Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version

śubhopayogasya sarvajñavyavasthāpitavastuṣu praṇihitasya puṇyopacayapūrvako‘punarbhāvopalambhaḥ kil phalaṁ; tattu kāraṇavaiparītyādviparyay ev . tatra chadmasthavyavasthāpitavastūni kāraṇavaiparītyaṁ; teṣu vrataniyamādhyayanadhyānadānaratatvapraṇihitasya śubhopayogasyāpunarbhāvaśūnyakevalapuṇyāpasad- prāptiḥ phalavaiparītyaṁ; tatsudevamanujatvam ..256.. draṣṭāntamāh — ṇāṇābhūmigadāṇih bījāṇiv sassakālamhi nānābhūmigatānīh bījāni iv sasyakāle dhānya- niṣpattikāl iti . ayamatrārthaḥ — yathā jaghanyamadhyamotkr̥ṣṭabhūmiviśeṣeṇ tānyev bījāni bhinnabhinna- phalaṁ prayacchanti, tathā sa ev bījasthānīyaśubhopayogo bhūmisthānīyapātrabhūtavastuviśeṣeṇ bhinnabhinna- phalaṁ dadāti . ten kiṁ siddham . yadā pūrvasūtrakathitanyāyen samyaktvapūrvakaḥ śubhopayogo bhavati tadā mukhyavr̥ttyā puṇyabandho bhavati, paraṁparayā nirvāṇaṁ ca . no cetpuṇyabandhamātramev ..255.. ath kāraṇ- vaiparītyāphalamapi viparītaṁ bhavatīti tamevārthaṁ draḍhayati — ṇa lahadi na labhate . sa kaḥ kartā . vad-

anvayārtha : — [chadmasthavihitavastuṣu ] jo jīv chadmasthavihit vastuoṁmeṁ (chadmastha- ajñānīke dvārā kathit dev – guru – dharmādimeṁ) [vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ ] vrat – niyam – adhyayan – dhyān – dānameṁ rat hotā hai vah jīv [apunarbhāvaṁ ] mokṣako [na labhate ] prāpta nahīṁ hotā, (kintu) [sātātmakaṁ bhāvaṁ ] sātātmak bhāvako [labhate ] prāpta hotā hai ..256..

ṭīkā : — 1sarvajñasthāpit vastuoṁmeṁ yukta śubhopayogakā phal puṇyasaṁcayapūrvak mokṣakī prāpti hai . vah phal, kāraṇakī viparītatā honese viparīt hī hotā hai . vahān̐, chadmasthasthāpit vastuyeṁ ve kāraṇaviparītatā hai; unameṁ vrat – niyam – adhyayan – dhyān – dānaratarūpase yukta śubhopayogakā phal jo mokṣaśūnya keval 2puṇyāpasadakī prāpti hai vah phalakī viparītatā hai; vah phal sudev – manuṣyatva hai ..256.. 1. sarvajñasthāpit = sarvajña kathit . 2. puṇyāpasad = puṇya apasad; adhamapuṇya; hatapuṇya .

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version

yāni hi chadmasthavyavasthāpitavastūni kāraṇavaiparītyaṁ; te khalu śuddhātmaparijñānaśūnya- tayānavāptaśuddhātmavr̥ttitayā cāviditaparamārthā viṣayakaṣāyādhikāḥ puruṣāḥ . teṣu śubhopayogā- tmakānāṁ juṣṭopakr̥tadattānāṁ yā kevalapuṇyāpasadaprāptiḥ phalavaiparītyaṁ; tatkudevamanujatvam ..257.. ṇiyamajjhayaṇajhāṇadāṇarado vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ . keṣu viṣaye yāni vratādīni . chadumatthavihidavatthusu chadmasthavihitavastuṣu alpajñānipuruṣavyavasthāpitapātrabhūtavastuṣu . itthaṁbhūtaḥ puruṣaḥ kaṁ na labhate . apuṇabbhāvaṁ apunarbhavaśabdavācyaṁ mokṣam . tarhi kiṁ labhate . bhāvaṁ sādappagaṁ lahadi bhāvaṁ sātātmakaṁ labhate . bhāvaśabden sudevamanuṣyatvaparyāyo grāhyaḥ . sa ca kathaṁbhūtaḥ . sātātmakaḥ sadvedyodayarūp iti . tathāhi – ye kecan niścayavyavahāramokṣamārgaṁ na jānanti, puṇyamev muktikāraṇaṁ bhaṇanti, te chadmasthaśabden gr̥hyante, na ca gaṇadharadevādayaḥ . taiḥ chadmasthairajñānibhiḥ śuddhātmopadeśaśūnyairye dīkṣitāstāni chadmasthavihitavastūni bhaṇyante . tatpātrasaṁsargeṇ yadvrataniyamādhyayanadānādikaṁ karoti tadapi śuddhātmabhāvanānukūlaṁ na bhavati, tataḥ kāraṇānmokṣaṁ na labhate . sudevamanuṣyatvaṁ labhat ityarthaḥ ..256.. ath samyaktvavratarahitapātreṣu bhaktānāṁ kudevamanujatvaṁ bhavatīti pratipādayati — phaladi phalati . keṣu . kudevesu maṇuvesu kutsitadeveṣu

anvayārtha : — [aviditaparamārtheṣu ] jinhoṁne paramārthako nahīṁ jānā hai, [ca ] aur [viṣayakaṣāyādhikeṣu ] jo viṣay – kaṣāyameṁ adhik haiṁ, [puruṣeṣu ] aise puruṣoṁke prati [juṣṭaṁ kr̥taṁ vā dattaṁ ] sevā, upakār yā dān [kudeveṣu manujeṣu ] kudevarūpameṁ aur kumanuṣyarūpameṁ [phalati ] phalatā hai ..257..

ṭīkā : — jo chadmasthasthāpit vastuyeṁ haiṁ ve kāraṇaviparītatā haiṁ; ve (viparīt kāraṇ) vāstavameṁ (1) śuddhātmajñānase śūnyatāke kāraṇ, ‘paramārthake ajān’ aur (2) śuddhātmapariṇatiko prāpta na karanese ‘viṣayakaṣāyameṁ adhik’ aise puruṣ haiṁ . unake prati śubhopayogātmak jīvoṁko — sevā, upakār yā dān karanevāle jīvoṁko — jo keval

Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version

viṣayakaṣāyāstāvatpāpamev; tadvantaḥ puruṣā api pāpamev; tadanuraktā api pāpānuraktatvāt pāpamev bhavanti . tato viṣayakaṣāyavantaḥ svānuraktānāṁ puṇyāyāpi na kalpyante, kathaṁ punaḥ saṁsāranistāraṇāy . tato na tebhyaḥ phalamaviparītaṁ sidhyet ..258.. manujeṣu . kiṁ kartr̥ . juṭṭhaṁ juṣṭaṁ sevā kr̥tā, kadaṁ va kr̥taṁ vā kimapi vaiyāvr̥ttyādikam, dattaṁ dattaṁ kimapyāhārādikam . keṣu . purisesu puruṣeṣu pātreṣu . kiṁviśiṣṭeṣu . avididaparamatthesu ya aviditaparamārtheṣu ca, paramātmatattvaśraddhānajñānaśūnyeṣu . punarapi kiṁrūpeṣu . visayakasāyādhigesu viṣayakaṣāyādhikeṣu, viṣay- kaṣāyādhīnatven nirviṣayaśuddhātmasvarūpabhāvanārahiteṣu ityarthaḥ ..257.. ath tamevārthaṁ prakārāntareṇ draḍhayati — jadi te visayakasāyā pāv tti parūvidā va satthesu yadi cet te viṣayakaṣāyāḥ pāpamiti prarūpitāḥ puṇyāpasadakī prāpti vah phalaviparītatā hai; vah (phal) kudevamanuṣyatva hai ..257..

anvayārtha : — [yadi vā ] jabaki ‘[te viṣayakaṣāyāḥ ] ve viṣayakaṣāy [pāpam ] pāp haiṁ’ [iti ] isaprakār [śāstreṣu ] śāstroṁmeṁ [prarūpitāḥ ] prarūpit kiyā gayā hai, to [tatpratibaddhāḥ ] unameṁ pratibaddha (viṣay – kaṣāyoṁmeṁ līn) [te puruṣāḥ ] ve puruṣ [nistārakāḥ ] nistārak (pār lagānevāle) [kathaṁ bhavanti ] kaise ho sakate haiṁ ?..258..

ṭīkā : — pratham to viṣayakaṣāy pāp hī haiṁ; viṣayakaṣāyavān puruṣ bhī pāp hī haiṁ; viṣayakaṣāyavān puruṣoṁke prati anurakta jīv bhī pāpameṁ anurakta honese pāp hī haiṁ . isaliye viṣayakaṣāyavān puruṣ svānurakta (apane prati anurāgavāle) puruṣoṁko puṇyakā kāraṇ bhī nahīṁ hote, tab phi ra ve saṁsārase nistārake kāraṇ to kaise ho sakate haiṁ ? (nahīṁ ho sakate); isaliye unase aviparīt phal siddha nahīṁ hotā (arthāt viṣayakaṣāyavān puruṣarūp viparīt kāraṇakā phal aviparīt nahīṁ hotā) ..258..

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version

uparatapāpatven, sarvadharmimadhyasthatven, guṇagrāmopasevitven ca samyagdarśanajñānacāritra- yaugapadyapariṇatinirvr̥ttaikāgārayātmakasumārgabhāgī, sa śramaṇaḥ svayaṁ parasya mokṣapuṇyāyatanatvād- viparītaphalakāraṇaṁ kāraṇamaviparītaṁ pratyeyam ..259.. śāstreṣu, kih te tappaḍibaddhā purisā ṇitthāragā hoṁti kathaṁ te tatpratibaddhā viṣayakaṣāyapratibaddhāḥ puruṣā nistārakāḥ saṁsārottārakā dātr̥̄ṇām, na kathamapīti . etaduktaṁ bhavati — viṣayakaṣāyāstāvatpāp- svarūpāstadvantaḥ puruṣā api pāpā ev, te ca svakīyabhaktānāṁ dātr̥̄ṇāṁ puṇyavināśakā eveti ..258.. ath pātrabhūtatapodhanalakṣaṇaṁ kathayati — uparatapāpatven, sarvadhārmikasamadarśitven, guṇagrāmasevakatven ca svasya mokṣakāraṇatvātpareṣāṁ puṇyakāraṇatvāccetthaṁbhūtaguṇayuktaḥ puruṣaḥ samyagdarśanajñānacāritraikāgrayalakṣaṇ- niścayamokṣamārgasya bhājanaṁ bhavatīti ..259.. ath teṣāmev pātrabhūtatapodhanānāṁ prakārāntareṇ lakṣaṇamupalakṣayati — śuddhopayogaśubhopayogapariṇatapuruṣāḥ pātraṁ bhavantīti . tadyathā — nirvikalpa- samādhibalen śubhāśubhopayogadvayarahitakāle kadācidvītarāgacāritralakṣaṇaśuddhopayogayuktāḥ, kadācitpun- rmohadveṣāśubharāgarahitakāle sarāgacāritralakṣaṇaśubhopayogayuktāḥ santo bhavyalokaṁ nistārayanti, teṣu ca

anvayārtha : — [uparatapāpaḥ] jisake pāp ruk gayā hai, [sarveṣu dhārmikeṣu samabhāvaḥ ] jo sabhī dhārmikoṁke prati samabhāvavān hai aur [guṇasamititopasevī ] jo guṇasamudāyakā sevan karanevālā hai, [saḥ puruṣaḥ ] vah puruṣ [sumārgasya ] sumārgakā [bhāgī bhavati ] bhāgī hotā hai . (arthāt sumārgavān hai) ..259..

ṭīkā : — pāpake ruk jānese sarvadharmiyoṁke prati svayaṁ madhyastha honese aur guṇasamūhakā sevan karanese jo śramaṇ samyagdarśan – jñān – cāritrake yugapatpanerūp pariṇatise racit ekāgratāsvarūp sumārgakā bhāgī (sumārgaśālī – sumārgakā bhājan) hai vah nijako aur parako mokṣakā aur puṇyakā āyatan (sthān) hai isaliye vah (śramaṇ) aviparīt phalakā kāraṇ aisā ‘aviparīt kāraṇ’ hai, aisī pratīti karanī cāhiye ..259..

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version

yathoktalakṣaṇā ev śramaṇā mohadveṣāpraśastarāgocchedādaśubhopayogaviyuktāḥ santaḥ, sakalakaṣāyodayavicchedāt kadācit śuddhopayuktāḥ praśastarāgavipākātkadācicchubhopayuktāḥ, svayaṁ mokṣāyatanatven lokaṁ nistārayanti; tadbhaktibhāvapravr̥ttapraśastabhāvā bhavanti pare ca puṇyabhājaḥ ..260.. bhakto bhavyavarapuṇḍarīkaḥ praśastaphalabhūtaṁ svargaṁ labhate, paraṁparayā mokṣaṁ ceti bhāvārthaḥ ..260.. evaṁ pātrāpātraparīkṣākathanamukhyatayā gāthāṣaṭaken tr̥tīyasthalaṁ gatam . it ūrdhvaṁ ācārakathitakrameṇ pūrvaṁ kathitamapi punarapi dr̥ḍhīkaraṇārthaṁ viśeṣeṇ tapodhanasamācāraṁ kathayati . athābhyāgatatapodhanasya dinatrayaparyantaṁ sāmānyapratipattiṁ, tadanantaraṁ viśeṣapratipattiṁ darśayati — vaṭṭadu vartatām . sa kaḥ . atratya

ab, aviparīt phalakā kāraṇ, aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ hai use viśeṣ samajhāte haiṁ : —

anvayārtha : — [aśubhopayogarahitāḥ ] jo aśubhopayogarahit vartate hue [śuddhopayuktāḥ ] śuddhopayukta [vā ] athavā [śubhopayuktāḥ ] śubhopayukta hote haiṁ, ve (śramaṇ) [lokaṁ nistārayanti ] logoṁko tār dete haiṁ; (aur) [teṣu bhaktaḥ ] unake prati bhaktivān jīv [praśastaṁ ] praśasta (-puṇya) ko [labhate ] prāpta karatā hai ..260..

