Page 368 of 513
PDF/HTML Page 401 of 546
single page version

ahameṣ mokṣādhikārī jñāyakasvabhāvātmatattvaparijñānapurassaramamatvanirmamatvahānopādān- vidhānen kr̥tyāntarasyābhāvātsarvārambheṇ śuddhātmani pravarte . tathā hi — ahaṁ hi tāvat jñāyak ev svabhāven kevalajñāyakasya ca sato mam viśvenāpi sahajajñeyajñāyakalakṣaṇ ev sambandhaḥ, na punaranye svasvāmilakṣaṇādayaḥ sambandhāḥ . tato mam na kvacanāpi mamatvaṁ, sarvatra nirmamatvamev . athaikasya jñāyakabhāvasya samastajñeyabhāvasvabhāvatvāt protkīrṇalikhitanikhāt- kīlitamajjitasamāvartitapratibimbitavattatra kramapravr̥ttānantabhūtabhavadbhāvivicitraparyāyaprāgbhāramagādh- svabhāvaṁ gambhīraṁ samastamapi dravyajātamekakṣaṇ ev pratyakṣayantaṁ jñeyajñāyakalakṣaṇasambandhasyā- nirvāṇamārgāy ca . tato‘vadhāryate ayamev mokṣamārgo, nānya iti ..199.. ath ‘uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī’ ityādi pūrvapratijñāṁ nirvāhayan svayamapi mokṣamārgapariṇatiṁ svīkarotīti pratipādayati — tamhā yasmātpūrvokta śuddhātmopalambhalakṣaṇamokṣamārgeṇ jinā jinendrāḥ śramaṇāśca siddhā jātāstasmādahamapi tah tathaiv tenaiv prakāreṇ jāṇittā jñātvā . kam . appāṇaṁ nijaparamātmānam . kiṁviśiṣṭam . jāṇagaṁ jñāyakaṁ kevalajñānādyanantaguṇasvabhāvam . ken kr̥tvā jñātvā . sabhāveṇ samasta- rāgādivibhāvarahitaśuddhabuddhaikasvabhāven . paścāt kiṁ karomi . parivajjāmi pari samantādvarjayāmi . kām . mamattiṁ samastasacetanācetanamiśraparadravyasaṁbandhinīṁ mamatām . kathaṁbhūtaḥ san . uvaṭṭhido upasthitaḥ pariṇataḥ . kva . ṇimmamattamhi samastaparadravyamamakārāhaṁkārarahitatven nirmamatvalakṣaṇe paramasāmyābhidhāne vītarāg- cāritre tatpariṇatanijaśuddhātmasvabhāve vā . tathāhi – ahaṁ tāvatkevalajñānadarśanasvabhāvatven jñāyakaik- ṭaṅkotkīrṇasvabhāvaḥ . tathābhūtasya sato mam na kevalaṁ svasvāmyādayaḥ paradravyasaṁbandhā na santi, niścayen

ṭīkā : — maiṁ yah mokṣādhikārī, jñāyakasvabhāvī ātmatattvake parijñānapūrvak mamatvakī tyāgarūp aur nirmamatvakī grahaṇarūp vidhike dvārā sarva ārambha (udyam) se śuddhātmāmeṁ pravr̥tta hotā hūn̐, kyoṁki anya kr̥tyakā abhāv hai . (arthāt dūsarā kuch bhī karane yogya nahīṁ hai .) vah isaprakār hai (arthāt maiṁ isaprakār śuddhātmāmeṁ pravr̥tta hotā hūn̐) : — pratham to maiṁ svabhāvase jñāyak hī hūn̐; keval jñāyak honese merā viśva (samasta padārthoṁ) ke sāth bhī sahaj jñeyajñāyakalakṣaṇ sambandha hī hai, kintu anya svasvāmilakṣaṇādi sambandha nahīṁ haiṁ; isaliye merā kisīke prati mamatva nahīṁ hai, sarvatra nirmamatva hī hai . ab, ek jñāyakabhāvakā samasta jñeyoṁko jānanekā svabhāv honese, kramaśaḥ pravartamān, ananta, bhūt – vartamān – bhāvī vicitra paryāyasamūhavāle, 1agādhasvabhāv aur gambhīr aise samasta dravyamātrako — mānoṁ ve dravya jñāyakameṁ utkīrṇa ho gaye hoṁ, citrit ho gae hoṁ, bhītar ghus gaye hoṁ, kīlit ho gaye hoṁ, ḍūb gaye hoṁ, samā gaye hoṁ, pratibimbit hue hoṁ, isaprakār — 1. jinakā svabhāv agādh hai aur jo gaṁbhīr haiṁ aise samasta dravyoṁko bhūt, vartamān tathā bhāvīkālake kramase

Page 369 of 513
PDF/HTML Page 402 of 546
single page version

nivāryatvenāśakyavivecanatvādupāttavaiśvarūpyamapi sahajānantaśaktijñāyakasvabhāvenaikyarūpyamanujjhanta- māsaṁsāramanayaiv sthityā sthitaṁ mohenānyathādhyavasyamānaṁ śuddhātmānameṣ mohamutkhāy yathāsthit- mevātiniḥprakampaḥ sampratipadye . svayamev bhavatu cāsyaivaṁ darśanaviśuddhimūlayā samyagjñānopayukta- tayātyantamavyābādharatatvātsādhorapi sākṣātsiddhabhūtasya svātmanastathābhūtānāṁ paramātmanāṁ ca nityamev tadekaparāyaṇatvalakṣaṇo bhāvanamaskāraḥ ..200.. jñeyajñāyakasaṁbandho nāsti . tataḥ kāraṇātsamastaparadravyamamatvarahito bhūtvā paramasāmyalakṣaṇe nij- śuddhātmani tiṣṭhāmīti . kiṁc ‘uvasaṁpayāmi sammaṁ’ ityādisvakīyapratijñāṁ nirvāhayansvayamapi mokṣamārga- pariṇatiṁ svīkarotyevaṁ yaduktaṁ gāthāpātanikāprārambhe ten kimuktaṁ bhavati – ye tāṁ pratijñāṁ gr̥hītvā siddhiṁ gatāstairev sā pratijñā vastuvr̥ttyā samāptiṁ nītā . kundakundācāryadevaiḥ punarjñānadarśanādhikāradvayarūp- granthasamāptirūpeṇ samāptiṁ nītā, śivakumāramahārājen tu tadgranthaśravaṇen ca . kasmāditi cet . ye mokṣaṁ gatāsteṣāṁ sā pratijñā paripūrṇā jātā, na caiteṣām . kasmāt . caramadehatvābhāvāditi ..200.. evaṁ jñānadarśanādhikārasamāptirūpeṇ caturthasthale gāthādvayaṁ gatam .

evaṁ nijaśuddhātmabhāvanārūpamokṣamārgeṇ ye siddhiṁ gatā ye ca tadārādhakāsteṣāṁ darśanādhi- kārāpekṣayāvasānamaṅgalārthaṁ granthātpekṣayā madhyamaṅgalārthaṁ ca tatpadābhilāṣī bhūtvā namaskāraṁ karoti — ek kṣaṇameṁ hī jo (śuddhātmā) pratyakṣa karatā hai, 1jñeyajñāyakalakṣaṇ saṁbaṁdhakī anivāryatāke kāraṇ jñey – jñāyakako bhinna karanā aśakya honese viśvarūpatāko prāpta hone par bhī jo (śuddhātmā) sahaj anantaśaktivāle jñāyakasvabhāvake dvārā ekarūpatāko nahīṁ choṛatā, jo anādi saṁsārase isī sthitimeṁ (jñāyak bhāvarūp hī) rahā hai aur jo mohake dvārā dūsare rūpameṁ jānā – mānā jātā hai us śuddhātmāko yah maiṁ mohako ukhāṛ pheṁ kakar, atiniṣkampa rahatā huā yathāsthit (jaisākā taisā) hī prāpta karatā hūn̐ .

isaprakār darśanaviśuddhi jisakā mūl hai aisī, samyagjñānameṁ upayuktatāke kāraṇ atyanta avyābādh (nirvighna) līnatā honese, sādhu hone par bhī sākṣāt siddhabhūt aisā yah nij ātmāko tathā tathābhūt (siddhabhūt) paramātmāoṁko, 2usīmeṁ ekaparāyaṇatā jisakā lakṣaṇ hai aisā bhāvanamaskār sadā hī 3svayamev ho ..200.. 1. jñeyajñāyakasvarūp sambandha ṭālā nahīṁ jā sakatā, isaliye yah aśakya hai ki jñey jñāyakameṁ jñāt na hoṁ,

isaliye ātmā mānoṁ samasta dravyarūpatāko prāpta hotā hai . 2. usīmeṁ = namaskār karane yogya padārthameṁ; bhāvyameṁ . [mātra bhāvyameṁ hī parāyaṇ, ekāgra, līn honā

bhāvanamaskār lakṣaṇ hai .]] 3. svayamev = [ācāryadev śuddhātmāmeṁ līn hote haiṁ isaliye svayamev bhāvanamaskār ho jātā hai .]] pra. 47

