Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 241-255 ; Shubhopayog pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 25 of 28

 

Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version

athāsya siddhāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyasaṁyatasya kīdr̥glakṣaṇ-
mityanuśāsti
samasattubaṁdhuvaggo samasuhadukkho pasaṁsaṇiṁdasamo .
samaloṭṭhukaṁ caṇo puṇ jīvidamaraṇe samo samaṇo ..241..
samaśatrubandhuvargaḥ samasukhaduḥkhaḥ praśaṁsānindāsamaḥ .
samaloṣṭakāñcanaḥ punarjīvitamaraṇe samaḥ śramaṇaḥ ..241..
saṁyamaḥ samyagdarśanajñānapuraḥsaraṁ cāritraṁ, cāritraṁ dharmaḥ, dharmaḥ sāmyaṁ, sāmyaṁ mohakṣobh-
vihīnaḥ ātmapariṇāmaḥ . tataḥ saṁyatasya sāmyaṁ lakṣaṇam . tatra śatrubandhuvargayoḥ sukhaduḥkhayoḥ
praśaṁsānindayoḥ loṣṭakāṁcanayorjīvitamaraṇayośca samam ayaṁ mam paro‘yaṁ svaḥ, ayaṁ mahlādo‘yaṁ
paritāpaḥ, idaṁ mamotkarṣaṇamidamapakarṣaṇamayaṁ mamākiṁcitkar idamupakārakamidaṁ mamātmadhāraṇamay-
kvāpi kvāpi yathāsaṁbhavamitiśabdasyārtho jñātavyaḥsa śramaṇaḥ saṁyatastapodhano bhavati . yaḥ kiṁviśiṣṭaḥ .
śatrubandhusukhaduḥkhanindāpraśaṁsāloṣṭakāñcanajīvitamaraṇeṣu samaḥ samacittaḥ iti . tataḥ etadāyātiśatru-
bandhusukhaduḥkhanindāpraśaṁsāloṣṭakāñcanajīvitamaraṇasamatābhāvanāpariṇatanijaśuddhātmatattvasamyakśraddhān-
ab, āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvake yugapatpanekā tathā ātmajñānakā
yugapatpanā jise siddha huā hai aise is saṁyatakā kyā lakṣaṇ hai so kahate haiṁ :
anvayārtha :[samaśatrubandhuvargaḥ ] jise śatru aur bandhu varga samān hai,
[samasukhaduḥkhaḥ ] sukh aur duḥkh samān hai, [praśaṁsānindāsamaḥ ] praśaṁsā aur nindāke prati jisako
samatā hai, [samaloṣṭakāñcanaḥ ] jise loṣṭa (miṭṭīkā ḍhelā) aur suvarṇa samān hai, [punaḥ ] tathā
[jīvitamaraṇe samaḥ ] jīvan
maraṇake prati jisako samatā hai, vah [śramaṇaḥ ] śramaṇ hai ..241..
ṭīkā :saṁyam, samyagdarśanajñānapūrvak cāritra hai; cāritra dharma hai; dharma sāmya hai; sāmya
mohakṣobh rahit ātmapariṇām hai . isaliye saṁyatakā, sāmya lakṣaṇ hai .
vahān̐, (1) śatrubaṁdhuvargameṁ, (2) sukhduḥkhameṁ, (3) praśaṁsānindāmeṁ, (4) miṭṭīke
ḍhele aur sonemeṁ, (5) jīvitmaraṇameṁ ek hī sāth, (1) ‘yah merā par (-śatru) hai, yah
sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah āhlād hai, yah paritāp hai,’ (3) ‘yah merā utkarṣaṇ
(-kīrti) hai, yah apakarṣaṇ (-akīrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe akiṁcitkar hai, yah upakārak
(-upayogī) hai,’ (5) ‘yah merā sthāyitva hai, yah atyanta vināś hai’ isaprakār mohake
niṁdāpraśaṁsā, duḥkhsukh, aribaṁdhumāṁ jyāṁ sāmya che,
vaḷī loṣṭakanake, jīvitmaraṇe sāmya che, te śramaṇ che. 241.

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version

matyantavināś iti mohābhāvāt sarvatrāpyanuditarāgadveṣadvaitasya, satatamapi viśuddhadraṣṭijñapti-
svabhāvamātmānamanubhavataḥ, śatrubandhusukhaduḥkhapraśaṁsānindāloṣṭakāṁcanajīvitamaraṇāni nirviśeṣamev
jñeyatvenākramya jñānātmanyātmanyacalitavr̥tteryatkil sarvataḥ sāmyaṁ tatsiddhāgamajñānatattvārthaśraddhān-
saṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyasya saṁyatasya lakṣaṇamālakṣaṇīyam
..241..
athedamev siddhāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyasaṁyatatvamaikāgray-
lakṣaṇaśrāmaṇyāparanām mokṣamārgatven samarthayati
daṁsaṇaṇāṇacarittesu tīsu jugavaṁ samuṭṭhido jo du .
eyaggagado tti mado sāmaṇṇaṁ tassa paḍipuṇṇaṁ ..242..
darśanajñānacaritreṣu triṣu yugapatsamutthito yastu .
aikāgrayagat iti mataḥ śrāmaṇyaṁ tasya paripūrṇam ..242..
jñānānuṣṭhānarūpanirvikalpasamādhisamutpannanirvikāraparamāhlādaikalakṣaṇasukhāmr̥tapariṇatisvarūpaṁ yatparamasāmyaṁ
tadev paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyen tathā nirvikalpātmajñānen ca pariṇatatapodhanasya

lakṣaṇaṁ jñātavyamiti
..241.. ath yadev saṁyatatapodhanasya sāmyalakṣaṇaṁ bhaṇitaṁ tadev śrāmaṇyāparanāmā
abhāvake kāraṇ sarvatra jisase rāgadveṣakā dvait pragaṭ nahīṁ hotā, jo satat viśuddhadarśanajñānasvabhāv
ātmākā anubhav karatā hai, aur (isaprakār) śatru
bandhu, sukhduḥkh, praśaṁsānindā, loṣṭa
kāṁcan aur jīvitmaraṇako nirviśeṣayatā hī (antarake binā hī) jñeyarūp jānakar jñānātmak
ātmāmeṁ jisakī pariṇati acalit huī hai; us puruṣako vāstavameṁ jo sarvataḥ sāmya hai vah
(sāmya) saṁyatakā lakṣaṇ samajhanā cāhiye
ki jis saṁyatake ātmajñāntattvārthaśraddhān
saṁyatattvake yugapatpanekā aur ātmajñānakā yugapatpanā siddha huā hai ..241..
ab, yah samarthan karate haiṁ ki āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvake yugapatpaneke sāth
ātmajñānake yugapatpanekī siddhirūp jo yah saṁyatapanā hai vahī mokṣamārga hai, jisakā dūsarā nām
ekāgratālakṣaṇavālā śrāmaṇya hai :
anvayārtha :[yaḥ tu ] jo [darśanajñānacaritreṣu ] darśan, jñān aur cāritra[triṣu ]
in tīnoṁmeṁ [yugapat ] ek hī sāth [samutthitaḥ ] ārūrḥ hai, vah [aikāgrayagataḥ ] ekāgratāko
prāpta hai
. [iti ] isaprakār [mataḥ ] (śāstrameṁ) kahā hai . [tasya ] usake [śrāmaṇyaṁ ] śrāmaṇya
[paripūrṇam ] paripūrṇa hai ..242..
draga, jñān ne cāritra traṇamāṁ yugapade ārūḍh je,
tene kahyo aikāgyrāgat; śrāmaṇya tyāṁ paripūrṇa che. 242.
pra. 57

Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version

jñeyajñātr̥tattvatathāpratītilakṣaṇen samyagdarśanaparyāyeṇ, jñeyajñātr̥tattvatathānubhūtilakṣaṇen
jñānaparyāyeṇ, jñeyajñātr̥kriyāntaranivr̥ttisūtryamāṇadraṣṭr̥jñātr̥tattvavr̥ttilakṣaṇen cāritraparyāyeṇ ca,
tribhirapi yaugapadyen bhāvyabhāvakabhāvavijr̥mbhitātinirbhāretaretarasaṁvalanabalādaṁgāṁgibhāven
pariṇatasyātmano yadātmaniṣṭhatve sati saṁyatatvaṁ tatpānakavadanekātmakasyaikasyānubhūyamān-
tāyāmapi samastaparadravyaparāvartatvādabhivyaktaikāg
rayalakṣaṇaśrāmaṇyāparanāmā mokṣamārga evāv-
mokṣamārgo bhaṇyat iti prarūpayatidaṁsaṇaṇāṇacarittesu tīsu jugavaṁ samuṭṭhido jo du darśanajñānacāritreṣu triṣu
yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartā, eyaggagado tti mado sa aikāgrayagat iti mataḥ saṁmataḥ,
sāmaṇṇaṁ tassa paḍipuṇṇaṁ śrāmaṇyaṁ cāritraṁ yatitvaṁ tasya paripūrṇamiti . tathāhibhāvakarmadravya-
karmanokarmabhyaḥ śeṣapudgalādipañcadravyebhyo‘pi bhinnaṁ sahajaśuddhanityānandaikasvabhāvaṁ mam saṁbandhi yadātma-
dravyaṁ tadev mamopādeyamitirucirūpaṁ samyagdarśanam, tatraiv paricchittirūpaṁ samyagjñānaṁ, tasminnev svarūpe

niścalānubhūtilakṣaṇaṁ cāritraṁ cetyuktasvarūpaṁ samyagdarśanajñānacāritratrayaṁ pānakavadanekamapyabhedanayenaikaṁ yat