ṭīkā : — yathokta lakṣaṇavāle śramaṇ hī — jo ki moh, dveṣ aur apraśasta rāgake ucchedase aśubhopayogarahit vartate hue, samasta kaṣāyodayake vicchedase kadācit śuddhopayukta (śuddhopayogameṁ yukta) aur praśasta rāgake vipākake kadācit śubhopayukta hote haiṁ ve — svayaṁ mokṣāyatan (mokṣake sthān) honese lokako tār dete haiṁ; aur unake prati bhaktibhāvase jinake praśasta bhāv pravartatā hai aise par jīv puṇyake bhāgī (puṇyaśālī) hote haiṁ ..260..

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version

athāviparītaphalakāraṇāviparītakāraṇasamupāsanapravr̥ttiṁ sāmānyaviśeṣato vidheyatayā sūtradvaitenopadarśayati —

śramaṇānāmātmaviśuddhihetau prakr̥te vastuni tadanukūlakriyāpravr̥ttyā guṇātiśayādhānam- pratiṣiddham ..261.. ācāryaḥ . kiṁ kr̥tvā . diṭṭhā dr̥ṣṭavā . kim . vatthuṁ tapodhanabhūtaṁ pātraṁ vastu . kiṁviśiṣṭam . pagadaṁ prakr̥taṁ abhyantaraniruparāgaśuddhātmabhāvanājñāpakabahiraṅganirgranthanirvikārarūpam . kābhiḥ kr̥tvā vartatām . abbhuṭṭhāṇappadhāṇakiriyāhiṁ abhyāgatayogyācāravihitābhirabhyutthānādikriyābhiḥ . tado guṇādo tato din-

ab, aviparīt phalakā kāraṇ aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ usakī upāsanārūp pravr̥tti sāmānya aur viśeṣarūpase karane yogya hai aisā do sūtroṁ dvārā batalāte haiṁ —

anvayārtha : — [prakr̥taṁ vastu ] 1prakr̥t vastuko [dr̥ṣṭvā ] dekhakar (pratham to) [abhyutthānapradhānakriyābhiḥ ] 2abhyutthān ādi kriyāoṁse [vartatām ] (śramaṇ) varto; [tataḥ ] phi ra [guṇāt ] guṇānusār [viśeṣitavyaḥ ] bhed karanā, — [iti upadeśaḥ ] aisā upadeś hai ..260..

ṭīkā : — śramaṇoṁke ātmaviśuddhikī hetubhūt prakr̥t vastu (-śramaṇ) ke prati usake yogya (śramaṇ yogya) kriyārūp pravr̥ttise guṇātiśayatākā āropaṇ karanekā niṣedh nahīṁ hai .

bhāvārtha : — yadi koī śramaṇ anya śramaṇako dekhe to pratham hī, māno ve anya śramaṇ guṇātiśayavān hoṁ isaprakār unake prati (abhyutthānādi) vyavahār karanā cāhiye . phi ra unakā paricay honeke bād unake guṇānusār bartāv karanā cāhiye ..261.. 1. prakr̥t vastu = avikr̥t vastu; aviparīt pātra (abhyaṁtar – niruparāg – śuddha ātmākī bhāvanāko batānevālā

2. abhyutthān = sammānārtha khaṛe ho jānā aur sammukh jānā .

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version

śramaṇānāṁ svato‘dhikaguṇānāmabhyutthānagrahaṇopāsanapoṣaṇasatkārāṁjalikaraṇapraṇām- pravr̥ttayo na pratiṣiddhāḥ ..262.. trayānantaraṁ guṇādguṇaviśeṣāt visesidavvo ten ācāryeṇ sa tapodhano ratnatrayabhāvanāvr̥ddhikāraṇ- kriyābhirviśeṣitavyaḥ tti uvadeso ityupadeśaḥ sarvajñagaṇadharadevādīnāmiti ..261.. ath tamev viśeṣaṁ kathayati . bhaṇidaṁ bhaṇitaṁ kathitaṁ ih asmingranthe . keṣāṁ saṁbandhī . guṇādhigāṇaṁ hi guṇādhikatapodhanānāṁ hi sphu ṭam . kiṁ bhaṇitam . abbhuṭṭhāṇaṁ gahaṇaṁ uvāsaṇaṁ posaṇaṁ ca sakkāraṁ aṁjalikaraṇaṁ paṇamaṁ abhyutthān- grahaṇopāsanapoṣaṇasatkārāñjalikaraṇapraṇāmādikam . abhimukhagamanamabhyutthānam, grahaṇaṁ svīkāraḥ, upāsanaṁ śuddhātmabhāvanāsahakārikāraṇanimittaṁ sevā, tadarthamevāśanaśayanādicintā poṣaṇam, bhedābhed- ratnatrayaguṇaprakāśanaṁ satkāraḥ, baddhāñjalinamaskāro‘ñjalikaraṇam, namo‘stvitivacanavyāpāraḥ praṇām iti ..262.. athābhyāgatānāṁ tadevābhyutthānādikaṁ prakārāntareṇ nirdiśati — abbhuṭṭheyā yadyapi cāritraguṇenādhikā na bhavanti, tapasā vā, tathāpi samyagjñānaguṇen jyeṣṭhatvācchrutavinayārthamabhyuttheyāḥ abhyutthānayogyā bhavanti . ke te . samaṇā śramaṇā nirgranthācāryāḥ . kiṁviśiṣṭāḥ . suttatthavisāradā viśuddhajñānadarśanasvabhāvaparamātmatattvaprabhr̥tyanekāntātmakapadārtheṣu vītarāgasarvajñapraṇītamārgeṇ pramāṇanay- nikṣepairvicāracaturacetasaḥ sūtrārthaviśāradāḥ . na kevalamabhyuttheyāḥ, uvāseyā paramacijjotiḥparamātma-

anvayārtha : — [guṇādhikānāṁ hi ] guṇoṁmeṁ adhik (śramaṇoṁ) ke prati [abhyutthānaṁ ] abhyutthān, [grahaṇaṁ ] grahaṇ (ādarase svīkār), [upāsanaṁ ] upāsan (sevā), [poṣaṇaṁ ] poṣaṇ (unake aśan, śayanādikī cintā), [satkāraḥ ] satkār (guṇoṁkī praśaṁsā), [añjalikaraṇaṁ ] añjali karanā (vinayapūrvak hāth joṛanā) [ca ] aur [praṇāmaḥ ] praṇām karanā [ih ] yahān̐ [bhaṇitam ] kahā hai ..262..

