Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version
viyukto nityaṁ jñānī syāt, sa khalu sampūrṇaśrāmaṇyaḥ sākṣāt śramaṇo helāvakīrṇa- sakalaprāktanakarmaphalatvādaniṣpāditanūtanakarmaphalatvācca punaḥ prāṇadhāraṇadainyamanāskandan dvitīy- bhāvaparāvartābhāvāt śuddhasvabhāvāvasthitavr̥ttirmokṣatattvamavabudhyatām ..272..
mokṣatattvapariṇatapuruṣ evābheden mokṣasvarūpaṁ jñātavyamiti ..272.. ath mokṣakāraṇamākhyāti — sammaṁ vididapadatthā saṁśayaviparyayānadhyavasāyarahitānantajñānādisvabhāvanijaparamātmapadārthaprabhr̥tisamastavastu- vicāracaturacittacāturyaprakāśamānasātiśayaparamavivekajyotiṣā samyagviditapadārthāḥ . punarapi kiṁrūpāḥ. visayesu ṇāvasattā pañcendriyaviṣayādhīnarahitatven nijātmatattvabhāvanārūpaparamasamādhisaṁjātaparamānandaik- vicaratā (krīṛā karatā) honese ‘ayathācār rahit’ vartatā huā nitya jñānī ho, vāstavameṁ us sampūrṇa śrāmaṇyavāle sākṣāt śramaṇako mokṣatatva jānanā, kyoṁki pahaleke sakal karmoṁke phal usane līlāmātrase naṣṭa kar diye haiṁ isaliye aur vah nūtan karmaphaloṁko utpanna nahīṁ karatā isaliye punaḥ prāṇadhāraṇarūp dīnatāko prāpta na hotā huā dvitīy bhāvarūp parāvartanake abhāvake kāraṇ śuddhasvabhāvameṁ 1avasthit vr̥ttivālā rahatā hai ..272..
anvayārtha : — [samyagviditapadārthāḥ ] samyak (yathārthatayā) padārthoṁko jānate hue [ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahiraṁg tathā aṁtaraṁg [upadhiṁ ] parigrahako [tyaktvā ] choṛakar [viṣayeṣu na avasaktāḥ ] viṣayoṁmeṁ āsakta nahīṁ haiṁ, [te ] ve [śuddhāḥ iti nirdiṣṭāḥ ] ‘śuddha’ kahe gaye haiṁ ..273.. 1. avasthit = sthir, [is saṁpūrṇa śrāmaṇyavāle jīvako anyabhāvarūp parāvartan (palaṭan) nahīṁ hotā, vah
āsakta nahi viṣayo viṣe je, ‘śuddha’ bhākhyā temane. 273.
Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version
anekāntakalitasakalajñātr̥jñeyatattvayathāvasthitasvarūpapāṇḍityaśauṇḍāḥ santaḥ samasta- bahiraṁgantaraṁgasaṁgatiparityāgaviviktāntaścakacakāyamānānantaśakticaitanyabhāsvarātmatattvasvarūpāḥ svarūpaguptasuṣuptakalpāntastattvavr̥ttitayā viṣayeṣu manāgapyāsaktimanāsādayantaḥ samastānubhāvavanto bhagavantaḥ śuddhā evāsaṁsāraghaṭitavikaṭakarmakavāṭavighaṭanapaṭīyasādhyavasāyen prakaṭīkriyamāṇā- vadānā mokṣatattvasādhanatattvamavabudhyatām ..273..
lakṣaṇasukhasudhārasāsvādānubhavabalen viṣayeṣu manāgapyanāsaktāḥ . kiṁ kr̥tvā . pūrvaṁ svasvarūpaparigrahaṁ svīkāraṁ kr̥tvā, cattā tyaktvā . kam . uvahiṁ upadhiṁ parigraham . kiṁviśiṣṭam . bahitthamajjhatthaṁ bahisthaṁ kṣetravāstvādyanekavidhaṁ madhyasthaṁ mithyātvādicaturdaśabhedabhinnam . je evaṁguṇaviśiṣṭāḥ ye mahātmānaḥ te suddha tti ṇiddiṭṭhā te śuddhāḥ śuddhopayoginaḥ iti nirdiṣṭāḥ kathitāḥ . anen vyākhyānen kimuktaṁ bhavati — itthaṁbhūtāḥ paramayogin evābheden mokṣamārga ityavaboddhavyam ..273.. ath śuddhopayogalakṣaṇamokṣamārgaṁ sarvamanorathasthānatven pradarśayati — bhaṇiyaṁ bhaṇitam . kim . sāmaṇṇaṁ samyagdarśanajñānacāritraikāgāā āā ā
rr
rayalakṣaṇaṁ
ṭīkā : — anekāntake dvārā jñāt sakal jñātr̥tattva aur jñeyatattvake yathāsthit svarūpameṁ jo pravīṇ haiṁ, antaraṁgameṁ cakacakit hote hue anantaśaktivāle caitanyase bhāsvar (tejasvī) ātmatattvake svarūpako jinane samasta bahiraṁg tathā antaraṁg saṁgatike parityāgase vivikta (bhinna) kiyā hai, aur (isaliye) antaḥtattvakī vr̥tti (-ātmākī pariṇati) svarūp gupta tathā suṣupta (jaise ki so gayā ho) samān ( – praśāṁt) rahanese jo viṣayoṁmeṁ kiṁcit bhī āsaktiko prāpta nahīṁ hote, – aise jo sakal – mahimāvān bhagavanta ‘śuddha’ (-śuddhopayogī) haiṁ unheṁ hī mokṣatattvakā sādhanatattva jānanā . (arthāt ve śuddhopayogī hī mokṣamārgarūp haiṁ ), kyoṁki ve anādi saṁsār se racit – banda rahe hue vikaṭ karmakapāṭako toṛane – kholaneke ati ugra prayatnase parākram pragaṭ kar rahe haiṁ ..273..
ab mokṣatattvake sādhanatattvakā (arthāt śuddhopayogīkā) sarva manorathoṁke sthānake rūpameṁ abhinandan (praśaṁsā) karate haiṁ : —
che śuddhane nirvāṇ, śuddha ja siddha, praṇamuṁ tehane. 274.
Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version
yattāvatsamyagdarśanajñānacāritrayaugapadyapravr̥ttaikāgārayalakṣaṇaṁ sākṣānmokṣamārgabhūtaṁ śrāmaṇyaṁ tacca śuddhasyaiv . yacca samastabhūtabhavadbhāvivyatirekakarambitānantavastvanvayātmakaviśvasāmānyaviśeṣ- pratyakṣapratibhāsātmakaṁ darśanaṁ jñānaṁ ca tat śuddhasyaiv . yacca niḥpratighavijr̥mbhitasahajajñānānanda- mudritadivyasvabhāvaṁ nirvāṇaṁ tat śuddhasyaiv . yaśca ṭaṁkotkīrṇaparamānandāvasthāsusthitātmasva- bhāvopalambhagambhīro bhagavān siddhaḥ sa śuddha ev . alaṁ vāgvistareṇ, sarvamanorathasthānasya mokṣatattvasādhanatattvasya śuddhasya parasparamaṁgāṁgibhāvapariṇatabhāvyabhāvakabhāvatvāt pratyastamit- svaparavibhāgo bhāvanamaskāro‘stu ..274.. śatrumitrādisamabhāvapariṇatirūpaṁ sākṣānmokṣakāraṇaṁ yacchrāmaṇyam . tattāvtttttka sya . suddhassa ya śuddhasya ca śuddhopayogin ev . suddhassa daṁsaṇaṁ ṇāṇaṁ trailokyodaravivaravartitrikālaviṣayasamastavastugatānantadharmaik----- samayasāmānyaviśeṣaparicchittisamarthaṁ yaddarśanajñānadvayaṁ tacchuddhasyaiv . suddhassa ya ṇivvāṇaṁ avyābādhānanta- sukhādiguṇādhārabhūtaṁ parādhīnarahitatven svāyattaṁ yannirvāṇaṁ tacchuddhasyaiv . so cciy siddho yo
anvayārtha : — [śuddhasya ca ] śuddha (-śuddhopayogī) ko [śrāmaṇyaṁ bhaṇitaṁ ] śrāmaṇya kahā hai, [śuddhasya ca ] aur śuddhako [darśanaṁ jñānaṁ ] darśan tathā jñān kahā hai, [śuddhasya ca ] śuddhake [nirvāṇaṁ ] nirvāṇ hotā hai; [saḥ ev ] vahī (-śuddha hī) [siddhaḥ ] siddha hotā hai; [tasmai namaḥ ] use namaskār ho ..274..
