Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version
athāsya siddhāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyasaṁyatasya kīdr̥glakṣaṇ- mityanuśāsti —
saṁyamaḥ samyagdarśanajñānapuraḥsaraṁ cāritraṁ, cāritraṁ dharmaḥ, dharmaḥ sāmyaṁ, sāmyaṁ mohakṣobh- vihīnaḥ ātmapariṇāmaḥ . tataḥ saṁyatasya sāmyaṁ lakṣaṇam . tatra śatrubandhuvargayoḥ sukhaduḥkhayoḥ praśaṁsānindayoḥ loṣṭakāṁcanayorjīvitamaraṇayośca samam ayaṁ mam paro‘yaṁ svaḥ, ayaṁ mahlādo‘yaṁ paritāpaḥ, idaṁ mamotkarṣaṇamidamapakarṣaṇamayaṁ mamākiṁcitkar idamupakārakamidaṁ mamātmadhāraṇamay- kvāpi kvāpi yathāsaṁbhavamitiśabdasyārtho jñātavyaḥ — sa śramaṇaḥ saṁyatastapodhano bhavati . yaḥ kiṁviśiṣṭaḥ . śatrubandhusukhaduḥkhanindāpraśaṁsāloṣṭakāñcanajīvitamaraṇeṣu samaḥ samacittaḥ iti . tataḥ etadāyāti — śatru- bandhusukhaduḥkhanindāpraśaṁsāloṣṭakāñcanajīvitamaraṇasamatābhāvanāpariṇatanijaśuddhātmatattvasamyakśraddhān-
ab, āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvake yugapatpanekā tathā ātmajñānakā yugapatpanā jise siddha huā hai aise is saṁyatakā kyā lakṣaṇ hai so kahate haiṁ : —
anvayārtha : — [samaśatrubandhuvargaḥ ] jise śatru aur bandhu varga samān hai, [samasukhaduḥkhaḥ ] sukh aur duḥkh samān hai, [praśaṁsānindāsamaḥ ] praśaṁsā aur nindāke prati jisako samatā hai, [samaloṣṭakāñcanaḥ ] jise loṣṭa (miṭṭīkā ḍhelā) aur suvarṇa samān hai, [punaḥ ] tathā [jīvitamaraṇe samaḥ ] jīvan – maraṇake prati jisako samatā hai, vah [śramaṇaḥ ] śramaṇ hai ..241..
ṭīkā : — saṁyam, samyagdarśanajñānapūrvak cāritra hai; cāritra dharma hai; dharma sāmya hai; sāmya mohakṣobh rahit ātmapariṇām hai . isaliye saṁyatakā, sāmya lakṣaṇ hai .
vahān̐, (1) śatru – baṁdhuvargameṁ, (2) sukh – duḥkhameṁ, (3) praśaṁsā – nindāmeṁ, (4) miṭṭīke ḍhele aur sonemeṁ, (5) jīvit – maraṇameṁ ek hī sāth, (1) ‘yah merā par (-śatru) hai, yah sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah āhlād hai, yah paritāp hai,’ (3) ‘yah merā utkarṣaṇ (-kīrti) hai, yah apakarṣaṇ (-akīrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe akiṁcitkar hai, yah upakārak (-upayogī) hai,’ (5) ‘yah merā sthāyitva hai, yah atyanta vināś hai’ isaprakār mohake
Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version
matyantavināś iti mohābhāvāt sarvatrāpyanuditarāgadveṣadvaitasya, satatamapi viśuddhadraṣṭijñapti- svabhāvamātmānamanubhavataḥ, śatrubandhusukhaduḥkhapraśaṁsānindāloṣṭakāṁcanajīvitamaraṇāni nirviśeṣamev jñeyatvenākramya jñānātmanyātmanyacalitavr̥tteryatkil sarvataḥ sāmyaṁ tatsiddhāgamajñānatattvārthaśraddhān- saṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyasya saṁyatasya lakṣaṇamālakṣaṇīyam ..241..
athedamev siddhāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyasaṁyatatvamaikāgāray- lakṣaṇaśrāmaṇyāparanām mokṣamārgatven samarthayati —
tadev paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyen tathā nirvikalpātmajñānen ca pariṇatatapodhanasya
lakṣaṇaṁ jñātavyamiti ..241.. ath yadev saṁyatatapodhanasya sāmyalakṣaṇaṁ bhaṇitaṁ tadev śrāmaṇyāparanāmā
ātmākā anubhav karatā hai, aur (isaprakār) śatru – bandhu, sukh – duḥkh, praśaṁsā – nindā, loṣṭa –
(sāmya) saṁyatakā lakṣaṇ samajhanā cāhiye — ki jis saṁyatake ātmajñān – tattvārthaśraddhān –
ab, yah samarthan karate haiṁ ki āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvake yugapatpaneke sāth ātmajñānake yugapatpanekī siddhirūp jo yah saṁyatapanā hai vahī mokṣamārga hai, jisakā dūsarā nām ekāgratālakṣaṇavālā śrāmaṇya hai : —
anvayārtha : — [yaḥ tu ] jo [darśanajñānacaritreṣu ] darśan, jñān aur cāritra – [triṣu ] in tīnoṁmeṁ [yugapat ] ek hī sāth [samutthitaḥ ] ārūrḥ hai, vah [aikāgryataḥ ] ekāgratāko prāpta hai . [iti ] isaprakār [mataḥ ] (śāstrameṁ) kahā hai . [tasya ] usake [śrāmaṇyaṁ ] śrāmaṇya [paripūrṇam ] paripūrṇa hai ..242..
Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version
jñeyajñātr̥tattvatathāpratītilakṣaṇen samyagdarśanaparyāyeṇ, jñeyajñātr̥tattvatathānubhūtilakṣaṇen jñānaparyāyeṇ, jñeyajñātr̥kriyāntaranivr̥ttisūtryamāṇadraṣṭr̥jñātr̥tattvavr̥ttilakṣaṇen cāritraparyāyeṇ ca, tribhirapi yaugapadyen bhāvyabhāvakabhāvavijr̥mbhitātinirbharretaretarasaṁvalanabalādaṁgāṁgibhāven pariṇatasyātmano yadātmaniṣṭhatve sati saṁyatatvaṁ tatpānakavadanekātmakasyaikasyānubhūyamān- tāyāmapi samastaparadravyaparāvartatvādabhivyaktaikāgrayalakṣaṇaśrāmaṇyāparanāmā mokṣamārga evāv- mokṣamārgo bhaṇyat iti prarūpayati — daṁsaṇaṇāṇacarittesu tīsu jugavaṁ samuṭṭhido jo du darśanajñānacāritreṣu triṣu yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartā, eyaggagado tti mado sa aikāgrayagat iti mataḥ saṁmataḥ, sāmaṇṇaṁ tassa paḍipuṇṇaṁ śrāmaṇyaṁ cāritraṁ yatitvaṁ tasya paripūrṇamiti . tathāhi — bhāvakarmadravya- karmanokarmabhyaḥ śeṣapudgalādipañcadravyebhyo‘pi bhinnaṁ sahajaśuddhanityānandaikasvabhāvaṁ mam saṁbandhi yadātma- dravyaṁ tadev mamopādeyamitirucirūpaṁ samyagdarśanam, tatraiv paricchittirūpaṁ samyagjñānaṁ, tasminnev svarūpe niścalānubhūtilakṣaṇaṁ cāritraṁ cetyuktasvarūpaṁ samyagdarśanajñānacāritratrayaṁ pānakavadanekamapyabhedanayenaikaṁ yat tatsavikalpāvasthāyāṁ vyavahāreṇaikāgrayaṁ bhaṇyate .. nirvikalpasamādhikāle tu niścayeneti .. tadev ca
ṭīkā : — jñeyatattva aur jñātr̥tattvakī tathāprakār (jaisī hai vaisī hī, yathārtha) pratīti jisakā lakṣaṇ hai vah samyagdarśanaparyāy hai; jñeyatattva aur jñātr̥tattvakī tathāprakār anubhūti jisakā lakṣaṇ hai vah jñānaparyāy hai; jñey aur jñātākī 1kriyāntarase nivr̥ttike dvārā racit dr̥ṣṭijñātr̥tattvameṁ pariṇati jisakā lakṣaṇ hai vah cāritraparyāy hai . in paryāyoṁke aur ātmāke 2bhāvyabhāvakatāke dvārā utpanna ati gārḥ itaretar milanake balake kāraṇ in tīnoṁ paryāyarūp yugapat aṁg – aṁgībhāvase pariṇat ātmāke, ātmaniṣṭhatā hone par jo saṁyatattva hotā hai vah saṁyatapanā ekāgratālakṣaṇavālā śrāmaṇya jisakā dūsarā nām hai aisā mokṣamārga hī hai — aisā jānanā cāhiye, kyoṁki vahān̐ (saṁyatapanemeṁ) 3peyakī bhān̐ti 4anekātmak ekakā anubhav hone 1. kriyāṁtar = anya kriyā; [jñey aur jñātā anya kriyāse nivr̥tta ho usake kāraṇ honevālī jo draṣṭā – jñātā
ātmatattvameṁ pariṇati vah cāritraparyāyakā lakṣaṇ hai .]] 2. bhāvak arthāt honevālā, aur bhāvak jisarūp ho so bhāvya hai . ātmā bhāvak hai aur samyagdarśanādi
3. pey = pīnekī vastu, jaise ṭhaṁḍāī . [ṭhaṁḍāīkā svād anekātmak ek hotā hai; kyoṁki abhedase usameṁ
ek ṭhaṁḍāīkā hī svād ātā hai, aur bhedase usameṁ dūdh, śakkar, soṁph , kālīmirca tathā bādām ādi anek vastuoṁkā svād ātā hai . ] 4. yahān̐ anekātmak ekake anubhavameṁ jo anekātmakatā hai vah paradravyamay nahīṁ hai vahān̐ paradravyoṁse to nivr̥tti
Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version
gantavyaḥ . tasya tu samyagdarśanajñānacāritrāṇi mokṣamārga iti bhedātmakatvātparyāyapradhānen vyavahāranayen, aikāgārayaṁ mokṣamārga ityabhedātmakatvād dravyapradhānen niścayanayen, viśvasyāpi bhedābhedātmakatvāttadubhayamiti pramāṇen prajñaptiḥ ..242..
māskandatyacirādvikāśamatulaṁ yenollasantyāściteḥ ..16..
vah (saṁyatattvarūp athavā śrāmaṇyarūp mokṣamārga) bhedātmak honese ‘samyagdarśan – jñān – cāritra mokṣamārga hai’ isaprakā paryāyapradhān vyavahāranayase usakā prajñāpan hai; vah (mokṣamārga) abhedātmak honese ‘ekāgratā mokṣamārga hai’ isaprakār dravyapradhān niścayanayase usakā prajñāpan hai; samasta hī padārtha bhedābhedātmak honese ve donoṁ, (samyagdarśan – jñān – cāritra tathā ekāgratā) mokṣamārga hai’ isaprakār pramāṇase usakā prajñāpan hai ..242..
(abhedapradhān niścayanayase ek — ekāgratārūp — hotā huā bhī vaktāke abhiprāyānusār bhedapradhān vyavahāranayase anek bhī — darśan -jñān -cāritrarūp bhī — hotā honese) 1ekatā (ekalakṣaṇatā) ko tathā 2trilakṣaṇatāko prāpta jo apavarga (mokṣa) kā mārga use lok draṣṭā – jñātāmeṁ pariṇati bāṁdhakar (-līn karake) acalarūpase avalamban kare, jisase vah (lok) ullasit cetanāke atul vikāsako alpakālameṁ prāpta ho . ★śārdūlavikrīḍit chaṁd. 1. dravyapradhān niścayanayase mātra ekāgratā hī ek mokṣamārgakā lakṣaṇ hai . 2. paryāyapradhān vyavahāranayase darśan -jñān -cāritrarūp trik mokṣamārgakā lakṣaṇ hai .
Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version
yo hi na khalu jñānātmānamātmānamekamagraṁ bhāvayati, so‘vaśyaṁ jñeyabhūtaṁ dravyamanyadāsīdati . tadāsādya ca jñānātmātmajñānādbhraṣṭaḥ svayamajñānībhūto muhyati vā, rajyati vā, dveṣṭi vā; tathābhūtaśca badhyat ev, na tu vimucyate . at anaikāgārayasya na mokṣamārgatvaṁ siddhayet ..243.. vā dussadi vā davvamaṇṇamāsejja jadi muhyati vā, rajyati vā, dveṣṭi vā, yadi cet . kiṁ kr̥tvā . dravyamanyadāsādya prāpya . sa kaḥ . samaṇo śramaṇastapodhanaḥ . tadā kāle aṇṇāṇī ajñānī bhavati . ajñānī san bajjhadi kammehiṁ vivihehiṁ badhyate karmabhirvividhairiti . tathāhi — yo nirvikārasvasaṁvedanajñānenaikāgro bhūtvā svātmānaṁ na jānāti tasya cittaṁ bahirviṣayeṣu gacchati . tataścidānandaikanijasvabhāvāccyuto bhavati . tataśca rāgadveṣamohaiḥ pariṇamati . tatpariṇaman bahuvidhakarmaṇā badhyat iti . tataḥ kāraṇānmokṣārthibhi- rekāgratven svasvarūpaṁ bhāvanīyamityarthaḥ ..243.. ath nijaśuddhātmani yo‘sāvekāgrastasyaiv mokṣo
ab aisā daraśāte haiṁ ki — anekāgratāke mokṣamārgapanā ghaṭit nahīṁ hotā (arthāt anekāgratā mokṣamārga nahīṁ hai ) : —
anvayārtha : — [yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ, [anyat dravyam āsādya ] anya dravyakā āśray karake [ajñānī ] ajñānī hotā huā, [muhyati vā ] moh karatā hai, [rajyati vā ] rāg karatā hai, [dveṣṭi vā ] athavā dveṣ karatā hai, to vah [vividhaiḥ karmabhiḥ ] vividh karmoṁse [badhyate ] ban̐dhatā hai ..243..
ṭīkā : — jo vāstavameṁ jñānātmak ātmārūp ek agra (-viṣay) ko nahīṁ bhātā, vah avaśya jñeyabhūt anya dravyakā āśray karatā hai, aur usakā āśray karake, jñānātmak ātmāke jñānase bhraṣṭa vah svayaṁ ajñānī hotā huā moh karatā hai, rāg karatā hai, athavā dveṣ karatā hai; aur aisā (-mohī rāgī athavā dveṣī) hotā huā baṁdhako hī prāpta hotā hai; parantu mukta nahīṁ hotā .
vā rāgane vā dveṣane, to vividh bāṁdhe karmane. 243.
Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version
yastu jñānātmānamātmānamekamagraṁ bhāvayati, sa na jñeyabhūtaṁ dravyamanyadāsīdati . tadanāsādya ca jñānātmātmajñānādabhraṣṭaḥ svayamev jñānībhūtastiṣṭhanna muhyati, na rajyati, na dveṣṭi; bhavatītyupadiśati — aṭṭhesu jo ṇa mujjhadi ṇa hi rajjadi ṇev dosamuvayādi artheṣu bahiḥpadārtheṣu yo na muhyati, na rajyati, hi sphu ṭaṁ, naiv dveṣamupayāti, jadi yadi cet, so samaṇo sa śramaṇaḥ ṇiyadaṁ niścitaṁ khavedi vivihāṇi kammāṇi kṣapayati karmāṇi vividhāni iti . ath viśeṣaḥ – yo‘sau dr̥ṣṭaśrutānubhūtabhogākāṅkṣā- rūpādyapadhyānatyāgen nijasvarūpaṁ bhāvayati, tasya cittaṁ bahiḥpadārtheṣu na gacchati, tataśca bahiḥpadārtha- cintābhāvānnirvikāraciccamatkāramātrāccyuto na bhavati . tadacyavanen ca rāgādyabhāvādvividhakarmāṇi vināśayatīti . tato mokṣārthinā niścalacitten nijātmani bhāvanā kartavyeti . itthaṁ vītarāgacāritra- vyākhyānaṁ śrutvā kecan vadanti — sayogikevalināmapyekadeśen cāritraṁ, paripūrṇacāritraṁ punarayogicaram- samaye bhaviṣyati, ten kāraṇenedānīmasmākaṁ samyaktvabhāvanayā bhedajñānabhāvanayā ca pūryate, cāritraṁ paścādbhaviṣyatīti . naivaṁ vaktavyam . abhedanayen dhyānamev cāritraṁ, tacca dhyānaṁ kevalināmupacāreṇoktaṁ , cāritramapyupacāreṇeti . yatpunaḥ samastarāgādivikalpajālarahitaṁ śuddhātmānubhūtilakṣaṇaṁ samyagdarśanajñān-
ab ekāgratā vah mokṣamārga hai aisā (ācārya mahārāj) niścit karate hue (mokṣamārga – prajñāpanakā) upasaṁhār karate haiṁ : —
anvayārtha : — [yadi yaḥ śramaṇaḥ ] yadi śramaṇ [artheṣu ] padārthoṁmeṁ [na muhyati ] moh nahīṁ karatā, [na hi rajyati ] rāg nahīṁ karatā, [na ev dveṣam upayāti ] aur na dveṣako prāpta hotā hai [saḥ ] to vah [niyataṁ ] niyamase (niścit) [vividhāni karmāṇi ] vividh karmoṁko [kṣapayati ] khapātā hai ..243..
ṭīkā : — jo jñānātmak ātmārūp ek agra (-viṣay) ko bhātā hai vah jñeyabhūt anya dravyakā āśray nahīṁ karatā; aur usakā āśray nahīṁ karake jñānātmak ātmāke jñānase abhraṣṭa aisā
to niyamathī munirāj e vidhavidh karmo kṣay kare. 244.
Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version
tathābhūtaḥ san mucyat ev, na tu badhyate . at aikāgārayasyaiv mokṣamārgatvaṁ siddhayet ..244..
(-amohī, arāgī, adveṣī) vartatā huā (vah) mukta hī hotā hai, parantu ban̐dhatā nahīṁ hai .
gauṇatayā batalāte haiṁ .
anvayārtha : — [samaye ] śāstrameṁ (aisā kahā hai ki), [śuddhopayuktāḥ śramaṇāḥ ] śuddhopayogī ve śramaṇ haiṁ, [śubhopayuktāḥ ca bhavanti ] śubhopayogī bhī śramaṇ hote haiṁ; [teṣu api ] unameṁ bhī [śuddhopayuktāḥ anāsravāḥ ] śuddhopayogī nirāsrav haiṁ, [śeṣāḥ sāsravāḥ ] śeṣ sāsrav haiṁ, (arthāt śubhopayogī āsrav sahit haiṁ .) ..245..
śuddhopayogī che nirāsrav, śeṣ sāsrav jāṇavā. 245.
Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version
ye khalu śrāmaṇyapariṇatiṁ pratijñāyāpi, jīvitakaṣāyakaṇatayā, samastaparadravyanivr̥tti- pravr̥ttasuviśuddhadr̥śijñaptisvabhāvātmatattvavr̥ttirūpāṁ śuddhopayogabhūmikāmadhiroḍhuṁ na kṣamante, te tadupakaṇṭhaniviṣṭāḥ, kaṣāyakuṇṭhīkr̥taśaktayo, nitāntamutkaṇṭhulamanasaḥ, śramaṇāḥ kiṁ bhaveyurna vetyatrābhidhīyate . ‘dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo . pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ suhovajutto va saggasuhaṁ ..’ iti svayamev nirūpitatvādasti tāvacchubhopayogasya dharmeṇ sahaikārthasamavāyaḥ . tataḥ śubhopayogino‘pi dharmasadbhāvādbhaveyuḥ śramaṇāḥ . kintu teṣāṁ śuddhopayogibhiḥ samaṁ samakāṣṭhatvaṁ na bhavet, yataḥ śuddhopayogino nirastasamastakaṣāyatvād- grāhyaḥ . tatra dr̥ṣṭāntaḥ — yathā niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvāḥ siddhajīvā ev jīvā bhaṇyate, vyavahāreṇ caturgatipariṇatā aśuddhajīvāśca jīvā iti; tathā śuddhopayogināṁ mukhyatvaṁ, śubhopayogināṁ tu cakārasamuccayavyākhyānen gauṇatvam . kasmādgauṇatvaṁ jātamiti cet . tesu vi suddhuvajuttā aṇāsavā sāsavā sesā teṣvapi madhye śuddhopayogayuktā anāsravāḥ, śeṣāḥ sāsravā iti yataḥ kāraṇāt . tadyathā — nij- śuddhātmabhāvanābalen samastaśubhāśubhasaṁkalpavik lparahitatvācchuddhopayogino nirāsravā ev, śeṣāḥ
ṭīkā : — jo vāstavameṁ śrāmaṇyapariṇatikī pratijñā karake bhī, kaṣāy kaṇake jīvit (vidyamān) honese, samasta paradravyase nivr̥ttirūpase pravartamān aisī jo 1suviśuddhadarśanajñānasvabhāv ātmatattvameṁ pariṇatirūp śuddhopayogabhūmikā usameṁ ārohaṇ karaneko asamartha haiṁ; ve (śubhopayogī) jīv — jo ki śuddhopayogabhūmikāke 2upakaṁṭh nivās kar rahe haiṁ, aur kaṣāyane jinakī śakti kuṇṭhit kī hai, tathā jo atyanta utkaṇṭhit (-ātur) manavāle haiṁ, ve — śramaṇ haiṁ yā nahīṁ, yah yahān̐ kahā jātā haiṁ : —
3dhammeṇ pariṇadappā appā jadi suddhasaṁpaogajudo . pāvadi ṇivvāṇasuhaṁ suhovajutto va saggasuhaṁ .. isaprakār (bhagavān kundakundācāryane 11vīṁ gāthāmeṁ) svayaṁ hī nirūpaṇ kiyā hai, isaliye śubhopayogakā dharmake sāth 4ekārthasamavāy hai . isaliye śubhopayogī bhī, unake dharmakā sadbhāv honese, śramaṇ haiṁ . kintu ve śuddhopayogiyoṁke sāth samān koṭike nahīṁ hai, kyoṁki śuddhopayogī samasta kaṣāyoṁko nirasta kiyā honese nirāsrav hī haiṁ aur ye śubhopayogī to kaṣāyakaṇ avinaṣṭa honese sāsrav hī haiṁ . aur aisā honese hī śuddhopayogiyoṁke sāth inako 1. ātmatatvakā svabhāv suviśuddha darśan aur jñān hai . 2. upakaṁṭh = talahaṭī; paṛos; najadīkakā bhāg; nikaṭatā . 3. artha – dharmapariṇat svarūpavālā ātmā yadi śuddhopayogameṁ yukta ho to mokṣasukhako pātā hai, aur yadi
śubhopayogameṁ yukta ho to svargasukhako (baṁdhako) pātā hai . 4. ekārthasamavāy = ek padārthameṁ sāth rah sakanerūp saṁbaṁdh (ātmapadārthameṁ dharma aur śubhopayog ekasāth
Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version
nāsravā ev . ime punaranavakīrṇakaṣāyakaṇatvātsāsravā ev . at ev ca śuddhopayogibhiḥ samamamī na samuccīyante, kevalamanvācīyanta ev ..245..