Page 370 of 513
PDF/HTML Page 403 of 546
single page version

ṇamo ṇamo namo namaḥ . punaḥ punarnamaskaromīti bhakti prakarṣaṁ darśayati . kebhyaḥ . siddhasāhūṇaṁ siddhasādhubhyaḥ . siddhaśabdavācyasvātmopalabdhilakṣaṇārhatsiddhebhyaḥ, sādhuśabdavācyamokṣasādhakācāryo- pādhyāyasādhubhyaḥ . punarapi kathaṁbhūtebhyaḥ . daṁsaṇasaṁsuddhāṇaṁ mūḍhatrayādipañcaviṁśatimalarahitasamyagdarśan- saṁśuddhebhyaḥ . punarapi kathaṁbhūtebhyaḥ . sammaṇṇāṇovajogajuttāṇaṁ saṁśayādirahitaṁ samyagjñānaṁ, tasyopayogaḥ samyagjñānopayogaḥ, yogo nirvikalpasamādhirvītarāgacāritramityarthaḥ, tābhyāṁ yuktāḥ samyagjñānopayog- yuktāstebhyaḥ . punaśca kiṁrūpebhyaḥ. avvābādharadāṇaṁ samyagjñānādibhāvanotpannāvyābādhānantasukh- ratebhyaśca ..“ “ “ “ “

samyaktayā avagāhan karake (ḍubakī lagākar, gaharāīmeṁ utarakar, nimagna hokar) ham mātra śuddhaātmadravyarūp ek vr̥ttise (pariṇatise) sadā yukta rahate haiṁ ..10..

[ab ślokake dvārā muktātmāke jñānakī mahimā gākar jñeyatattva – prajñāpanādhikārakī pūrṇāhūti kī jā rahī hai . ] : —

artha : — ātmā brahmako (paramātmatvako, siddhatvako) śīghra prāpta karake, asīm (ananta) viśvako śīghratāmeṁ (ek samayameṁ) jñeyarūp karatā huā, bhedoṁko prāpta jñeyoṁko jñānarūp karatā huā (anek prakārake jñeyoṁko jñānameṁ jānatā huā) aur sva – paraprakāśak jñānako ātmārūp karatā huā, pragaṭ – daidīpyamān hotā hai ..11..

Page 371 of 513
PDF/HTML Page 404 of 546
single page version

iti tattvadīpikāyāṁ pravacanasāravr̥ttau śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ jñeyatattvaprajñāpano nām dvitīyaḥ śrutaskandhaḥ samāptaḥ ..2.. ‘atthittaṇicchidassa hi’ ityādyekādaśagāthāparyantaṁ śubhāśubhaśuddhopayogatrayamukhyatven prathamo viśeṣāntarādhikārastadanantaraṁ ‘apadeso paramāṇū padesametto ya’ ityādigāthānavakaparyantaṁ pudgalānāṁ parasparabandhamukhyatven dvitīyo viśeṣāntarādhikārastataḥ paraṁ ‘arasamarūvaṁ’ ityādyekonaviṁśatigāthāparyantaṁ jīvasya pudgalakarmaṇā sah bandhamukhyatven tr̥tīyo viśeṣāntarādhikārastataśca ‘ṇa cayadi jo du mamattiṁ’ ityādidvādaśagāthāparyantaṁ viśeṣabhedabhāvanācūlikāvyākhyānarūpaścaturtho viśeṣāntarādhikār ityekādhik- pañcāśadgāthābhirviśeṣāntarādhikāracatuṣṭayen viśeṣabhedabhāvanābhidhānaścaturtho‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ .

iti śrījayasenācāryakr̥tāyāṁ tātparyavr̥ttau ‘tamhā tassa ṇamāiṁ’ ityādipañcatriṁśadgāthāparyantaṁ sāmānyajñeyavyākhyānaṁ, tadanantaraṁ ‘davvaṁ jīvaṁ’ ityādyekonaviṁśatigāthāparyantaṁ jīvapudgaladharmādibheden viśeṣajñeyavyākhyānaṁ, tataśca ‘sapadesehiṁ samaggo’ ityādigāthāṣṭakaparyantaṁ sāmānyabhedabhāvanā, tataḥ paraṁ ‘atthittaṇicchidassa hi’ ityādyekādhik pañcāśadgāthāparyantaṁ viśeṣabhedabhāvanā cetyantarādhikāracatuṣṭayen trayodaśādhikaśatagāthābhiḥ samyagdarśanādhikārnāmā jñeyādhikārāparasaṁjño dvitīyo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..2..

[ab ślok dvārā, dravya aur caraṇakā saṁbaṁdh batalākar, jñeyatattva – prajñāpan nāmak dvitīyādhikārakī aur caraṇānuyogasūcak cūlikā nāmak tr̥tīyādhikārakī saṁdhi batalāī jātī hai . ] : —

artha : — caraṇ dravyānusār hotā hai aur dravya caraṇānusār hotā hai — isaprakār ve donoṁ paraspar apekṣāsahit haiṁ; isaliye yā to dravyakā āśray lekar athavā to caraṇakā āśray lekar mumukṣu (jñānī, muni) mokṣamārgameṁ ārohaṇ karo .

isaprakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadev praṇīt) śrī pravacanasār śāstrakī śrīmadamr̥tacandrācāryadevaviracit tatvadīpikānāmak ṭīkākā yah ‘jñeyatattva – prajñāpan’ nāmak dvitīyaśrutaskaṁdh (kā bhāṣānuvād) samāpta huā .

Page 372 of 513
PDF/HTML Page 405 of 546
single page version

kāryaṁ pratyatraiv granthaḥ samāpta iti jñātavyam . kasmāditi cet . ‘uvasaṁpayāmi sammaṁ’ iti pratijñāsamāpteḥ . ataḥparaṁ yathākrameṇ saptādhikanavatigāthāparyantaṁ cūlikārūpeṇ cāritrādhikāravyākhyānaṁ prārabhyate . tatra tāvadutsargarūpeṇ cāritrasya saṁkṣepavyākhyānam . tadanantaramapavādarūpeṇ tasyaiv cāritrasya vistaravyākhyānam . tataśca śrāmaṇyāparanāmamokṣamārgavyākhyānam . tadanantaraṁ śubhopayogavyākhyān- mityantarādhikāracatuṣṭayaṁ bhavati . tatrāpi prathamāntarādhikāre pañca sthalāni . ‘evaṁ paṇamiy siddhe’ ityādigāthāsaptaken dīkṣābhimukhapuruṣasya dīkṣāvidhānakathanamukhyatayā prathamasthalam . ataḥparaṁ ‘vadasamidiṁdiy’ ityādi mūlaguṇakathanarūpeṇ dvitīyasthale gāthādvayam . tadanantaraṁ guruvyavasthājñāpanārthaṁ

utthānikā karate haiṁ . ]

(cāritra)kā ācaraṇ karo .

— isaprakār (śrīmad bhagavatkundakundācāryadev is āgāmī gāthāke dvārā) dūsaroṁko caraṇ (cāritra)ke ācaraṇ karanemeṁ yukta karate (joṛate) haiṁ . ★inḍḍaḍḍadravajrā chaṁd 1. cūlikā = jo śāstrameṁ nahīṁ kahā gayā hai usakā vyākhyān karanā, athavā kahe gaye kā viśeṣ vyākhyān

Page 373 of 513
PDF/HTML Page 406 of 546
single page version

‘es surāsuramaṇusiṁdavaṁdidaṁ dhodaghāikammamalaṁ . paṇamāmi vaḍḍhamāṇaṁ titthaṁ dhammassa kattāraṁ .. sese puṇ titthayare sasavvasiddhe visuddhasabbhāve . samaṇe ya ṇāṇadaṁsaṇacarittatav- vīriyāyāre .. te te savve samagaṁ samagaṁ pattegamev pattegaṁ . vaṁdāmi ya vaṭṭaṁte arahaṁte māṇuse khette ..’