ṭīkā : — pratham to, samyagdarśan -jñān -cāritrake yugapadpanerūpase pravartamān ekāgratā jisakā lakṣaṇ hai aisā jo sākṣāt mokṣamārgabhūt śrāmaṇya, ‘śuddha ke hī hotā hai; samasta bhūt – vartamān – bhāvī vyatirekoṁke sāth milit (miśrit), ananya vastuoṁkā anvayātmak jo viśva usake (1) sāmānya aur (2) viśeṣake pratyakṣa pratibhāsasvarūp jo (1) darśan aur (2) jñān ve ‘śuddha’ ke hī hote haiṁ; nirvighna – khile hue sahaj jñānānandakī mudrāvālā (-svābhāvik jñān aur ānandakī chāpavālā) divya jisakā svabhāv hai aisā jo nirvāṇ, vah ‘śuddha’ ke hī hotā hai; aur ṭaṁkotkīrṇa paramānanda – avasthārūpase susthit ātmasvabhāvakī upalabdhise gaṁbhīr aise jo bhagavān siddha, ve ‘śuddha’ hī hote haiṁ (arthāt śuddhopayogī hī siddha hote haiṁ ), vacanavistārase bas ho ! sarva manorathoṁke sthānabhūt, mokṣatatvake sādhanatatvarūp, ‘śuddha’ko, jisameṁ paraspar aṁgaaṁgīrūpase pariṇamit 1bhāvak – bhāvyatāke kāraṇ sva – parakā vibhāg asta 1. bhāvak (bhāvanamaskār karanevālā) vah aṁg (aṁś) hai aur bhāvya (bhāvanamaskār karane yogya padārtha)
Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version
yo hi nām suviśuddhajñānadarśanamātrasvarūpavyavasthitavr̥ttisamāhitatvāt sākārā- nākāracaryayā yuktaḥ san śiṣyavargaḥ svayaṁ samastaśāstrārthavistarasaṁkṣepātmakaśrutajñānopayog- laukikamāyāñjanarasadigvijayamantrayantrādisiddhavilakṣaṇaḥ svaśuddhātmopalambhalakṣaṇaḥ ṭaṅkotkīrṇajñāyakaik- svabhāvo jñānāvaraṇādyaṣṭavidhakarmarahitatven samyaktvādyaṣṭaguṇāntarbhūtānantaguṇasahitaḥ siddho bhagavān sa caiv śuddhaḥ ev . ṇamo tassa nirdoṣinijaparamātmanyārādhyārādhakasaṁbandhalakṣaṇo bhāvanamaskāro‘stu tasyaiv . atraitaduktaṁ bhavati — asya mokṣakāraṇabhūtaśuddhopayogasya madhye sarveṣṭamanorathā labhyanta iti matvā śeṣamanorathaparihāreṇ tatraiv bhāvanā kartavyeti ..274.. ath śiṣyajanaṁ śāstraphalaṁ darśayan śāstraṁ samāpayati — pappodi prāpnoti . so sa śiṣyajanaḥ kartā . ka m . pavayaṇasāraṁ pravacanasāraśabdavācyaṁ nijaparamātmānam . ken . lahuṇā kāleṇ stokkālen . yaḥ kiṁ karoti . jo bujjhadi yaḥ śiṣyajano budhyate jānāti . kim . sāsaṇamedaṁ śāstramidaṁ . kiṁ nām . pavayaṇasāraṁ pravacanasāraṁ, — samyagjñānasya tasyaiv huā hai aisā bhāvanamaskār ho ..274..
ab (bhagavān kundakundācāryadev) śiṣyajanako śāstrake phalake sāth joṛate hue śāstra samāpta karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [sākārānākāracaryayā yuktaḥ ] sākār – anākār caryāse yukta vartatā huā [etat śāsanaṁ ] is upadeśako [budhyate ] jānatā hai, [saḥ ] vah [laghunā kālen ] alpa kālameṁ hī [pravacanasāraṁ ] pravacanake sārako (-bhagavān ātmāko) [prāpnoti ] pātā hai ..275..
ṭīkā : — 1suviśuddhajñānadarśanamātra svarūpameṁ avasthit pariṇatimeṁ lagā honese sākār – anākār caryāse yukta vartatā huā, jo śiṣyavarga svayaṁ samasta śāstroṁke arthoṁke 2vistārasaṁkṣepātmak śrutajñānopayogapūrvak prabhāv dvārā keval ātmāko anubhavatā huā, is 1. ātmākā svarūp mātra suviśuddha jñān aur darśan hai . [isameṁ, jñān sākār hai aur darśan anākār hai . ] 2. vistārasaṁkṣepātmak = vistārātmak yā saṁkṣepātmak .
Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version
pūrvakānubhāven kevalamātmānamanubhavanśāsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay- pravāhāvasthāyitven sakalārthasārthātmakasya pravacanasya sārabhūtaṁ bhūtārthasvasaṁvedyadivyajñānānanda- svabhāvamananubhūtapūrvaṁ bhagavantamātmānamavāpnoti ..275..
iti tattvadīpikāyāṁ śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ pravacanasāravr̥ttau caraṇānuyogasūcikā cūlikā nām tr̥tīyaḥ śrutaskandhaḥ samāptaḥ ..3..
jñeyabhūtaparamātmādipadārthānāṁ tatsādhyasya nirvikārasvasaṁvedanajñānasya ca, tathaiv tattvārthaśraddhānalakṣaṇ- samyagdarśanasya tadviṣayabhūtānekāntātmakaparamātmādidravyāṇāṁ ten vyavahārasamyaktven sādhyasya nij- śuddhātmarucirūpaniścayasamyaktvasya ca, tathaiv ca vratasamitigu ptyādyanuṣṭhānarūpasya sarāgacāritrasya tenaiv sādhyasya svaśuddhātmaniścalānubhūtirūpasya vītarāgacāritrasya ca pratipādakatvātpravacanasārābhidheyam . kathaṁbhūtaḥ saḥ śiṣyajanaḥ . sāgāraṇagāracariyayā jutto sāgārānāgāracaryayā yuktaḥ . ābhyantararatna- trayānuṣṭhānamupādeyaṁ kr̥tvā bahiraṅgaratnatrayānuṣṭhānaṁ sāgāracaryā śrāvakacaryā . bahiraṅgaratnatrayādhāreṇābhyantar- ratnatrayānuṣṭhānamanāgāracaryā pramattasaṁyatāditapodhanacaryetyarthaḥ ..275.. iti gāthāpañcaken pañcaratnasaṁjñaṁ pañcamasthalaṁ vyākhyātam . evaṁ ‘ṇicchidasuttatthapado’ ityādi dvātriṁśadgāthābhiḥ sthalapañcaken śubhop- yogābhidhānaścaturthāntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
iti śrījayasenācāryakr̥tāyāṁ tātparyavr̥ttau pūrvoktakrameṇ ‘evaṁ paṇamiy siddhe’ ityādyek- viṁśatigāthābhirutsargādhikāraḥ . tadanantaraṁ ‘ṇa hi ṇiravekkho cāgo’ ityādi triṁśadgāthābhirapavādādhikāraḥ . tataḥ paraṁ ‘eyaggagado samaṇo’ ityādicaturdaśagāthābhiḥ śrāmaṇyāparanāmā mokṣamārgādhikāraḥ . tato‘pyanantaraṁ ‘ṇicchidasuttatthapado’ ityādidvātriṁśadgāthābhiḥ śubhopayogādhikāraścetyantarādhikāracatuṣṭayen saptanavatigāthābhiścaraṇānuyogacūlikā nāmā tr̥tīyo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..3.. upadeśako jānatā hai, vah vāstavameṁ, 1bhūtārthasvasaṁvedya – divya jñānānanda jisakā svabhāv hai, pūrvakālameṁ kabhī jisakā anubhav nahīṁ kiyā, aise bhagavān ātmāko prāpta karatā hai — jo ki (jo ātmā) tīnoṁ kālake niravadhi pravāhameṁ sthāyī honese 2sakal padārthoṁke samūhātmak pravacanakā sārabhūt hai ..275..
isaprakār (śrīmad bhagavatkundakundācāryadevapraṇīt) śrī pravacanasār śāstrakī śrīmadamr̥tacandrācāryadev viracit tatvadīpikā nāmak ṭīkāmeṁ caraṇānuyogasūcak cūlikā nāmakā tr̥tīy śrutaskaṁdh samāpta huā .