śubhopayogino mithyātvaviṣayakaṣāyarūpāśubhāsravanirodhe‘pi puṇyāsravasahitā iti bhāvaḥ ..245.. ath śubhopayogiśramaṇānāṁ lakṣaṇamākhyāti — sā suhajuttā bhave cariyā sā caryā śubhayuktā bhavet . kasya . tapodhanasya . kathaṁbhūtasya . samastarāgādivikalparahitaparamasamādhau sthātumaśakyasya . yadi kim . vijjadi jadi vidyate yadi cet . kva . sāmaṇṇe śrāmaṇye cāritre . kiṁ vidyate . arahaṁtādisu bhattī ananta- jñānādiguṇayukteṣvarhatsiddheṣu guṇānurāgayuktā bhaktiḥ . vacchaladā vatsalasya bhāvo vatsalatā vātsalyaṁ vinayo‘nukūlavr̥ttiḥ . keṣu viṣaye . pavayaṇābhijuttesu pravacanābhiyukteṣu . pravacanaśabdenātrāgamo bhaṇyate, (śubhopayogiyoṁko) nahīṁ liyā (nahīṁ varṇan kiyā) jātā, mātra pīchese (gauṇarūpameṁ hī) liyā jātā hai .
bhāvārtha : — paramāgamameṁ aisā kahā hai ki śuddhopayogī śramaṇ haiṁ aur śubhopayogī bhī gauṇarūpase śramaṇ haiṁ . jaise niścayase śuddhabuddha – ekasvabhāvī siddha jīv hī jīv kahalāte haiṁ aur vyavahārase caturgati pariṇat aśuddha jīv bhī jīv kahe jāte haiṁ, usīprakār śramaṇarūpase śuddhopayogī jīvoṁkī mukhyatā hai aur śubhopayogī jīvoṁkī gauṇatā hai; kyoṁki śuddhopayogī nijaśuddhātmabhāvanāke balase samasta śubhāśubh saṁkalpa – vikalpoṁse rahit honese nirāsrav hī haiṁ, aur śubhopayogiyoṁke mithyātvaviṣayakaṣāyarūp aśubhāsravakā nirodh hone par bhī ve puṇyāsravayukta haiṁ ..245..
anvayārtha : — [śrāmaṇye ] śrāmaṇyameṁ [yadi ] yadi [arhadādiṣu bhaktiḥ ] arhantādike prati bhakti tathā [pravacanābhiyukteṣu vatsalatā ] pravacanarat jīvoṁke prati vātsalya [vidyate ] pāyā jātā hai to [sā ] vah [śubhayuktā caryā ] śubhayukta caryā (śubhopayogī
Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version
sakalasaṁgasaṁnyāsātmani śrāmaṇye satyapi kaṣāyalavāveśavaśāt svayaṁ śuddhātmavr̥tti- mātreṇāvasthātumaśaktasya, pareṣu śuddhātmavr̥ttimātreṇāvasthiteṣvarhadādiṣu, śuddhātmavr̥ttimātrāvasthiti- pratipādakeṣu pravacanābhiyukteṣu ca bhaktyā vatsalatayā ca pracalitasya, tāvanmātrarāg- pravartitaparadravyapravr̥ttisaṁvalitaśuddhātmavr̥tteḥ, śubhopayogi cāritraṁ syāt . ataḥ śubhopayogi- śramaṇānāṁ śuddhātmānurāgayogicāritratvaṁlakṣaṇam ..246..
saṁgho vā, ten pravacanenābhiyuktāḥ pravacanābhiyuktā ācāryopādhyāyasādhavasteṣviti . etaduktaṁ bhavati — svayaṁ śuddhopayogalakṣaṇe paramasāmāyike sthātumasamarthasyānyeṣu śuddhopayogaphalabhūtakevalajñānen pariṇateṣu, tathaiv śuddhopayogārādhakeṣu ca yāsau bhaktistacchubhopayogiśramaṇānāṁ lakṣaṇamiti ..246.. ath śubhopayogināṁ śubhapravr̥ttiṁ darśayati — ṇa ṇiṁdidā naiv niṣiddhā . kva . rāgacariyamhi śubharāgacaryāyāṁ cāritra) [bhavet ] hai ..246..
ṭīkā : — sakal saṁgake saṁnyāsasvarūp śrāmaṇyake hone par bhī jo kaṣāyāṁś (alpakaṣāy) ke āveśake vaś keval śuddhātmapariṇatirūpase rahanemeṁ svayaṁ aśakta hai aisā śramaṇ, par aise jo (1) keval śuddhātmapariṇatarūpase rahanevāle arhantādik tathā (2) keval śuddhātmapariṇatarūpase rahanekā pratipādan karanevāle pravacanarat jīvoṁke prati (1) bhakti tathā (2) vātsalyase caṁcal hai us (śramaṇ) ke, mātra utane rāgase pravartamān paradravyapravr̥ttike sāth śuddhātmapariṇatimilit honeke kāraṇ, śubhopayogī cāritra hai .
isase (aisā kahā gayā hai ki) śuddhātmākā anurāgayukta cāritra śubhopayogī śramaṇoṁkā lakṣaṇ hai .
bhāvārtha : — mātra śuddhātmapariṇatirūp rahanemeṁ asamartha honeke kāraṇ jo śramaṇ, par aise arhantādike prati bhaktise tathā par aise āgamaparāyaṇ jīvoṁke prati vātsalyase caṁcal (asthir) haiṁ us śramaṇake śubhopayogī cāritra hai, kyoṁki śuddhātmapariṇati paradravyapravr̥tti (paradravyameṁ pravr̥tti) ke sāth milī huī hai, arthāt vah śubhabhāvake sāth miśrit hai ..246..
vaḷī śramanivāraṇ che na niṁdit rāgayut caryā viṣe. 247.
Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version
śubhopayogināṁ hi śuddhātmānurāgayogicāritratayā, samadhigataśuddhātmavr̥ttiṣu śramaṇeṣu vandananamaskaraṇābhyutthānānugamanapratipattipravr̥ttiḥ śuddhātmavr̥ttitrāṇanimittā śramāpanayanapravr̥ttiśca na duṣyet ..247..
sarāgacāritrāvasthāyām . kā na ninditā . vaṁdaṇaṇamaṁsaṇehiṁ abbhuṭṭhāṇāṇugamaṇapaḍivattī vandananamaskārābhyāṁ sahābhyutthānānugamanapratipattipravr̥ttiḥ . samaṇesu samāvaṇao śramaṇeṣu śramāpanayaḥ ratnatrayabhāvanābhighātak- śramasya khedasya vināś iti . anen kimuktaṁ bhavati – śuddhopayogasādhake śubhopayoge sthitānāṁ tapodhanānāṁ itthaṁbhūtāḥ śubhopayogapravr̥ttayo ratnatrayārādhakaśeṣapuruṣeṣu viṣaye yuktā ev, vihitā eveti ..247.. ath śubhopayogināmevetthaṁbhūtāḥ pravr̥ttayo bhavanti, na ca śuddhopayogināmiti prarūpayati — daṁsaṇaṇāṇuvadeso
anvayārtha : — [śramaṇeṣu ] śramaṇoṁke prati [vandananamaskaraṇābhyāṁ ] vandan – namaskār sahit [abhyutthānānugamanapratipattiḥ ] 1abhyutthān aur 2anugamanarūp 3vinīt pravr̥tti karanā tathā [śramāpanayaḥ ] unakā śram dūr karanā vah [rāgacaryāyām ] rāgacaryāmeṁ [na ninditā ] nindit nahīṁ hai ..247..