‘liṁgaggahaṇe’ ityādi ekā gāthā, tathaiv prāyaścittakathanamukhyatayā ‘payadamhi’ ityādi gāthādvayamiti samudāyen tr̥tīyasthale gāthātrayam . athācārādiśāstrakathitakrameṇ tapodhanasya saṁkṣepasamācārakathanārthaṁ ‘adhivāse va’ ityādi caturthasthale gāthātrayam . tadanantaraṁ bhāvahiṁsādravyahiṁsāparihārārthaṁ ‘apayattā vā cariyā’ ityādi pañcamasthale sūtraṣaṭkamityekaviṁśatigāthābhiḥ sthalapañcaken prathamāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā – athāsannabhavyajīvāṁścāritre prerayati — paḍivajjadu pratipadyatāṁ svīkarotu . kim . sāmaṇṇaṁ śrāmaṇyaṁ cāritram . yadi kim . icchadi jadi dukkhaparimokkhaṁ yadi cet duḥkhaparimokṣamicchati . sa kaḥ kartā . pareṣāmātmā . kathaṁ pratipadyatām . evaṁ evaṁ pūrvoktaprakāreṇ ‘es surāsuramaṇusiṁd’ ityādigāthāpañcaken pañcaparameṣṭhinamaskāraṁ kr̥tvā mamātmanā duḥkhamokṣārthinānyaiḥ pūrvoktabhavyairvā yathā taccāritraṁ pratipannaṁ tathā pratipadyatām . kiṁ kr̥tvā pūrvam . paṇamiy praṇamya . kān . siddhe aññanapādukādisiddhivilakṣaṇasvātmopalabdhisiddhisametasiddhān . jiṇavaravasahe sāsādanādikṣīṇ-

[ab gāthāke prāraṁbh karanese pūrva usakī saṁdhike liye śrī amr̥tacandrācāryadevane paṁc parameṣṭhīko namaskār karaneke liye nimnaprakārase jñānatattva – prajñāpan adhikārakī pratham tīn gāthāyeṁ likhī haiṁ : —

Page 374 of 513
PDF/HTML Page 407 of 546
single page version

yathā mamātmanā duḥkhamokṣārthinā, ‘kiccā arahaṁtāṇaṁ siddhāṇaṁ tah ṇamo gaṇaharāṇaṁ . ajjhāvayavaggāṇaṁ sāhūṇaṁ cev savvesiṁ .. tesiṁ visuddhadaṁsaṇaṇāṇapahāṇāsamaṁ samāsejja . uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī ..’ iti arhatsiddhācāryopādhyāyasādhūnāṁ praṇati- vandanātmakanamaskārapuraḥsaraṁ viśuddhadarśanajñānapradhānaṁ sāmyanām śrāmaṇyamavāntaragranthasandarbhobhay- sambhāvitasausthityaṁ svayaṁ pratipannaṁ, pareṣāmātmāpi yadi duḥkhamokṣārthī tathā tatpratipadyatām . yathānubhūtasya tatpratipattivartmanaḥ praṇetāro vayamime tiṣṭhām iti ..201.. kaṣāyāntā ekadeśajinā ucyante, śeṣāścānāgārakevalino jinavarā bhaṇyante, tīrthaṁkaraparamadevāśca jinavaravr̥ṣabhā iti, tān jinavaravr̥ṣabhān . na kevalaṁ tān praṇamya, puṇo puṇo samaṇe ciccamatkāramātra- nijātmasamyakśraddhānajñānānuṣṭhānarūpaniścayaratnatrayācaraṇapratipādanasādhakatvodyatān śramaṇaśabdavācyānā- cāryopādhyāyasādhūṁśca punaḥ punaḥ praṇamyeti . kiṁc pūrvaṁ granthaprārambhakāle sāmyamāśrayāmīti

anvayārtha : — [yadi duḥkhaparimokṣam icchati ] yadi duḥkhoṁse parimukta honekī (chuṭakārā pānekī) icchā ho to, [evaṁ ] pūrvokta prakārase (jñānatattva – prajñāpanakī pratham tīn gāthāoṁke anusār) [punaḥ punaḥ ] bāraṁbār [siddhān ] siddhoṁko, [jinavaravr̥ṣabhān ] jinavaravr̥ṣabhoṁko (-arhantoṁko) tathā [śramaṇān ] śramaṇoṁko [praṇamya ] praṇām karake, [śrāmaṇyaṁ pratipadyatām ] (jīv) śrāmaṇyako aṁgīkār karo ..201..

ṭīkā : — jaise duḥkhoṁse mukta honeke arthī mere ātmāne — 1‘‘kiccā arahaṁtāṇaṁ siddhāṇaṁ tah ṇamo gaṇaharāṇaṁ . ajjhāvayavaggāṇaṁ sāhūṇaṁ cev savvesiṁ .. tesiṁ visuddhadaṁsaṇaṇāṇapahāṇāsamaṁ samāsejja . uvasaṁpayāmi sammaṁ jatto ṇivvāṇasaṁpattī .’’ isaprakār arhantoṁ, siddhoṁ, ācāryoṁ, upādhyāyoṁ tathā sādhuoṁko 2praṇām – vaṁdanātmak namaskārapūrvak 3viśuddhadarśanajñānapradhān sāmyanāmak śrāmaṇyako — jisakā is graṁthameṁ kahe hue (jñānatattvaprajñāpan aur jñeyatattvaprajñāpan nāmak) do adhikāroṁkī racanā dvārā susthitapan huā hai use — svayaṁ aṁgīkār kiyā, usīprakār dūsaroṁkā ātmā bhī, yadi duḥkhoṁse mukta honekā arthī (icchuk) ho to, use aṁgīkār kare . us (śrāmaṇya) ko aṁgīkār karanekā jo 4yathānubhūt mārga hai usake praṇetā ham yah khaṛe haiṁ ..201.. 1. yah, jñānatattvaprajñāpanakī cauthī aur pān̐cavī gāthāyeṁ haiṁ . 2. namaskār praṇām – vaṁdanamay hai . (viśeṣake liye dekho pr̥ṣṭha 4 kā phu ṭanoṭ) 3. viśuddhadarśanajñānapradhān = jisameṁ viśuddha darśan aur jñān pradhān hai aisā . [sāmya nāmak śrāmaṇyameṁ viśuddha

Page 375 of 513
PDF/HTML Page 408 of 546
single page version

yo hi nām śramaṇo bhavitumicchati sa pūrvamev bandhuvargamāpr̥cchate, gurukalatraputrebhya ātmānaṁ vimocayati, jñānadarśanacāritratapovīryācāramāsīdati . tathā hi — evaṁ bandhuvarga- māpr̥cchate, aho idaṁjanaśarīrabandhuvargavartin ātmānaḥ, asya janasya ātmā na kiṁcanāpi yuṣmākaṁ bhavatīti niścayen yūyaṁ jānīt; tat āpr̥ṣṭā yūyaṁ; ayamātmā adyodbhinnajñānajyotiḥ śivakumāramahārājanāmā pratijñāṁ karotīti bhaṇitam, idānīṁ tu mamātmanā cāritraṁ pratipannamiti pūrvāparavirodhaḥ . parihāramāh – granthaprārambhātpūrvamev dīkṣā gr̥hītā tiṣṭhati, paraṁ kiṁtu granthakaraṇavyājen kvāpyātmānaṁ bhāvanāpariṇataṁ darśayati, kvāpi śivakumāramahārājaṁ, kvāpyanyaṁ bhavyajīvaṁ vā . ten kāraṇenātra granthe puruṣaniyamo nāsti, kālaniyamo nāstītyabhiprāyaḥ ..201.. ath śramaṇo bhavitumicchanpūrvaṁ kṣamitavyaṁ karoti — ‘uvaṭhṭhido hodi so samaṇo’ ityagre ṣaṣṭhagāthāyāṁ yadvayākhyānaṁ tiṣṭhati tanmanasi dhr̥tvā pūrvaṁ kiṁ kr̥tvā śramaṇo bhaviṣyatīti vyākhyāti — āpiccha āpr̥cchay pr̥ṣṭavā . kam .

anvayārtha : — (śrāmaṇyārthī) [bandhuvargam āpr̥cchya ] baṁdhuvargase vidā mān̐gakar [gurukalatraputraiḥ vimocitaḥ ] baṛoṁse, strī aur putrase mukta kiyā huā [jñānadarśanacāritratapovīryācāram āsādya ] jñānācār, darśanācār, cāritrācār, tapācār aur vīryācārako aṁgīkār karake........ ..202..