tatsavikalpāvasthāyāṁ vyavahāreṇaikāg
rayaṁ bhaṇyate .. nirvikalpasamādhikāle tu niścayeneti .. tadev ca
ṭīkā :jñeyatattva aur jñātr̥tattvakī tathāprakār (jaisī hai vaisī hī, yathārtha) pratīti
jisakā lakṣaṇ hai vah samyagdarśanaparyāy hai; jñeyatattva aur jñātr̥tattvakī tathāprakār anubhūti
jisakā lakṣaṇ hai vah jñānaparyāy hai; jñey aur jñātākī
1kriyāntarase nivr̥ttike dvārā racit
dr̥ṣṭijñātr̥tattvameṁ pariṇati jisakā lakṣaṇ hai vah cāritraparyāy hai . in paryāyoṁke aur ātmāke
2bhāvyabhāvakatāke dvārā utpanna ati gārḥ itaretar milanake balake kāraṇ in tīnoṁ paryāyarūp
yugapat aṁgaṁgībhāvase pariṇat ātmāke, ātmaniṣṭhatā hone par jo saṁyatattva hotā hai vah
saṁyatapanā ekāgratālakṣaṇavālā śrāmaṇya jisakā dūsarā nām hai aisā mokṣamārga hī haiaisā
jānanā cāhiye, kyoṁki vahān̐ (saṁyatapanemeṁ) 3peyakī bhān̐ti 4anekātmak ekakā anubhav hone
1. kriyāṁtar = anya kriyā; [jñey aur jñātā anya kriyāse nivr̥tta ho usake kāraṇ honevālī jo draṣṭājñātā
ātmatattvameṁ pariṇati vah cāritraparyāyakā lakṣaṇ hai .]]
2. bhāvak arthāt honevālā, aur bhāvak jisarūp ho so bhāvya hai . ātmā bhāvak hai aur samyagdarśanādi
paryāyeṁ bhāvyak haiṁ . bhāvak aur bhāvyakā paraspar ati gārḥ milan (ekamekatā) hotā hai . bhāvak ātmā
aṁgī hai aur bhāvyarūp samyagdarśanādi paryāyeṁ usakā aṁg hai .
3. pey = pīnekī vastu, jaise ṭhaṁḍāī . [ṭhaṁḍāīkā svād anekātmak ek hotā hai; kyoṁki abhedase usameṁ
ek ṭhaṁḍāīkā hī svād ātā hai, aur bhedase usameṁ dūdh, śakkar, soṁph , kālīmirca tathā bādām ādi
anek vastuoṁkā svād ātā hai
. ]
4. yahān̐ anekātmak ekake anubhavameṁ jo anekātmakatā hai vah paradravyamay nahīṁ hai vahān̐ paradravyoṁse to nivr̥tti
hī hai; mātra samyagdarśanjñāncāritrarūp svaaṁśoṁke kāraṇ hī anekātmakatā hai . isaliye vahān̐,
anekātmakatā hone par bhī ekāgratā (ekagratā) pragaṭ hai .

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version

gantavyaḥ . tasya tu samyagdarśanajñānacāritrāṇi mokṣamārga iti bhedātmakatvātparyāyapradhānen
vyavahāranayen, aikāgrayaṁ mokṣamārga ityabhedātmakatvād dravyapradhānen niścayanayen, viśvasyāpi
bhedābhedātmakatvāttadubhayamiti pramāṇen prajñaptiḥ ..242..
ityevaṁ pratipatturāśayavaśādeko‘pyanekībhavaṁ
strailakṣaṇyamathaikatāmupagato mārgo‘pavargasya yaḥ .
draṣṭr̥jñātr̥nibaddhavr̥ttimacalaṁ lokastamāskandatā-
māskandatyacirādvikāśamatulaṁ yenollasantyāściteḥ
..16..
nāmāntareṇ paramasāmyamiti . tadev paramasāmyaṁ paryāyanāmāntareṇ śuddhopayogalakṣaṇaḥ śrāmaṇyāparanāmā
mokṣamārgo jñātavya iti . tasya tu mokṣamārgasya samyagdarśanajñānacāritrāṇi mokṣamārga iti bhedātmakatvā-
tparyāyapradhānen vyavahāranayen nirṇayo bhavati . aikāgrayaṁ mokṣamārga ityabhedātmakatvāt dravyapradhānen
niścayanayen nirṇayo bhavati . samastavastusamūhasyāpi bhedābhedātmakatvānniścayavyavahāramokṣamārgadvayasyāpi
pramāṇen niścayo bhavatītyarthaḥ ..242.. evaṁ niścayavyavahārasaṁyamapratipādanamukhyatven tr̥tīyasthale
gāthācatuṣṭayaṁ gatam . ath yaḥ svaśuddhātmanyekāgro na bhavati tasya mokṣābhāvaṁ darśayatimujjhadi vā rajjadi
par bhī, samasta paradravyase nivr̥tti honese ekāgratā abhivyakta (pragaṭ) hai .
vah (saṁyatattvarūp athavā śrāmaṇyarūp mokṣamārga) bhedātmak honese ‘samyagdarśanjñān
cāritra mokṣamārga hai’ isaprakā paryāyapradhān vyavahāranayase usakā prajñāpan hai; vah (mokṣamārga)
abhedātmak honese ‘ekāgratā mokṣamārga hai’ isaprakār dravyapradhān niścayanayase usakā prajñāpan hai;
samasta hī padārtha bhedābhedātmak honese ve donoṁ, (samyagdarśan
jñāncāritra tathā ekāgratā)
mokṣamārga hai’ isaprakār pramāṇase usakā prajñāpan hai ..242..
[ab ślok dvārā mokṣaprāptike liye draṣṭājñātāmeṁ līnatā karaneko kahā jātā hai . ]
artha :isaprakār, pratipādakake āśayake vaś, ek hone par bhī anek hotā huā
(abhedapradhān niścayanayase ekekāgratārūphotā huā bhī vaktāke abhiprāyānusār
bhedapradhān vyavahāranayase anek bhīdarśan -jñān -cāritrarūp bhīhotā honese) 1ekatā
(ekalakṣaṇatā) ko tathā 2trilakṣaṇatāko prāpta jo apavarga (mokṣa) kā mārga use lok draṣṭā
jñātāmeṁ pariṇati bāṁdhakar (-līn karake) acalarūpase avalamban kare, jisase vah (lok)
ullasit cetanāke atul vikāsako alpakālameṁ prāpta ho
.
śārdūlavikrīḍit chaṁd.
1. dravyapradhān niścayanayase mātra ekāgratā hī ek mokṣamārgakā lakṣaṇ hai .
2. paryāyapradhān vyavahāranayase darśan -jñān -cāritrarūp trik mokṣamārgakā lakṣaṇ hai .

Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version

athānaikāgrayasya mokṣamārgatvaṁ vighaṭayati
mujjhadi vā rajjadi vā dussadi vā davvamaṇṇamāsejja .
jadi samaṇo aṇṇāṇī bajjhadi kammehiṁ vivihehiṁ ..243..
muhyati vā rajyati vā dveṣṭi vā dravyamanyadāsādya .
yadi śramaṇo‘jñānī badhyate karmabhirvividhaiḥ ..243..
yo hi na khalu jñānātmānamātmānamekamagraṁ bhāvayati, so‘vaśyaṁ jñeyabhūtaṁ
dravyamanyadāsīdati . tadāsādya ca jñānātmātmajñānādbhraṣṭaḥ svayamajñānībhūto muhyati vā, rajyati
vā, dveṣṭi vā; tathābhūtaśca badhyat ev, na tu vimucyate . at anaikāgrayasya na mokṣamārgatvaṁ
siddhayet ..243..
vā dussadi vā davvamaṇṇamāsejja jadi muhyati vā, rajyati vā, dveṣṭi vā, yadi cet . kiṁ kr̥tvā .
dravyamanyadāsādya prāpya . sa kaḥ . samaṇo śramaṇastapodhanaḥ . tadā kāle aṇṇāṇī ajñānī bhavati . ajñānī
san bajjhadi kammehiṁ vivihehiṁ badhyate karmabhirvividhairiti . tathāhiyo nirvikārasvasaṁvedanajñānenaikāgro
bhūtvā svātmānaṁ na jānāti tasya cittaṁ bahirviṣayeṣu gacchati . tataścidānandaikanijasvabhāvāccyuto bhavati .
tataśca rāgadveṣamohaiḥ pariṇamati . tatpariṇaman bahuvidhakarmaṇā badhyat iti . tataḥ kāraṇānmokṣārthibhi-
rekāgratven svasvarūpaṁ bhāvanīyamityarthaḥ ..243.. ath nijaśuddhātmani yo‘sāvekāgrastasyaiv mokṣo
ab aisā daraśāte haiṁ kianekāgratāke mokṣamārgapanā ghaṭit nahīṁ hotā (arthāt
anekāgratā mokṣamārga nahīṁ hai ) :
anvayārtha :[yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ, [anyat dravyam āsādya ] anya
dravyakā āśray karake [ajñānī ] ajñānī hotā huā, [muhyati vā ] moh karatā hai, [rajyati
vā ]
rāg karatā hai, [dveṣṭi vā ] athavā dveṣ karatā hai, to vah [vividhaiḥ karmabhiḥ ] vividh
karmoṁse [badhyate ] ban̐dhatā hai
..243..
ṭīkā :jo vāstavameṁ jñānātmak ātmārūp ek agra (-viṣay) ko nahīṁ bhātā, vah
avaśya jñeyabhūt anya dravyakā āśray karatā hai, aur usakā āśray karake, jñānātmak ātmāke
jñānase bhraṣṭa vah svayaṁ ajñānī hotā huā moh karatā hai, rāg karatā hai, athavā dveṣ karatā hai; aur
aisā (-mohī rāgī athavā dveṣī) hotā huā baṁdhako hī prāpta hotā hai; parantu mukta nahīṁ hotā
.
isase anekāgratāko mokṣamārgapanā siddha nahīṁ hotā ..243..
paradravyane āśray śramaṇ ajñānī pāme mohane
vā rāgane vā dveṣane, to vividh bāṁdhe karmane. 243
.