1. bhūtārtha pāramārthik – (satyārtha), svasaṁvedya aur divya aise jo jñān aur ānanda vah bhagavān ātmākā
svabhāv hai . 2. pravacan sakal padārthoṁke samūhakā pratipādan karatā hai, isaliye use sakal padārthoṁkā samūhātmak kahā
Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version
nanu ko‘yamātmā kathaṁ cāvāpyat iti cet, abhihitametat punarapyabhidhīyate . ātmā hi tāvaccaitanyasāmānyavyāptānantadharmādhiṣṭhātrekaṁ dravyamanantadharmavyāpakānantanayavyāpyekaśrut- jñānalakṣaṇapramāṇapūrvakasvānubhavapramīyamāṇatvāt . tattu dravyanayen paṭamātravaccinmātram 1 . paryāyanayen tantumātravaddarśanajñānādimātram 2 . astitvanayenāyomayaguṇakārmukāntarālavarti- saṁhitāvasthalakṣyonmukhaviśikhavat svadravyakṣetrakālabhāvairastitvavat 3 . nāstitvanayenānayomayā- guṇakārmukāntarālavartyasaṁhitāvasthālakṣyonmukhaprākta naviśikhavat paradravyakṣetrakālabhāvairnāsti-
atrāh śiṣyaḥ — paramātmadravyaṁ yadyapi pūrvaṁ bahudhā vyākhyātam, tathāpi saṁkṣepeṇ punarapi kathyatāmiti . bhagavānāh — kevalajñānādyanantaguṇānāmādhārabhūtaṁ yattadātmadravyaṁ bhaṇyate . tasya ca nayaiḥ
jāy to isakā uttar (pahale hī) kahā jā cukā hai aur (yahān̐) punaḥ kahate haiṁ : —
pratham to, ātmā vāstavameṁ caitanyasāmānyase vyāpta ananta dharmoṁkā adhiṣṭhātā (svāmī) ek dravya hai, kyoṁki ananta dharmoṁmeṁ vyāpta honevāle jo ananta nay haiṁ unameṁ vyāpta honevālā jo ek śrutajñānasvarūp pramāṇ hai, us pramāṇapūrvak svānubhavase (vah ātmadravya) pramey hotā hai (-jñāt hotā hai) .
vah ātmadravya dravyanayase, paṭamātrakī bhān̐ti, cinmātra hai (arthāt ātmā dravyanayase caitanyamātra hai, jaise vastra vastramātra hai tadanusār .) 1.
ātmadravya paryāyanayase, taṁtumātrakī bhān̐ti, darśanajñānādimātra hai (arthāt ātmā paryāyanayase darśanajñānacāritrādimātra hai, jaise vastra taṁtumātra hai .) 2.
ātmadravya astitvanayase svadravya – kṣetra – kāl – bhāvase astitvavālā hai; — lohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit, saṁdhānadaśāmeṁ rahe hue aur lakṣyonmukh bāṇakī bhān̐ti . (jaise koī bāṇ svadravyase lohamay hai, svakṣetrase ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit hai, svakālase saṁdhān – daśāmeṁ hai, arthāt dhanuṣ par carḥākar kheṁcī huī daśāmeṁ hai, aur svabhāvase lakṣyonmukh hai arthāt niśānakī or hai, usīprakār ātmā astitvanayase svacatuṣṭayase astitvavālā hai .) 3.
ātmadravya nāstitvanayase paradravya – kṣetra – kāl – bhāvase nāstitvavālā hai; — alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhānadaśāmeṁ na rahe hue aur alakṣyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . (jaise pahalekā bāṇ anya bāṇake dravyakī apekṣāse alohamay hai, anya bāṇake kṣetrakī apekṣāse ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit nahīṁ hai, anya bāṇake kālakī apekṣāse saṁdhānadaśāmeṁ nahīṁ rahā huā aur anya bāṇake bhāvakī apekṣāse alakṣyonmukh hai,
Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version
tvavat 4 . astitvanāstitvanayenāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarāl- vartisaṁhitāvasthāsaṁhitāvasthalakṣyonmukhālakṣyonmukhaprāktanaviśikhavat kramataḥ svaparadravyakṣetra- kālabhāvairastitvanāstitvavat 5 . avaktavyanayenāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇ- kārmukāṁtarālavartisaṁhitāvasthāsaṁhitāvasthalakṣyonmukhālakṣyonmukhaprākta naviśikhavat yugapatsvapar- dravyakṣetrakālabhāvairavakta vyam 6 . astitvāvaktavyanayenāyomayaguṇakārmukāntarālavartisaṁhitāvastha- lakṣyonmukhāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisaṁhitāvasthāsaṁhitā- pramāṇen ca parīkṣā kriyate . tadyathā – etāvat śuddhaniścayanayen nirupādhispha ṭikavatsamastarāgādi- vikalpopādhirahitam . tadevāśuddhaniścayanayen sopādhispha ṭikavatsamastarāgādivikalpopādhisahitam . śuddhasadbhūtavyavahāranayen śuddhasparśarasagṁṁṁṁṁdhavarṇānāmādhārabhūtapudgadgadgadgadgalaparamāṇuvatkevalajñānādiśuddhaguṇānāmādhār- usīprakār ātmā nāstitvanayase paracatuṣṭayase nāstitvavālā hai .) 4.
ātmadravya astitvanāstitvanayase kramaśaḥ svaparadravya – kṣetra – kāl – bhāvase astitva – nāstitvavālā hai; — lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit tathā ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue tathā saṁdhān avasthāmeṁ na rahe hue aur lakṣyonmukh tathā alakṣyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . (jaise pahalekā bāṇ kramaśaḥ svacatuṣṭayakī tathā paracatuṣṭayakī apekṣāse lohamayādi aur alohamayādi hai, usīprakār ātmā astitva – nāstitvanayase kramaśaḥ svacatuṣṭay aur paracatuṣṭayakī apekṣāse astitvavālā aur nāstitvavālā hai .) 5.
ātmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravya – kṣetra – kāl – bhāvase avaktavya hai; — lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit tathā ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue tathā saṁdhān avasthāmeṁ na rahe hue aur lakṣyonmukh tathā alakṣyonmukh aise pahalekī bāṇakī bhān̐ti . (jaise pahalekā bāṇ yugapat svacatuṣṭayakī aur paracatuṣṭayakī apekṣāse yugapat lohamayādi tathā alohamayādi honese avaktavya hai, usīprakār ātmā avaktavyanayase yugapat svacatuṣṭay aur paracatuṣṭayakī apekṣāse avaktavya hai .) 6.
ātmadravya astitva – avaktavya nayase svadravya – kṣetra – kāl – bhāvase tathā yugapat svaparadravya – kṣetra – kāl – bhāvase astitvavālā – avaktavya hai; ( – svacatuṣṭayase) lohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue aur lakṣyonmukh aise tathā (yugapat sva- paracatuṣṭase) lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit tathā ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāeṁ rahe hue tathā saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue aur lakṣyonmukh tathā alakṣyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . [jaise pahalekā bāṇ (1) svacatuṣṭayase tathā (2) ek hī sāth svaparacatuṣṭayakī apekṣāse (1) lohamayādi tathā (2) avaktavya hai,
Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version
vasthalakṣyonmukhālakṣyonmukhaprāktanaviśikhavat svadravyakṣetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣetrakāl- bhāvaiścāstitvavadavakta vyam 7 . nāstitvāvaktavyanayenānayomayāguṇakārmukāntarālavartyasaṁhitā- vasthālakṣyonmukhāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisaṁhitāvasthāsaṁhitā- vasthalakṣyonmukhālakṣyonmukhaprāktanaviśikhavat paradravyakṣetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣetrakāl- bhāvaiśca nāstitvavadavakta vyam 8 . astitvanāstitvāvaktavyanayenāyomayaguṇakārmukāntarāl- vartisaṁhitāvasthalakṣyonmukhānayomayāguṇakārmukāntarālavartyasaṁhitāvasthālakṣyonmukhāyomayānayo- bhūtam . tadevāśuddhasadbhūtavyavahāranayenāśuddhasparśarasagandhavarṇānāmādhārabhūtavdyaṇukādiskandhavanmatijñānādi- vibhāvaguṇānāmādhārabhūtam . anupacaritāsadbhūtavyavahāranayen vdyaṇukādiskandheṣu saṁśleśabandhasthit- usīprakār ātmā astitvaavaktavyanayase (1) svacatuṣṭayakī tathā (2) yugapat svaparacatuṣṭayakī apekṣāse (1) astitvavālā tathā (2) avaktavya hai . ] 7.