ṭīkā : — śubhopayogiyoṁke śuddhātmāke anurāgayukta cāritra hotā hai, isaliye jinane śuddhātmapariṇati prāpta kī hai aise śramaṇoṁke prati jo vandan – namaskār – abhyutthān – anugamanarūp vinīt vartanakī pravr̥tti tathā śuddhātmapariṇatikī rakṣākī nimittabhūt aisī jo śram dūr karanekī (vaiyāvr̥tyarūp) pravr̥tti hai, vah śubhopayogiyoṁke liye dūṣit (doṣarūp, nindit) nahīṁ hai . (arthāt śubhopayogī muniyoṁke aisī pravr̥ttikā niṣedh nahīṁ haiṁ ) ..247..
ab, aisā pratipādan karate haiṁ ki śubhopayogiyoṁke hī aisī pravr̥ttiyān̐ hotī haiṁ : — 1. abhyutthān = mānārtha khaṛā ho jānā vah . 2. anugaman = pīche calanā vah .3. vinīt = vinayayukta, sanmānayukta, vivekī, sabhya .
Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version
anujighr̥kṣāpūrvakadarśanajñānopadeśapravr̥ttiḥ śiṣyasaṁgrahaṇapravr̥ttistatpoṣaṇapravr̥ttirjinendra- pūjopadeśapravr̥ttiśca śubhopayogināmev bhavanti, na śuddhopayoginām ..248..
darśanaṁ mūḍhatrayādirahitaṁ samyaktvaṁ, jñānaṁ paramāgamopadeśaḥ, tayorupadeśo darśanajñānopadeśaḥ . sissaggahaṇaṁ ca posaṇaṁ tesiṁ ratnatrayārādhanāśikṣāśīlānāṁ śiṣyāṇāṁ grahaṇaṁ svīkārasteṣāmev poṣaṇamaśanaśayanādicintā . cariyā hi sarāgāṇaṁ itthaṁbhūtā caryā cāritraṁ bhavati, hi sphu ṭam . keṣām . sarāgāṇāṁ dharmānurāg- cāritrasahitānām . na kevalamitthaṁbhūtā caryā, jiṇiṁdapūjovadeso ya yathāsaṁbhavaṁ jinendrapūjādi- dharmopadeśaśceti . nanu śubhopayogināmapi kvāpi kāle śuddhopayogabhāvanā dr̥śyate, śuddhopayogināmapi kvāpi kāle śubhopayogabhāvanā dr̥śyate, śrāvakāṇāmapi sāmāyikādikāle śuddhabhāvanā dr̥śyate, teṣāṁ kathaṁ viśeṣo bhedo jñāyat iti . parihāramāh — yuktamuktaṁ bhavatā, paraṁ kiṁtu ye pracureṇ śubhopayogen vartante te yadyapi kvāpi kāle śuddhopayogabhāvanāṁ kurvanti tathāpi śubhopayogin ev bhaṇyante . ye‘pi śuddhopayoginaste yadyapi kvāpi kāle śubhopayogen vartante tathāpi śuddhopayogin ev . kasmāt . bahupadasya pradhānatvādāmravananimbavanavaditi ..248.. ath kāścidapi yāḥ pravr̥ttayastāḥ śubhopayogi- nāmeveti niyamati — uvakuṇadi jo vi ṇiccaṁ cāduvvaṇṇassa samaṇasaṁghassa upakaroti yo‘pi nityaṁ . kasya .
anvayārtha : — [darśanajñānopadeśaḥ ] darśanajñānakā (samyagdarśan aur samyagjñānakā) upadeś, [śiṣyagrahaṇaṁ ] śiṣyoṁkā grahaṇ, [ca ] tathā [teṣām poṣaṇaṁ ] unakā poṣaṇ, [ca ] aur [jinendrapūjopadeśaḥ ] jinendrakī pūjākā upadeś [hi ] vāstavameṁ [sarāgāṇāṁ caryā ] sarāgiyoṁkī caryā hai ..248..
ṭīkā : — anugrah karanekī icchāpūrvak darśanajñānake upadeśakī pravr̥tti, śiṣyagrahaṇakī pravr̥tti, unake poṣaṇakī pravr̥tti aur jinendrapūjanake upadeśakī pravr̥tti śubhopayogiyoṁke hī hotī hai, śuddhopayogiyoṁke nahīṁ ..248..
cauvidh sādhusaṁghane, te śramaṇ rāgapradhān che. 249.
Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version
pratijñātasaṁyamatvāt ṣaṭkāyavirādhanarahitā yā kācanāpi śuddhātmavr̥ttitrāṇanimittā cāturvarṇasya śramaṇasaṁghasyopakārakaraṇapravr̥ttiḥ sā sarvāpi rāgapradhānatvāt śubhopayogināmev bhavati, na kadācidapi śuddhopayoginām ..249.. cāturvarṇasya śramaṇasaṁghasya . atra śramaṇaśadben śramaṇaśabdavācyā r̥ṣimuniyatyanagārā grāhyāḥ . ‘‘deś- pratyakṣavitkevalabhr̥dihamuniḥ syādr̥ṣiḥ prasr̥tarddhirārūḍhaḥ śreṇiyugme‘jani yatiranagāro‘paraḥ sādhuvargaḥ . rājā brahmā ca devaḥ param iti r̥ṣirvikriyākṣīṇaśaktiprāpto buddhayauṣadhīśo viyadayanapaṭurviśvavedī krameṇ ..’’ r̥ṣay r̥ddhiṁ prāptāste caturvidhā, rājabrahmadevaparamar̥ṣibhedāt . tatra rājarṣayo vikriyā- kṣīṇārddhiprāptā bhavanti . brahmarṣayo buddhayauṣadharddhiyuktā bhavanti . devarṣayo gaganagamanarddhisaṁpannā bhavanti . paramarṣayaḥ kevalinaḥ kevalajñānino bhavanti . munayaḥ avadhimanaḥparyayakevalinaśca . yatay upaśamak- kṣapakaśreṇyārūḍhāḥ . anagārāḥ sāmānyasādhavaḥ . kasmāt . sarveṣāṁ sukhaduḥkhādiviṣaye samatāpariṇāmo- ‘stīti . athavā śramaṇadharmānukūlaśrāvakādicāturvarṇasaṁghaḥ . kathaṁ yathā bhavati . kāyavirādhaṇarahid svasthabhāvanāsvarūpaṁ svakīyaśuddhacaitanyalakṣaṇaṁ niścayaprāṇaṁ rakṣan parakīyaṣaṭakāyavirādhanārahitaṁ yathā bhavati . so vi sarāgappadhāṇo se so‘pītthaṁbhūtastapodhano dharmānurāgacāritrasahiteṣu madhye pradhānaḥ śreṣṭhaḥ syādityarthaḥ ..249.. ath vaiyāvr̥ttyakāle‘pi svakīyasaṁyamavirādhanā na kartavyetyupadiśati — jadi
anvayārtha : — [yaḥ api ] jo koī (śramaṇ) [nityaṁ ] sadā [kāyavirādhanarahitaṁ ] (chah) kāyakī virādhanāse rahit [cāturvarṇasya ] cāraprakārake [śramaṇasaṁghasya ] śramaṇ saṁghakā [upakaroti ] upakār karatā hai, [saḥ api ] vah bhī [sarāgapradhānaḥ syāt ] rāgakī pradhānatāvālā hai ..249..
ṭīkā : — saṁyamakī pratijñā kī honese 1chah kāyake virādhanase rahit jo koī bhī, śuddhātmapariṇatike rakṣaṇameṁ nimittabhūt aisī, 2cār prakārake śramaṇasaṁghakā upakār karanekī pravr̥tti hai vah sabhī rāgapradhānatāke kāraṇ śubhopayogiyoṁke hī hotī hai, śuddhopayogiyoṁke kadāpi nahīṁ ..249.. 1. śramaṇasaṁghako śuddhātmapariṇatike rakṣaṇameṁ nimittabhūt aisī jo upakārapravr̥tti śubhopayogī śramaṇ karate haiṁ vah
chah kāyakī virādhanāse rahit hotī hai, kyoṁki un (śubhopayogī śramaṇoṁ) ne saṁyamakī pratijñā lī hai . 2. śramaṇake 4 prakār yah haiṁ : — (1) r̥ṣi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagār . r̥ddhiprāpta śramaṇ
śramaṇ yati haiṁ aur sāmānya sādhu vah anagār haiṁ . isaprakār caturvidh śramaṇ saṁgh hai .
Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version
yo hi pareṣāṁ śuddhātmavr̥ttitrāṇābhiprāyeṇ vaiyāvr̥ttyapravr̥ttyā svasya saṁyamaṁ virādhayati, sa gr̥hasthadharmānupraveśāt śrāmaṇyāt pracyavate . ato yā kācan pravr̥ttiḥ sā sarvathā saṁyamāvirodhenaiv vidhātavyā; pravr̥ttāvapi saṁyamasyaiv sādhyatvāt ..250.. kuṇadi kāyakhedaṁ vejjāvaccatthamujjado yadi cet karoti kāyakhedaṁ ṣaṭakāyavirādhanām . kathaṁbhūtaḥ san . vaiyāvr̥ttyārthamudyataḥ . samaṇo ṇa havadi tadā śramaṇastapodhano na bhavati . tarhi kiṁ bhavati . havadi agārī agārī gr̥hastho bhavati . kasmāt . dhammo so sāvayāṇaṁ se ṣaṭakāyavirādhanāṁ kr̥tvā yo‘sau dharmaḥ sa śrāvakāṇāṁ syāt, na ca tapodhanānāmiti . idamatra tātparyam – yo‘sau svaśarīrapoṣaṇārthaṁ śiṣyādimohen vā sāvadyaṁ necchati tasyedaṁ vyākhyānaṁ śobhate, yadi punaranyatra sāvadyamicchati vaiyāvr̥ttyādisvakīyāv- sthāyogye dharmakārye necchati tadā tasya samyaktvamev nāstīti ..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati
ab, pravr̥tti saṁyamakī virodhī honekā niṣedh karate haiṁ (arthāt śubhopayogī śramaṇake saṁyamake sāth virodhavālī pravr̥tti nahīṁ honī cāhiye – aisā kahate haiṁ ) : —
anvayārtha : — [yadi ] yadi (śramaṇ) [vaiyāvr̥tyartham udyataḥ ] vaiyāvr̥ttike liye udyamī vartatā huā [kāyakhedaṁ ] chah kāyako pīṛit [karoti ] karatā hai to vah [śramaṇaḥ na bhavati ] śramaṇ nahīṁ hai, [agārī bhavati ] gr̥hastha hai; (kyoṁki) [saḥ ] vah (chah kāyakī virādhanā sahit vaiyāvr̥tti) [śrāvakāṇāṁ dharmaḥ syāt ] śrāvakoṁkā dharma hai ..250..
ṭīkā : — jo (śramaṇ) dūsareke śuddhātmapariṇatikī rakṣā ho aise abhiprāyase vaiyāvr̥tyakī pravr̥tti karatā huā apane saṁyamakī virādhanā karatā hai, vah gr̥hasthadharmameṁ praveś kar rahā honese śrāmaṇyase cyut hotā hai . isase (aisā kahā hai ki) jo bhī pravr̥tti ho vah sarvathā saṁyamake sāth virodh na āye isaprakār hī karanī cāhiye, kyoṁki pravr̥ttimeṁ bhī saṁyam hī sādhya hai .
to śramaṇ nahi, paṇ che gr̥hī; te śrāvakono dharma che. 250.
Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version
yā kilānukampāpūrvikā paropakāralakṣaṇā pravr̥ttiḥ sā khalvanekāntamaitrīpavitritacitteṣu paropakāre, tathāpi śubhopayogibhirdharmopakāraḥ kartavya ityupadiśati — kuvvadu karotu . sa kaḥ kartā . śubhopayogī puruṣaḥ . kaṁ karotu . aṇukaṁ payovayāraṁ anukampāsahitopakāraṁ dayāsahitaṁ dharmavātsalyam . yadi kim . levo jadi vi appo ‘‘sāvadyaleśo bahupuṇyarāśau’’ iti dr̥ṣṭānten yadyapyalpalepaḥ stokasāvadyaṁ bhavati . keṣāṁ karotu . joṇhāṇaṁ niścayavyavahāramokṣamārgapariṇatajainānām . katham . ṇiravekkhaṁ nirapekṣaṁ
bhāvārtha : — jo śramaṇ chah kāyakī virādhanā sahit vaiyāvr̥tyādi pravr̥tti karatā hai, vah gr̥hasthadharmameṁ praveś karatā hai; isaliye śramaṇako vaiyāvr̥tyādikī pravr̥tti isaprakār karanī cāhiye ki jisase saṁyamakī virādhanā na ho .
yahān̐ itanā viśeṣ samajhanā cāhiye ki — jo svaśarīr poṣaṇake liye yā śiṣyādike mohase sāvadyako nahīṁ cāhatā use to vaiyāvr̥tyādimeṁ bhī sāvadyakī icchā nahīṁ karanī cāhiye, vah śobhāspad hai . kintu jo anyatra to sāvadyakī icchā kare kintu apanī avasthāke yogya vaiyāvr̥tyādi dharmakāryameṁ sāvadyako na cāhe usake to samyaktva hī nahīṁ hai ..250..
ab pravr̥ttike viṣayake do vibhāg batalāte haiṁ (arthāt ab yah batalāte haiṁ ki śubhopayogiyoṁko kisake prati upakārakī pravr̥tti karanā yogya hai aur kisake prati nahīṁ) : —
anvayārtha : — [yadyapi alpaḥ lepaḥ ] yadyapi alpa lep hotā hai tathāpi [sākāranākāracaryāyuktānām ] sākār – anākār caryāyukta [jainānāṁ ] jainoṁkā [anukampayā ] anukampāse [nirapekṣaṁ ] nirapekṣatayā [upakāraṁ karotu ] (śubhopayog se) upakār karo ..251..
ṭīkā : — jo anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥tti usake karanese yadyapi alpa lep to hotā hai, tathāpi anekāntake sāth maitrīse jinakā citta pavitra huā hai aise śuddha jainoṁke
nirapekṣatāpūrvak karo upakār anukaṁpā vaḍe. 251.
Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version
śuddheṣu jaineṣu śuddhātmajñānadarśanapravr̥ttavr̥ttitayā sākārānākāracaryāyukteṣu śuddhātmopalaṁbhetar- sakalanirapekṣatayaivālpalepā‘pyapratiṣiddhā; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivāpratiṣiddhā, tatra tathāpravr̥ttyā śuddhātmavr̥ttitrāṇasya parātmanoranupapatteriti ..251..
śuddhātmabhāvanāvināśakakhyātipūjālābhavāñchārahitaṁ yathā bhavati . kathaṁbhūtānāṁ jainānām . sāgāraṇagār- cariyajuttāṇaṁ sāgārānāgāracaryāyuktānāṁ śrāvakatapodhanācaraṇasahitānāmityarthaḥ ..251.. kasminprastāve vaiyāvr̥ttyaṁ kartavyamityupadiśati — paḍivajjadu pratipadyatāṁ svīkarotu . kayā . ādasattīe svaśaktyā . sa kaḥ kartā . sāhū ratnatrayabhāvanayā svātmānaṁ sādhayatīti sādhuḥ . kam . samaṇaṁ jīvitamaraṇādisamapariṇām- prati — jo ki śuddhātmāke jñān – darśanameṁ pravartamān 1vr̥ttike kāraṇ sākār – 2anākār caryāvāle haiṁ unake prati, — śuddhātmākī upalabdhike atirikta anya sabakī apekṣā kiye binā hī, us pravr̥ttike karanekā niṣedh nahīṁ hai; kintu alpa lepavālī honese sabake prati sabhī prakārase vah pravr̥tti aniṣiddha ho aisā nahīṁ hai, kyoṁki vahān̐ (arthāt yadi sabake prati sabhī prakārase kī jāy to) us prakārakī pravr̥ttise parake aur nijake śuddhātmapariṇatikī rakṣā nahīṁ ho sakatī .