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version

athaikāgrayasya mokṣamārgatvamavadhārayannupasaṁharati
aṭṭhesu jo ṇa mujjhadi ṇa hi rajjadi ṇev dosamuvayādi .
samaṇo jadi so ṇiyadaṁ khavedi kammāṇi vivihāṇi ..244..
artheṣu yo na muhyati na hi rajyati naiv dveṣamupayāti .
śramaṇo yadi sa niyataṁ kṣapayati karmāṇi vividhāni ..244..
yastu jñānātmānamātmānamekamagraṁ bhāvayati, sa na jñeyabhūtaṁ dravyamanyadāsīdati .
tadanāsādya ca jñānātmātmajñānādabhraṣṭaḥ svayamev jñānībhūtastiṣṭhanna muhyati, na rajyati, na dveṣṭi;
bhavatītyupadiśatiaṭṭhesu jo ṇa mujjhadi ṇa hi rajjadi ṇev dosamuvayādi artheṣu bahiḥpadārtheṣu yo na muhyati,
na rajyati, hi sphu ṭaṁ, naiv dveṣamupayāti, jadi yadi cet, so samaṇo sa śramaṇaḥ ṇiyadaṁ niścitaṁ khavedi
vivihāṇi kammāṇi kṣapayati karmāṇi vividhāni iti . ath viśeṣaḥyo‘sau dr̥ṣṭaśrutānubhūtabhogākāṅkṣā-
rūpādyapadhyānatyāgen nijasvarūpaṁ bhāvayati, tasya cittaṁ bahiḥpadārtheṣu na gacchati, tataśca bahiḥpadārtha-
cintābhāvānnirvikāraciccamatkāramātrāccyuto na bhavati
. tadacyavanen ca rāgādyabhāvādvividhakarmāṇi
vināśayatīti . tato mokṣārthinā niścalacitten nijātmani bhāvanā kartavyeti . itthaṁ vītarāgacāritra-
vyākhyānaṁ śrutvā kecan vadantisayogikevalināmapyekadeśen cāritraṁ, paripūrṇacāritraṁ punarayogicaram-
samaye bhaviṣyati, ten kāraṇenedānīmasmākaṁ samyaktvabhāvanayā bhedajñānabhāvanayā ca pūryate, cāritraṁ
paścādbhaviṣyatīti
. naivaṁ vaktavyam . abhedanayen dhyānamev cāritraṁ, tacca dhyānaṁ kevalināmupacāreṇoktaṁ ,
cāritramapyupacāreṇeti . yatpunaḥ samastarāgādivikalpajālarahitaṁ śuddhātmānubhūtilakṣaṇaṁ samyagdarśanajñān-
ab ekāgratā vah mokṣamārga hai aisā (ācārya mahārāj) niścit karate hue (mokṣamārga
prajñāpanakā) upasaṁhār karate haiṁ :
anvayārtha :[yadi yaḥ śramaṇaḥ ] yadi śramaṇ [artheṣu ] padārthoṁmeṁ [na muhyati ] moh
nahīṁ karatā, [na hi rajyati ] rāg nahīṁ karatā, [na ev dveṣam upayāti ] aur na dveṣako prāpta
hotā hai [saḥ ] to vah [niyataṁ ] niyamase (niścit) [vividhāni karmāṇi ] vividh karmoṁko
[kṣapayati ] khapātā hai
..243..
ṭīkā :jo jñānātmak ātmārūp ek agra (-viṣay) ko bhātā hai vah jñeyabhūt anya
dravyakā āśray nahīṁ karatā; aur usakā āśray nahīṁ karake jñānātmak ātmāke jñānase abhraṣṭa aisā
nahi moh, ne nahi rāg, dveṣ kare nahīṁ artho viṣe,
to niyamathī munirāj e vidhavidh karmo kṣay kare. 244
.

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version

tathābhūtaḥ san mucyat ev, na tu badhyate . at aikāgrayasyaiv mokṣamārgatvaṁ siddhayet ..244..
iti mokṣamārgaprajñāpanam ..
ath śubhopayogaprajñāpanam . tatra śubhopayoginaḥ śramaṇatvenānvācinoti
samaṇā suddhuvajuttā suhovajuttā ya hoṁti samayamhi .
tesu vi suddhuvajuttā aṇāsavā sāsavā sesā ..245..
śramaṇāḥ śuddhopayuktāḥ śubhopayuktāśca bhavanti samaye .
teṣvapi śuddhopayuktā anāsravāḥ sāsravāḥ śeṣāḥ ..245..
pūrvakaṁ vītarāgachadmasthacāritraṁ tadev kāryakārīti . kasmāditi cet . tenaiv kevalajñānaṁ jāyate
yatastasmāccāritre tātparyaṁ kartavyamiti bhāvārthaḥ . kiṁc utsargavyākhyānakāle śrāmaṇyaṁ vyākhyātamatra
punarapi kimarthamiti parihāramāhtatra sarvaparityāgalakṣaṇ utsarga ev mukhyatven ca mokṣamārgaḥ, atra
tu śrāmaṇyavyākhyānamasti, paraṁ kiṁtu śrāmaṇyaṁ mokṣamārgo bhavatīti mukhyatven viśeṣo‘sti ..244.. evaṁ
śrāmaṇyāparanāmamokṣamārgopasaṁhāramukhyatven caturthasthale gāthādvayaṁ gatam . ath śubhopayogināṁ
sāsravatvādvayavahāreṇ śramaṇatvaṁ vyavasthāpayatisaṁti vidyante . kva . samayamhi samaye paramāgame . ke
santi . samaṇā śramaṇāstapodhanāḥ . kiṁviśiṣṭāḥ . suddhuvajuttā śuddhopayogayuktāḥ śuddhopayogin ityarthaḥ .
suhovajuttā ya na kevalaṁ śuddhopayogayuktāḥ, śubhopayogayuktāśrca . cakāro‘tra anvācayārthe gauṇārthe
vah svayamev jñānībhūt rahatā huā, moh nahīṁ karatā, rāg nahīṁ karatā, dveṣ nahīṁ karatā, aur aisā
(-amohī, arāgī, adveṣī) vartatā huā (vah) mukta hī hotā hai, parantu ban̐dhatā nahīṁ hai
.
isase ekāgratāko hī mokṣamārgatva siddha hotā hai ..244..
isaprakār mokṣamārga -prajñāpan samāpta huā .
ab, śubhopayogakā prajñāpan karate haiṁ . usameṁ (pratham), śubhopayogiyoṁko śramaṇarūpameṁ
gauṇatayā batalāte haiṁ .
anvayārtha :[samaye ] śāstrameṁ (aisā kahā hai ki), [śuddhopayuktāḥ śramaṇāḥ ]
śuddhopayogī ve śramaṇ haiṁ, [śubhopayuktāḥ ca bhavanti ] śubhopayogī bhī śramaṇ hote haiṁ; [teṣu api ]
unameṁ bhī [śuddhopayuktāḥ anāsravāḥ ] śuddhopayogī nirāsrav haiṁ, [śeṣāḥ sāsravāḥ ] śeṣ sāsrav
haiṁ, (arthāt śubhopayogī āsrav sahit haiṁ
.) ..245..
śuddhopayogī śramaṇ che, śubhayukta paṇ śāstre kahyā;
śuddhopayogī che nirāsrav, śeṣ sāsrav jāṇavā. 245
.