ātmadravya nāstitva – avaktavyanayase paradravya – kṣetra – kāl bhāvase tathā yugapat svaparadravya – kṣetra – kāl – bhāvase nāstitvavālā – avaktavya hai; — (paracatuṣṭayase) alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue aur alakṣyonmukh aise tathā (yugapat svaparacatuṣṭayase) lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit tathā ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue tathā saṁdhān avasthāmeṁ na rahe hue aur lakṣyonmukh tathā alakṣyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . [jaise pahalekā bāṇ (1) paracatuṣṭayakī tathā (2) ek hī sāth svaparacatuṣṭayakī apekṣāse (1) alohamayādi tathā (2) avaktavya hai, usīprakār ātmā nāstitva – avaktavyanayase (1) paracatuṣṭayakī tathā (2) yugapat svaparacatuṣṭayakī apekṣāse (1) nāstitvavālā tathā (2) avaktavya hai . ] 8.
ātmadravya astitva – nāstitva – avaktavyanayase svadravyakṣetrakālabhāvase, paradravyakṣetra – kāl – bhāvase tathā yugapat svaparadravya – kṣetra – kāl – bhāvase astitvavālā – nāstitvavālā avaktavya hai; — (svacatuṣṭayase) lohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue aur lakṣyonmukh aise, – (paracatuṣṭayase) alohamay, ḍorī aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ na rahe hue aur alakṣyonmukh aise tathā (yugapat svaparacatuṣṭayase) lohamay tathā alohamay, ḍoro aur dhanuṣake madhyameṁ sthit tathā pratyañcā aur dhanuṣake madhyameṁ nahīṁ sthit, saṁdhān avasthāmeṁ rahe hue tathā saṁdhān avasthāmeṁ na rahe hue aur lakṣyonmukh tathā alakṣyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . [jaise pahalekā bāṇ (1) svacatuṣṭayakī, (2) paracatuṣṭayakī tathā (3) yugapat svaparacatuṣṭayakī apekṣāse (1) lohamay, (2) alohamay tathā (3) avaktavya hai, usīprakār ātmā astitva – nāstitva – avaktavyanayase (1) svacatuṣṭayakī, (2) paracatuṣṭayakī tathā (3) yugapat sva – paracatuṣṭayakī
Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version
mayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisaṁhitāvasthāsaṁhitāvasthalakṣyonmukhālakṣyonmukh- prākta naviśikhavat svadravyakṣetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣetrakālabhāvaiścāsti- tvanāstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen śiśukumārasthaviraikapuruṣavat savikalpam 10 . avikalpanayenaikapuruṣamātravadavikalpam 11 . nāmanayen tadātmavat śabdabrahmāmarśi 12 . sthāpanānayen mūrtitvavat sakalapudgalālambi 13 . dravyanayen māṇavakaśreṣṭhiśramaṇapārthiv- vadanāgatātītaparyāyodbhāsi 14 . bhāvanayen puruṣāyitapravr̥ttayoṣidvattadātvaparyāyollāsi 15 . pudgalaparamāṇuvatparamaudārikaśarīre vītarāgasarvajñavadvā vivakṣitaikadehasthitam . upacaritāsadbhūtavyavahāranayen kāṣṭhāsanādyupaviṣṭadevadattavatsamavasaraṇasthitavītarāgasarvajñavadvā vivakṣitaikagrāmagr̥hādisthitam . ityādi parasparasāpekṣānekanayaiḥ pramīyamāṇaṁ vyavahriyamāṇaṁ krameṇ mecakasvabhāvavivakṣitaikadharmavyāpakatvādek- apekṣāse (1) astitvavālā, (2) nāstitvavālā tathā (3) avaktavya hai . ] 9.
ātmadravya vikalpanayase, bālak, kumār aur vr̥ddha aise ek puruṣakī bhān̐ti, savikalpa hai (arthāt ātmā bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruṣ bālak, kumār aur vr̥ddha aise bhedavālā hai .) 10.
ātmadravya avikalpanayase, ek puruṣamātrakī bhān̐ti, avikalpa hai (arthāt abhedanayase ātmā abhed hai, jaise ki ek puruṣ bālak, kumār aur vr̥ddha aise bhedarahit ek puruṣamātra hai .) 11.
ātmadravya nāmanayase, nāmavālekī bhān̐ti, śabdabrahmako sparśa karanevālā hai (arthāt ātmā nāmanayase śabdabrahmase kahā jātā hai, jaise ki nāmavālā padārtha usake nāmarūp śabdase kahā jātā hai .) 12.
ātmadravya sthāpanānayase, mūrtipanekī bhān̐ti, sarva pudgaloṁkā avalamban karanevālā hai (arthāt sthāpanānayase ātmadravyakī paudgalik sthāpanā kī jā sakatī hai, mūrtikī bhān̐ti) 13.
ātmadravya dravyanayase bālak seṭhakī bhān̐ti aur śramaṇ rājākī bhān̐ti, anāgat aur atīt paryāyase pratibhāsit hotā hai (arthāt ātmā dravyanayase bhāvī aur bhūt paryāyarūpase khyālameṁ ātā hai, jaise ki bālak seṭhapane svarūp bhāvī paryāyarūpase khyālameṁ ātā hai aur muni rājāsvarūp bhūrtaparyāyarūpase ātā hai .) 14.
ātmadravya bhāvanayase, puruṣake samān pravartamān strīkī bhān̐ti, tatkāl (vartamān) kī paryāyarūpase ullasit – prakāśit – pratibhāsit hotā hai (arthāt ātmā bhāvanayase vartamān paryāyarūpase prakāśit hotā hai, jaise ki puruṣake samān pravartamān strī puruṣatvarūpaparyāyarūpase pratibhāsit hotī hai .) 15.
Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version
sāmānyanayen hārasragdāmasūtravadvayāpi 16 . viśeṣanayen tadekamuktāphalavadavyāpi 17 . nityanayen naṭavadavasthāyi 18 . anityanayen rāmarāvaṇavadanavasthāyi 19 . sarvagatanayen visphāritākṣacakṣurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mīlitākṣacakṣurvadātmavarti 21 . śūnyanayen śūnyāgāravatkevalodbhāsi 22 . aśūnyanayen lokākrāntanauvanmilitodbhāsi 23 . jñānajñeyā- dvaitanayen mahadindhanabhārapariṇatadhūmaketuvadek m 24 . jñānajñeyadvaitanayen parapratibimbasampr̥kta- svabhāvaṁ bhavati . tadev jīvadravyaṁ pramāṇen pramīyamāṇaṁ mecakasvabhāvānāmanekadharmāṇāṁ yugapadvayāpakatvā- ccitrapaṭavadanekasvabhāvaṁ bhavati . evaṁ nayapramāṇābhyāṁ tattvavicārakāle yo‘sau paramātmadravyaṁ jānāti sa
ātmadravya sāmānyanayase, hār – mālā – kaṁṭhīke ḍorekī bhān̐ti, vyāpak hai, (arthāt ātmā sāmānyanayase sarva paryāyoṁmeṁ vyāpta rahatā hai, jaise motīkī mālākā ḍorā sāre motiyoṁmeṁ vyāpta hotā hai .) 16.