ṭīkā : — jo śramaṇ honā cāhatā hai, vah pahale hī baṁdhuvargase (sagesaṁbaṁdhiyoṁse) vidā mān̐gatā hai, gurujanoṁ (baṛoṁ) se, strī aur putroṁse apaneko chuṛātā hai, jñānācār, darśanācār, cāritrācār, tapācār tathā vīryācārako aṁgīkār karatā hai . vah isaprakār hai : —

baṁdhuvargase isaprakār vidā letā hai : — aho ! is puruṣake śarīrake baṁdhuvargameṁ pravartamān ātmāo ! is puruṣakā ātmā kiṁcitmātra bhī tumhārā nahīṁ hai, — isaprakār tum niścayase

Page 376 of 513
PDF/HTML Page 409 of 546
single page version

ātmānamevātmano‘nādibandhumupasarpati . aho idaṁjanaśarīrajanakasyātman, aho idaṁjanaśarīr- jananyā ātman, asya janasyātmā na yuvābhyāṁ janito bhavatīti niścayen yuvāṁ jānītaṁ; tat imamātmānaṁ yuvāṁ vimuṁcatam; ayamātmā adyodbhinnajñānajyotiḥ ātmānamevātmano- ‘nādijanakamupasarpati . aho idaṁjanaśarīraramaṇyā ātman, asya janasyātmānaṁ na tvaṁ ramay- sīti niścayen tvaṁ jānīhi; tat imamātmānaṁ vimuṁc; ayamātmā adyodbhinnajñānajyotiḥ svānubhūtimevātmano‘nādiramaṇīmupasarpati . aho idaṁjanaśarīraputrasyātman, asya janasyātmano na tvaṁ janyo bhavasīti niścayen tvaṁ jānīhi; tat imamātmānaṁ vimuṁc; ayamātmā adyodbhinnajñānajyotiḥ ātmānamevātmano‘nādijanyamupasarpati . evaṁ gurukalatraputrebhya ātmānaṁ baṁdhuvaggaṁ bandhuvargaṁ gotram . tataḥ kathaṁbhūto bhavati . vimocido vimocitastyakto bhavati . kaiḥ kartr̥bhūtaiḥ . gurukalattaputtehiṁ pitr̥mātr̥kalatraputraiḥ . punarapi kiṁ kr̥tvā śramaṇo bhaviṣyati . āsijja āsādya āśritya . kam . ṇāṇadaṁsaṇacarittatavavīriyāyāraṁ jñānadarśanacāritratapovīryācāramiti . ath vistaraḥ — aho bandhuvarga- pitr̥mātr̥kalatraputrāḥ, ayaṁ madīyātmā sāṁpratamudbhinnaparamavivekajyotissan svakīyacidānandaikasvabhāvaṁ paramātmānamev niścayanayenānādibandhuvargaṁ pitaraṁ mātaraṁ kalatraṁ putraṁ cāśrayati, ten kāraṇen māṁ muñcat yūyamiti kṣamitavyaṁ karoti . tataśca kiṁ karoti . paramacaitanyamātranijātmatattvasarvaprakāropādey- ruciparicchittiniścalānubhūtisamastaparadravyecchānivr̥ttilakṣaṇatapaścaraṇasvaśaktyanavagūhanavīryācārarūpaṁ jāno . isaliye maiṁ tumase vidā letā hūn̐ . jise jñānajyoti pragaṭ huī hai aisā yah ātmā āj apane ātmārūpī apane anādibaṁdhuke pās jā rahā hai .

aho ! is puruṣake śarīrake janak (pitā)ke ātmā ! aho ! is puruṣake śarīrakī jananī (mātā) ke ātmā ! is puruṣakā ātmā tumhāre dvārā janit (utpanna) nahīṁ hai, aisā tum niścayase jāno . isaliye tum is ātmāko choṛo . jise jñānajyoti pragaṭ huī hai aisā yah ātmā āj ātmārūpī apane anādijanakake pās jā rahā hai . aho ! is puruṣake śarīrakī ramaṇī (strī)ke ātmā ! tū is puruṣake ātmāko ramaṇ nahīṁ karātā, aisā tū niścayase jān . isaliye tū is ātmāko choṛ . jise jñānajyoti pragaṭ huī hai aisā yah ātmā āj apanī svānubhūtirūpī anādi – ramaṇīke pās jā rahā hai . aho ! is puruṣake śarīrake putra ātmā ! tū is puruṣake ātmākā janya (utpanna kiyā gayā – putra) nahīṁ hai, aisā tū niścayase jān . isaliye tū is ātmāko choṛ . jise jñānajyoti pragaṭ huī hai aisā yah ātmā āj ātmārūpī apane anādi janyake pās jā rahā hai . — isaprakār baṛoṁse, strīse aur putrase apaneko chuṛātā hai .

(yahān̐ aisā samajhanā cāhiye ki jo jīv muni honā cāhatā hai vah kuṭumbase sarvaprakārase virakta hī hotā hai . isaliye kuṭumbakī sammatise hī muni honekā niyam nahīṁ hai . isaprakār kuṭumbake bharose rahane par to, yadi kuṭumba kisīprakārase sammati hī nahīṁ de to muni hī nahīṁ

Page 377 of 513
PDF/HTML Page 410 of 546
single page version

vimocayati . tathā aho kālavinayopadhānabahumānānihnavārthavyaṁjanatadubhayasampannatvalakṣaṇ- jñānācār, na śuddhasyātmanastvamasīti niścayen jānāmi, tathāpi tvāṁ tāvadāsīdāmi yāvattvatprasādāt śuddhamātmānamupalabhe . aho niḥśaṁki tatvaniḥkāṁkṣitatvanirvicikitsatvanirmūḍh- dr̥ṣṭitvopabr̥ṁhaṇasthitikaraṇavātsalyaprabhāvanālakṣaṇadarśanācār, na śuddhasyātmanastvamasīti niścayen jānāmi, tathāpi tvāṁ tāvadāsīdāmi yāvat tvatprasādāt śuddhamātmānamupalabhe . aho mokṣamārgapravr̥ttikāraṇapaṁcamahāvratopetakāyavāṅmanoguptīryābhāṣaiṣaṇādānanikṣepaṇapratiṣṭhāpanasamiti- lakṣaṇacāritrācār, na śuddhasyātmanastvamasīti niścayen jānāmi, tathāpi tvāṁ tāvadāsīdāmi yāvattvatprasādāt śuddhamātmānamupalabhe . aho anaśanāvamaudaryavr̥ttiparisaṁkhyānarasaparityāg- viviktaśayyāsanakāyakleśaprāyaścittavinayavaiyāvr̥ttyasvādhyāyadhyānavyutsargalakṣaṇatapaācār, na niścayapañcācāramācārādicaraṇagranthakathitatatsādhakavyavahārapañcācāraṁ cāśrayatītyarthaḥ . atra yadgotrādibhiḥ sah kṣamitavyavyākhyānaṁ kr̥taṁ tadatrātiprasaṁganiṣedhārtham . tatra niyamo nāsti . kathamiti cet . pūrvakāle pracureṇ bharatasagararāmapāṇḍavādayo rājān ev jinadīkṣāṁ gr̥hṇanti, tatparivāramadhye yadā ko‘pi mithyādr̥ṣṭirbhavati tadā dharmasyopasargaṁ karotīti . yadi punaḥ ko‘pi manyate gotrasammataṁ kr̥tvā huā jā sakegā . isaprakār kuṭumbako sammat karake hī munitvake dhāraṇ karanekā niyam na hone par bhī, kuch jīvoṁke muni honese pūrva vairāgyake kāraṇ kuṭumbako samajhānekī bhāvanāse pūrvokta prakārake vacan nikalate haiṁ . aise vairāgyake vacan sunakar, kuṭumbameṁ yadi koī alpasaṁsārī jīv ho to vah bhī vairāgyako prāpta hotā hai .)

(ab nimna prakārase paṁcācārako aṁgīkār karatā hai :) (jisaprakār baṁdhuvargase vidā lī, apaneko baṛoṁse, strī aur putrase chuṛāyā) usīprakār — aho kāl, vinay, upadhān, bahumān, anihnav, artha, vyaṁjan aur tadubhayasaṁpanna jñānācār ! maiṁ yah niścayase jānatā hūn̐ ki ‘tū śuddhātmākā nahīṁ hai; tathāpi maiṁ tujhe tab tak aṁgīkār karatā hūn̐ jab tak ki tere prasādase śuddhātmāko upalabdha kar lūn̐ . aho niḥśaṁkitatva, nikāṁkṣitatva, nirvicikitsatva, nirmūḍhadr̥ṣṭitva, upabr̥ṁhaṇ, sthitikaraṇ, vātsalya aur prabhāvanāsvarūp darśanācār . maiṁ yah niścayase jānatā hūn̐ ki tū śuddhātmākā nahīṁ hai, tathāpi tujhe tab tak aṁgīkār karatā hūn̐ jab tak ki tere prasādase śuddhātmāko upalabdha kar lūn̐ . aho, mokṣamārgameṁ pravr̥ttike kāraṇabhūt, paṁcamahāvratasahit kāy – vacan – managupti aur īryā – bhāṣā – eṣaṇ – ādānanikṣepaṇ – pratiṣṭhāpanasamitisvarūp cāritrācār ! maiṁ yah niścayase jānatā hūn̐ ki tū śuddhātmākā nahīṁ hai, tathāpi tujhe tab tak aṁgīkār karatā hūn̐ jab tak ki tere prasādase śuddhātmāko upalabdha kar lūn̐ . aho anaśan, avamaudarya, vr̥ttiparisaṁkhyān, rasaparityāg, vivikta પ્ર. ૪૮