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version

ye khalu śrāmaṇyapariṇatiṁ pratijñāyāpi, jīvitakaṣāyakaṇatayā, samastaparadravyanivr̥tti-
pravr̥ttasuviśuddhadr̥śijñaptisvabhāvātmatattvavr̥ttirūpāṁ śuddhopayogabhūmikāmadhiroḍhuṁ na kṣamante, te
tadupakaṇṭhaniviṣṭāḥ, kaṣāyakuṇṭhīkr̥taśaktayo, nitāntamutkaṇṭhulamanasaḥ, śramaṇāḥ kiṁ bhaveyurna
vetyatrābhidhīyate
. ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo . pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ
suhovajutto va saggasuhaṁ ..’ iti svayamev nirūpitatvādasti tāvacchubhopayogasya dharmeṇ
sahaikārthasamavāyaḥ . tataḥ śubhopayogino‘pi dharmasadbhāvādbhaveyuḥ śramaṇāḥ . kintu teṣāṁ
śuddhopayogibhiḥ samaṁ samakāṣṭhatvaṁ na bhavet, yataḥ śuddhopayogino nirastasamastakaṣāyatvād-
grāhyaḥ . tatra dr̥ṣṭāntaḥyathā niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvāḥ siddhajīvā ev jīvā bhaṇyate, vyavahāreṇ
caturgatipariṇatā aśuddhajīvāśca jīvā iti; tathā śuddhopayogināṁ mukhyatvaṁ, śubhopayogināṁ tu
cakārasamuccayavyākhyānen gauṇatvam
. kasmādgauṇatvaṁ jātamiti cet . tesu vi suddhuvajuttā aṇāsavā sāsavā
sesā teṣvapi madhye śuddhopayogayuktā anāsravāḥ, śeṣāḥ sāsravā iti yataḥ kāraṇāt . tadyathānij-
śuddhātmabhāvanābalen samastaśubhāśubhasaṁkalpavik lparahitatvācchuddhopayogino nirāsravā ev, śeṣāḥ
ṭīkā :jo vāstavameṁ śrāmaṇyapariṇatikī pratijñā karake bhī, kaṣāy kaṇake jīvit
(vidyamān) honese, samasta paradravyase nivr̥ttirūpase pravartamān aisī jo
1suviśuddhadarśanajñānasvabhāv ātmatattvameṁ pariṇatirūp śuddhopayogabhūmikā usameṁ ārohaṇ karaneko
asamartha haiṁ; ve (śubhopayogī) jīvjo ki śuddhopayogabhūmikāke 2upakaṁṭh nivās kar rahe
haiṁ, aur kaṣāyane jinakī śakti kuṇṭhit kī hai, tathā jo atyanta utkaṇṭhit (-ātur) manavāle
haiṁ, ve
śramaṇ haiṁ yā nahīṁ, yah yahān̐ kahā jātā haiṁ :
3dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo . pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ suhovajutto va
saggasuhaṁ .. isaprakār (bhagavān kundakundācāryane 11vīṁ gāthāmeṁ) svayaṁ hī nirūpaṇ kiyā hai,
isaliye śubhopayogakā dharmake sāth 4ekārthasamavāy hai . isaliye śubhopayogī bhī, unake dharmakā
sadbhāv honese, śramaṇ haiṁ . kintu ve śuddhopayogiyoṁke sāth samān koṭike nahīṁ hai, kyoṁki
śuddhopayogī samasta kaṣāyoṁko nirasta kiyā honese nirāsrav hī haiṁ aur ye śubhopayogī to
kaṣāyakaṇ avinaṣṭa honese sāsrav
hī haiṁ . aur aisā honese hī śuddhopayogiyoṁke sāth inako
1. ātmatatvakā svabhāv suviśuddha darśan aur jñān hai .
2. upakaṁṭh = talahaṭī; paṛos; najadīkakā bhāg; nikaṭatā .
3. arthadharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi śuddhopayogameṁ yukta ho to mokṣasukhako pātā hai, aur yadi
śubhopayogameṁ yukta ho to svargasukhako (baṁdhako) pātā hai .
4. ekārthasamavāy = ek padārthameṁ sāth rah sakanerūp saṁbaṁdh (ātmapadārthameṁ dharma aur śubhopayog ekasāth
ho sakatā hai isaliye śubhopayogakā dharmake sāth ekārthasamavāy hai .)

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version

nāsravā ev . ime punaranavakīrṇakaṣāyakaṇatvātsāsravā ev . at ev ca śuddhopayogibhiḥ
samamamī na samuccīyante, kevalamanvācīyanta ev ..245..
ath śubhopayogiśramaṇalakṣaṇamāsūtrayati
arahaṁtādisu bhattī vacchaladā pavayaṇābhijuttesu .
vijjadi jadi sāmaṇṇe sā suhajuttā bhave cariyā ..246..
arhadādiṣu bhaktirvatsalatā pravacanābhiyukteṣu .
vidyate yadi śrāmaṇye sā śubhayuktā bhaveccaryā ..246..
śubhopayogino mithyātvaviṣayakaṣāyarūpāśubhāsravanirodhe‘pi puṇyāsravasahitā iti bhāvaḥ ..245.. ath
śubhopayogiśramaṇānāṁ lakṣaṇamākhyātisā suhajuttā bhave cariyā sā caryā śubhayuktā bhavet . kasya .
tapodhanasya . kathaṁbhūtasya . samastarāgādivikalparahitaparamasamādhau sthātumaśakyasya . yadi kim . vijjadi
jadi vidyate yadi cet . kva . sāmaṇṇe śrāmaṇye cāritre . kiṁ vidyate . arahaṁtādisu bhattī ananta-
jñānādiguṇayukteṣvarhatsiddheṣu guṇānurāgayuktā bhaktiḥ . vacchaladā vatsalasya bhāvo vatsalatā vātsalyaṁ
vinayo‘nukūlavr̥ttiḥ . keṣu viṣaye . pavayaṇābhijuttesu pravacanābhiyukteṣu . pravacanaśabdenātrāgamo bhaṇyate,
(śubhopayogiyoṁko) nahīṁ liyā (nahīṁ varṇan kiyā) jātā, mātra pīchese (gauṇarūpameṁ hī) liyā
jātā hai
.
bhāvārtha :paramāgamameṁ aisā kahā hai ki śuddhopayogī śramaṇ haiṁ aur śubhopayogī bhī
gauṇarūpase śramaṇ haiṁ . jaise niścayase śuddhabuddhaekasvabhāvī siddha jīv hī jīv kahalāte haiṁ aur
vyavahārase caturgati pariṇat aśuddha jīv bhī jīv kahe jāte haiṁ, usīprakār śramaṇarūpase
śuddhopayogī jīvoṁkī mukhyatā hai aur śubhopayogī jīvoṁkī gauṇatā hai; kyoṁki śuddhopayogī
nijaśuddhātmabhāvanāke balase samasta śubhāśubh saṁkalpa
vikalpoṁse rahit honese nirāsrav hī haiṁ,
aur śubhopayogiyoṁke mithyātvaviṣayakaṣāyarūp aśubhāsravakā nirodh hone par bhī ve
puṇyāsravayukta haiṁ
..245..
ab, śubhopayogī śramaṇakā lakṣaṇ sūtra dvārā (gāthā dvārā) kahate haiṁ :
anvayārtha :[śrāmaṇye ] śrāmaṇyameṁ [yadi ] yadi [arhadādiṣu bhaktiḥ ]
arhantādike prati bhakti tathā [pravacanābhiyukteṣu vatsalatā ] pravacanarat jīvoṁke prati vātsalya
[vidyate ] pāyā jātā hai to [sā ] vah [śubhayuktā caryā ] śubhayukta caryā (śubhopayogī
vātsalya pravacanarat viṣe ne bhakti arhaṁtādike
e hoy jo śrāmaṇyamāṁ, to caraṇ te śubhayukta che. 246.

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version

sakalasaṁgasaṁnyāsātmani śrāmaṇye satyapi kaṣāyalavāveśavaśāt svayaṁ śuddhātmavr̥tti-
mātreṇāvasthātumaśaktasya, pareṣu śuddhātmavr̥ttimātreṇāvasthiteṣvarhadādiṣu, śuddhātmavr̥ttimātrāvasthiti-
pratipādakeṣu pravacanābhiyukteṣu ca bhaktyā vatsalatayā ca pracalitasya, tāvanmātrarāg-
pravartitaparadravyapravr̥ttisaṁvalitaśuddhātmavr̥tteḥ, śubhopayogi cāritraṁ syāt
. ataḥ śubhopayogi-
śramaṇānāṁ śuddhātmānurāgayogicāritratvaṁlakṣaṇam ..246..
ath śubhopayogiśramaṇānāṁ pravr̥ttimupadarśayati
vaṁdaṇaṇamaṁsaṇehiṁ abbhuṭṭhāṇāṇugamaṇapaḍivattī .
samaṇesu samāvaṇao ṇa ṇiṁdidā rāgacariyamhi ..247..
saṁgho vā, ten pravacanenābhiyuktāḥ pravacanābhiyuktā ācāryopādhyāyasādhavasteṣviti . etaduktaṁ bhavati
svayaṁ śuddhopayogalakṣaṇe paramasāmāyike sthātumasamarthasyānyeṣu śuddhopayogaphalabhūtakevalajñānen
pariṇateṣu, tathaiv śuddhopayogārādhakeṣu ca yāsau bhaktistacchubhopayogiśramaṇānāṁ lakṣaṇamiti
..246..
ath śubhopayogināṁ śubhapravr̥ttiṁ darśayatiṇa ṇiṁdidā naiv niṣiddhā . kva . rāgacariyamhi śubharāgacaryāyāṁ
પ્ર. ૫૮
cāritra) [bhavet ] hai ..246..
ṭīkā :sakal saṁgake saṁnyāsasvarūp śrāmaṇyake hone par bhī jo kaṣāyāṁś
(alpakaṣāy) ke āveśake vaś keval śuddhātmapariṇatirūpase rahanemeṁ svayaṁ aśakta hai aisā
śramaṇ, par aise jo (1) keval śuddhātmapariṇatarūpase rahanevāle arhantādik tathā (2) keval
śuddhātmapariṇatarūpase rahanekā pratipādan karanevāle pravacanarat jīvoṁke prati (1) bhakti tathā
(2) vātsalyase caṁcal hai us (śramaṇ) ke, mātra utane rāgase pravartamān paradravyapravr̥ttike sāth
śuddhātmapariṇatimilit honeke kāraṇ, śubhopayogī cāritra hai
.
isase (aisā kahā gayā hai ki) śuddhātmākā anurāgayukta cāritra śubhopayogī śramaṇoṁkā
lakṣaṇ hai .
bhāvārtha :mātra śuddhātmapariṇatirūp rahanemeṁ asamartha honeke kāraṇ jo śramaṇ, par aise
arhantādike prati bhaktise tathā par aise āgamaparāyaṇ jīvoṁke prati vātsalyase caṁcal (asthir)
haiṁ us śramaṇake śubhopayogī cāritra hai, kyoṁki śuddhātmapariṇati paradravyapravr̥tti (paradravyameṁ pravr̥tti)
ke sāth milī huī hai, arthāt vah śubhabhāvake sāth miśrit hai
..246..
ab, śubhopayogī śramaṇoṁkī pravr̥tti batalāte haiṁ :
śramaṇo prati vaṁdan, naman, anugaman, abhyutthān ne
vaḷī śramanivāraṇ che na niṁdit rāgayut caryā viṣe. 247
.