bhāvārtha : — yadyapi anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥ttise alpa lep to hotā hai, tathāpi yadi (1) śuddhātmākī jñānadarśanasvarūp caryāvāle śuddha jainoṁke prati, tathā (2) śuddhātmākī upalabdhikī apekṣāse hī, vah pravr̥tti kī jātī ho to śubhopayogīke usakā niṣedh nahīṁ hai . parantu, yadyapi anukampāpūrvak paropakārasvarūp pravr̥ttise alpa hī lep hotā hai tathāpi (1) śuddhātmākī jñānadarśanarūp caryāvāle śuddha jainoṁke atirikta dūsaroṁke prati, tathā (2) śuddhātmākī upalabdhike atirikta anya kisī bhī apekṣāse, vah pravr̥tti karanekā śubhopayogīke niṣedh hai, kyoṁki isaprakārase parako yā nijako śuddhātmapariṇatikī rakṣā nahīṁ hotī ..251..
ab, pravr̥ttike kālakā vibhāg batalāte haiṁ (arthāt yah batalāte haiṁ ki – śubhopayogī śramaṇ ko kis samay pravr̥tti karanā yogya hai aur kis samay nahīṁ) : — 1. vr̥tti = pariṇati; vartan; vartanā vah . 2. jñān sākār hai aur darśan anākār hai .
sādhu karo sevā svaśaktipramāṇ e munirājanī. 252.
Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version
yadā hi samadhigataśuddhātmavr̥tteḥ śramaṇasya tatpracyāvanahetoḥ kasyāpyupasargasyopanipātaḥ syāt, sa śubhopayoginaḥ svaśaktyā praticikīrṣā pravr̥ttikālaḥ . itarastu svayaṁ śuddhātmavr̥tteḥ samadhigamanāy kevalaṁ nivr̥ttikāl ev ..252..
tvācchramaṇastaṁ śramaṇam . diṭṭhā dr̥ṣṭavā . kathaṁbhūtam . rūḍhaṁ rūḍhaṁ vyāptaṁ pīḍitaṁ kadarthitam . ken . rogeṇ vā anākulatvalakṣaṇaparamātmano vilakṣaṇenākulatvotpādaken rogeṇ vyādhiviśeṣeṇ vā, chudhāe kṣudhayā, taṇhāe vā tr̥ṣṇayā vā, sameṇ vā mārgopavāsādiśrameṇ vā . atredaṁ tātparyam — svasthabhāvanāvighātak- rogādiprastāve vaiyāvr̥ttyaṁ karoti, śeṣakāle svakīyānuṣṭhānaṁ karotīti ..252.. ath śubhopayogināṁ tapodhanavaiyāvr̥ttyanimittaṁ laukikasaṁbhāṣaṇaviṣaye niṣedho nāstītyupadiśati — ṇa ṇiṁdidā śubhopayogi-
anvayārtha : — [rogeṇ vā ] rogase, [kṣudhayā ] kṣudhāse, [tr̥ṣṇayā vā ] tr̥ṣāse [śrameṇ vā ] athavā śramase [rūḍham ] ākrāṁt [śramaṇaṁ ] śramaṇako [dr̥ṣṭvā ] dekhakar [sādhuḥ ] sādhu [ātmaśaktyā ] apanī śaktike anusār [pratipadyatām ] vaiyāvr̥tyādi karo ..252..
ṭīkā : — jab śuddhātmapariṇatiko prāpta śramaṇako, usase cyut kare aisā kāraṇ — koī bhī upasarga — ā jāy, tab vah kāl, śubhopayogīko apanī śaktike anusār 1pratikār karanekī icchārūp pravr̥ttikā kāl hai; aur usake atiriktakā kāl apanī śuddhātmapariṇatikī prāptike liye keval nivr̥ttikā kāl hai .
bhāvārtha : — jab śuddhātmapariṇatiko prāpta śramaṇake svastha bhāvakā nāś karanevālā rogādik ā jāy tab us samay śubhopayogī sādhuko unakī sevākī icchārūp pravr̥tti hotī hai, aur śeṣ kālameṁ śuddhātmapariṇatiko prāpta karaneke liye nij anuṣṭhān hotā hai ..252..
ab logoṁke sāth bātacītakaranekī pravr̥tti usake nimittake vibhāg sahit batalāte haiṁ (arthāt śubhopayogī śramaṇako logoṁke sāth bātacītakī pravr̥tti kis nimittase karanā yogya hai aur kis nimittase nahīṁ, so kahate haiṁ ) : — 1. pratikār = upāy; sahāy .
Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version
samadhigataśuddhātmavr̥ttīnāṁ glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānāṁ vaiyāvr̥ttyanimittamev śuddhātmavr̥tti- śūnyajanasambhāṣaṇamaprasiddhaṁ, na punaranyanimittamapi ..253..
tapodhanānāṁ na ninditā, na niṣiddhā . kā karmatāpannā . logigajaṇasaṁbhāsā laukikajanaiḥ sah saṁbhāṣā vacanapravr̥ttiḥ . suhovajudā vā athavā sāpi śubhopayogayuktā bhaṇyate . kimarthaṁ na niṣiddhā . vejjāvaccaṇimittaṁ vaiyāvr̥ttyanimittam . keṣāṁ vaiyāvr̥ttyam . gilāṇagurubālavuḍḍhasamaṇāṇaṁ glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānām . atra guruśabden sthūlakāyo bhaṇyate, athavā pūjyo vā gururiti . tathāhi — yadā ko‘pi śubhopayogayukta ācāryaḥ sarāgacāritralakṣaṇaśubhopayogināṁ vītarāgacāritralakṣaṇaśuddhopayogināṁ vā vaiyāvr̥ttyaṁ karoti, tadākāle tadvaiyāvr̥ttyanimittaṁ laukikajanaiḥ sah saṁbhāṣaṇaṁ karoti, na śeṣakāl iti bhāvārthaḥ ..253.. evaṁ gāthāpañcaken laukikavyākhyānasaṁbandhiprathamasthalaṁ gatam . athāyaṁ vaiyāvr̥ttyādilakṣaṇ- śubhopayogastapodhanairgauṇavr̥ttyā śrāvakaistu mukhyavr̥ttyā kartavya ityākhyāti — bhaṇidā bhaṇitā kathitā . kā karmatāpannā . cariyā caryā cāritramanuṣṭhānam . kiṁviśiṣṭā . esā eṣā pratyakṣībhūtā . punaśca kiṁrūpā . pasatthabhūdā praśastabhūtā dharmānurāgarūpā . keṣāṁ saṁbandhinī . samaṇāṇaṁ vā śramaṇānāṁ vā puṇo gharatthāṇaṁ
anvayārtha : — [vā ] aur [glānagurubālavr̥ddhaśramaṇānām ] rogī, guru (-pūjya, baṛe), bāl tathā vr̥ddha śramaṇoṁkī [vaiyāvr̥tyanimittaṁ ] sevāke nimittase, [śubhopayutā ] śubhopayogayukta [laukikajanasaṁbhāṣā ] laukik janoṁke sāthakī bātacīt [na ninditā ] nindit nahīṁ hai ..253..
ṭīkā : — śuddhātmapariṇatiko prāpta rogī, guru, bāl aur vr̥ddha śramaṇoṁkī sevāke nimittase hī (śubhopayogī śramaṇako) śuddhātmapariṇatiśūnya logoṁke sāth bātacīt prasiddha hai ( – śāstroṁmeṁ niṣiddha nahīṁ hai ), kintu anya nimittase bhī prasiddha ho aisā nahīṁ hai ..253..
ab, is prakārase kahe gaye śubhopayogakā gauṇ – mukhya vibhāg batalāte haiṁ; (arthāt yah batalāte haiṁ ki kisake śubhopayog gauṇ hotā hai aur kisake mukhya hotā hai .) : —
tenā vaḍe ja gr̥hastha pāme mokṣasukh utkr̥ṣṭane. 254.
Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version
evameṣ śuddhātmānurāgayogipraśastacaryārūp upavarṇitaḥ śubhopayogaḥ tadayaṁ, śuddhātma- prakāśikāṁ samastaviratimupeyuṣāṁ kaṣāyakaṇasadbhāvātpravartamānaḥ, śuddhātmavr̥ttiviruddharāgasaṁgat- tvādgauṇaḥ śramaṇānāṁ; gr̥hiṇāṁ tu, samastaviraterabhāven śuddhātmaprakāśanasyābhāvātkaṣāyasadbhāvā- tpravartamāno‘pi, spha ṭikasamparkeṇārkatejas ivaidhasāṁ, rāgasaṁyogen śuddhātmano‘nubhavāt kramataḥ paramanirvāṇasaukhyakāraṇatvācca, mukhyaḥ ..254.. gr̥hasthānāṁ vā punariyamev caryā paretti parā sarvotkr̥ṣṭeti . tāev paraṁ lahadi sokkhaṁ tayaiv śubhopayogacaryayā paraṁparayā mokṣasukhaṁ labhate gr̥hastha iti . tathāhi — tapodhanāḥ śeṣatapodhanānāṁ vaiyāvr̥ttyaṁ kurvāṇāḥ santaḥ kāyen kimapi niravadyavaiyāvr̥ttyaṁ kurvanti; vacanen dharmopadeśaṁ ca . śeṣamauṣadhānnapānādikaṁ gr̥hasthānāmadhīnaṁ, ten kāraṇen vaiyāvr̥ttyarūpo dharmo gr̥hasthānāṁ mukhyaḥ, tapodhanānāṁ gauṇaḥ . dvitīyaṁ ca kāraṇaṁ — nirvikāraciccamatkārabhāvanāpratipakṣabhūten viṣayakaṣāyanimittotpannenārtaraudradurdhyānadvayen pariṇatānāṁ gr̥hasthānāmātmāśritaniścayadharmasyāvakāśo nāsti, vaiyāvr̥ttyādidharmeṇ durdhyānavañcanā bhavati, tapodhanasaṁsargeṇ niścayavyavahāramokṣamārgopadeśalābho bhavati . tataśca paraṁparayā nirvāṇaṁ labhante ityabhiprāyaḥ ..254.. evaṁ śubhopayogitapodhanānāṁ śubhānuṣṭhānakathanamukhyatayā gāthāṣṭaken dvitīyasthalaṁ
anvayārtha : — [eṣā ] yah [praśastabhūtā ] praśastabhūt [caryā ] caryā [śramaṇānāṁ ] śramaṇoṁke (gauṇ) hotī hai [vā gr̥hasthānāṁ punaḥ ] aur gr̥hasthoṁke to [parā ] mukhya hotī hai, [iti bhaṇitā ] aisā (śāstroṁmeṁ) kahā hai; [tayā ev ] usīse [paraṁ saukhyaṁ labhate ] (paramparāse) gr̥hastha param saukhyako prāpta hotā hai ..254..
ṭīkā : — isaprakār śuddhātmānurāgayukta praśastacaryārūp jo yah śubhopayog varṇit kiyā gayā hai vah yah śubhopayog, śuddhātmākī prakāśak sarvaviratiko prāpta śramaṇoṁke kaṣāyakaṇake sadbhāvake kāraṇ pravartit hotā huā, gauṇ hotā hai, kyoṁki vah śubhopayog śuddhātmapariṇatise viruddha aise rāgake sāth saṁbaṁdhavān hai; aur vah śubhopayog gr̥hasthoṁke to, sarvaviratike abhāvase 1śuddhātmaprakāśanakā abhāv honese kaṣāyake sadbhāvake kāraṇ pravartamān hotā huā bhī, mukhya hai, kyoṁki — jaise īṁdhanako spha ṭikake saṁparkase sūryake tejakā anubhav hotā hai (aur isaliye vah kramaśaḥ jal uṭhatā hai ) usīprakār — gr̥hasthako rāgake saṁyogase śuddhātmākā anubhav hotā hai, aur (isaliye vah śubhopayog) kramaśaḥ param nirvāṇasaukhyakā kāraṇ hotā hai .
bhāvārtha : — darśanāpekṣāse to śramaṇako tathā samyagdaṣṭi gr̥hasthako śuddhātmākā hī āśray hai, parantu cāritrāpekṣāse śramaṇake muniyogya śuddhātmapariṇati mukhya honese śubhopayog gauṇ 1. cāritradaśāmeṁ pravartamān ugra śuddhātmaprakāśanako hī yahān̐ śuddhātmaprakāśan ginā hai; samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake
Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version
yathaikeṣāmapi bījānāṁ bhūmivaiparītyānniṣpattivaiparītyaṁ, tathaikasyāpi praśastarāgalakṣaṇasya śubhopayogasya pātravaiparītyātphalavaiparītyaṁ, kāraṇaviśeṣātkāryaviśeṣasyāvaśyaṁbhāvitvāt .255. gatam . it ūrdhvaṁ gāthāṣaṭakaparyantaṁ pātrāpātraparīkṣāmukhyatven vyākhyānaṁ karoti . ath śubhopayogasya pātrabhūtavastuviśeṣātphalaviśeṣaṁ darśayati — phaladi phalati, phalaṁ dadāti . sa kaḥ . rāgo rāgaḥ . kathaṁbhūtaḥ . pasatthabhūdo praśastabhūto dānapūjādirūpaḥ . kiṁ phalati . vivarīdaṁ viparītamanyādr̥śaṁ bhinna- bhinnaphalam . ken karaṇabhūten . vatthuviseseṇ jaghanyamadhyamotkr̥ṣṭabhedabhinnapātrabhūtavastuviśeṣeṇ . atrārthe hai aur samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake muniyogya śuddhātmapariṇatiko prāpta na ho sakanese aśubhavaṁcanārtha śubhopayog mukhya hai . samyagdr̥ṣṭi gr̥hasthake aśubhase ( – viśeṣ aśuddha pariṇatise) chūṭaneke liye pravartamān jo yah śubhopayogakā puruṣārtha vah bhī śuddhikā hī mandapuruṣārtha hai, kyoṁki śuddhātmadravyake maṁd ālambanase aśubh pariṇati badalakar śubh pariṇati hotī hai aur śuddhātmadravyake ugra ālambanase śubhapariṇati bhī badalakar śubhapariṇati ho jātī hai ..254..
ab, aisā siddha karate haiṁ ki śubhopayogako kāraṇakī viparītatāse phalakī viparītatā hotī hai : —
anvayārtha : — [ih nānābhūmigatāni bījāni ev ] jaise is jagatameṁ anek prakārakī bhūmiyoṁmeṁ paṛe hue bīj [sasyakāle ] dhānyakālameṁ viparītarūpase phalate haiṁ, usīprakār [praśastabhūtaḥ rāgaḥ ] praśastabhūt rāg [vastuviśeṣeṇ ] vastu – bhedase ( – pātra bhedase) [viparītaṁ phalati ] viparītarūpase phalatā hai ..255..
ṭīkā : — jaise bīj jyoṁ ke tyoṁ hone par bhī bhūmikī viparītatāse niṣpattikī viparītatā hotī hai, (arthāt acchī bhūmimeṁ usī bījakā acchā anna utpanna hotā hai aur kharāb bhūmimeṁ vahī kharāb ho jātā hai yā utpanna hī nahīṁ hotā), usīprakār praśastarāgasvarūp śubhopayog jyoṁkā tyoṁ hone par bhī pātrakī viparītatāse phalakī viparītatā hotī hai, kyoṁki kāraṇake bhedase kāryakā bhed avaśyambhāvī (anivārya) hai ..255..
niṣpatti viparīt hoy bhūmiviśeṣathī jyam bījane. 255.