ātmadravya viśeṣanayase, usake ek motīkī bhān̐ti, avyāpak hai (arthāt ātmā viśeṣanayase avyāpak hai, jaise pūrvokta mālākā ek motī sārī mālāmeṁ avyāpak hai .) 17.
ātmadravya nityanayase, naṭakī bhān̐ti, avasthāyī hai (arthāt ātmā nityanayase nitya – sthāyī hai, jaise rām – rāvaṇarūp anek anitya svāṁg dhāraṇ karatā huā bhī naṭ to vahakā vahī nitya hai .) 18.
ātmadravya anityanayase, rām – rāvaṇakī bhān̐ti, anavasthāyī hai (arthāt ātmā anityanayase anitya hai, jaise naṭake dvārā dhāraṇ kiye gaye rām – rāvaṇarūp svāṁg anitya hai .) 19.
ātmadravya sarvagatanayase, khulī huī ān̐khakī bhān̐ti, sarvavartī (sabameṁ vyāpta honevālā) hai . 20.
ātmadravya asarvagatanayase, mīṁcī huī (banda) ān̐khakī bhān̐ti, ātmavartī (apanemeṁ rahanevālā) hai . 21.
ātmadravya śūnyanayase, śūnya (khālī) gharakī bhān̐ti, ekākī (amilit) bhāsit hotā hai . 22.
īṁdhanasamūharūp pariṇat agnikī bhān̐ti, ek hai . 24.
ātmadravya jñānajñeyadvaitanayase, parake pratibiṁboṁse saṁpr̥kta darpaṇakī bhān̐ti, anek hai (arthāt ātmā jñān aur jñeyake dvaitarūpanayase anek hai, jaise par – pratibimboṁke saṁgavālā darpaṇ anekarūp hai .) 25. pra. 63
Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version
darpaṇavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauṣṇyavahnivanniyatasvabhāvabhāsi 26 . aniyatinayen niyatyaniyamitauṣṇyapānīyavadaniyatasvabhāvabhāsi 27 . svabhāvanayenāniśit- tīkṣṇakaṇṭakavatsaṁskārānarthakyakāri 28 . asvabhāvanayenāyaskāraniśitatīkṣṇaviśikhavatsaṁskār- sārthakya -kāri 29 . kālanayen nidāghadivasānusāripacyamānasahakāraphalavatsamayāyattasiddhiḥ 30 . akālanayen kr̥trimoṣmapācyamānasahakāraphalavatsamayānāyattasiddhiḥ 31 . puruṣakāranayen nirvikalpasamādhiprastāve nirvikārasvasaṁvedanajñānenāpi jānātīti .. punarapyāh śiṣyaḥ — jñātamevātma- dravyaṁ he bhagavannidānīṁ tasya prā ptyupāyaḥ kathyatām . bhagavānāh — sakalavimalakevalajñān-
ātmadravya niyatinayase niyatasvabhāvarūp bhāsit hotā hai, jisakī uṣṇatā niyamit (-niyat) hotī hai aisī agnikī bhān̐ti . [ātmā niyatinayase niyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai jaise agnike uṣṇatākā niyam honese agni niyatasvabhāvavālī bhāsit hotī hai . ] 26.
ātmadravya aniyatanayase aniyatasvabhāvarūp bhāsit hotā hai, jisake uṣṇatā niyati (-niyam) se niyamit nahīṁ hai aise pānīke bhān̐ti . [ātmā aniyatinayase aniyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai, jaise pānīke (agnike nimittase honevālī) uṣṇatā aniyat – honese pānī aniyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai .] 27.
ātmadravya svabhāvanayase saṁskārako nirarthak karanevālā hai (arthāt ātmāko svabhāvanayase saṁskār nirupayogī hai), jisakī kisīke nok nahīṁ nikālī jātī (kintu jo svabhāvase hī nukīlā hai) aise paine kān̐ṭekī bhān̐ti . 28.
ātmadravya asvabhāvanayase saṁskārako sārthak karanevālā (arthāt ātmāko asvabhāvanayase saṁskār upayogī hai), jisakī (svabhāvase nok nahīṁ hotī, kintu saṁskār karake luhārake dvārā nok nikālī gaī ho aise paine bāṇakī bhān̐ti .) 29.
ātmadravya kālanayase jisakī siddhi samayapar ādhār rakhatī hai aisā hai, garmīke dinoṁke anusār pakanevāle āmraphalakī bhān̐ti . [kālanayase ātmadravyakī siddhi samay par ādhār rakhatī hai, garmīke dinoṁke anusār pakanevāle āmakī bhān̐ti . ] 30.
ātmadravya akālanayase jisakī siddhi samayapar ādhār nahīṁ rakhatī aisā hai, kr̥trim garmīse pakāye gaye āmraphalakī bhān̐ti . 31.
ātmadravya puruṣakāranayase jisakī siddhi yatnasādhya hai aisā hai, jise puruṣakārase 1nībūkā vr̥kṣa prāpta hotā hai ( – ugatā hai) aise puruṣakāravādīkī bhān̐ti . [puruṣārthanayase ātmākī siddhi 1. saṁskr̥t ṭīkāmeṁ ‘madhukukkaṭī’ śabda hai, jisakā artha yahān̐ ‘nībūkā vr̥kṣa’ kiyā hai; kintu hindī ṭīkāmeṁ
Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version
puruṣakāropalabdhamadhukukkuṭīkapuruṣakāravādivadyatnasādhyasiddhiḥ 32 . daivanayen puruṣakār- vādidattamadhukukkuṭīgarbhalabdhamāṇikyadaivavādivadayatnasādhyasiddhiḥ 33 . īśvaranayen dhātrīhaṭṭā- valehyamānapānthabālakavatpāratantryabhoktr̥ 34 . anīśvaranayen svacchandadāritakuraṁgakaṇṭhīravavatsvā- tantryabhoktr̥ 35 . guṇinayenopādhyāyavinīyamānakumārakavadguṇagrāhi 36 . aguṇinayenopādhyāy- vinīyamānakumārakādhyakṣavat kevalamev sākṣi 37 . kartr̥nayen raṁjakavadrāgādipariṇām- kartr̥ 38 . akartr̥nayen svakarmapravr̥ttaraṁjakādhyakṣavatkevalamev sākṣi 39 . bhoktr̥nayen hitā- hitānnabhoktr̥vyādhitavat sukhaduḥkhādibhoktr̥ 40 . abhoktr̥nayen hitāhitānnabhoktr̥- darśanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakśraddhānajñānānuṣṭhānarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisaṁjātarāgādyupādhi- rahitaparamānandaikalakṣaṇasukhāmr̥tarasāsvādānubhavamalabhamānaḥ san pūrṇamāsīdivase jalakallolakṣubhitasamudra prayatnase hotī hai, jaise kisī puruṣārthavādī manuṣyako puruṣārthase nībūkā vr̥kṣa prāpta hotā hai . ] 32.
ātmadravya daivanayase jisakī siddhi ayatnasādhya hai ( – yatna binā hotā hai) aisā hai; puruṣakāravādī dvārā pradatta nībūke vr̥kṣake bhītarase jise (binā yatnake, daivase) māṇik prāpta ho jātā hai aise daivavādīkī bhān̐ti . 33.
ātmadravya īśvaranayase parataṁtratā bhoganevālā hai, dhāyakī dukān par dūdh pilāye jānevāle rāhagīrake bālakakī bhān̐ti . 34.
ātmadravya anīśvaranayase svataṁtratā bhoganevālā hai, hiranako svacchandatā (svatantratā, svecchā) pūrvak phāṛakar khā jānevāle siṁhakī bhān̐ti . 35.
ātmadravya guṇīnayase guṇagrāhī hai, śikṣakake dvārā jise śikṣā dī jātī hai aise kumārakī bhān̐ti . 36.
ātmadravya aguṇīnayase keval sākṣī hī hai ( – guṇagrāhī nahīṁ hai), jise śikṣakake dvārā śikṣā dī jā rahī hai aise kumārako dekhanevāle puruṣ ( – prekṣak) kī bhān̐ti . 37.
ātmadravya kartr̥nayase, raṁgarejakī bhān̐ti, rāgādi pariṇāmakā kartā hai (arthāt ātmā kartānayase rāgādipariṇāmoṁkā kartā hai, jaise raṁgarej raṁganeke kāryakā kartā hai .) 38.