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version

vandananamaskaraṇābhyāmabhyutthānānugamanapratipattiḥ .
śramaṇeṣu śramāpanayo na ninditā rāgacaryāyām ..247..
śubhopayogināṁ hi śuddhātmānurāgayogicāritratayā, samadhigataśuddhātmavr̥ttiṣu śramaṇeṣu
vandananamaskaraṇābhyutthānānugamanapratipattipravr̥ttiḥ śuddhātmavr̥ttitrāṇanimittā śramāpanayanapravr̥ttiśca
na duṣyet
..247..
ath śubhopayogināmevaivaṁvidhāḥ pravr̥ttayo bhavantīti pratipādayati
daṁsaṇaṇāṇuvadeso sissaggahaṇaṁ ca posaṇaṁ tesiṁ .
cariyā hi sarāgāṇaṁ jiṇiṁdapūjovadeso ya ..248..
sarāgacāritrāvasthāyām . kā na ninditā . vaṁdaṇaṇamaṁsaṇehiṁ abbhuṭṭhāṇāṇugamaṇapaḍivattī vandananamaskārābhyāṁ
sahābhyutthānānugamanapratipattipravr̥ttiḥ . samaṇesu samāvaṇao śramaṇeṣu śramāpanayaḥ ratnatrayabhāvanābhighātak-
śramasya khedasya vināś iti . anen kimuktaṁ bhavatiśuddhopayogasādhake śubhopayoge sthitānāṁ tapodhanānāṁ
itthaṁbhūtāḥ śubhopayogapravr̥ttayo ratnatrayārādhakaśeṣapuruṣeṣu viṣaye yuktā ev, vihitā eveti ..247..
ath śubhopayogināmevetthaṁbhūtāḥ pravr̥ttayo bhavanti, na ca śuddhopayogināmiti prarūpayatidaṁsaṇaṇāṇuvadeso
anvayārtha :[śramaṇeṣu ] śramaṇoṁke prati [vandananamaskaraṇābhyāṁ ] vandannamaskār
sahit [abhyutthānānugamanapratipattiḥ ] 1abhyutthān aur 2anugamanarūp 3vinīt pravr̥tti karanā
tathā [śramāpanayaḥ ] unakā śram dūr karanā vah [rāgacaryāyām ] rāgacaryāmeṁ [na ninditā ] nindit
nahīṁ hai
..247..
ṭīkā :śubhopayogiyoṁke śuddhātmāke anurāgayukta cāritra hotā hai, isaliye jinane
śuddhātmapariṇati prāpta kī hai aise śramaṇoṁke prati jo vandannamaskārabhyutthānanugamanarūp
vinīt vartanakī pravr̥tti tathā śuddhātmapariṇatikī rakṣākī nimittabhūt aisī jo śram dūr karanekī
(vaiyāvr̥tyarūp) pravr̥tti hai, vah śubhopayogiyoṁke liye dūṣit (doṣarūp, nindit) nahīṁ hai
.
(arthāt śubhopayogī muniyoṁke aisī pravr̥ttikā niṣedh nahīṁ haiṁ ) ..247..
ab, aisā pratipādan karate haiṁ ki śubhopayogiyoṁke hī aisī pravr̥ttiyān̐ hotī haiṁ :
1. abhyutthān = mānārtha khaṛā ho jānā vah .
2. anugaman = pīche calanā vah .3. vinīt = vinayayukta, sanmānayukta, vivekī, sabhya .
upadeś darśanajñānano, poṣaṇgrahaṇ śiṣyo taṇuṁ,
upadeś jinapūjā taṇovartan tuṁ jāṇ sarāganuṁ. 248.

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version

anvayārtha :[darśanajñānopadeśaḥ ] darśanajñānakā (samyagdarśan aur samyagjñānakā)
upadeś, [śiṣyagrahaṇaṁ ] śiṣyoṁkā grahaṇ, [ca ] tathā [teṣām poṣaṇaṁ ] unakā poṣaṇ, [ca ] aur
[jinendrapūjopadeśaḥ ] jinendrakī pūjākā upadeś [hi ] vāstavameṁ [sarāgāṇāṁ caryā ] sarāgiyoṁkī
caryā hai
..248..
ṭīkā :anugrah karanekī icchāpūrvak darśanajñānake upadeśakī pravr̥tti, śiṣyagrahaṇakī
pravr̥tti, unake poṣaṇakī pravr̥tti aur jinendrapūjanake upadeśakī pravr̥tti śubhopayogiyoṁke hī hotī
hai, śuddhopayogiyoṁke nahīṁ
..248..
ab, aisā niścit karate haiṁ ki sabhī pravr̥ttiyān̐ śubhopayogiyoṁke hī hotī haiṁ :
vaṇ jīvakāyavirādhanā upakār je nitye kare
cauvidh sādhusaṁghane, te śramaṇ rāgapradhān che. 249
.
darśanajñānopadeśaḥ śiṣyagrahaṇaṁ ca poṣaṇaṁ teṣām .
caryā hi sarāgāṇāṁ jinendrapūjopadeśaśca ..248..
anujighr̥kṣāpūrvakadarśanajñānopadeśapravr̥ttiḥ śiṣyasaṁgrahaṇapravr̥ttistatpoṣaṇapravr̥ttirjinendra-
pūjopadeśapravr̥ttiśca śubhopayogināmev bhavanti, na śuddhopayoginām ..248..
ath sarvā ev pravr̥ttayaḥ śubhopayogināmev bhavantītyavadhārayati
uvakuṇadi jo vi ṇiccaṁ cāduvvaṇṇassa samaṇasaṁghassa .
kāyavirādhaṇarahidaṁ so vi sarāgappadhāṇo se ..249..
darśanaṁ mūḍhatrayādirahitaṁ samyaktvaṁ, jñānaṁ paramāgamopadeśaḥ, tayorupadeśo darśanajñānopadeśaḥ . sissaggahaṇaṁ ca
posaṇaṁ tesiṁ ratnatrayārādhanāśikṣāśīlānāṁ śiṣyāṇāṁ grahaṇaṁ svīkārasteṣāmev poṣaṇamaśanaśayanādicintā .
cariyā hi sarāgāṇaṁ itthaṁbhūtā caryā cāritraṁ bhavati, hi sphu ṭam . keṣām . sarāgāṇāṁ dharmānurāg-
cāritrasahitānām . na kevalamitthaṁbhūtā caryā, jiṇiṁdapūjovadeso ya yathāsaṁbhavaṁ jinendrapūjādi-
dharmopadeśaśceti . nanu śubhopayogināmapi kvāpi kāle śuddhopayogabhāvanā dr̥śyate, śuddhopayogināmapi
kvāpi kāle śubhopayogabhāvanā dr̥śyate, śrāvakāṇāmapi sāmāyikādikāle śuddhabhāvanā dr̥śyate, teṣāṁ
kathaṁ viśeṣo bhedo jñāyat iti
. parihāramāhyuktamuktaṁ bhavatā, paraṁ kiṁtu ye pracureṇ śubhopayogen
vartante te yadyapi kvāpi kāle śuddhopayogabhāvanāṁ kurvanti tathāpi śubhopayogin ev bhaṇyante . ye‘pi
śuddhopayoginaste yadyapi kvāpi kāle śubhopayogen vartante tathāpi śuddhopayogin ev . kasmāt .
bahupadasya pradhānatvādāmravananimbavanavaditi ..248.. ath kāścidapi yāḥ pravr̥ttayastāḥ śubhopayogi-
nāmeveti niyamatiuvakuṇadi jo vi ṇiccaṁ cāduvvaṇṇassa samaṇasaṁghassa upakaroti yo‘pi nityaṁ . kasya .

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version

upakaroti yo‘pi nityaṁ cāturvarṇasya śramaṇasaṁghasya .
kāyavirādhanarahitaṁ so‘pi sarāgapradhānaḥ syāt ..249..
pratijñātasaṁyamatvāt ṣaṭkāyavirādhanarahitā yā kācanāpi śuddhātmavr̥ttitrāṇanimittā
cāturvarṇasya śramaṇasaṁghasyopakārakaraṇapravr̥ttiḥ sā sarvāpi rāgapradhānatvāt śubhopayogināmev
bhavati, na kadācidapi śuddhopayoginām ..249..
cāturvarṇasya śramaṇasaṁghasya . atra śramaṇaśadben śramaṇaśabdavācyā r̥ṣimuniyatyanagārā grāhyāḥ . ‘‘deś-
pratyakṣavitkevalabhr̥dihamuniḥ syādr̥ṣiḥ prasr̥tarddhirārūḍhaḥ śreṇiyugme‘jani yatiranagāro‘paraḥ sādhuvargaḥ .
rājā brahmā ca devaḥ param iti r̥ṣirvikriyākṣīṇaśaktiprāpto buddhayauṣadhīśo viyadayanapaṭurviśvavedī
krameṇ
..’’ r̥ṣay r̥ddhiṁ prāptāste caturvidhā, rājabrahmadevaparamar̥ṣibhedāt . tatra rājarṣayo vikriyā-
kṣīṇārddhiprāptā bhavanti . brahmarṣayo buddhayauṣadharddhiyuktā bhavanti . devarṣayo gaganagamanarddhisaṁpannā bhavanti .
paramarṣayaḥ kevalinaḥ kevalajñānino bhavanti . munayaḥ avadhimanaḥparyayakevalinaśca . yatay upaśamak-
kṣapakaśreṇyārūḍhāḥ . anagārāḥ sāmānyasādhavaḥ . kasmāt . sarveṣāṁ sukhaduḥkhādiviṣaye samatāpariṇāmo-
‘stīti . athavā śramaṇadharmānukūlaśrāvakādicāturvarṇasaṁghaḥ . kathaṁ yathā bhavati . kāyavirādhaṇarahid
svasthabhāvanāsvarūpaṁ svakīyaśuddhacaitanyalakṣaṇaṁ niścayaprāṇaṁ rakṣan parakīyaṣaṭakāyavirādhanārahitaṁ yathā
bhavati
. so vi sarāgappadhāṇo se so‘pītthaṁbhūtastapodhano dharmānurāgacāritrasahiteṣu madhye pradhānaḥ śreṣṭhaḥ
syādityarthaḥ ..249.. ath vaiyāvr̥ttyakāle‘pi svakīyasaṁyamavirādhanā na kartavyetyupadiśatijadi
anvayārtha :[yaḥ api ] jo koī (śramaṇ) [nityaṁ ] sadā [kāyavirādhanarahitaṁ ]
(chah) kāyakī virādhanāse rahit [cāturvarṇasya ] cāraprakārake [śramaṇasaṁghasya ] śramaṇ saṁghakā
[upakaroti ] upakār karatā hai, [saḥ api ] vah bhī [sarāgapradhānaḥ syāt ] rāgakī
pradhānatāvālā hai
..249..
ṭīkā :saṁyamakī pratijñā kī honese 1chah kāyake virādhanase rahit jo koī bhī,
śuddhātmapariṇatike rakṣaṇameṁ nimittabhūt aisī, 2cār prakārake śramaṇasaṁghakā upakār karanekī pravr̥tti
hai vah sabhī rāgapradhānatāke kāraṇ śubhopayogiyoṁke hī hotī hai, śuddhopayogiyoṁke kadāpi
nahīṁ
..249..
1. śramaṇasaṁghako śuddhātmapariṇatike rakṣaṇameṁ nimittabhūt aisī jo upakārapravr̥tti śubhopayogī śramaṇ karate haiṁ vah
chah kāyakī virādhanāse rahit hotī hai, kyoṁki un (śubhopayogī śramaṇoṁ) ne saṁyamakī pratijñā lī hai .
2. śramaṇake 4 prakār yah haiṁ :(1) r̥ṣi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagār . r̥ddhiprāpta śramaṇ
r̥ṣi haiṁ, avadhi, manaḥparyay athavā kevalajñānavāle śramaṇ muni haiṁ, upaśamak yā kṣapakaśreṇīmeṁ ārūrḥ
śramaṇ yati haiṁ aur sāmānya sādhu vah anagār haiṁ
. isaprakār caturvidh śramaṇ saṁgh hai .