ṭīkā : — śramaṇoṁko apanese adhik guṇavān (śramaṇ) ke prati abhyutthān, grahaṇ, upāsan, poṣaṇ, satkār, aṁjalikaraṇ aur praṇāmarūp pravr̥ttiyān̐ niṣiddha nahīṁ haiṁ ..262..

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version

sūtrārthavaiśāradyapravartitasaṁyamatapaḥsvatattvajñānānāmev śramaṇānāmabhyutthānādikāḥ pravr̥ttayo- ‘pratiṣiddhā, itareṣāṁ tu śramaṇābhāsānāṁ tāḥ pratiṣiddhā ev ..263.. padārthaparijñānārthamupāseyāḥ paramabhaktyā sevanīyāḥ . saṁjamatavaṇāṇaḍḍhā paṇivadaṇīyā hi saṁyamatapojñānāḍhayāḥ praṇipatanīyāḥ hi sphu ṭaṁ . bahiraṅgendriyasaṁyamaprāṇasaṁyamabalenābhyantare svaśuddhātmani yatnaparatvaṁ saṁyamaḥ . bahiraṅgānaśanāditapobalenābhyantare paradravyecchānirodhen ca svasvarūpe pratapanaṁ vijayanaṁ tapaḥ . bahiraṅga- paramāgamābhyāsenābhyantare svasaṁvedanajñānaṁ samyagjñānam . evamuktalakṣaṇaiḥ saṁyamatapojñānairāḍhayāḥ paripūrṇā yathāsaṁbhavaṁ prativandanīyāḥ . kaiḥ . samaṇehiṁ śramaṇairiti . atredaṁ tātparyam — ye bahuśrutā api cāritrādhikā na bhavanti, te‘pi paramāgamābhyāsanimittaṁ yathāyogyaṁ vandanīyāḥ . dvitīyaṁ ca kāraṇam — te samyaktve jñāne ca pūrvamev dr̥ḍhatarāḥ, asya tu navataratapodhanasya samyaktve jñāne cāpi dāḍharyaṁ nāsti . tarhi stokacāritrāṇāṁ kimarthamāgame vandanādiniṣedhaḥ kr̥t iti cet . atiprasaṁganiṣedhārthamiti ..263..

anvayārtha : — [śramaṇaiḥ hi ] śramaṇoṁke dvārā [sūtrārthaviśāradāḥ ] sūtrārthaviśārad (sūtroṁke aur sūtrakathit padārthoṁke jñānameṁ nipuṇ) tathā [saṁyamatapojñānāḍhayāḥ ] saṁyamatapajñānāḍhay, (saṁyam, tap aur ātmajñānameṁ samr̥ddha) [śramaṇaḥ ] śramaṇ [abhyuttheyāḥ upāseyāḥ praṇipatanīyāḥ ] abhyutthān, upāsanā aur praṇām karane yogya haiṁ ..263..

ṭīkā : — jinake sūtroṁmeṁ aur padārthoṁmeṁ viśāradapaneke dvārā saṁyam, tap aur svatatvakā jñān pravartatā hai un śramaṇoṁke prati hī abhyutthānādik pravr̥ttiyān̐ aniṣiddha haiṁ, parantu usake atirikta anya śramaṇābhāsoṁke prati ve pravr̥ttiyān̐ niṣiddha hī haiṁ ..263..

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version

āgamajño‘pi, saṁyato‘pi, tapaḥstho‘pi, jinoditamanantārthanirbharaṁ viśvaṁ svenātmanā jñeyatven niṣpītatvādātmapradhānamaśraddadhānaḥ śramaṇābhāso bhavati ..264.. ath śramaṇābhāsaḥ kīdr̥śo bhavatīti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ dadāti — ṇa havadi samaṇo sa śramaṇo na bhavati tti mado iti mataḥ sammataḥ . kva . āgame . kathaṁbhūto‘pi . saṁjamatavasuttasaṁpajutto vi saṁyamatapaḥśrutaiḥ saṁprayukto‘pi sahito‘pi . yadi kim . jadi saddahadi ṇa yadi cenmūḍhatrayādipañcaviṁśatisamyaktvamalasahitaḥ san na śraddhatte, na rocate, na manyate . kān . atthe padārthān . kathaṁbhūtān . ādapadhāṇe nirdoṣiparamātmaprabhr̥tīn . punarapi kathaṁbhūtān . jiṇakkhāde vītarāgasarvajñajineśvareṇākhyātān, divya- dhvaninā praṇītān, gaṇadharadevairgranthaviracitānityarthaḥ ..264.. ath mārgasthaśramaṇadūṣaṇe doṣaṁ darśayati — avavadadi apavadati dūṣayatyapavādaṁ karoti . sa kaḥ . jo hi yaḥ kartā hi sphu ṭam . ka m . samaṇaṁ śramaṇaṁ

anvayārtha : — [saṁyamatapaḥsūtrasaṁprayuktaḥ api ] sūtra, saṁyam aur tapase saṁyukta hone par bhī [yadi ] yadi (vah jīv) [jinākhyātān ] jinokta [ātmapradhānān ] ātmapradhān [arthān ] padārthoṁkā [na śraddhatte ] śraddhān nahīṁ karatā to vah [śramaṇaḥ na bhavati ] śramaṇ nahīṁ hai, — [iti mataḥ ] aisā (āgamameṁ) kahā hai ..264..

ṭīkā : — āgamakā jñātā hone par bhī, saṁyat hone par bhī, tapameṁ sthit hone par bhī, jinokta ananta padārthoṁse bhare hue viśvako — jo ki (viśva) apane ātmāse jñeyarūpase piyā jātā honeke kāraṇ 1ātmapradhān hai usakā — jo jīv śraddhān nahīṁ karatā vah śramaṇābhās hai ..264.. 1. ātmapradhān = jisameṁ ātmā pradhān hai aisā; [ātmā samasta viśvako jānatā hai isaliye vah viśvameṁ —