ātmadravya akartr̥nayase keval sākṣī hī hai ( – kartā nahīṁ), apane kāryameṁ pravr̥tta raṁgarejako dekhanevāle puruṣ (-prekṣak) kī bhān̐ti . 39.
ātmadravya bhoktr̥nayase sukhaduḥkhādikā bhoktā hai, hitakārī – ahitakārī annako khānevāle rogīkī bhān̐ti . [ātmā bhoktānayase sukhaduḥkhādiko bhogatā hai, jaise hitakārak yā ahitakārak annako khānevālā rogī sukh yā duḥkhako bhogatā hai . ] 40.
Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version
vyādhitādhyakṣadhanvantaricaravat kevalamev sākṣi 41 . kriyānayen sthāṇubhinnamūrdhajātadr̥ṣṭi- labdhanidhānāndhavadanuṣṭhānaprādhānyasādhyasiddhiḥ 42 . jñānanayen caṇakamuṣṭikrītacintāmaṇigr̥h- koṇavāṇijavad vivekaprādhānyasādhyasiddhiḥ 43 . vyavahāranayen bandhakamocakaparamāṇvantarasaṁyujya- mānaviyujyamānaparamāṇuvad bandhamokṣayordvaitānuvarti 44 . niścayanayen kevalabadhyamānamucyamān- bandhamokṣocitasrigdharūkṣatvaguṇapariṇataparamāṇuvadbandhamokṣayoradvaitānuvarti 45 . aśuddhanayen iv rāgadveṣamohakallolairyāvadasvastharūpeṇ kṣobhaṁ gacchatyayaṁ jīvastāvatkālaṁ nijaśuddhātmānaṁ na prāpnoti iti . sa ev vītarāgasarvajñapraṇītopadeśāt ekendriyavikalendriyapañcendriyasaṁjñiparyāptamanuṣyadeśakul- rogīko dekhanevāle vaidyakī bhān̐ti . [ātmā abhoktānayase keval sākṣī hī hai — bhoktā nahīṁ; jaise sukh – duḥkhako bhoganevāle rogīko dekhanevālā vaidya vah to keval sākṣī hī hai . ] 41.
ātmadravya kriyānayase anuṣṭhānakī pradhānatāse siddhi sadhe aisā hai, khambhese sir phū ṭa jāne par dr̥ṣṭi utpanna hokar jise nidhān prāpta ho jāy aise aṁdhakī bhān̐ti . [kriyānayase ātmā anuṣṭhānakī pradhānatāse siddhi ho aisā hai; jaise kisī aṁdhapuruṣako pattharake khambheke sāth sir phoṛanese sirake raktakā vikār dūr honese ān̐khe khul jāyeṁ aur nidhān prāpta ho, us prakār . ] 42.
ātmadravya jñānanayase vivekakī pradhānatāse siddhi sadhe aisā hai; muṭṭhībhar cane dekar ciṁtāmaṇi – ratna kharīdanevāle gharake konemeṁ baiṭhe hue vyāpārīkī bhān̐ti . [jñānanayase ātmāko vivekakī pradhānatāse siddhi hotī hai, jaise gharake konemeṁ baiṭhā huā vyāpārī muṭṭhībhar canā dekar ciṁtāmaṇi – ratna kharīd letā hai, us prakār . ] 43.
ātmadravya vyavahāranayase baṁdh aur mokṣameṁ 1dvaitakā anusaraṇ karanevālā baṁdhak hai, (baṁdh karanevāle) aur mocak (mukta karanevāle) aise anya paramāṇuke sāth saṁyukta honevāle aur usase viyukta honevāle paramāṇukī bhān̐ti . [vyavahāranayase ātmā baṁdh aur mokṣameṁ (pudgalake sāth) dvaitako prāpta hotā hai, jaise paramāṇuke baṁdhameṁ vah paramāṇu anya paramāṇuke sāth saṁyogako pānerūp dvaitako prāpta hotā hai aur paramāṇuke mokṣameṁ vah paramāṇu anya paramāṇuse pr̥thak honerūp dvaitako pātā hai, us prakār . ] 44.
ātmadravya niścayanayase baṁdh aur mokṣameṁ advaitakā anusaraṇ karanevālā hai, akele badhyamān aur mucyamān aise baṁdhamokṣocitta snigdhatvarūkṣatvaguṇarūp pariṇat paramāṇukī bhān̐ti . [niścayanayase ātmā akelā hī baddha aur mukta hotā hai, jaise baṁdh aur mokṣake yogya snigdha yā rūkṣatvaguṇarūp pariṇamit hotā huā paramāṇu akelā hī baddha aur mukta hotā hai, us prakār . ] 45.
ātmadravya aśuddhanayase, ghaṭ aur rāmapātrase viśiṣṭa miṭṭī mātrakī bhān̐ti, 1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahāranayase ātmāke bandhameṁ karmake sāthake saṁyogakī apekṣā ātī hai isaliye
Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version
ghaṭaśarāv -viśiṣṭamr̥ṇmātravatsopādhisvabhāvam 46 . śuddhanayen kevalamr̥ṇmātravannirupādhisvabhāvam 47 . taduktam — ‘‘jāvadiyā vayaṇavahā tāvadiyā cev hoṁti ṇayavādā . jāvadiyā ṇayavādā tāvadiyā cev hoṁti parasamayā ..’’ ‘‘parasamayāṇaṁ vayaṇaṁ micchaṁ khalu hodi savvahā vayaṇā . jaiṇāṇaṁ puṇ vayaṇaṁ sammaṁ khu kahaṁci vayaṇādo ..’’ evamanayā diśā pratyekamananta- dharmavyāpakānantanayairnirūpyamāṇamudanvadantarālamiladdhavalanīlagāṁgayāmunodakabhāravadanantadharmāṇāṁ parasparamatadbhāvamātreṇāśakyavivecanatvādamecakasvabhāvaikadharmavyāpakaikadharmitvādyathoditaikāntātmā- rūpendriyapaṭutvanirvyādhyāyuṣyavarabuddhisaddharmaśravaṇagrahaṇadhāraṇaśraddhānasaṁyamaviṣayasukhanivartanakrodhādikaṣāyavyā- vartanādiparaṁparādurlabhānyapi kathaṁcitkākatālīyanyāyenāvāpya sakalavimalakevalajñānadarśanasvabhāvanij- sopādhisvabhāvavālā hai . 46.
[artha : — jitane 1vacanapaṁth haiṁ utane vāstavameṁ nayavād haiṁ; aur jitane nayavād haiṁ utane hī parasamay (par mat) haiṁ .
parasamayoṁ (mithyāmatiyoṁ) kā vacan sarvathā (arthāt apekṣā binā) kahā jāneke kāraṇ vāstavameṁ mithyā hai; aur jainoṁkā vacan kathaṁcit (arthāt apekṣā sahit) kahā jātā hai isaliye vāstavameṁ samyak hai . ]
isaprakār is (uparokta) sūcanānusār (arthāt 47 nayoṁmeṁ samajhāyā hai us vidhise) ek – ek dharmameṁ ek – ek nay (vyāpe), isaprakār ananta dharmoṁmeṁ vyāpak ananta nayoṁse nirūpaṇ kiyā jāy to, samudrake bhītar milanevāle 2śvet – nīl gaṁgā – yamunāke jalasamūhakī bhān̐ti, anantadharmoṁko paraspar atadbhāvamātrase pr̥thak karanemeṁ aśakya honese, ātmadravya 3amecak svabhāvavālā, ek dharmameṁ vyāpta honevālā, ek dharmī honese yathokta ekāntātmak (ekadharmasvarūp) hai . parantu yugapat anantadharmoṁmeṁ vyāpak aise ananta nayoṁmeṁ vyāpta honevālā 1. vacanapaṁth = vacanake prakār [jitane vacanake prakār haiṁ utane nay haiṁ . apekṣā sahit nay ve samyak nay
hai aur apekṣā rahit nay ve mithyānay haiṁ; isaliye jitane samyak nay haiṁ utane hī mithyānay haiṁ . ] 2. gaṁgākā pānī śvet hotā hai aur yamunākā pānī nīl hotā hai . 3. amecak = abhed; vividhatā rahit; ek .
Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version
tmadravyam . yugapadanantadharmavyāpakānantanayavyāpyekaśrutajñānalakṣaṇapramāṇen nirūpyamāṇaṁ tu samastataraṁgiṇīpayaḥpūrasamavāyātmakaikamakarākaravadanantadharmāṇāṁ vastutvenāśakyavivecanatvā- nmecakasvabhāvānantadharmavyāpyekadharmitvād yathoditānekāntātmātmadravyam .
svātmadravyaṁ śuddhacinmātramantaḥ ..19..
ityabhihitamātmadravyam idānīmetadavāptiprakāro‘bhidhīyate — asya tāvadātmano nitya- mevānādipaudgalikakarmanimittamohabhāvanānubhāvaghūrṇitātmavr̥ttitayā toyākarasyevātmanyev kṣubhyataḥ paramātmatattvasamyakśraddhānajñānānucaraṇarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisaṁjātarāgādyupādhirahitparamānandaik- ek śrutajñānasvarūp pramāṇase nirūpaṇ kiyā jāy to, samastanadiyoṁke jalasamūhake samavāyātmak (samudāyasvarūp) ek samudrakī bhān̐ti, ananta dharmoṁko vasturūpase pr̥thak karanā aśakya honese ātmadravya 1mecakasvabhāvavālā, ananta dharmoṁmeṁ vyāpta honevālā, ek dharmī honese yathokta anekāntātmak (anek dharmasvarūp) hai . [jaise – ek samay nadīke jalako jānanevāle jñānāṁśase dekhā jāy to samudra ek nadīke jalasvarūpajñāt hotā hai, usīprakār ek samay ek dharmako jānanevāle ek nayase dekhā jāy to ātmā ek dharma svarūp jñāt hotā hai; parantu jaise ek hī sāth sarva nadiyoṁke jalako jānanevāle jñānase dekhā jāy to samudra sarva nadiyoṁke jalasvarūp jñāt hotā hai, usīprakār ek hī sāth sarvadharmoṁko jānanevāle pramāṇase dekhā jāy to ātmā anek dharmasvarūp jñāt hotā hai . isaprakār ek nayase dekhane par ātmā ekāntātmak hai aur pramāṇase dekhane par anekāntātmak hai . ]
ab isī āśayako kāvya dvārā kahakar ‘‘ātmā kaisā hai’’ is viṣay kā kathan samāpta kiyā jātā hai : ]
[artha : — ] isaprakār syātkāraśrī (syātkārarūpī lakṣmī) ke nivāsake vaśībhūt vartate nayasamūhoṁse (jīv) dekheṁ to bhī aur pramāṇase dekheṁ to bhī spaṣṭa ananta dharmoṁvāle nij ātmadravyako bhītarameṁ śuddha caitanyamātra dekhate hī haiṁ .
anubhavake) prabhāvase ātmapariṇati sadā cakkar khātī hai, isaliye yah ātmā samudrakī bhān̐ti ★śālinī chaṁd 1. mecak = pr̥thak pr̥thak; vividh; anek .
Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version
kramapravr̥ttābhiranantābhirjñaptivyaktibhiḥ parivartamānasya jñaptivyaktinimittatayā jñeyabhūtāsu bahirarthavyaktiṣu pravr̥ttamaitrīkasya śithilitātmavivekatayātyantabahirmukhasya punaḥ paudgalikakarma- nirmāpakarāgadveṣadvaitamanuvartamānasya dūrat evātmāvāptiḥ . ath yadā tvayamev pracaṇḍakarma- kāṇḍoccaṇḍīkr̥tākhaṇḍajñānakāṇḍatvenānādipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghātakavibhāg- jñānapūrvakavibhāgakaraṇāt kevalātmabhāvānubhāvaniścalīkr̥tavr̥ttitayā toyākar ivātmanyevāti- niṣprakampastiṣṭhan yugapadev vyāpyānantā jñaptivyaktīravakāśābhāvānna jātu vivartate, tadāsya jñaptivyaktinimittatayā jñeyabhūtāsu bahirarthavyaktiṣu na nām maitrī pravartate; tataḥ supratiṣṭhitātmavivekatayātyantamantarmukhībhūtaḥ paudgalikakarmanirmāpakarāgadveṣadvaitānuvr̥ttidūrībhūto dūrat evānanubhūtapūrvamapūrvajñānānandasvabhāvaṁ bhagavantamātmānamavāpnoti . avāpnotvev jñānānandātmānaṁ jagadapi paramātmānamiti . lakṣaṇasukhāmr̥tarasāsvādānubhavalābhe satyamāvāsyā divase jalakallolakṣobharahitasamudra iv rāgadveṣ- mohakallolakṣobharahitaprastāve yadā nijaśuddhātmasvarūpe sthiro bhavati tadā tadaiv nijaśuddhātmasvarūpaṁ prāpnoti .. apanemeṁ hī kṣubdha hotā huā kramaśaḥ pravartamān ananta 1jñaptivyaktiyoṁse parivartanako prāpta hotā hai, isaliye jñaptivyaktiyoṁke nimittarūp honese jo jñeyabhūt haiṁ aisī bāhyapadārthavyaktiyoṁke prati usakī maitrī pravartatī hai, isaliye ātmavivek śithil huā honese atyanta bahirmukh aisā vah punaḥ paudgalik karmake racayitā rāgadveṣadvaitarūp pariṇamit hotā hai aur isaliye usake ātmaprāpti dūr hī hai . parantu ab jab yahī ātmā pracaṇḍa karmakāṇḍa dvārā akhaṇḍa jñānakāṁḍako pracaṁḍ karanese anādi – paudgalik – karmaracit mohako 2vadhya – ghātakake vibhāgajñānapūrvak vibhakta karanese (svayaṁ) keval ātmabhāvanāke [ātmānubhavake ] prabhāvase pariṇati niścalakī honese samudrakī bhān̐ti apanemeṁ hī ati niṣkaṁp rahatā huā ek sāth hī ananta jñaptivyaktiyoṁmeṁ vyāpta hokar avakāśake abhāvake kāraṇ sarvathā vivartan [parivartan ] ko prāpta nahīṁ hotā, tab jñaptivyaktiyoṁke nimittarūp honese jo jñeyabhūt haiṁ aisī bāhyapadārthavyaktiyoṁke prati use vāstavameṁ maitrī nahīṁ pravartatī aur isaliye ātmavivek supratiṣṭhit [susthit ] huā honeke kāraṇ atyanta antarmukh huā aisā yah ātmā paudgalik karmoṁke racayitā rāgadveṣadvaitarūp pariṇatise dūr hotā huā pūrvameṁ anubhav nahīṁ kiye gaye apūrva jñānānandasvabhāvī bhagavān ātmāko ātyaṁtik rūpase hī prāpta karatā hai . jagat bhī jñānānandātmak paramātmāko avaśya prāpta karo . 1. vyaktiyoṁ = pragaṭatāoṁ; paryāyoṁ; viśeṣoṁ . [bāhyapadārthaviśeṣ jñaptiviśeṣoṁke nimitta honese jñeyabhūt haiṁ . ] 2. ātmā vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghātak (hananevālā) hai .
Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version
iti śrījayasenācāryakr̥tāyāṁ tātparyavr̥ttau evaṁ pūrvoktakrameṇ ‘es surāsur’ ityādyekottaraśat- gāthāparyantaṁ samyagjñānādhikāraḥ, tadanantaraṁ ‘tamhā tassa ṇamāiṁ’ ityādi trayodaśottaraśatagāthāparyantaṁ
jo ḍūbā huā hai, jagatako dekhanemeṁ samartha aisī mahāsaṁvedanarūpī śrī (mahājñānarūpī lakṣmī) jisameṁ mukhya hai, jo uttam ratna – kiraṇakī bhān̐ti spaṣṭa hai aur jo iṣṭa hai aise ullasit (prakāśamān, ānandamay) svatattvako jan syātkāralakṣaṇ jineś śāsanake vaśase prāpta hoṁ . ( – ‘syātkār’ jisakā cihna hai aise jinendrabhagavānake śāsanakā āśray lekarake prāpta karo .)