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version

ath pravr̥tteḥ saṁyamavirodhitvaṁ pratiṣedhayati
jadi kuṇadi kāyakhedaṁ vejjāvaccatthamujjado samaṇo .
ṇa havadi havadi agārī dhammo so sāvayāṇaṁ se ..250..
yadi karoti kāyakhedaṁ vaiyāvr̥ttyārthamudyataḥ śramaṇaḥ .
na bhavati bhavatyagārī dharmaḥ sa śrāvakāṇāṁ syāt ..250..
yo hi pareṣāṁ śuddhātmavr̥ttitrāṇābhiprāyeṇ vaiyāvr̥ttyapravr̥ttyā svasya saṁyamaṁ virādhayati, sa
gr̥hasthadharmānupraveśāt śrāmaṇyāt pracyavate . ato yā kācan pravr̥ttiḥ sā sarvathā
saṁyamāvirodhenaiv vidhātavyā; pravr̥ttāvapi saṁyamasyaiv sādhyatvāt ..250..
kuṇadi kāyakhedaṁ vejjāvaccatthamujjado yadi cet karoti kāyakhedaṁ ṣaṭakāyavirādhanām . kathaṁbhūtaḥ san .
vaiyāvr̥ttyārthamudyataḥ . samaṇo ṇa havadi tadā śramaṇastapodhano na bhavati . tarhi kiṁ bhavati . havadi agārī
agārī gr̥hastho bhavati . kasmāt . dhammo so sāvayāṇaṁ se ṣaṭakāyavirādhanāṁ kr̥tvā yo‘sau dharmaḥ sa
śrāvakāṇāṁ syāt, na ca tapodhanānāmiti . idamatra tātparyamyo‘sau svaśarīrapoṣaṇārthaṁ śiṣyādimohen
vā sāvadyaṁ necchati tasyedaṁ vyākhyānaṁ śobhate, yadi punaranyatra sāvadyamicchati vaiyāvr̥ttyādisvakīyāv-
sthāyogye dharmakārye necchati tadā tasya samyaktvamev nāstīti
..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati
ab, pravr̥tti saṁyamakī virodhī honekā niṣedh karate haiṁ (arthāt śubhopayogī śramaṇake
saṁyamake sāth virodhavālī pravr̥tti nahīṁ honī cāhiyeaisā kahate haiṁ ) :
anvayārtha :[yadi ] yadi (śramaṇ) [vaiyāvr̥tyartham udyataḥ ] vaiyāvr̥ttike liye
udyamī vartatā huā [kāyakhedaṁ ] chah kāyako pīṛit [karoti ] karatā hai to vah [śramaṇaḥ na
bhavati ]
śramaṇ nahīṁ hai, [agārī bhavati ] gr̥hastha hai; (kyoṁki) [saḥ ] vah (chah kāyakī
virādhanā sahit vaiyāvr̥tti) [śrāvakāṇāṁ dharmaḥ syāt ] śrāvakoṁkā dharma hai
..250..
ṭīkā :jo (śramaṇ) dūsareke śuddhātmapariṇatikī rakṣā ho aise abhiprāyase
vaiyāvr̥tyakī pravr̥tti karatā huā apane saṁyamakī virādhanā karatā hai, vah gr̥hasthadharmameṁ praveś kar rahā
honese śrāmaṇyase cyut hotā hai
. isase (aisā kahā hai ki) jo bhī pravr̥tti ho vah sarvathā saṁyamake
sāth virodh na āye isaprakār hī karanī cāhiye, kyoṁki pravr̥ttimeṁ bhī saṁyam hī sādhya hai .
vaiyāvr̥tte udyat śramaṇ ṣaṭ kāyane pīḍā kare
to śramaṇ nahi, paṇ che gr̥hī; te śrāvakono dharma che. 250
.

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version

ath pravr̥tterviṣayavibhāge darśayati
joṇhāṇaṁ ṇiravekkhaṁ sāgāraṇagāracariyajuttāṇaṁ .
aṇukaṁ payovayāraṁ kuvvadu levo jadi vi appo ..251..
jainānāṁ nirapekṣaṁ sākārānākāracaryāyuktānām .
anukampayopakāraṁ karotu lepo yadyapyalpaḥ ..251..
yā kilānukampāpūrvikā paropakāralakṣaṇā pravr̥ttiḥ sā khalvanekāntamaitrīpavitritacitteṣu
paropakāre, tathāpi śubhopayogibhirdharmopakāraḥ kartavya ityupadiśatikuvvadu karotu . sa kaḥ kartā .
śubhopayogī puruṣaḥ . kaṁ karotu . aṇukaṁ payovayāraṁ anukampāsahitopakāraṁ dayāsahitaṁ dharmavātsalyam . yadi
kim . levo jadi vi appo ‘‘sāvadyaleśo bahupuṇyarāśau’’ iti dr̥ṣṭānten yadyapyalpalepaḥ stokasāvadyaṁ
bhavati . keṣāṁ karotu . joṇhāṇaṁ niścayavyavahāramokṣamārgapariṇatajainānām . katham . ṇiravekkhaṁ nirapekṣaṁ
bhāvārtha :jo śramaṇ chah kāyakī virādhanā sahit vaiyāvr̥tyādi pravr̥tti karatā hai,
vah gr̥hasthadharmameṁ praveś karatā hai; isaliye śramaṇako vaiyāvr̥tyādikī pravr̥tti isaprakār karanī
cāhiye ki jisase saṁyamakī virādhanā na ho
.
yahān̐ itanā viśeṣ samajhanā cāhiye kijo svaśarīr poṣaṇake liye yā śiṣyādike
mohase sāvadyako nahīṁ cāhatā use to vaiyāvr̥tyādimeṁ bhī sāvadyakī icchā nahīṁ karanī cāhiye,
vah śobhāspad hai . kintu jo anyatra to sāvadyakī icchā kare kintu apanī avasthāke yogya
vaiyāvr̥tyādi dharmakāryameṁ sāvadyako na cāhe usake to samyaktva hī nahīṁ hai ..250..
ab pravr̥ttike viṣayake do vibhāg batalāte haiṁ (arthāt ab yah batalāte haiṁ ki
śubhopayogiyoṁko kisake prati upakārakī pravr̥tti karanā yogya hai aur kisake prati nahīṁ) :
anvayārtha :[yadyapi alpaḥ lepaḥ ] yadyapi alpa lep hotā hai tathāpi
[sākāranākāracaryāyuktānām ] sākāranākār caryāyukta [jainānāṁ ] jainoṁkā [anukampayā ]
anukampāse [nirapekṣaṁ ] nirapekṣatayā [upakāraṁ karotu ] (śubhopayog se) upakār karo ..251..
ṭīkā :jo anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥tti usake karanese yadyapi alpa
lep to hotā hai, tathāpi anekāntake sāth maitrīse jinakā citta pavitra huā hai aise śuddha jainoṁke
che alpa lep chatāṁy darśanajñānapariṇat jainane
nirapekṣatāpūrvak karo upakār anukaṁpā vaḍe. 251
.