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version

śramaṇaṁ śāsanasthamapi pradveṣādapavadataḥ kriyāsvananumanyamānasya ca pradveṣakaṣāyitatvāt cāritraṁ naśyati ..265.. tapodhanam . ka thaṁbhūtam . sāsaṇatthaṁ śāsanasthaṁ niścayavyavahāramokṣamārgastham . kasmāt . padosado nirdoṣiparamātmabhāvanāvilakṣaṇāt pradveṣātkaṣāyāt . kiṁ kr̥tvā pūrvam . diṭṭhā dr̥ṣṭavā . na kevalaṁ apavadati, ṇāṇumaṇṇadi nānumanyate . kāsu viṣaye . kiriyāsu yathāyogyaṁ vandanādikriyāsu . havadi hi so bhavati hi sphu ṭaṁ saḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . ṇaṭṭhacāritto kathaṁcidatiprasaṁgānnaṣṭacāritro bhavatīti . tathāhi — mārgasthatapodhanaṁ dr̥ṣṭavā yadi kathaṁcinmātsaryavaśāddoṣagrahaṇaṁ karoti tadā cāritrabhraṣṭo bhavati sphu ṭaṁ; paścādātmanindāṁ kr̥tvā nivartate tadā doṣo nāsti, kālāntare vā nivartate tathāpi doṣo nāsti . yadi punastatraivānubandhaṁ kr̥tvā tīvrakaṣāyavaśādatiprasaṁgaṁ karoti tadā cāritrabhraṣṭo bhavatīti . ayamatra bhāvārthaḥ — bahuśrutairalpa- śrutatapodhanānāṁ doṣo na grāhyastairapi tapodhanaiḥ kimapi pāṭhamātraṁ gr̥hītvā teṣāṁ doṣo na grāhyaḥ, kiṁtu kimapi sārapadaṁ gr̥hītvā svayaṁ bhāvanaiv kartavyā . kasmāditi cet . rāgadveṣotpattau satyāṁ bahuśrutānāṁ

ab, jo śrāmaṇyase samān haiṁ unakā anumodan (-ādar) na karanevālekā vināś batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo [śāsanasthaṁ śramaṇaṁ ] śāsanastha (jinadevake śāsanameṁ sthit) śramaṇako [dr̥ṣṭvā ] dekhakar [pradveṣataḥ ] dveṣase [apavadati ] usakā apavād karatā hai aur [kriyāsu na anumanyate ] (satkārādi) kriyāoṁse karanemeṁ anumat (prasanna) nahīṁ hai [saḥ naṣṭacāritraḥ hi bhavati ] usakā cāritra naṣṭa hotā hai ..265..

ṭīkā : — jo śramaṇ dveṣake kāraṇ śāsanastha śramaṇakā bhī apavād bolatā hai aur (usake prati satkārādi) kriyāyeṁ karanemeṁ anumat nahīṁ hai, vah śramaṇ dveṣase 1kaṣāyit honese usakā cāritra naṣṭa ho jātā hai ..265.. 1. kaṣāyit = krodhamānādik kaṣāyavāle; raṁgit; vikārī .

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version

svayaṁ jaghanyaguṇaḥ san śramaṇo‘hamapītyavalepātpareṣāṁ guṇādhikānāṁ vinayaṁ pratīcchan śrāmaṇyāvalepavaśāt kadācidanantasaṁsāryapi bhavati ..266.. śrutaphalaṁ nāsti, tapodhanānāṁ tapaḥphalaṁ ceti ..265.. atrāh śiṣyaḥ — apavādavyākhyānaprastāve śubhopayogo vyākhyātaḥ, punarapi kimarthaṁ atra vyākhyānaṁ kr̥tamiti . parihāramāh — yuktamidaṁ bhavadīyavacanaṁ, kiṁtu tatra sarvatyāgalakṣaṇotsargavyākhyāne kr̥te sati tatrāsamarthatapodhanaiḥ kālāpekṣayā kimapi jñānasaṁyamaśaucopakaraṇādikaṁ grāhyamityapavādavyākhyānamev mukhyam . atra tu yathā bhedanayen samyagdarśanajñānacāritratapaścaraṇarūpā caturvidhārādhanā bhavati, saivābhedanayen samyaktvacāritrarūpeṇ dvidhā bhavati, tatrāpyabhedavivakṣayā punarekaiv vītarāgacāritrārādhanā, tathā bhedanayen samyagdarśanasamyagjñān- samyakcāritrarūpastrividhamokṣamārgo bhavati, sa evābhedanayen śrāmaṇyāparamokṣamārganāmā punarek ev, sa cābhedarūpo mukhyavr̥ttyā ‘eyaggagado samaṇo’ ityādicaturdaśagāthābhiḥ pūrvamev vyākhyātaḥ . ayaṁ tu

ab, jo śrāmaṇyameṁ adhik ho usake prati jaise ki vah śrāmaṇyameṁ hīn (apanese munipanemeṁ nīcā) ho aisā ācaraṇ karanevālekā vināś batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [yaḥ ] jo śramaṇ [yadi guṇādharaḥ bhavan ] guṇoṁmeṁ hīn hone par bhī [api śramaṇaḥ bhavāmi ] ‘maiṁ bhī śramaṇ hūn̐’ [iti ] aisā mānakar arthāt garva karake [guṇataḥ adhikasya ] guṇoṁmeṁ adhik (aise śramaṇ) ke pāsase [vinayaṁ pratyeṣakaḥ ] vinay (karavānā) cāhatā hai [saḥ ] vah [anantasaṁsārī bhavati ] anantasaṁsārī hotā hai ..266..

ṭīkā : — jo śramaṇ svayaṁ jaghanya guṇoṁvālā hone par bhī ‘maiṁ bhī śramaṇ hūn̐’ aise garvake kāraṇ dūsare adhik guṇavāloṁ (śramaṇoṁ) se vinayakī icchā karatā hai, vah śrāmaṇyake garvake vaśase kadācit ananta saṁsārī bhī hotā hai ..266..

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version

ab, jo śramaṇ śrāmaṇyase adhik ho vah, jo apanese hīn śramaṇake prati samān jaisā (-apane barābarīvāle jaisā) ācaraṇ kare to usakā vināś batalāte haiṁ : —

anvayārtha : — [yadi śrāmaṇye adhikaguṇāḥ ] jo śrāmaṇyameṁ adhik guṇavāle haiṁ, tathāpi [guṇādharaiḥ ] hīnaguṇavāloṁke prati [kriyāsu ] (vaṁdanādi) kriyāoṁmeṁ [vartante ] vartate haiṁ, [te ] ve [mithyopayuktāḥ ] mithyā upayukta hote hue [prabhraṣṭacāritrāḥ bhavanti ] cāritrase bhraṣṭa hote haiṁ ..267..

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version

svayamadhikaguṇā guṇādharaiḥ paraiḥ sah kriyāsu vartamānā mohādasamyagupayuktatvāt cāritrād bhraśyanti ..267..