Page 378 of 513
PDF/HTML Page 411 of 546
single page version

śuddhasyātmanastvamasīti niścayen jānāmi, tathāpi tvāṁ tāvadāsīdāmi yāvat tvatprasādāt śuddhamātmānamupalabhe . aho samastetarācārapravartakasvaśaktyanigūhanalakṣaṇavīryācār, na śuddha- syātmanastvamasīti niścayen jānāmi, tathāpi tvāṁ tāvadāsīdāmi yāvattvatprasādāt śuddhamā- tmānamupalabhe . evaṁ jñānadarśanacāritratapovīryācāramāsīdati ca ..202.. paścāttapaścaraṇaṁ karomi tasya pracureṇ tapaścaraṇamev nāsti, kathamapi tapaścaraṇe gr̥hīte‘pi yadi gotrādi- mamatvaṁ karoti tadā tapodhan ev na bhavati . tathācokta m — ‘‘jo sakalaṇayararajjaṁ puvvaṁ caiūṇ kuṇai ya mamattiṁ . so ṇavari liṁgadhārī saṁjamasāreṇ ṇissāro’’ ..202.. ath jinadīkṣārthī bhavyo jainācārya- māśrayati — samaṇaṁ nindāpraśaṁsādisamacittatven pūrvasūtroditaniścayavyavahārapañcācārasyācaraṇācāraṇ- pravīṇatvāt śramaṇam . guṇaḍḍhaṁ caturaśītilakṣaguṇāṣṭādaśasahasraśīlasahakārikāraṇottamanijaśuddhātmānubhūti- guṇenāḍhayaṁ bhr̥taṁ paripūrṇatvādguṇāḍhayam . kularūvavayovisiṭṭhaṁ lokaduguṁcchārahitatven jinadīkṣāyogyaṁ kulaṁ śayyāsan, kāyakleś, prāyaścitta, vinay, vaiyāvr̥tya, svādhyāy, dhyān aur vyutsargasvarūp tapācār ! maiṁ yah niścayase jānatā hūn̐ ki tū śuddhātmā nahīṁ hai tathāpi tujhe tab tak aṁgīkār karatā hūn̐ jab tak tere prasādase śuddhātmāko upalabdha kar lūn̐ ! aho samasta itar (vīryācārake atirikta anya) ācārameṁ pravr̥tti karānevālī svaśaktike agopanasvarūp vīryācār ! maiṁ yah niścayase jānatā hūn̐ ki tū śuddhātmākā nahīṁ hai, tathāpi tujhe tab tak aṁgīkār karatā hūn̐ jab tak ki tere prasādase śuddhātmāko upalabdha kar lūn̐ — isaprakār jñānācār, darśanācār, cāritrācār, tapācār tathā vīryācārako aṁgīkār karatā hai .

(samyagdr̥ṣṭi jīv apane svarūpako jānatā hai – anubhav karatā hai aur apaneko anya samasta vyavahārabhāvoṁse bhinna jānatā hai . jabase use sva – parakā vivekasvarūp bhedavijñān pragaṭ huā thā tabhī se vah samasta vibhāvabhāvoṁkā tyāg kar cukā hai aur tabhīse usane ṭaṁkotkīrṇa nijabhāv aṁgīkār kiyā hai . isaliye use na to tyāg karaneko rahā hai aur na kuch grahaṇ

— aṁgīkār karaneko rahā hai . svabhāvadr̥ṣṭikī apekṣāse aisā hone par bhī, vah paryāyameṁ pūrvabaddha karmoṁke udayake nimittase anek prakārake vibhāvabhāvarūp pariṇamit hotā hai . is vibhāvapariṇatiko pr̥thak hotī na dekhakar vah ākul – vyākul bhī nahīṁ hotā aur vah sakal vibhāvapariṇatiko dūr karanekā puruṣārtha kiye binā bhī nahīṁ karatā . sakal vibhāvapariṇatise rahit svabhāvadr̥ṣṭike balasvarūp puruṣārthase guṇasthānoṁkī paripāṭīke sāmānya kramānusār usake pratham aśubh pariṇatikī hāni hotī hai, aur phi ra dhīre dhīre śubh pariṇati bhī chūṭatī jātī hai . aisā honese vah śubharāgake udayakī bhūmikāmeṁ gr̥havāsakā aur kuṭumbakā tyāgī hokar vyavahāraratnatrayarūp paṁcācārako aṁgīkār karatā hai . yadyapi vah jñānabhāvase samasta śubhāśubh kriyāoṁkā tyāgī hai tathāpi paryāyameṁ śubharāg nahīṁ chūṭanese vah pūrvoktaprakārase paṁcācārako grahaṇ karatā hai .) ..202..

Page 379 of 513
PDF/HTML Page 412 of 546
single page version

tato hi śrāmaṇyārthī praṇato‘nugr̥hītaśca bhavati . tathā hi — ācaritācāritasamasta- viratipravr̥ttisamānātmarūpaśrāmaṇyatvāt śramaṇaṁ, evaṁvidhaśrāmaṇyācaraṇācāraṇapravīṇatvāt guṇāḍhayaṁ, bhaṇyate . antaraṅgaśuddhātmānubhūtijñāpakaṁ nirgranthanirvikāraṁ rūpamucyate . śuddhātmasaṁvittivināśakārivr̥ddha- bālayauvanodrekajanitabuddhivaikalyarahitaṁ vayaśceti . taiḥ kularūpavayobhirviśiṣṭatvāt kularūpavayo- viśiṣṭam . iṭṭhadaraṁ iṣṭataraṁ sammatam . kaiḥ . samaṇehiṁ nijaparamātmatattvabhāvanāsahitasamacittaśramaṇair- nyācāryaiḥ . gaṇiṁ evaṁvidhaguṇaviśiṣṭaṁ paramātmabhāvanāsādhakadīkṣādāyakamācāryam . taṁ pi paṇado na kevalaṁ tamācāryamāśrito bhavati, praṇato‘pi bhavati . ken rūpeṇ . paḍiccha maṁ he bhagavan, anantajñānādi- jinaguṇasaṁpattikāraṇabhūtāyā anādikāle‘tyantadurlabhāyā bhāvasahitajinadīkṣāyāḥ pradānen prasāden māṁ

anvayārtha : — [śramaṇaṁ ] jo śramaṇ hai, [guṇāḍhayaṁ ] guṇāḍhay hai, [kularūpavayo viśiṣṭaṁ ] kul, rūp tathā vayase viśiṣṭa hai, aur [śramaṇaiḥ iṣṭataraṁ ] śramaṇoṁko ati iṣṭa hai [tam api gaṇinaṁ ] aise gaṇīko [mām pratīccha iti ] ‘mujhe svīkār karo’ aisā kahakar [praṇataḥ ] praṇat hotā hai (-praṇām karatā hai ) [ca ] aur [anugrahītaḥ ] anugr̥hīt hotā hai ..203..

ṭīkā : — paścāt śrāmaṇyārthī praṇat aur anugr̥hīt hotā hai . vah isaprakār hai ki — ācaraṇ karanemeṁ aur ācaraṇ karānemeṁ ānevālī samasta viratikī pravr̥ttike 1samān ātmarūp — aise śrāmaṇyapaneke kāraṇ jo ‘śramaṇ’ hai; aise śrāmaṇyakā ācaraṇ karanemeṁ aur ācaraṇ karānemeṁ pravīṇ honese jo ‘guṇāḍhay’ hai; sarva laukikajanoṁke dvārā niḥśaṁkatayā sevā karane yogya honese aur kulakramāgat (kulakramase utar ānevāle) krūratādi doṣoṁse rahit honese jo 1. samān = tulya, barābar, ekasā, milatā huā . [viratikī pravr̥ttike tulya ātmākā rūp arthāt viratikī

Page 380 of 513
PDF/HTML Page 413 of 546
single page version

sakalalaukikajananiḥśaṁk sevanīyatvāt kulakramāgatakrauryādidoṣavarjitatvācca kulaviśiṣṭaṁ, anta- raṁgaśuddharūpānumāpakabahiraṁgaśuddharūpatvāt rūpaviśiṣṭaṁ, śaiśavavārdhakyakr̥ tabuddhiviklavatvābhāvā- dyauvanodrek vikri yāvivikta buddhitvācca vayoviśiṣṭaṁ niḥśeṣitayathoktaśrāmaṇyācaraṇācāraṇaviṣay- pauruṣeyadoṣatven mumukṣubhirabhyupagatataratvāt śramaṇairiṣṭataraṁ ca gaṇinaṁ śuddhātmatattvopalambha- sādhakamācāryaṁ śuddhātmatattvopalambhasiddhayā māmanugr̥hāṇetyupasarpan praṇato bhavati . evamiyaṁ te śuddhātmatattvopalambhasiddhiriti ten prārthitārthen saṁyujyamāno‘nugr̥hīto bhavati ..203..