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version

śuddheṣu jaineṣu śuddhātmajñānadarśanapravr̥ttavr̥ttitayā sākārānākāracaryāyukteṣu śuddhātmopalaṁbhetar-
sakalanirapekṣatayaivālpalepā‘pyapratiṣiddhā; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivāpratiṣiddhā, tatra
tathāpravr̥ttyā śuddhātmavr̥ttitrāṇasya parātmanoranupapatteriti
..251..
ath pravr̥tteḥ kālavibhāgaṁ darśayati
rogeṇ vā chudhāe taṇhāe vā sameṇ vā rūḍhaṁ .
diṭṭhā samaṇaṁ sāhū paḍivajjadu ādasattīe ..252..
śuddhātmabhāvanāvināśakakhyātipūjālābhavāñchārahitaṁ yathā bhavati . kathaṁbhūtānāṁ jainānām . sāgāraṇagār-
cariyajuttāṇaṁ sāgārānāgāracaryāyuktānāṁ śrāvakatapodhanācaraṇasahitānāmityarthaḥ ..251.. kasminprastāve
vaiyāvr̥ttyaṁ kartavyamityupadiśatipaḍivajjadu pratipadyatāṁ svīkarotu . kayā . ādasattīe svaśaktyā . sa kaḥ
kartā . sāhū ratnatrayabhāvanayā svātmānaṁ sādhayatīti sādhuḥ . kam . samaṇaṁ jīvitamaraṇādisamapariṇām-
pratijo ki śuddhātmāke jñāndarśanameṁ pravartamān 1vr̥ttike kāraṇ sākār2anākār caryāvāle
haiṁ unake prati,śuddhātmākī upalabdhike atirikta anya sabakī apekṣā kiye binā hī, us
pravr̥ttike karanekā niṣedh nahīṁ hai; kintu alpa lepavālī honese sabake prati sabhī prakārase vah
pravr̥tti aniṣiddha ho aisā nahīṁ hai, kyoṁki vahān̐ (arthāt yadi sabake prati sabhī prakārase kī
jāy to) us prakārakī pravr̥ttise parake aur nijake śuddhātmapariṇatikī rakṣā nahīṁ ho sakatī
.
bhāvārtha :yadyapi anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥ttise alpa lep to hotā hai,
tathāpi yadi (1) śuddhātmākī jñānadarśanasvarūp caryāvāle śuddha jainoṁke prati, tathā (2)
śuddhātmākī upalabdhikī apekṣāse hī, vah pravr̥tti kī jātī ho to śubhopayogīke usakā niṣedh
nahīṁ hai
. parantu, yadyapi anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥ttise alpa hī lep hotā hai tathāpi
(1) śuddhātmākī jñānadarśanarūp caryāvāle śuddha jainoṁke atirikta dūsaroṁke prati, tathā (2)
śuddhātmākī upalabdhike atirikta anya kisī bhī apekṣāse, vah pravr̥tti karanekā śubhopayogīke
niṣedh hai, kyoṁki isaprakārase parako yā nijako śuddhātmapariṇatikī rakṣā nahīṁ hotī
..251..
ab, pravr̥ttike kālakā vibhāg batalāte haiṁ (arthāt yah batalāte haiṁ kiśubhopayogī
śramaṇ ko kis samay pravr̥tti karanā yogya hai aur kis samay nahīṁ) :
1. vr̥tti = pariṇati; vartan; vartanā vah . 2. jñān sākār hai aur darśan anākār hai .
ākrāṁt dekhī śramaṇane śram, rog vā bhūkh, pyāsathī,
sādhu karo sevā svaśaktipramāṇ e munirājanī. 252
.

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version

rogeṇ vā kṣudhayā tr̥ṣṇayā vā śrameṇ vā rūḍham .
dr̥ṣṭavā śramaṇaṁ sādhuḥ pratipadyatāmātmaśaktyā ..252..
yadā hi samadhigataśuddhātmavr̥tteḥ śramaṇasya tatpracyāvanahetoḥ kasyāpyupasargasyopanipātaḥ
syāt, sa śubhopayoginaḥ svaśaktyā praticikīrṣā pravr̥ttikālaḥ . itarastu svayaṁ śuddhātmavr̥tteḥ
samadhigamanāy kevalaṁ nivr̥ttikāl ev ..252..
ath lokasambhāṣaṇapravr̥ttiṁ sanimittavibhāgaṁ darśayati
vejjāvaccaṇimittaṁ gilāṇagurubālavuḍḍhasamaṇāṇaṁ .
logigajaṇasaṁbhāsā ṇa ṇiṁdidā vā suhovajudā ..253..
tvācchramaṇastaṁ śramaṇam . diṭṭhā dr̥ṣṭavā . kathaṁbhūtam . rūḍhaṁ rūḍhaṁ vyāptaṁ pīḍitaṁ kadarthitam . ken . rogeṇ vā
anākulatvalakṣaṇaparamātmano vilakṣaṇenākulatvotpādaken rogeṇ vyādhiviśeṣeṇ vā, chudhāe kṣudhayā,
taṇhāe vā tr̥ṣṇayā vā, sameṇ vā mārgopavāsādiśrameṇ vā . atredaṁ tātparyamsvasthabhāvanāvighātak-
rogādiprastāve vaiyāvr̥ttyaṁ karoti, śeṣakāle svakīyānuṣṭhānaṁ karotīti ..252.. ath śubhopayogināṁ
tapodhanavaiyāvr̥ttyanimittaṁ laukikasaṁbhāṣaṇaviṣaye niṣedho nāstītyupadiśatiṇa ṇiṁdidā śubhopayogi-
anvayārtha :[rogeṇ vā ] rogase, [kṣudhayā ] kṣudhāse, [tr̥ṣṇayā vā ] tr̥ṣāse [śrameṇ
vā ] athavā śramase [rūḍham ] ākrāṁt [śramaṇaṁ ] śramaṇako [dr̥ṣṭvā ] dekhakar [sādhuḥ ] sādhu
[ātmaśaktyā ] apanī śaktike anusār [pratipadyatām ] vaiyāvr̥tyādi karo
..252..
ṭīkā :jab śuddhātmapariṇatiko prāpta śramaṇako, usase cyut kare aisā kāraṇ
koī bhī upasargaā jāy, tab vah kāl, śubhopayogīko apanī śaktike anusār 1pratikār
karanekī icchārūp pravr̥ttikā kāl hai; aur usake atiriktakā kāl apanī śuddhātmapariṇatikī
prāptike liye keval nivr̥ttikā kāl hai
.
bhāvārtha :jab śuddhātmapariṇatiko prāpta śramaṇake svastha bhāvakā nāś karanevālā
rogādik ā jāy tab us samay śubhopayogī sādhuko unakī sevākī icchārūp pravr̥tti hotī
hai, aur śeṣ kālameṁ śuddhātmapariṇatiko prāpta karaneke liye nij anuṣṭhān hotā hai
..252..
ab logoṁke sāth bātacītakaranekī pravr̥tti usake nimittake vibhāg sahit batalāte haiṁ
(arthāt śubhopayogī śramaṇako logoṁke sāth bātacītakī pravr̥tti kis nimittase karanā yogya
hai aur kis nimittase nahīṁ, so kahate haiṁ ) :
1. pratikār = upāy; sahāy .
sevānimitte rogībāḷakvr̥ddhaguru śramaṇo taṇī,
laukik jano sah vāt śubhupayogayut niṁdit nathī. 253.

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version

vaiyāvr̥ttyanimittaṁ glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānām .
laukikajanasambhāṣā na ninditā vā śubhopayutā ..253..
samadhigataśuddhātmavr̥ttīnāṁ glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānāṁ vaiyāvr̥ttyanimittamev śuddhātmavr̥tti-
śūnyajanasambhāṣaṇamaprasiddhaṁ, na punaranyanimittamapi ..253..
athaivamuktasya śubhopayogasya gauṇamukhyavibhāgaṁ darśayati
esā pasatthabhūdā samaṇāṇaṁ vā puṇo gharatthāṇaṁ .
cariyā paretti bhaṇidā tāev paraṁ lahadi sokkhaṁ ..254..
tapodhanānāṁ na ninditā, na niṣiddhā . kā karmatāpannā . logigajaṇasaṁbhāsā laukikajanaiḥ sah saṁbhāṣā
vacanapravr̥ttiḥ . suhovajudā vā athavā sāpi śubhopayogayuktā bhaṇyate . kimarthaṁ na niṣiddhā . vejjāvaccaṇimittaṁ
vaiyāvr̥ttyanimittam . keṣāṁ vaiyāvr̥ttyam . gilāṇagurubālavuḍḍhasamaṇāṇaṁ glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānām . atra
guruśabden sthūlakāyo bhaṇyate, athavā pūjyo vā gururiti . tathāhiyadā ko‘pi śubhopayogayukta
ācāryaḥ sarāgacāritralakṣaṇaśubhopayogināṁ vītarāgacāritralakṣaṇaśuddhopayogināṁ vā vaiyāvr̥ttyaṁ karoti,
tadākāle tadvaiyāvr̥ttyanimittaṁ laukikajanaiḥ sah saṁbhāṣaṇaṁ karoti, na śeṣakāl iti bhāvārthaḥ
..253..
evaṁ gāthāpañcaken laukikavyākhyānasaṁbandhiprathamasthalaṁ gatam . athāyaṁ vaiyāvr̥ttyādilakṣaṇ-
śubhopayogastapodhanairgauṇavr̥ttyā śrāvakaistu mukhyavr̥ttyā kartavya ityākhyātibhaṇidā bhaṇitā kathitā .
kā karmatāpannā . cariyā caryā cāritramanuṣṭhānam . kiṁviśiṣṭā . esā eṣā pratyakṣībhūtā . punaśca kiṁrūpā .
pasatthabhūdā praśastabhūtā dharmānurāgarūpā . keṣāṁ saṁbandhinī . samaṇāṇaṁ vā śramaṇānāṁ vā puṇo gharatthāṇaṁ
પ્ર. ૫૯
anvayārtha :[vā ] aur [glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānām ] rogī, guru (-pūjya,
baṛe), bāl tathā vr̥ddha śramaṇoṁkī [vaiyāvr̥tyanimittaṁ ] sevāke nimittase, [śubhopayutā ]
śubhopayogayukta [laukikajanasaṁbhāṣā ] laukik janoṁke sāthakī bātacīt [na ninditā ] nindit
nahīṁ hai
..253..
ṭīkā :śuddhātmapariṇatiko prāpta rogī, guru, bāl aur vr̥ddha śramaṇoṁkī sevāke
nimittase hī (śubhopayogī śramaṇako) śuddhātmapariṇatiśūnya logoṁke sāth bātacīt prasiddha hai (
śāstroṁmeṁ niṣiddha nahīṁ hai ), kintu anya nimittase bhī prasiddha ho aisā nahīṁ hai ..253..
ab, is prakārase kahe gaye śubhopayogakā gauṇmukhya vibhāg batalāte haiṁ; (arthāt
yah batalāte haiṁ ki kisake śubhopayog gauṇ hotā hai aur kisake mukhya hotā hai .) :
ā śubh caryā śramaṇane, vaḷī mukhya hoy gr̥hasthane;
tenā vaḍe ja gr̥hastha pāme mokṣasukh utkr̥ṣṭane. 254
.