ṭīkā : — jo svayaṁ adhik guṇavāle hone par bhī anya hīnaguṇavāloṁ (śramaṇoṁ) ke prati (vaṁdanādi) kriyāoṁmeṁ vartate haiṁ ve mohake kāraṇ asamyak upayukta hote hue (-mithyābhāvoṁmeṁ yukta hote hue) cāritrase bhraṣṭa hote haiṁ ..267..

anvayārtha : — [niścitasūtrārthapadaḥ ] jisane sūtroṁ aur arthoṁke padako – adhiṣṭhānako (arthāt jñātr̥tattvako) niścit kiyā hai, [samitakaṣāyaḥ ] jisane kaṣāyoṁkā śaman kiyā hai, [ca ] aur [tapo‘dhikaḥ api ] jo adhik tapavān hai — aisā jīv bhī [yadi ] yadi [laukikajanasaṁsarga ] laukikajanoṁke saṁsargako [na tyajati ] nahīṁ choṛatā, [saṁyataḥ na bhavati ] to vah saṁyat nahīṁ hai (arthāt asaṁyat ho jātā hai) ..268..

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version

yataḥ sakalasyāpi viśvavācakasya sallakṣmaṇaḥ śabdabrahmaṇastadvācyasya sakalasyāpi sallakṣmaṇo viśvasya ca yugapadanusyūtatadubhayajñeyākāratayādhiṣṭhānabhūtasya sallakṣmaṇo jñātr̥tattvasya niścayanānniścitasūtrārthapadatven, niruparāgopayogatvāt samitakaṣāyatven, bahuśo‘bhyasta- niṣkampopayogatvāttapo‘dhikatven ca suṣṭhu saṁyato‘pi saptārciḥsaṁgataṁ toyamivāvaśyambhāvi- vikāratvāt laukikasaṁgādasaṁyat ev syāt, tatastatsaṁgaḥ sarvathā pratiṣedhya ev ..268.. ajadhāgahidatthā’ ityādi gāthāpañcakam . evaṁ dvātriṁśadgāthābhiḥ sthalapañcaken caturthāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā — ath laukikasaṁsargaṁ pratiṣedhayati — ṇicchidasuttatthapado niścitāni jñātāni nirṇītānyanekāntasvabhāvanijaśuddhātmādipadārthapratipādakāni sūtrārthapadāni yen sa bhavati niścit- sūtrārthapadaḥ, samidakasāo paraviṣaye krodhādiparihāreṇ tathābhyantare paramopaśamabhāvapariṇatanijaśuddhātma- bhāvanābalen ca śamitakaṣāyaḥ, tavodhigo cāvi anaśanādibahiraṅgatapobalen tathaivābhyantare śuddhātmatattva- bhāvanāviṣaye pratapanādvijayanācca tapo‘dhikaścāpi san svayaṁ saṁyataḥ kartā logigajaṇasaṁsaggaṁ ṇa cayadi jadi laukikāḥ svecchācāriṇasteṣāṁ saṁsargo laukikasaṁsargastaṁ na tyajati yadi cet saṁjado ṇa havadi tarhi saṁyato na bhavatīti . ayamatrārthaḥ — svayaṁ bhāvitātmāpi yadyasaṁvr̥tajanasaṁsargaṁ na tyajati tadātiparicayādagnisaṅgataṁ jalamiv vikr̥tibhāvaṁ gacchatīti ..268..

ṭīkā : — (1) viśvake vācak, ‘sat’ lakṣaṇavān aisā jo śabdabrahma aur us śabdabrahmake vācya ‘sat’ lakṣaṇavālā aisā jo sampūrṇa viśva un donoṁke jñeyākār apanemeṁ yugapat guṁth jānese ( – jñātr̥tattvameṁ ek hī sāth jñāt honese) un donoṁkā 1adhiṣṭhānabhūt — aisā ‘sat’ lakṣaṇavāle jñātr̥tvakā niścay kiyā honese ‘jisane sūtroṁ aur arthoṁke padako ( – adhiṣṭhānako) niścit kiyā hai aisā’ ho, (2) niruparāg upayogake kāraṇ ‘jisane kaṣāyoṁko śamit kiyā hai aisā’ ho, aur (3) niṣkaṁp upayogakā 2bahuśaḥ abhyās karanese ‘adhik tapavālā’ ho, — isaprakār (in tīn kāraṇoṁse) jo jīv bhalībhān̐ti saṁyat ho, vah bhī laukik (janoṁke) saṁgase asaṁyat hī hotā hai, kyoṁki agnikī saṁgatimeṁ rahe hue pānīkī bhān̐ti use vikār avaśyaṁbhāvī hai . isaliye laukik saṁg sarvathā niṣedhya hī hai .

bhāvārtha : — jo jīv saṁyat ho, arthāt (1) jisane śabdabrahmako aur usake vācyarūp samasta padārthoṁko jānanevāle jñātr̥tattvakā nirṇay kiyā ho, (2) jisane kaṣāyoṁko śamit kiyā ho (3) aur jo adhik tapavān ho, vah jīv bhī laukikajanake saṁgase asaṁyat hī hotā hai; kyoṁki jaise agnike saṁgase pānīmeṁ uṣṇatārūp vikār avaśya hotā hai, usīprakār laukikajanake saṁsargako na choṛanevāle saṁyatake asaṁyatatārūp vikār avaśya hotā hai . isaliye laukik janoṁkā saṁg sarvaprakārase tyājya hī hai ..268.. 1. jñātr̥tattvakā svabhāv śabdabrahmako aur usake vācyarūp viśvako yugapad jānanekā hai isaliye us apekṣā

pra. 61

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version

pratijñātaparamanairgranthyapravrajyatvādudūḍhasaṁyamatapobhāro‘pi mohabahulatayā ślathīkr̥t- śuddhacetanavyavahāro muhurmanuṣyavyavahāreṇ vyāghūrṇamānatvādaihikak rmānivr̥ttau laukik ityucyate ..269..

tisidaṁ bubhukkhidaṁ vā duhidaṁ daṭṭhūṇ jo hi duhidamaṇo paḍivajjadi tr̥ṣitaṁ vā bubhukṣitaṁ vā duḥkhitaṁ vā dr̥ṣṭavā kamapi prāṇinaṁ yo hi sphu ṭaṁ duḥkhitamanāḥ san pratipadyate svīkaroti . kaṁ karmatāpannam . taṁ taṁ prāṇinam . kayā . kivayā kr̥payā dayāpariṇāmen . tassesā hodi aṇukaṁ pā tasya puruṣasyaiṣā pratyakṣībhūtā śubhopayogarūpānukampā dayā bhavatīti . imāṁ cānukampāṁ jñānī svasthabhāvanāmavināśayan

anvayārtha : — [nairgranthyaṁ pravrajitaḥ ] jo (jīv) nirgraṁtharūpase dīkṣit honeke kāraṇ [saṁyamatapaḥ saṁprayuktaḥ api ] saṁyamatapasaṁyukta ho use bhī, [yadi saḥ ] yadi vah [aihikaiḥ karmabhiḥ vartate ] aihik kāryoṁ sahit vartatā ho to, [laukikaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘laukik’ kahā gayā hai ..269..