[ab, ‘amr̥tacandrasūri is ṭīkāke racayitā haiṁ ’ aisā mānanā yogya nahīṁ hai aise arthavāle kāvya dvārā yathārtha vastusvarūpako pragaṭ karake svatattvaprāptikī preraṇā kī jātī hai : — ]
[artha : — ] (vāstavameṁ pudgal hī svayaṁ śabdarūp pariṇamit hote haiṁ, ātmā unheṁ pariṇamit nahīṁ kar sakatā, tathā vāstavameṁ sarva padārtha hī svayaṁ jñeyarūp – prameyarūp pariṇamit hote haiṁ, śabda unheṁ jñey banā – samajhā nahīṁ sakate isaliye) ‘ātmā sahit viśva vah vyākhyey (samajhāne yogya) hai, vāṇīkā guṁthan vah vyākhyā hai aur amr̥tacandrasūri ve vyākhyātā haiṁ, isaprakār jan mohase mat nāco ( – mat phū lo) (kintu) syādvādavidyābalase viśuddha jñānakī kalā dvārā is ek samasta śāśvat svatattvako prāpta karake āj [jan ] avyākularūpase nāco ( – paramānandapariṇāmarūp pariṇat hoo . ]
[ab kāvya dvārā caitanyakī mahimā gākar, vahī ek anubhav karane yogya hai aisī preraṇā karake, is param pavitra paramāgamakī pūrṇāhuti kī jātī hai : — ] ★śārdūlavikrīḍit chaṁd
Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version
aparamih na kiṁcittattvamekaṁ paraṁ cit ..22..
jñeyādhikārāparanāmā samyaktvādhikāraḥ, tadanantaraṁ ‘evaṁ paṇamiy siddhe’ ityādi saptanavatigāthāparyantaṁ cāritrādhikāraśceti mahādhikāratrayeṇaikādaśādhikatriśatagāthābhiḥ pravacanasāraprābhr̥taṁ samāptam ..
[artha : — ] isaprakār [is paramāgamameṁ ] amandarūpase [balapūrvak, joraśorase ] jo thoṛā – bahut tattva kahā gayā hai, vah sab caitanyameṁ vāstavameṁ agnimeṁ homī gaī vastuke samān [svāhā ] ho gayā hai . [agnimeṁ home gaye ghīko agni khā jātī hai, māno kuch homā hī na gayā ho ! isīprakār ananta māhātmyavanta caitanyakā cāhe jitanā varṇan kiyā jāy tathāpi māno us samasta varṇanako ananta mahimāvān caitanya khā jātā hai; caitanyakī ananta mahimāke nikaṭ sārā varṇan māno varṇan hī na huā ho is prakār tucchatāko prāpta hotā hai . ] us caitanyako hī caitanya āj prabalatā – ugratāse anubhav karo (arthāt us citsvarūp ātmāko hī ātmā āj atyanta anubhavo ] kyoṁki is lokameṁ dūsarā kuch bhī [uttam ] nahīṁ hai, caitanya hī param [uttam ] tattva hai .
is prakār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī pravacanasār śāstrakī śrīmad - amr̥tacandrācāryadevaviracit) tattvadīpikā nāmak saṁskr̥t ṭīkāke śrī himmatalāl jeṭhālāl śāh kr̥t gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar samāpta huā .
mālinī chaṁd. pra. 64
Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version
adhyātmameṁ sadā niścayanay hī pradhān hai, usīke āśrayase dharma hotā hai . śāstroṁmeṁ jahān̐ vikārī paryāyoṁkā vyavahāranayase kathan kiyā jāve vahān̐ bhī niścayanay ko hī mukhya aur vyavahāranayako gauṇ karanekā āśay hai aisā samajhanā cāhiye . kyoṁki puruṣārthake dvārā apanemeṁ śuddha paryāyako pragaṭ karane arthāt vikārī paryāyako ṭālaneke liye sadā niścayanay hī ādaraṇīy hai . us samay donoṁ nayoṁkā jñān hotā hai, kintu dharmako pragaṭ karaneke liye dr̥ṣṭimeṁ donoṁ nay kadāpi ādaraṇīy nahīṁ haiṁ . vyavahāranayake āśrayase ka bhī āṁśik dharma bhī nahīṁ hotā, pratyut usake āśrayase rāgadveṣake vikalpa hī uṭhā karate haiṁ .
chahoṁ dravya, unake guṇ aur unakī paryāyoṁke svarūpakā jñān karāneke liye kabhī niścayanayakī mukhyatā aur vyavahāranayakī gauṇatā rakhakar kathan kiyā jātā hai, aur kabhī vyavahāranayako mukhya karake aur niścayanayako gauṇ rakhakar kathan kiyā jātā hai . svayaṁ vicār kare usameṁ bhī kabhī niścayanayakī aur kabhī vyavahāranayakī mukhyatā kī jātī hai . adhyātmaśāstrameṁ bhī jīvakī vikārī paryāy jīv svayaṁ karatā hai to hotī hai, aur vah jīvakā ananya pariṇām hai — isaprakār vyavahāranayase kahā yā samajhāyā jāy, kintu us pratyek samayameṁ dr̥ṣṭimeṁ to niścayanay ek hī mukhya aur ādaraṇīy hai — aisā jñāniyoṁkā kathan hai . śuddhatā prakaṭ karaneke liye kabhī niścayanay ādaraṇīy hotā hai aur kabhī vyavahāranay – aisā mānanā bhūl hai . tīnoṁ kālameṁ ekamātra niścayanayake āśrayase hī dharma pragaṭ hotā hai – aisā samajhanā cāhiye .
sādhak jīv prāraṁbhase aṁt tak niścayakī hī mukhyatā rakhakar vyavahārako gauṇ hī karatā jātā hai, jisase sādhak daśāmeṁ niścayakī mukhyatāke balase sādhakake śuddhatākī vr̥ddhi hī hotī jātī hai aur aśuddhatā ṭalatī hī jātī hai . isaprakār niścayakī mukhyatāke balase pūrṇa kevalajñān hone par vahān̐ mukhyatva gauṇatva nahīṁ hotā aur nay bhī nahīṁ hote .
Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version
āgamacakkhū sāhū
aisayamādasamutthaṁ
āgamapuvvā diṭṭhī
ajadhācāravijutto
āgamahīṇo samaṇo
aṭṭhe ajadhāgahaṇaṁ
āgāsamaṇuṇiviṭṭhaṁ
aṭṭhesu jo ṇa mujjhadi
āgāsassavagāho
atthaṁ akkhaṇivadidaṁ
ādā kammamalimaso dharedi
atthi amuttaṁ muttaṁ
ādā kammamalimaso
atthittaṇicchidassa
ādā ṇāṇapamāṇaṁ
atthi tti ya ṇatthi tti
ādāy taṁ pi liṁgaṁ
attho khalu davvamao
āpiccha baṁdhuvaggaṁ
adhigaguṇā sāmaṇṇe
āhāre va vihāre
adhivāse va vivāse
apadesaṁ sapadesaṁ
iṁdiyapāṇo ya tadhā
apadeso paramāṇū
ihalogaṇirāvekkho
apayattā vā cariyā
ih vivihalakkhaṇāṇaṁ
apariccattasahāveṇuppād
appaḍiku ṭṭhaṁ uvadhiṁ
appaḍikuṭṭhaṁ piṁḍaṁ
uccāliyamhi pāe
appā uvaogappā
udayagadā kammaṁsā
appā pariṇāmappā
upajjadi jadi ṇāṇaṁ
abbhuṭṭhāṇaṁ gahaṇaṁ
uppādaṭṭhidibhaṁgā
abbhuṭṭheyā samaṇā
uppādaṭṭhidibhaṁgā vijjaṁte
ayadācāro samaṇo
uppādo paddhaṁso
uppādo ya viṇāso
arasamarūvamagaṁdhaṁ
uvaogamao jīvo
arahaṁtādisu bhattī
uvaogavisuddho jo
avavadadi sāsaṇatthaṁ
uvaogo jadi hi
avididaparamatthesu
uvakuṇadi jo vi
asubhovaogarahidā
uvayaraṇaṁ jiṇamagge
asuhodaeṇ ādā
uvaradapāvo puriso
asuhovaogarahido