pratīccha svīkuru . cedi aṇugahido na kevalaṁ praṇato bhavati, tenācāryeṇānugr̥hītaḥ svīkr̥taśca bhavati . he bhavya, nissārasaṁsāre durlabhabodhiṁ prāpya nijaśuddhātmabhāvanārūpayā niścayacaturvidhārādhanayā manuṣyajanma saphalaṁ kurvityanen prakāreṇānugr̥hīto bhavatītyarthaḥ ..203.. ath guruṇā svīkr̥taḥ san kīdr̥śo bhavatītyupadiśati — ṇāhaṁ homi paresiṁ nāhaṁ bhavāmi pareṣām . nijaśuddhātmanaḥ sakaśātpareṣāṁ bhinnadravyāṇāṁ ‘kulaviśiṣṭa hai; aṁtaraṁg śuddharūpakā anumān karānevālā bahiraṁg śuddharūp honese jo ‘rūpaviśiṣṭa’ hai, bālakatva aur vr̥ddhatvase honevālī 1buddhiviklavatākā abhāv honese tathā 2yauvanodrekakī vikriyāse rahit buddhi honese jo ‘vayaviśiṣṭa’ hai; aur yathokta śrāmaṇyakā ācaraṇ karane tathā ācaraṇ karāne sambandhī 3pauruṣey doṣoṁko niḥśeṣatayā naṣṭa kar denese mumukṣuoṁke dvārā (prāyaścittādike liye) jinakā bahuāśray liyā jātā hai isaliye jo ‘śramaṇoṁko atiiṣṭa’ hai, aise gaṇīke nikaṭ — śuddhātmatattvakī upalabdhike sādhak ācāryake nikaṭ — ‘śuddhātmatattvakī upalabdhirūp siddhise mujhe anugr̥hīt karo’ aisā kahakar (śrāmaṇyārthī) jātā huā praṇat hotā hai . ‘is prakār yah tujhe śuddhātmatattvakī upalabdhirūp siddhi’ aisā (kahakar) us gaṇīke dvārā (vah śrāmaṇyārthī) 4prārthit arthase saṁyukta kiyā jātā huā anugr̥hīt hotā hai ..203..

paścāt vah kaisā hotā hai, so upadeś karate haiṁ : — 1. viklavatā = asthiratā; vikalatā . 2. yauvanodrek = yauvanakā joś, yauvanakī atiśayatā . 3. pauruṣey = manuṣyake liye saṁbhavit . 4. prārthit artha = prārthanā karake mān̐gī gaī vastu .

Page 381 of 513
PDF/HTML Page 414 of 546
single page version

tato‘pi śrāmaṇyārthī yathājātarūpadharo bhavati . tathā hi — ahaṁ tāvanna kiṁcidapi pareṣāṁ bhavāmi, pare‘pi na kiṁcidapi mam bhavanti, sarvadravyāṇāṁ paraiḥ sah tattvataḥ samastasambandhaśūnyatvāt . tadih ṣaḍdravyātmake loke na mam kiṁcidapyātmano‘nyadastīti niścitamatiḥ paradravyasvasvāmisambandhanibandhanānāmindriyanoindriyāṇāṁ jayen jitendriyaśca san dhr̥tayathāniṣpannātmadravyaśuddharūpatven yathājātarūpadharo bhavati ..204.. saṁbandhī na bhavāmyaham . ṇa me pare na me saṁbandhīni paradravyāṇi . ṇatthi majjhamih kiṁci nāsti mameh kiṁcit . ih jagati nijaśuddhātmano bhinnaṁ kiṁcidapi paradravyaṁ mam nāsti . idi ṇicchido iti niścitamatirjātaḥ . jidiṁdo jādo indriyamanojanitavikalpajālarahitānantajñānādiguṇasvarūpanijaparamātma- dravyādviparītendriyanoindriyāṇāṁ jayen jitendriyaśca saṁjātaḥ san jadhajādarūvadharo yathājātarūpadharaḥ, vyavahāreṇ nagnatvaṁ yathājātarūpaṁ, niścayen tu svātmarūpaṁ, taditthaṁbhūtaṁ yathājātarūpaṁ dharatīti yathājāt- rūpadharaḥ nirgrantho jāt ityarthaḥ ..204.. ath tasya pūrvasūtroditayathājātarūpadharasya nirgranthasyānādi- kāladurlabhāyāḥ svātmopalabdhilakṣaṇasiddhergamakaṁ cihnaṁ bāhyābhyantaraliṅgadvayamādiśati — jadhajādarūvajādaṁ pūrvasūtrokta lakṣaṇayathājātarūpeṇ nirgranthatven jātamutpannaṁ yathājātarūpajātam . uppāḍidakesamaṁsugaṁ

anvayārtha : — [ahaṁ ] maiṁ [pareṣāṁ ] dūsaroṁkā [na bhavāmi ] nahīṁ hūn̐ [pare me na ] par mere nahīṁ haiṁ, [ih ] is lokameṁ [mam ] merā [kiṁcit ] kuch bhī [na asti ] nahīṁ hai — [iti niścitaḥ ] aisā niścayavān aur [jitendriyaḥ ] jitendriy hotā huā [yathājātarūpadharaḥ ] yathājātarūpadhar (sahajarūpadhārī) [jātaḥ ] hotā hai ..204..

ṭīkā : — aur tatpaścāt śrāmaṇyārthī 1yathājātarūpadhar hotā hai . vah isaprakār : — ‘pratham to maiṁ kiṁcitmātra bhī parakā nahīṁ hūn̐, par bhī kiṁcitmātra mere nahīṁ haiṁ, kyoṁki samasta dravya 2tattvataḥ parake sāth samasta sambandha rahit haiṁ; isaliye is ṣaḍdravyātmak lokameṁ ātmāse anya kuch bhī merā nahīṁ hai;’ — isaprakār niścit mativālā (vartatā huā) aur paradravyoṁke sāth sva – svāmisaṁbaṁdh jinakā ādhār hai aisī indriyoṁ aur no – indriyoṁke jayase jitendriy hotā huā vah (śrāmaṇyārthī) ātmadravyakā 3yathāniṣpanna śuddharūp dhāraṇ karanese yathājātarūpadhar hotā hai ..204.. 1. yathājātarūpadhar = (ātmākā) jaisā, mūlabhūt rūp hai vaisā (-sahaj, svābhāvik) rūp dhāraṇ karanevālā . 2. tattvataḥ = vāstavameṁ; tattvakī dr̥ṣṭise; paramārthataḥ . 3. yathāniṣpanna = jaisā banā huā hai vaisā, sahaj, svābhāvik .

Page 382 of 513
PDF/HTML Page 415 of 546
single page version

athaitasya yathājātarūpadharatvasyāsaṁsārānabhyastatvenātyantamaprasiddhasyābhinavābhyās- kauśalopalabhyamānāyāḥ siddhergamakaṁ bahiraṁgāntaraṁgaliṁgadvaitamupadiśati —

ab, anādi saṁsārase anabhyasta honese jo atyanta aprasiddha hai aur 1abhinav abhyāsameṁ kauśalya dvārā jisakī siddhi upalabdha hotī hai aise is yathājātarūpadharapaneke bahiraṁg aur aṁtaraṁg do liṁgoṁkā upadeś karate haiṁ : —

anvayārtha : — [yathājātarūpajātam ] janmasamayake rūp jaisā rūpavālā, [utpāṭitakeśaśmaśrukaṁ ] sir aur ḍārḥī – mūchake bāloṁkā loṁc kiyā huā, [śuddhaṁ ] śuddha (akiṁcan), [hiṁsāditaḥ rahitam ] hiṁsādise rahit aur [apratikarma ] pratikarma (śārīrik śrr̥ṁgār)se rahit — [liṁgaṁ bhavati ] aisā (śrāmaṇyakā bahiraṁg) liṁg hai ..205 -206.. 1. abhinav = bilakul nayā . (anādi saṁsārase anabhyasta yathājātarūpadharapanā abhinav abhyāsameṁ pravīṇatāke