ṭīkā : — paramanirgraṁthatārūp pravrajyākī pratijñā lī honese jo jīv saṁyamatapake bhārako vahan karatā ho use bhī, yadi us mohakī bahulatāke kāraṇ śuddhacetan vyavahārako choṛakar niraṁtar manuṣyavyavahārake dvārā cakkar khānese 1aihik karmoṁse anivr̥tta ho to, ‘laukik’ kahā jātā hai ..269.. 1. aihik = laukik .

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version

yataḥ pariṇāmasvabhāvatvenātmanaḥ saptārciḥsaṁgataṁ toyamivāvaśyambhāvivikāratvā- llaukikasaṁgātsaṁyato‘pyasaṁyat ev syāt; tato duḥkhamokṣārthinā guṇaiḥ samo‘dhiko vā śramaṇaḥ saṁkleśaparihāreṇ karoti . ajñānī punaḥ saṁkleśenāpi karotītyarthaḥ ..“36.. ath laukikalakṣaṇaṁ kathayati — ṇiggaṁtho pavvaido vastrādiparigraharahitatven nirgrantho‘pi dīkṣāgrahaṇen pravrajito‘pi vaṭṭadi jadi vartate yadi cet . kaiḥ . ehigehi kammehiṁ aihikaiḥ karmabhiḥ bhedābhedaratnatrayabhāvanāśakaiḥ khyātipūjālābhanimitairjyotiṣamantravādavaidakādibhiraihikajīvanopāyakarmabhiḥ . so logigo tti bhaṇido sa laukiko vyāvahārik iti bhaṇitaḥ . kiṁviśiṣṭo‘pi . saṁjamatavasaṁjudo cāvi dravyarūpasaṁyamatapobhyāṁ saṁyuktaścāpītyarthaḥ ..269.. athottamasaṁsargaḥ kartavya ityupadiśati — tamhā yasmāddhīnasaṁsargādguṇahāni- rbhavati tasmātkāraṇāt adhivasadu adhivasatu tiṣṭhatu . sa kaḥ kartā . samaṇo śramaṇaḥ . kva . tamhi tasminnadhikaraṇabhūte. ṇiccaṁ nityaṁ sarvakālam . tasminkutra . samaṇaṁ śramaṇe . lakṣaṇavaśādadhikaraṇe karma

anvayārtha : — [tasmāt ] (laukikajanake saṁgase saṁyat bhī asaṁyat hotā hai) isaliye [yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ [duḥkhaparimokṣam icchati ] duḥkhase parimukta honā cāhatā ho to vah [guṇātsamaṁ ] samān guṇoṁvāle śramaṇake [vā ] athavā [guṇaiḥ adhikaṁ śramaṇaṁ tatra ] adhik guṇoṁvāle śramaṇake saṁgameṁ [nityam ] sadā [adhivasatu ] nivās karo ..270..

ṭīkā : — ātmā pariṇāmasvabhāvavālā hai isaliye agnike saṁgameṁ rahe hue pānīkī bhān̐ti (saṁyatake bhī) laukikasaṁgase vikār avaśyaṁbhāvī honese saṁyat bhī asaṁyat hī ho jātā hai . isaliye duḥkhamokṣārthī (-duḥkhoṁse mukti cāhanevāle) śramaṇako

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version

śramaṇen nityamevādhivasanīyaḥ . tathāsya śītāpavarakakoṇanihitaśītatoyavatsamaguṇasaṁgāt guṇarakṣā, śītataratuhinaśarkarāsampr̥ktaśītatoyavat guṇādhikasaṁgāt guṇavr̥ddhiḥ ..270..

paṭhayate . kathaṁbhūte śramaṇe . samaṁ same samāne . kasmāt . guṇādo bāhyābhyantararatnatrayalakṣaṇaguṇāt . punarapi kathaṁbhūte . ahiyaṁ vā svasmādadhike vā . kaiḥ . guṇehiṁ mūlottaraguṇaiḥ . yadi kim . icchadi jadi icchati vāñchati yadi cet . kam . dukkhaparimokkhaṁ svātmotthasukhavilakṣaṇānāṁ nārakādiduḥkhānāṁ mokṣaṁ duḥkhaparimokṣamiti . ath vistaraḥ — yathāgnisaṁyogāt jalasya śītalaguṇavināśo bhavati tathā vyāvahārikajanasaṁsargātsaṁyatasya saṁyamaguṇavināśo bhavatīti jñātvā tapodhanaḥ kartā samaguṇaṁ guṇādhikaṁ vā tapodhanamāśrayati, tadāsya tapodhanasya yathā śītalabhājanasahitaśītalajalasya śītalaguṇarakṣā bhavati (1) samān guṇavāle śramaṇake sāth athavā (2) adhik guṇavāle śramaṇake sāth sadā hī nivās karanā cāhiye . isaprakār us śramaṇake (1) śītal gharake konemeṁ rakhe hue śītal pānīkī bhān̐ti samān guṇavālekī saṁgatise guṇarakṣā hotī hai aur (2) adhik śītal him (baraph ) ke saṁparkameṁ rahanevāle śītal pānīkī bhān̐ti adhik guṇavāleke saṁgase guṇavr̥ddhi hotī hai ..270..

[ab ślok dvārā yah kahate haiṁ ki śramaṇ kramaśaḥ param nivr̥ttiko prāpta karake śāśvat jñānānandamayadaśākā anubhav karo : — ]

[artha : — ] isaprakār śubhopayogajanit kiṁcit pravr̥ttikā sevan karake yati samyak prakārase saṁyamake sauṣṭhav (śreṣṭhatā, sundaratā) se kramaśaḥ param nivr̥ttiko prāpta hotā huā; jisakā ramya uday samasta vastusamūhake vistārako līlāmātrase prāpta ho jātā hai (-jān letā hai) aisī śāśvatī jñānānandamayī daśākā ekāntataḥ (keval, sarvathā, atyanta) anubhav karo .

“isaprakār śubhopayog – prajñāpan pūrṇa huā .’’ ★śārdūlavikrīḍit chaṁd

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version

tathā samaguṇasaṁsargādguṇarakṣā bhavati . yathā ca tasyaiv jalasya karpūraśarkarādiśītaladravyanikṣepe kr̥te sati śītalaguṇavr̥ddhirbhavati tathā niścayavyavahāraratnatrayaguṇādhikasaṁsargādguṇavr̥ddhirbhavatīti sūtrārthaḥ ..270.. itaḥparaṁ pañcamasthale saṁkṣepeṇ saṁsārasvarūpasya mokṣasvarūpasya ca pratītyarthaṁ pañcaratnabhūtagāthāpañcaken vyākhyānaṁ karoti . tadyathā — ath saṁsārasvarūpaṁ prakaṭayati — je ajadhāgahidatthā vītarāgasarvajña- praṇītaniścayavyavahāraratnatrayārthaparijñānābhāvāt ye‘yathāgr̥hītārthāḥ viparītagr̥hītārthāḥ . punarapi kathaṁbhūtāḥ . ede tacca tti ṇicchidā ete tattvamiti niścitāḥ, ete ye mayā kalpitāḥ padārthāsta ev tattvamiti niścitāḥ, niścayaṁ kr̥tavantaḥ . kva sthitvā . samaye nirgrantharūpadravyasamaye . accaṁtaphalasamiddhaṁ

yah pān̐c sūtrarūp nirmal paṁcaratna — joki saṁkṣepase arhantabhagavānake samagra advitīy śāsanako sarvataḥ prakāśit karate haiṁ ve — 1vilakṣaṇ paṁthavālī saṁsār – mokṣakī sthitiko jagatake samakṣa prakaṭ karate hue jayavanta varto .