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version

eṣā praśastabhūtā śramaṇānāṁ vā punargr̥hasthānām .
caryā pareti bhaṇitā tayaiv paraṁ labhate saukhyam ..254..
evameṣ śuddhātmānurāgayogipraśastacaryārūp upavarṇitaḥ śubhopayogaḥ tadayaṁ, śuddhātma-
prakāśikāṁ samastaviratimupeyuṣāṁ kaṣāyakaṇasadbhāvātpravartamānaḥ, śuddhātmavr̥ttiviruddharāgasaṁgat-
tvādgauṇaḥ śramaṇānāṁ; gr̥hiṇāṁ tu, samastaviraterabhāven śuddhātmaprakāśanasyābhāvātkaṣāyasadbhāvā-
tpravartamāno‘pi, spha ṭikasamparkeṇārkatejas ivaidhasāṁ, rāgasaṁyogen śuddhātmano‘nubhavāt
kramataḥ
paramanirvāṇasaukhyakāraṇatvācca, mukhyaḥ ..254..
gr̥hasthānāṁ vā punariyamev caryā paretti parā sarvotkr̥ṣṭeti . tāev paraṁ lahadi sokkhaṁ tayaiv śubhopayogacaryayā
paraṁparayā mokṣasukhaṁ labhate gr̥hastha iti . tathāhitapodhanāḥ śeṣatapodhanānāṁ vaiyāvr̥ttyaṁ kurvāṇāḥ santaḥ
kāyen kimapi niravadyavaiyāvr̥ttyaṁ kurvanti; vacanen dharmopadeśaṁ ca . śeṣamauṣadhānnapānādikaṁ
gr̥hasthānāmadhīnaṁ, ten kāraṇen vaiyāvr̥ttyarūpo dharmo gr̥hasthānāṁ mukhyaḥ, tapodhanānāṁ gauṇaḥ . dvitīyaṁ ca
kāraṇaṁnirvikāraciccamatkārabhāvanāpratipakṣabhūten viṣayakaṣāyanimittotpannenārtaraudradurdhyānadvayen
pariṇatānāṁ gr̥hasthānāmātmāśritaniścayadharmasyāvakāśo nāsti, vaiyāvr̥ttyādidharmeṇ durdhyānavañcanā bhavati,
tapodhanasaṁsargeṇ niścayavyavahāramokṣamārgopadeśalābho bhavati
. tataśca paraṁparayā nirvāṇaṁ labhante
ityabhiprāyaḥ ..254.. evaṁ śubhopayogitapodhanānāṁ śubhānuṣṭhānakathanamukhyatayā gāthāṣṭaken dvitīyasthalaṁ
anvayārtha :[eṣā ] yah [praśastabhūtā ] praśastabhūt [caryā ] caryā [śramaṇānāṁ ]
śramaṇoṁke (gauṇ) hotī hai [vā gr̥hasthānāṁ punaḥ ] aur gr̥hasthoṁke to [parā ] mukhya hotī hai, [iti
bhaṇitā ]
aisā (śāstroṁmeṁ) kahā hai; [tayā ev ] usīse [paraṁ saukhyaṁ labhate ] (paramparāse)
gr̥hastha param saukhyako prāpta hotā hai
..254..
ṭīkā :isaprakār śuddhātmānurāgayukta praśastacaryārūp jo yah śubhopayog varṇit kiyā
gayā hai vah yah śubhopayog, śuddhātmākī prakāśak sarvaviratiko prāpta śramaṇoṁke kaṣāyakaṇake
sadbhāvake kāraṇ pravartit hotā huā, gauṇ hotā hai, kyoṁki vah śubhopayog śuddhātmapariṇatise
viruddha aise rāgake sāth saṁbaṁdhavān hai; aur vah śubhopayog gr̥hasthoṁke to, sarvaviratike abhāvase
1śuddhātmaprakāśanakā abhāv honese kaṣāyake sadbhāvake kāraṇ pravartamān hotā huā bhī, mukhya hai,
kyoṁkijaise īṁdhanako spha ṭikake saṁparkase sūryake tejakā anubhav hotā hai (aur isaliye vah
kramaśaḥ jal uṭhatā hai ) usīprakārgr̥hasthako rāgake saṁyogase śuddhātmākā anubhav hotā hai, aur
(isaliye vah śubhopayog) kramaśaḥ param nirvāṇasaukhyakā kāraṇ hotā hai .
bhāvārtha :darśanāpekṣāse to śramaṇako tathā samyagdaṣṭi gr̥hasthako śuddhātmākā hī
āśray hai, parantu cāritrāpekṣāse śramaṇake muniyogya śuddhātmapariṇati mukhya honese śubhopayog gauṇ
1. cāritradaśāmeṁ pravartamān ugra śuddhātmaprakāśanako hī yahān̐ śuddhātmaprakāśan ginā hai; samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake
usakā abhāv hai . śeṣ, darśanāpekṣāse to samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake bhī śuddhātmākā prakāśan hai hī .

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version

ath śubhopayogasya kāraṇavaiparītyāt phalavaiparītyaṁ sādhayati
rāgo pasatthabhūdo vatthuviseseṇ phaladi vivarīdaṁ .
ṇāṇābhūmigadāṇih bījāṇiv sassakālamhi ..255..
rāgaḥ praśastabhūto vastuviśeṣeṇ phalati viparītam .
nānābhūmigatānīh bījānīv sasyakāle ..255..
yathaikeṣāmapi bījānāṁ bhūmivaiparītyānniṣpattivaiparītyaṁ, tathaikasyāpi praśastarāgalakṣaṇasya
śubhopayogasya pātravaiparītyātphalavaiparītyaṁ, kāraṇaviśeṣātkāryaviśeṣasyāvaśyaṁbhāvitvāt .255.
gatam . it ūrdhvaṁ gāthāṣaṭakaparyantaṁ pātrāpātraparīkṣāmukhyatven vyākhyānaṁ karoti . ath śubhopayogasya
pātrabhūtavastuviśeṣātphalaviśeṣaṁ darśayatiphaladi phalati, phalaṁ dadāti . sa kaḥ . rāgo rāgaḥ .
kathaṁbhūtaḥ . pasatthabhūdo praśastabhūto dānapūjādirūpaḥ . kiṁ phalati . vivarīdaṁ viparītamanyādr̥śaṁ bhinna-
bhinnaphalam . ken karaṇabhūten . vatthuviseseṇ jaghanyamadhyamotkr̥ṣṭabhedabhinnapātrabhūtavastuviśeṣeṇ . atrārthe
hai aur samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake muniyogya śuddhātmapariṇatiko prāpta na ho sakanese aśubhavaṁcanārtha
śubhopayog mukhya hai
. samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake aśubhase (viśeṣ aśuddha pariṇatise) chūṭaneke liye
pravartamān jo yah śubhopayogakā puruṣārtha vah bhī śuddhikā hī mandapuruṣārtha hai, kyoṁki
śuddhātmadravyake maṁd ālambanase aśubh pariṇati badalakar śubh pariṇati hotī hai aur
śuddhātmadravyake ugra ālambanase śubhapariṇati bhī badalakar śubhapariṇati ho jātī hai
..254..
ab, aisā siddha karate haiṁ ki śubhopayogako kāraṇakī viparītatāse phalakī viparītatā
hotī hai :
anvayārtha :[ih nānābhūmigatāni bījāni ev ] jaise is jagatameṁ anek prakārakī
bhūmiyoṁmeṁ paṛe hue bīj [sasyakāle ] dhānyakālameṁ viparītarūpase phalate haiṁ, usīprakār
[praśastabhūtaḥ rāgaḥ ] praśastabhūt rāg [vastuviśeṣeṇ ] vastu
bhedase (pātra bhedase) [viparītaṁ
phalati ] viparītarūpase phalatā hai ..255..
ṭīkā :jaise bīj jyoṁ ke tyoṁ hone par bhī bhūmikī viparītatāse niṣpattikī
viparītatā hotī hai, (arthāt acchī bhūmimeṁ usī bījakā acchā anna utpanna hotā hai aur kharāb
bhūmimeṁ vahī kharāb ho jātā hai yā utpanna hī nahīṁ hotā), usīprakār praśastarāgasvarūp śubhopayog
jyoṁkā tyoṁ hone par bhī pātrakī viparītatāse phalakī viparītatā hotī hai, kyoṁki kāraṇake bhedase
kāryakā bhed avaśyambhāvī (anivārya) hai
..255..
pha ḷa hoy che viparīt vastuviśeṣathī śubh rāgane,
niṣpatti viparīt hoy bhūmiviśeṣathī jyam bījane. 255
.