Page 383 of 513
PDF/HTML Page 416 of 546
single page version

ātmano hi tāvadātmanā yathoditakrameṇ yathājātarūpadharasya jātasyāyathājātarūp- dharatvapratyayānāṁ moharāgadveṣādibhāvānāṁ bhavatyevābhāvaḥ, tadabhāvāttu tadbhāvabhāvino nivasan- bhūṣaṇadhāraṇasya mūrdhajavyaṁjanapālanasya sakiṁcanatvasya sāvadyayogayuktatvasya śarīrasaṁskār- karaṇatvasya cābhāvādyathājātarūpatvamutpāṭitakeśaśmaśrutvaṁ śuddhatvaṁ hiṁsādirahitatvamapratikarmatvaṁ ca bhavatyev, tadetadbahiraṁg liṁgam . tathātmano yathājātarūpadharatvāpasāritāyathājātarūpadharatvapratyay- moharāgadveṣādibhāvānāmabhāvādev tadbhāvabhāvino mamatvakarmaprakamapariṇāmasya śubhāśubhoparakto- dravyaliṅgaṁ jñātavyamiti prathamagāthā gatā .. mucchāraṁbhavimukkaṁ paradravyakāṅkṣārahitanirmohaparamātmajyoti- rvilakṣaṇā bāhyadravye mamatvabuddhirmūrcchā bhaṇyate, manovākkāyavyāpārarahitaciccamatkārapratipakṣabhūt ārambho vyāpārastābhyāṁ mūrcchārambhābhyāṁ vimuktaṁ mūrcchārambhavimukta m . juttaṁ uvaogajogasuddhīhiṁ nirvikārasva- saṁvedanalakṣaṇ upayogaḥ, nirvikalpasamādhiryogaḥ, tayorupayogayogayoḥ śuddhirupayogayogaśuddhistayā yukta m . ṇa parāvekkhaṁ nirmalānubhūtipariṇateḥ parasya paradravyasyāpekṣayā rahitaṁ, na parāpekṣam . apuṇabbhavakāraṇaṁ punarbhavavināśakaśuddhātmapariṇāmāviparītāpunarbhavasya mokṣasya kāraṇamapunarbhavakāraṇam . jeṇhaṁ jinasya saṁbandhīdaṁ jinen proktaṁ vā jainam . evaṁ pañcaviśeṣaṇaviśiṣṭaṁ bhavati . kim . liṁgaṁ bhāvaliṅgamiti . iti

[mūrcchārambhaviyuktam ] mūrcchā (mamatva) aur ārambha rahit, [upayogayogaśuddhibhyāṁ yuktaṁ ] upayog aur yogakī śuddhise yukta tathā [na parāpekṣaṁ ] parakī apekṣāse rahit — aisā [jainaṁ ] jinendradevakathit [liṁgam ] (śrāmaṇyakā aṁtaraṁg) liṁg hai [apunarbhavakāraṇam ] jo ki mokṣakā kāraṇ hai .

ṭīkā : — pratham to apanese, yathoktakramase 1yathājātarūpadhar hue ātmāke 2ayathājātarūpadharapaneke kāraṇabhūt moharāgadveṣādibhāvoṁkā abhāv hotā hī hai; aur unake abhāvake kāraṇ, jo ki unake sadbhāvameṁ hote haiṁ aise (1) vastrābhūṣaṇakā dhāraṇ, (2) sir aur ḍārḥī – mūchoṁke bāloṁkā rakṣaṇ, (3) sakiṁcanatva, (4) sāvadyayogase yuktatā tathā (5) śārīrik saṁskārakā karanā, in (pān̐coṁ) kā abhāv hotā hai; jisase (us ātmāke) (1) janmasamayake rūp jaisā rūp, (2) sir aur ḍārḥī – mūchake bāloṁkā loṁc, (3) śuddhatva, (4) hiṁsādirahitatā tathā (5) apratikarmatva (śārīrik śrr̥ṁgār – saṁskārakā abhāv) hotā hī hai . isaliye yah bahiraṁg liṁg hai .

aur phi ra, ātmāke yathājātarūpadharapanese dūr kiyā gayā jo ayathājātarūpadharapanā, usake kāraṇabhūt moharāgadveṣādibhāvoṁkā abhāv honese hī jo unake sadbhāvameṁ hote haiṁ aise jo 1. yathājātarūpadhar = (ātmākā) sahajarūp dhāraṇ karanevālā . 2. ayathājātarūpadhar = (ātmākā) asahajarūp dhāraṇ karanevālā . 3. sakiṁcan = jisake pās kuch bhī (parigrah) ho aisā .

Page 384 of 513
PDF/HTML Page 417 of 546
single page version

payogatatpūrvakatathāvidhayogāśuddhiyuktatvasya paradravyasāpekṣatvasya cābhāvānmūrcchārambhaviyuktatva- mupayogayogaśuddhiyuktatvamaparāpekṣatvaṁ ca bhavatyev, tadetadantaraṁg liṁgam ..205.206..

athaitadubhayaliṁgamādāyaitadetatkr̥tvā ca śramaṇo bhavatīti bhavatikriyāyāṁ bandhuvargapracchan- kriyādiśeṣasakalakriyāṇāṁ caikakartr̥katvamudyotayanniyatā śrāmaṇyapratipattirbhavatītyupadiśati —

ab (śrāmaṇyārthī) in donoṁ liṁgoṁko grahaṇ karake aur itanā – itanā karake śramaṇ hotā hai — isaprakār 3bhavatikriyāmeṁ, baṁdhuvargase vidā lenerūp kriyāse lekar śeṣ sabhī kriyāoṁkā ek kartā dikhalāte hue, itanese (arthāt itanā karanese) śrāmaṇyakī prāpti hotī hai, aisā upadeś karate haiṁ : —

anvayārtha : — [parameṇ guruṇā ] param guruke dvārā pradatta [tadapi liṁgam ] un donoṁ liṁgoṁko [ādāy ] grahaṇ karake, [saṁ namaskr̥tya ] unheṁ namaskār karake [savratāṁ kriyāṁ śrutvā ] vrat sahit kriyāko sunakar [upasthitaḥ ] upasthit (ātmāke samīp sthit) hotā huā [saḥ ] vah [śramaṇaḥ bhavati ] śramaṇ hotā hai ..207.. 1. karmaprakram = kāmako apane ū par lenā; kāmameṁ yukta honā, kāmakī vyavasthā . 2. tatpūrvak = uparakta (malin) upayogapūrvak . 3. bhavatikriyā = honerūp kriyā .

Page 385 of 513
PDF/HTML Page 418 of 546
single page version

tato‘pi śramaṇo bhavitumicchan liṁgadvaitamādatte, guruṁ namasyati, vratakriye śr̥ṇoti, athopatiṣṭhate; upasthitaśca paryāptaśrāmaṇyasāmagrīkaḥ śramaṇo bhavati . tathā hi — tat idaṁ yathājātarūpadharatvasya gamakaṁ bahiraṁgamantaraṁgamapi liṁgaṁ prathamamev guruṇā parameṇārhadbhaṭṭārakeṇ tadātve ca dīkṣācāryeṇ tadādānavidhānapratipādakatven vyavahārato dīyamānatvāddattamādānakriyayā sambhāvya tanmayo bhavati . tato bhāvyabhāvakabhāvapravr̥ttetaretarasaṁvalanapratyastamitasvaparavibhāgatven dattasarvasvamūlottaraparamagurunamaskriyayā sambhāvya bhāvastavavandanāmayo bhavati . tataḥ sarvasāvadya- yogapratyākhyānalakṣaṇaikamahāvrataśravaṇātmanā śrutajñānen samaye bhavantamātmānaṁ jānan sāmāyik- guruṇā parameṇ divyadhvanikāle paramāgamopadeśarūpeṇārhadbhaṭṭārakeṇ, dīkṣākāle tu dīkṣāguruṇā . liṅgagrahaṇānantaraṁ taṁ ṇamaṁsittā taṁ guruṁ namaskr̥tya, soccā tadanantaraṁ śrutvā . kām . kiriyaṁ kriyāṁ br̥hatpratikramaṇām . kiṁviśiṣṭam . savadaṁ savratāṁ vratāropaṇasahitām . uvaṭṭhido tataścopasthitaḥ svasthaḥ san hodi so samaṇo sa pūrvoktastapodhan idānīṁ śramaṇo bhavatīti . ito vistaraḥ — pūrvokta liṅgadvay- grahaṇānantaraṁ pūrvasūtroktapañcācāramāśrayati, tataścānantajñānādiguṇasmaraṇarūpeṇ bhāvanamaskāreṇ tathaiv tadguṇapratipādakavacanarūpeṇ dravyanamaskāreṇ ca guruṁ namaskaroti . tataḥ paraṁ samastaśubhāśubhapariṇām- nivr̥ttirūpaṁ svasvarūpe niścalāvasthānaṁ paramasāmāyikavratamārohati svīkaroti . manovacanakāyaiḥ kr̥takāritānumataiśca jagattraye kālatraye‘pi samastaśubhāśubhakarmabhyo bhinnā nijaśuddhātmapariṇatilakṣaṇā yā tu kriyā sā niścayen br̥hatpratikramaṇā bhaṇyate . vratāropaṇānantaraṁ tāṁ ca śr̥ṇoti . tato