ab saṁsāratattvako prakaṭ karate haiṁ : — ★śārdūlavikrīḍit chaṁd 1. vilakṣaṇ = bhinna – bhinna [saṁsār aur mokṣakī sthiti bhinna – bhinna paṁthavālī hai, arthāt saṁsār aur mokṣakā

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version

ye svayamavivekato‘nyathaiv pratipadyārthānitthamev tattvamiti niścayamāracayantaḥ satataṁ samupacīyamānamahāmohamalamalīmasamānasatayā nityamajñānino bhavanti, te khalu samaye sthitā apyanāsāditaparamārthaśrāmaṇyatayā śramaṇābhāsāḥ santo‘nantakarmaphalopabhogaprāgbhārabhayaṁkar- manantakālamanantabhāvāntaraparāvartairanavasthitavr̥ttayaḥ saṁsāratattvamevāvabudhyatām ..271.. bhamaṁti te to paraṁ kālaṁ atyantaphalasamr̥ddhaṁ bhramanti te ataḥ paraṁ kālam . dravyakṣetrakālabhavabhāvapañcaprakār- saṁsāraparibhramaṇarahitaśuddhātmasvarūpabhāvanācyutāḥ santaḥ paribhramanti . kam . paraṁ kālaṁ anantakālam . nārakādiduḥkharūpātyantaphalasamr̥ddham . punarapi kathaṁbhūtam . ato vartamānakālātparaṁ bhāvinamiti . kathaṁbhūtam . ayamatrārthaḥ — itthaṁbhūtasaṁsāraparibhramaṇapariṇatapuruṣā evābheden saṁsārasvarūpaṁ jñātavya- miti ..271.. ath mokṣasvarūpaṁ prakāśayati — ajadhācāravijutto niścayavyavahārapañcācārabhāvanā-

anvayārtha : — [ye ] jo [samaye ] bhale hī samayameṁ hoṁ (-bhale hī ve dravyaliṁgīke rūpameṁ jinamatameṁ hoṁ) tathāpi ve [ete tattvam ] ‘yah tattva hai (vastusvarūp aisā hī hai)’ [iti niścitāḥ ] isaprakār niścayavān vartate hue [ayathāgr̥hītārthāḥ ] padārthoṁko ayathārtharūpase grahaṇ karate haiṁ (-jaise nahīṁ haiṁ vaisā samajhate haiṁ ), [te ] ve [atyantaphalasamr̥ddham ] atyantaphalasamr̥ddha (ananta karmaphaloṁse bhare hue) aise [ataḥ paraṁ kālaṁ ] abase āgāmī kālameṁ [bhramanti ] paribhramaṇ kareṁge ..271..

ṭīkā : — jo svayaṁ avivekase padārthoṁko anyathā hī aṁgīkr̥t karake (-anya prakārase hī samajhakar) ‘aisā hī tattva (vastusvarūp) hai’ aisā niścay karate hue, satat ekatrit kiye jānevāle mahā mohamalase malin manavāle honese nitya ajñānī haiṁ, ve bhale hī samayameṁ (-dravyaliṁgī rūpase jinamārgameṁ) sthit hoṁ tathāpi paramārtha śrāmaṇyako prāpta na honese vāstavameṁ śramaṇābhās vartate hue ananta karmaphalakī upabhogarāśise bhayaṁkar aise anantakāl tak ananta bhāvāntararūp parāvarttanoṁse 1anavasthit vr̥ttivāle rahanese, unako saṁsāratattva hī jānanā ..271.. 1. anavasthit = asthir [mithyādr̥ṣṭiyoṁne bhale hī dravyaliṁg dhāraṇ kiyā ho tathāpi unake anantakāl tak

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version

yastrilokacūlikāyamānanirmalavivekadīpikālokaśālitayā yathāvasthitapadārthaniścay- nivartitautsukyasvarūpamantharasatatopaśāntātmā san svarūpamekamevābhimukhyen carannayathācār- pariṇatatvādayathācāraviyuktaḥ, viparītācārarahit ityarthaḥ, jadhatthapadaṇicchido sahajānandaikasvabhāvanij- paramātmādipadārthaparijñānasahitatvādyathārthapadaniścitaḥ, pasaṁtappā viśiṣṭaparamopaśamabhāvapariṇatanijātma- dravyabhāvanāsahitatvātpraśāntātmā, jo yaḥ kartā so saṁpuṇṇasāmaṇṇo sa saṁpūrṇaśrāmaṇyaḥ san ciraṁ ṇa jīvadi ciraṁ bahutarakālaṁ na jīvati, na tiṣṭhati . kva . aphale śuddhātmasaṁvittisamutpannasukhāmr̥tarasāsvād- rahitatvenāphale phalarahite saṁsāre . kintu śīghraṁ mokṣaṁ gacchatīti . ayamatra bhāvārthaḥ — itthaṁbhūt-

anvayārtha : — [yathārthapadaniścitaḥ ] jo jīv yathārthatayā padoṁkā tathā arthoṁ (padārthoṁ) kā niścayavālā honese [praśāntātmā ] 1praśāntātmā hai aur [ayathācāraviyuktaḥ ] ayathācār ( – anyathāācaraṇ, ayathārthaācaraṇ) rahit hai, [saḥ saṁpūrṇaśrāmaṇyaḥ ] vah saṁpūrṇa śrāmaṇyavālā jīv [aphale ] aphal ( – karmaphal rahit hue) [ih ] is saṁsārameṁ [ciraṁ na jīvati ] cirakāl tak nahīṁ rahatā ( – alpakālameṁ hī mukta hotā hai .) ..272..

ṭīkā : — jo (śramaṇ) trilokakī cūlikā (kalagī) ke samān nirmal vivekarūpī dīpikāke prakāśavālā honese yathāsthit padārthaniścayase utsukatākā nivartan karake 2svarūpamaṁthar rahanese satat ‘upaśāṁtātmā’ vartatā huā, svarūpameṁ ekameṁ hī abhimukharūpase 1. praśāṁtātmā = praśāṁtasvarūp; praśāṁtamūrti; upaśāṁt; sthir huā . 2. svarūpamaṁthar = svarūpameṁ jamā huā [mantharakā artha hai susta, ālasī . yah śramaṇ svarūpameṁ tr̥pta tr̥pta honese