tebhyaḥ ] unheṁ
[ca ] aur [tasmai nirvāṇamārgāy ] us nirvāṇamārgako
..199..
ṭīkā :sabhī sāmānya caramaśarīrī, tīrthaṁkar aur acaramaśarīrī mumukṣu isī yathokta
śuddhātmatattvapravr̥ttilakṣaṇ (śuddhātmatattvameṁ pravr̥tti jisakā lakṣaṇ hai aisī) vidhise pravartamān
mokṣamārgako prāpta karake siddha hue; kintu aisā nahīṁ hai ki kisī dūsarī vidhise bhī siddha hue
śramaṇo, jino, tīrthaṁkaro ā rīt sevī mārgane
siddhi varyā; namuṁ temane, nirvāṇanā te mārgane. 199
.

Page 367 of 513
PDF/HTML Page 400 of 546
single page version

prapaṁcen . teṣāṁ śuddhātmatattvapravr̥ttānāṁ siddhānāṁ tasya śuddhātmatattvapravr̥ttirūpasya mokṣamārgasya
ca pratyastamitabhāvyabhāvakavibhāgatven noāgamabhāvanamaskāro‘stu . avadhārito mokṣamārgaḥ,
kr̥tyamanuṣṭhīyate ..199..
athopasampadye sāmyamiti pūrvapratijñāṁ nirvahan mokṣamārgabhūtāṁ svayamapi śuddhātma-
pravr̥ttimāsūtrayati
tamhā tah jāṇittā appāṇaṁ jāṇagaṁ sabhāveṇ .
parivajjāmi mamattiṁ uvaṭṭhido ṇimmamattamhi ..200..
tasmāttathā jñātvātmānaṁ jñāyakaṁ svabhāven .
parivarjayāmi mamatāmupasthito nirmamatve ..200..
1. bhāvya = ghyey; bhāvak = dhyātā; bhāvya -bhāvakake arthake liye dekho pr̥0 6 meṁ phu ṭanoṭ .
e rīt tethī ātmane jñāyak svabhāvī jāṇīne,
nirmamapaṇe rahī sthit ā parivarjuṁ chuṁ huṁ mamatvane. 200
.
jātāḥ . maggaṁ samuṭṭhidā nijaparamātmatattvānubhūtilakṣaṇamārgaṁ mokṣamārgaṁ samutthitā āśritāḥ . ken . evaṁ pūrvaṁ
bahudhā vyākhyātakrameṇ . na kevalaṁ jinā jinendrā anen mārgeṇ siddhā jātāḥ, samaṇā sukhaduḥkhādi-
samatābhāvanāpariṇatātmatattvalakṣaṇāḥ śeṣā acaramadehaśramaṇāśca . acaramadehānāṁ kathaṁ siddhatvamiti cet .
‘‘tavasiddhe ṇayasiddhe saṁjamasiddhe carittasiddhe ya . ṇāṇammi daṁsaṇammi ya siddhe sirasā ṇamaṁsāmi ..’’’’
’’’’
’’
iti gāthākathitakrameṇaikadeśen . ṇamotthu tesiṁ namo‘stu tebhyaḥ . anantajñānādisiddhaguṇasmaraṇarūpo
bhāvanamaskāro‘stu, tassa ya ṇivvāṇamaggassa tasmai nirvikārasvasaṁvittilakṣaṇaniścayaratnatrayātmak -
hoṁ . isase niścit hotā hai ki keval yah ek hī mokṣakā mārga hai, dūsarā nahīṁ .adhik
vistārase bas ho ! us śuddhātmatattvameṁ pravarte hue siddhoṁko tathā us śuddhātmatattvapravr̥ttirūp
mokṣamārgako, jisameṁse
1bhāvya aur bhāvakakā vibhāg asta ho gayā hai aisā
noāgamabhāvanamaskār ho ! mokṣamārga avadhārit kiyā hai, kr̥tya kiyā jā rahā hai, (arthāt
mokṣamārga niścit kiyā hai aur usameṁ) pravartan kar rahe haiṁ ..199..
ab, ‘sāmyako prāpta karatā hūn̐’ aisī (pān̐cavīṁ gāthāmeṁ kī gaī) pūrvapratijñākā nirvahaṇ
karate hue (ācāryadev) svayaṁ bhī mokṣamārgabhūt śuddhātmapravr̥tti karate haiṁ :
anvayārtha :[tasmāt ] aisā honese (arthāt śuddhātmāmeṁ pravr̥ttike dvārā hī mokṣa
hotā honese) [tathā ] isaprakār [ātmānaṁ ] ātmāko [svabhāven jñāyakaṁ ] svabhāvase jñāyak
[jñātvā ] jānakar [nirmamatve upasthitaḥ ] maiṁ nirmamatvameṁ sthit rahatā huā [mamatāṁ
parivarjayāmi ]
mamatākā parityāg karatā hūn̐
..200..