ṭīkā : — tatpaścāt śramaṇ honekā icchuk donoṁ liṁgoṁko grahaṇ karatā hai, guruko namaskār karatā hai, vrat tathā kriyāko sunatā hai aur upasthit hotā hai; upasthit hotā huā śrāmaṇyakī sāmagrī paryāpta (paripūrṇa) honese śramaṇ hotā hai . vah isaprakār : —

param guru — pratham hī arhaṁtabhaṭṭārak aur us samay (dīkṣākālameṁ) dīkṣācārya — is yathājātarūpadharatvake sūcak bahiraṁg tathā aṁtaraṁg liṁgake grahaṇakī – vidhike pratipādak honese, vyavahārase us liṁgake denevāle haiṁ . isaprakār unake dvārā diye gaye un liṁgoṁko grahaṇ kriyāke dvārā saṁbhāvit – sammānit karake (śrāmaṇyārthī) tanmay hotā hai . aur phi ra jinhoṁne sarvasva diyā hai aise 1mūl aur uttar paramaguruko, 2bhāvyabhāvakatāke kāraṇ pravartit ✽itaretaramalinake kāraṇ jisameṁse sva – parakā vibhāg asta ho gayā hai aisī namaskār kriyāke dvārā saṁbhāvit karake – sammānit karake 3bhāvastuti vandanāmay hotā hai . paścāt sarva sāvadyayogake pratyākhyānasvarūp 1. mūl paramaguru arhantadev tathā uttaraparamaguru dīkṣācāryake prati atyanta ārādhyabhāvake kāraṇ ārādhya paramaguru

aur ārādhak aise nijakā bhed asta ho jātā hai . 2. bhāvya aur bhāvakake arthake liye dekho pr̥ṣṭha 8 kā pād ṭippaṇ . ✽isakā spaṣṭīkaraṇ prathamakī 5 gāthāoṁke ṭīppaṇ patrameṁ dekhiye . 3. bhāvastutivandanāmay = bhāvastutimay aur bhāvavandanāmay . pra. 49

Page 386 of 513
PDF/HTML Page 419 of 546
single page version

madhirohati . tataḥ pratikramaṇālocanapratyākhyānalakṣaṇakriyāśravaṇātmanā śrutajñānen traikālik- karmabhyo vivicyamānamātmānaṁ jānannatītapratyutpannānupasthitakāyavāṅmanaḥkarmavivikta tvamadhi- rohati . tataḥ samastāvadyakarmāyatanaṁ kāyamutsr̥jya yathājātarūpaṁ svarūpamekamekāgreṇālambya vyav- tiṣṭhamān upasthito bhavati . upasthitastu sarvatra samadr̥ṣṭitvāt sākṣācchramaṇo bhavati ..207..

nirvikalpasamādhibalen kāyamutsr̥jyopasthito bhavati . tataścaivaṁ paripūrṇaśramaṇasāmagyāṁ satyāṁ paripūrṇa- śramaṇo bhavatītyarthaḥ ..207.. evaṁ dīkṣābhimukhapuruṣasya dīkṣāvidhānakathanamukhyatven prathamasthale ek mahāvratako sunanerūp śrutajñānake dvārā samayameṁ pariṇamit hote hue ātmāko jānatā huā 1sāmāyikameṁ ārūrḥ hotā hai . paścāt 2pratikramaṇ – ālocanā – pratyākhyān – svarūp kriyāko sunanerūp śrutajñānake dvārā traikālik karmoṁse vivikta (bhinna) kiye jānevāle ātmāko jānatā huā, atīt – anāgat – vartamān, man – vacan – kāyasaṁbaṁdhī karmoṁse viviktatā (bhinnatā)meṁ ārūrḥ hotā hai . paścāt samasta sāvadya karmoṁke 3āyatanabhūt kāyakā utsarga (upekṣā) karake yathājātarūpavāle svarūpako, ekako ekāgratayā avalambit karake rahatā huā, upasthit hotā hai . aur upasthit hotā huā, sarvatra samadr̥ṣṭipaneke kāraṇ sākṣāt śramaṇ hotā hai ..207..

avicchinna sāmāyikameṁ ārūrḥ huā hone par bhī śramaṇ kadācit chedopasthāpanāke yogya hai, aisā ab upadeś karate haiṁ : — 1. samayameṁ (ātmadravyameṁ, nijadravyasvabhāvameṁ) pariṇamit honā so sāmāyik hai 2. atīt – vartamān – anāgat kāy – vacan – manasaṁbaṁdhī karmoṁse bhinna nijaśuddhātmapariṇati vah pratikramaṇ –

Page 387 of 513
PDF/HTML Page 420 of 546
single page version

sarvasāvadyayogapratyākhyānalakṣaṇaikamahāvratavyaktivaśen hiṁsānr̥tasteyābrahmaparigrahaviratyā- tmakaṁ paṁcatayaṁ vrataṁ, tatparikaraśca paṁcatayī samitiḥ paṁcatay indriyarodho locaḥ ṣaṭtayamā- vaśyakamacelakyamasnānaṁ kṣitiśayanamadantadhāvanaṁ sthitibhojanamekabhaktaścaivaṁ ete nirvikalpa- gāthāsaptakaṁ gatam . ath nirvikalpasāmāyikasaṁyame yadā cyuto bhavati tadā savikalpaṁ chedopasthāpan- cāritramārohatīti pratipādayati — vadasamidiṁdiyarodho vratāni ca samitayaścendriyarodhaśca vratasamitīndray- rodhaḥ . locāvassayaṁ locaścāvaśyakāni ca locāvaśyakaṁ, ‘‘samāhārasyaikavacanam’’ . acelamaṇhāṇaṁ khidisayaṇamadaṁtavaṇaṁ ṭhidibhoyaṇamegabhattaṁ ca acelakāsnānakṣitiśayanādantadhāvanasthitibhojanaikabhaktāni . ede khalu mūlaguṇā samaṇāṇaṁ jiṇavarehiṁ paṇṇattā ete khalu sphu ṭaṁ aṣṭāviṁśatimūlaguṇāḥ śramaṇānāṁ jinavaraiḥ prajñaptāḥ . tesu pamatto samaṇo chedovaṭṭhāvago hodi teṣu mūlaguṇeṣu yadā pramattaḥ cyuto bhavati . saḥ kaḥ . śramaṇastapodhanastadākāle chedopasthāpako bhavati . chede vratakhaṇḍane sati punarapyupasthāpakaśchedopasthāpak iti . tathāhi — niścayen mūlamātmā, tasya kevalajñānādyanantaguṇā mūlaguṇāste ca nirvikalpasamādhirūpeṇ

anvayārtha : — [vratasamitīndriyarodhaḥ ] vrat, samiti, indriyarodh, [locāvaśyakam ] loc, āvaśyak, [acelam ] acelapanā, [asnānaṁ ] asnān, [kṣitiśayanam ] bhūmiśayan, [adaṁtadhāvanaṁ ] adaṁtadhāvan, [sthitibhojanam ] khaṛe – khaṛe bhojan, [ca ] aur [ekabhaktaṁ ] ekabār āhār — [ete ] ye [khalu ] vāstavameṁ [śramaṇānāṁ mūlaguṇāḥ ] śramaṇoṁke mūlaguṇ [jinavaraiḥ prajñaptāḥ ] jinavaroṁne kahe haiṁ; [teṣu ] unameṁ [pramattaḥ ] pramatta hotā huā [śramaṇaḥ ] śramaṇ [chedopasthāpakaḥ bhavati ] chedopasthāpak hotā hai ..208 -209..

ṭīkā : — sarva sāvadyayogake pratyākhyānasvarūp ek mahāvratakī vyaktiyān̐ (viśeṣ, pragaṭatāen̐) honese hiṁsā, asatya, corī, abrahma aur parigrahakī viratisvarūp pān̐c prakārake vrat tathā usakī 1parikarabhūt pān̐c prakārakī samiti, pān̐c prakārakā indriyarodh, loc, chah prakārake āvaśyak, 2acelapanā, asnān, bhūmiśayan, adaṁtadhāvan (dātun na karanā), khaṛe – khaṛe bhojan, aur ekabār āhār — isaprakār ye (aṭṭhāīs) nirvikalpa sāmāyikasaṁyamake vikalpa (bhed) 1. parikar = anusaraṇ karanevālā samudāy; anucarasamūh; [samiti, indriyarodh, ityādi pāṁc vratoṁke pīche –

pīche hote hī haiṁ, isaliye samiti ityādi guṇ pān̐c vratoṁkā parikar arthāt anucar samūh hai] .] 2. acelapanā = vastrarahitapanā, digambarapanā .