Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). MokshamArg pragnyapan; Gatha: 232-240.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 24 of 28

 

Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version

bhayenāpravartamānasyātikarkaśācaraṇībhūyākrameṇ śarīraṁ pātayitvā suralokaṁ prāpyodvāntasamasta-
saṁyamāmr̥tabhārasya tapaso‘navakāśatayāśakyapratikāro mahān lepo bhavati, tanna śreyānapavād-
nirapekṣa utsargaḥ
. deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalepatvaṁ
vigaṇayya yatheṣṭaṁ pravartamānasya mr̥dvācaraṇībhūy saṁyamaṁ virādhyāsaṁyatajanasamānībhūtasya tadātve
tapaso‘navakāśatayāśakyapratikāro mahān lepo bhavati, tanna śreyānutsarganirapekṣo‘pavādaḥ
.
ataḥ sarvathotsargāpavādavirodhadausthityamācaraṇasya pratiṣedhyaṁ, tadarthamev sarvathānugamyaśca paraspar-
sāpekṣotsargāpavādavijr̥mbhitavr̥ttiḥ syādvādaḥ
..231..
kr̥tvā pūrvakr̥tapuṇyen devaloke samutpadyate . tatra saṁyamābhāvānmahān lepo bhavati . tataḥ kāraṇādapavād-
nirapekṣamutsargaṁ tyajati, śuddhātmabhāvanāsādhakamalpalepaṁ bahulābhamapavādasāpekṣamutsargaṁ svīkaroti . tathaiv
ca pūrvasūtroktakrameṇāpahr̥tasaṁyamaśabdavācye‘pavāde pravartate tatra ca pravartamānaḥ san yadi kathaṁcidauṣadh-
pathyādisāvadyabhayen vyādhivyathādipratīkāramakr̥tvā śuddhātmabhāvanāṁ na karoti tarhi mahān lepo bhavati;

athavā pratīkāre pravartamāno‘pi harītakīvyājen guḍabhakṣaṇavadindriyasukhalāmpaṭayen saṁyamavirādhanāṁ

karoti tadāpi mahān lepo bhavati
. tataḥ kāraṇādutsarganirapekṣamapavādaṁ tyaktvā śuddhātmabhāvanārūpaṁ
śubhopayogarūpaṁ vā saṁyamamavirādhayannauṣadhapathyādinimittotpannālpasāvadyamapi bahuguṇarāśimutsargasāpekṣam-
deśakālajñako bhī, yadi vah bālvr̥ddhaśrāṁtglānatvake anurodhase, jo āhārvihār
hai, usase honevāle alpalepake bhayase usameṁ pravr̥tti na kare to (arthāt apavādake āśrayase
honevāle alpabaṁdhake bhayase utsargakā haṭh karake apavādameṁ pravr̥tta na ho to), ati karkaś
ācaraṇarūp hokar akramase śarīrapāt karake devalok prāpta karake jisane samasta saṁyamāmr̥takā
samūh vaman kar ḍālā hai use tapakā avakāś na rahanese, jisakā pratīkār aśakya hai aisā
mahān lep hotā hai, isaliye apavād
nirapekṣa utsarga śreyaskar nahīṁ hai .
deśakālajñako bhī, yadi vah bālvr̥ddhaśrāṁtglānatvake anurodhase jo āhāravihār hai,
usase honevāle alpalepako na ginakar usameṁ 1yatheṣṭa pravr̥tti kare to (arthāt apavādase honevāle
alpabandhake prati asāvadhān hokar utsargarūp dhyeyako cūkakar apavādameṁ svacchandapūrvak pravarte
to), mr̥du ācaraṇarūp hokar saṁyam virodhīko
asaṁyatajanake samān hue usakous samay
tapakā avakāś na rahanese, jisakā pratīkār aśakya hai aisā mahān lep hotā hai . isaliye
utsarga nirapekṣa apavād śreyaskar nahīṁ hai .
isase (aisā kahā gayā hai ki) utsarga aur apavādake virodhase honevālā jo
ācaraṇakā duḥsthitapanā vah sarvathā niṣedhya (tyājya) hai, aur isīliye paraspar sāpekṣa utsarga
aur apavādase jisakī vr̥tti (-astitva, kārya) pragaṭ hotī hai aisā syādvād sarvathā anugamya
(anusaraṇ karane yogya) hai
.
1. yatheṣṭa = svacchaṁdatayā, icchāke anusār .

Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version

ityevaṁ caraṇaṁ purāṇapuruṣairjuṣṭaṁ viśiṣṭādarai-
rutsargādapavādataśca vicaradbahvīḥ pr̥thagbhūmikāḥ .
ākramya kramato nivr̥ttimatulāṁ kr̥tvā yatiḥ sarvat-
ścitsāmānyaviśeṣabhāsini nijadravye karotu sthitim
..15..
ityācaraṇaprajñāpanaṁ samāptam .
pavādaṁ svīkarotītyabhiprāyaḥ ..231.. evaṁ ‘uvayaraṇaṁ jiṇamagge’ ityādyekādaśagāthābhirapavādasya viśeṣ-
vivaraṇarūpeṇ caturthasthalaṁ vyākhyātam . iti pūrvoktakrameṇ ‘ṇa hi ṇiravekkho cāgo’ ityāditriṁśdgadgadgadgadgāthābhiḥ
sthalacatuṣṭayenāpavādanāmā dvitīyāntarādhikāraḥ samāptaḥ . ataḥ paraṁ caturdaśagāthāparyantaṁ śrāmaṇyāparanāmā
mokṣamārgādhikāraḥ kathyate . tatra catvāri sthalāni bhavanti . teṣu prathamataḥ āgamābhyāsamukhyatven
‘eyaggagado samaṇo’ ityādi yathākrameṇ prathamasthale gāthācatuṣṭayam . tadanantaraṁ bhedābhedaratnatrayasvarūpamev
mokṣamārga iti vyākhyānarūpeṇ ‘āgamapuvvā diṭṭhī’ ityādi dvitīyasthale sūtracatuṣṭayam . ataḥ paraṁ
dravyabhāvasaṁyamakathanarūpeṇ ‘cāgo ya aṇāraṁbho’ ityādi tr̥tīyasthale gāthācatuṣṭayam . tadanantaraṁ
bhāvārtha :jab tak śuddhopayogameṁ hī līn na ho jāyā jāy tab tak śramaṇako
ācaraṇakī susthitike liye utsarga aur apavādakī maitrī sādhanī cāhiye . use apanī
nirbalatākā lakṣa rakhe binā mātra utsargakā āgrah rakhakar keval ati karkaś ācaraṇakā haṭh
nahīṁ karanā cāhiye; tathā utsargarūp dhyeyako cūkakar mātra apavādake āśrayase keval mr̥du
ācaraṇarūp śithilatākā bhī sevan nahīṁ karanā cāhiye
. kintu is prakārakā vartan karanā
cāhiye jisameṁ haṭh bhī na ho aur śithilatākā bhī sevan na ho . sarvajña bhagavānakā mārga
anekānta hai . apanī daśākī jān̐c karake jaise bhī lābh ho usaprakārase vartan karanekā
bhagavānakā upadeś hai .
apanī cāhe jo (sabal yā nirbal) sthiti ho, tathāpi ek hī prakārase vartanā, aisā
jinamārga nahīṁ hai ..231..
ab ślok dvārā ātmadravyameṁ sthir honekī bāt kahakar ‘ācaraṇaprajñāpan’ pūrṇa kiyā
jātā hai .
artha :isaprakār viśeṣ ādarapūrvak purāṇ puruṣoṁke dvārā sevit, utsarga aur apavād
dvārā anek pr̥thakpr̥thak bhūmikāoṁmeṁ vyāpta jo cāritra usako yati prāpta karake, kramaśaḥ atul
nivr̥tti karake, caitanyasāmānya aur caitanyaviśeṣarūp jisakā prakāś hai aise nijadravyameṁ sarvataḥ
sthiti karo
.
isaprakār ‘ācaraṇ prajñāpan’ samāpta huā .
śārdūlavikrīṛit chaṁd

Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version

ath śrāmaṇyāparanāmno mokṣamārgasyaikāgrayalakṣaṇasya prajñāpanam . tatra tanmūlasādhanabhūte
prathamamāgam ev vyāpārayati
eyaggagado samaṇo eyaggaṁ ṇicchidassa atthesu .
ṇicchittī āgamado āgamaceṭṭhā tado jeṭṭhā ..232..
aikāgrayagataḥ śramaṇaḥ aikāgrayaṁ niścitasya artheṣu .
niścitirāgamat āgamaceṣṭā tato jyeṣṭhā ..232..
śramaṇo hi tāvadaikāgrayagat ev bhavati . aikāgrayaṁ tu niścitārthasyaiv bhavati .
arthaniścayastvāgamādev bhavati . tat āgam ev vyāpāraḥ pradhānataraḥ, na cānyā gatirasti .
yato na khalvāgamamantareṇārthā niścetuṁ śakyante, tasyaiv hi trisamayapravr̥ttatrilakṣaṇasakalapadārtha-
sārthayāthātmyāvagamasusthitāntaraṁgagambhīratvāt
. na cārthaniścayamantareṇaikāgrayaṁ siddhayet,
niścayavyavahāramokṣamārgopasaṁhāramukhyatven ‘mujjhadi vā’ ityādi caturthasthale gāthādvayam . evaṁ
sthalacatuṣṭayen tr̥tīyāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathāathaikāgyagataḥ śramaṇo bhavati .
ab, śrāmaṇya jisakā dūsarā nām hai aise ekāgratālakṣaṇavāle mokṣamārgakā prajñāpan hai .
usameṁ pratham, usake (-mokṣamārgake) mūl sādhanabhūt āgamameṁ vyāpār (-pravr̥tti) karāte haiṁ :
anvayārtha :[śramaṇaḥ ] śramaṇ [aikāgrayataḥ ] ekāgratāko prāpta hotā hai;
[aikāgrayaṁ ] ekāgratā [artheṣu niścitasya ] padārthoṁke niścayavānke hotī hai; [niścitiḥ ]
(padārthoṁkā) niścay [āgamataḥ ] āgam dvārā hotā hai; [tataḥ ] isaliye [āgamaceṣṭā ]
āgamameṁ vyāpār [jyeṣṭhā ] mukhya hai
..232..
ṭīkā :pratham to, śramaṇ vāstavameṁ ekāgratāko prāpta hī hotā hai; ekāgratā padārthoṁke
niścayavānke hī hotī hai; aur padārthoṁkā niścay āgam dvārā hī hotā hai; isaliye āgamameṁ hī
vyāpār pradhānatar (-viśeṣ pradhān) hai; dūsarī gati (-anya koī mārga) nahīṁ hai
. usakā kāraṇ
yah hai ki :
vāstavameṁ āgamake binā padārthoṁkā niścay nahīṁ kiyā jā sakatā; kyoṁki āgam hī,
jisake trikāl (utpādvyaydhrauvyarūp) tīn lakṣaṇ pravartate haiṁ aise sakalapadārthasārthake
yathātathya jñān dvārā susthit aṁtaraṁgase gambhīr hai (arthāt āgamakā hī aṁtaraṁg, sarva padārthoṁke
śrāmaṇya jyāṁ aikāgyrā, ne aikāgyrā vastuniścaye,
niścay bane āgam vaḍe, āgamapravartan mukhya che. 232
.

Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version

yato‘niścitārthasya kadācinniścikīrṣākulitacetasaḥ samantato dolāyamānasyātyantataralatayā,
kadāciccikīrṣājvaraparavaśasya viśvaṁ svayaṁ sisr̥kṣorviśvavyāpārapariṇatasya pratikṣaṇavijr̥mbha-
māṇakṣobhatayā, kadācidbubhukṣābhāvitasya viśvaṁ svayaṁ bhogyatayopādāy rāgadveṣadoṣakalmāṣit-
cittavr̥tteriṣṭāniṣṭavibhāgen pravartitadvaitasya prativastupariṇamamānasyātyantavisaṁṣṭhulatayā, kr̥t-
niścayaniḥkriyanirbhogaṁ yugapadāpītaviśvamapyaviśvatayaikaṁ bhagavantamātmānamapaśyataḥ satataṁ
vaiyag
rayamev syāt . na caikāgrayamantareṇ śrāmaṇyaṁ siddhayet, yato‘naikāgrayasyānekamevedamiti
paśyatastathāpratyayābhiniviṣṭasyānekamevedamiti jānatastathānubhūtibhāvitasyānekamevedamiti
pratyarthavikalpavyāvr̥ttacetasā santataṁ pravartamānasya tathāvr̥ttiduḥsthitasya caikātmapratītyanubhūti-
taccaikāgyamāgamaparijñānādev bhavatīti prakāśayatieyaggagado samaṇo aikāgyagataḥ śramaṇo bhavati ..
atrāyamarthaḥjagattrayakālatrayavartisamastadravyaguṇaparyāyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakeval-
jñānalakṣaṇanijaparamātmatattvasamyakśraddhānajñānānuṣṭhānarūpamaikāgyaṁ bhaṇyate . tatra gatastanmayatven pariṇataḥ
samūhake yathārthajñān dvārā susthit hai isaliye āgam hī samasta padārthoṁke yathārtha jñānase gambhīr hai ) .
aur, padārthoṁke niścayake binā ekāgratā siddha nahīṁ hotī; kyoṁki, jise padārthoṁkā
niścay nahīṁ hai vah (1) kadācit niścay karanekī icchāse ākulatāprāpta cittake kāraṇ sarvataḥ
dolāyamān (-ḍāvān̐ḍol) honese atyanta taralatā (caṁcalatā) prāpta karatā hai, (2) kadācit
karanekī icchārūp jvarase paravaś hotā huā viśvako (-samasta padārthoṁko) svayaṁ sarjan
karanekī icchā karatā huā viśvavyāpārarūp (-samasta padārthoṁkī pravr̥ttirūp) pariṇamit honese
pratikṣaṇ kṣobhakī pragaṭatāko prāpta hotā hai, aur (3) kadācit bhoganekī icchāse bhāvit hotā
huā viśvako svayaṁ bhogyarūp grahaṇ karake, rāgadveṣarūp doṣase kaluṣit cittavr̥ttike kāraṇ
(vastuoṁmeṁ) iṣṭa
aniṣṭa vibhāg dvārā dvaitako pravartit karatā huā pratyek vasturūp pariṇamit
honese atyanta asthiratāko prāpta hotā hai, isaliye [-uparokta tīn kāraṇoṁse ] us aniścayī
jīvake (1) kr̥taniścay, (2) niṣkriy aur (3) nirbhog aise bhagavān ātmāko
jo ki
yugapat viśvako pī jānevālā hone par bhī viśvarūp na honese ek hai usenahīṁ dekhanese satat
vyagratā hī hotī hai, (-ekāgratā nahīṁ hotī) .
aur ekāgratāke binā śrāmaṇya siddha nahīṁ hotā; kyoṁki jisake ekāgratā nahīṁ hai vah
jīv (1) ‘yah anek hī hai’ aisā dekhatā (-śraddhān karatā) huā usaprakārakī pratītimeṁ
abhiniviṣṭa hotā hai; (2) ‘yah anek hī hai’ aisā jānatā huā usaprakārakī anubhūtise
bhāvit hotā hai, aur (3) yah anek hī hai’ isaprakār pratyek padārthake vikalpase khaṇḍit
(-chinnabhinna) citta sahit satat pravr̥tta hotā huā usaprakārakī
2vr̥ttise duḥsthit hotā hai,
1. abhiniviṣṭa = āgrahī, dr̥rḥ . 2. vr̥tti = vartanā; cāritra .

Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version

vr̥ttisvarūpasamyagdarśanajñānacāritrapariṇatipravr̥ttadraśijñaptivr̥ttirūpātmatattvaikāgrayābhāvāt śuddhātma-
tattvapravr̥ttirūpaṁ śrāmaṇyamev na syāt . ataḥ sarvathā mokṣamārgāparanāmnaḥ śrāmaṇyasya siddhaye
bhagavadarhatsarvajñopajñe prakaṭānekāntaketane śabdabrahmaṇi niṣṇāten mumukṣuṇā bhavitavyam ..232..
athāgamahīnasya mokṣākhyaṁ karmakṣapaṇaṁ na sambhavatīti pratipādayati
śramaṇo bhavati . eyaggaṁ ṇicchidassa aikāgggggāā
āā
ṁ punarniścitasya tapodhanasya bhavati . keṣu .
ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥tiṣvartheṣu .ṇicchittī āgamado sā ca sā ca
padārthaniścittirāgamato bhavati . tathāhijīvabhedakarmabhedapratipādakāgamābhyāsādbhabhavati, na keval-
māgamābhyāsāttathaivāgamapadasārabhūtāccidānandaikaparamātmatattvaprakāśakādadhyātmābhidhānātparamāgamācca padārtha-
paricchittirbhavati
. āgamaceṭṭhā tado jeṭṭhā tataḥ kāraṇādevamuktalakṣaṇāgame paramāgame ca ceṣṭā pravr̥ttiḥ jyeṣṭhā
śreṣṭhā praśasyetyarthaḥ ..232.. athāgamaparijñānahīnasya karmakṣapaṇaṁ na bhavatīti prarūpayatiāgamahīṇo
isaliye use ek ātmākī pratītianubhūtivr̥ttisvarūp samyagdarśanjñāncāritra pariṇatirūp
pravartamān jo 1dr̥śijñaptivr̥ttirūp ātmatattvameṁ ekāgratā hai usakā abhāv honese
śuddhātmatatvapravr̥ttirūp śrāmaṇya ho (śuddhātmatatvameṁ pravr̥ttirūp munipanā hī) nahīṁ hotā .
isase (aisā kahā gayā hai ki) mokṣamārga jisakā dūsarā nām hai aise śrāmaṇyakī
sarvaprakārase siddhi karaneke liye mumukṣuko bhagavān arhanta sarvajñase upajña (-svayaṁ jānakar kahe
gaye) śabdabrahmameṁ
jisakā ki anekāntarūpī ketan (cihnadhvajlakṣaṇ) pragaṭ hai usameṁ
niṣṇāt honā cāhiye .
bhāvārtha :āgamake vinā padārthoṁkā niścay nahīṁ hotā, padārthoṁke niścayake vinā
aśraddhājanit taralatā, parakartr̥tvābhilāṣājanit kṣobh aur parabhoktr̥ttvābhilāṣājanit asthiratāke
kāraṇ ekāgratā nahīṁ hotī; aur ekāgratāke vinā ek ātmāmeṁ śraddhān
jñānvartanarūp
pravartamān śuddhātmapravr̥tti na honese munipanā nahīṁ hotā, isaliye mokṣārthīkā pradhān karttavya
2śabdabrahmarūp āgamameṁ pravīṇatā prāpta karanā hī hai ..232..
ab āgamahīnake mokṣākhya (mokṣa nāmase kahā jānevālā) karmakṣay nahīṁ hotā, aisā
pratipādan karate haiṁ :
1. dr̥śi = darśan .
2. śabdabrahma = paramabrahmarūp vācyakā vācak dravya śrut . [in gāthāoṁmeṁ sarvajñopajña samasta dravyaśrutako
sāmānyatayā āgam kahā gayā hai . kabhī dravyaśrutake ‘āgam’ aur ‘paramāgam’ aise do bhed bhī kiye jāte
haiṁ; vahān̐ jīvabhedoṁ aur karmabhedoṁke pratipādak dravyaśrutako ‘āgam’ kahā jātā hai, aur samasta dravyaśrutake
sārabhūt cidānanda ek paramātmatattvake prakāśak adhyātmadravyaśrutako ‘paramāgam’ kahā jātā hai]
.]

Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version

āgamahīṇo samaṇo ṇevappāṇaṁ paraṁ viyāṇādi .
avijāṇaṁto atthe khavedi kammāṇi kidh bhikkhū ..233..
āgamahīnaḥ śramaṇo naivātmānaṁ paraṁ vijānāti .
avijānannarthān kṣapayati karmāṇi kathaṁ bhikṣuḥ ..233..
na khalvāgamamantareṇ parātmajñānaṁ paramātmajñānaṁ vā syāt; na ca parātmajñānaśūnyasya
paramātmajñānaśūnyasya vā mohādidravyabhāvakarmaṇāṁ jñaptiparivartarūpakarmaṇāṁ vā kṣapaṇaṁ syāt . tathā
hina tāvannirāgamasya niravadhibhavāpagāpravāhavāhimahāmohamalamalīmasasyāsya jagataḥ
samaṇo ṇevappāṇaṁ paraṁ viyāṇādi āgamahīnaḥ śramaṇo naivātmānaṁ paraṁ vā vijānāti; avijāṇaṁto atthe
avijānannarthānparamātmādipadārthān khavedi kammāṇi kidh bhikkhū kṣapayati karmāṇi kathaṁ bhikṣuḥ, na kathamapi
iti . ito vistaraḥ‘‘guṇajīvā pajjattī pāṇā saṇṇā ya maggaṇāo ya . uvaogovi ya kamaso vīsaṁ
tu parūvaṇā bhaṇidā ..’’ iti gāthākathitādyāgamamajānan, tathaiv ‘‘bhiṇṇau jeṇ ṇa jāṇiyau ṇiyadehahaṁ
paramatthu . so aṁdhau avarahaṁ aṁdhayahaṁ ki ma darisāvai paṁthu..’’ iti dohakasūtrakathitādyāgamapadasārabhūtam-
પ્ર. ૫૫
anvayārtha :[āgamahīnaḥ ] āgamahīn [śramaṇaḥ ] śramaṇ [ātmānaṁ ] ātmāko
(nijako) aur [paraṁ ] parako [na ev vijānāti ] nahīṁ jānatā; [arthān avijānan ]
padārthoṁko nahīṁ jānatā huā [bhikṣuḥ ] bhikṣu [karmāṇi ] karmoṁko [kathaṁ ] kisaprakār
[kṣapayati ] kṣay kare ?
..233..
ṭīkā :vāstavameṁ āgamake vinā 1parātmajñān yā 2paramātmajñān nahīṁ hotā; aur
parātmajñānaśūnyake yā paramātmajñānaśūnyake mohādidravyabhāvakarmoṁkā yā 3jñaptiparivartanarūp karmoṁkā
kṣay nahīṁ hotā . vah isaprakār hai :
pratham to, āgamahīn yah jagatki jo niravadhi (anādi) bhavasaritāke pravāhako
bahānevāle mahāmohamalase malin hai vahdhatūrā piye hue manuṣyakī bhān̐ti vivekake nāśako prāpta
1. parātmajñān = parakā aur ātmākā jñān; svaparakā bhedajñān .
2. paramātmajñān = paramātmākā jñān, ‘maiṁ samasta lokālokake jñāyak jñānasvabhāvavālā param ātmā hūn̐’ aisā
.
3. jñaptiparivartan = jñaptikā badalanā, jānanekī kriyākā parivartan (jñānakā ek jñeyase dūsare jñeyameṁ badalanā
so jñaptiparivartanarūp karma hai .)
āgamarahit je śramaṇ te jāṇe na parane, ātmane;
bhikṣu padārtha
ajāṇ te kṣay karmano kaī rīt kare ? 233.

Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version

pītonmattakasyevāvakīrṇavivekasyāvivikten jñānajyotiṣā nirūpayato‘pyātmātmapradeśaniścit
śarīrādidravyeṣūpayogamiśritamoharāgadveṣādibhāveṣu ca svaparaniścāyakāgamopadeśapūrvakasvānubhavā-
bhāvādayaṁ paro‘yamātmeti jñānaṁ siddhayet
; tathā ca trisamayaparipāṭīprakaṭitavicitraparyāy-
prāgbhārāgādhagambhīrasvabhāvaṁ viśvamev jñeyīkr̥tya pratapataḥ paramātmaniścāyakāgamopadeśapūrvak-
svānubhavābhāvāt
jñānasvabhāvasyaikasya paramātmano jñānamapi na siddhayet . parātma-
paramātmajñānaśūnyasya tu dravyakarmārabdhaiḥ śarīrādibhistatpratyayairmoharāgadveṣādibhāvaiśca sahaikya-
mākalayato vadhyaghātakavibhāgābhāvānmohādidravyabhāvakarmaṇāṁ kṣapaṇaṁ na siddhayet
; tathāc
dhyātmaśāstraṁ cājānan puruṣo rāgādidoṣarahitāvyābādhasukhādiguṇasvarūpanijātmadravyasya bhāvakarma-
śabdābhidheyai rāgādinānāvikalpajālairniścayen karmabhiḥ sah bhedaṁ na jānāti, tathaiv karmārividhvaṁsak-
honese 1avivikta jñānajyotise yadyapi dekhatā hai tathāpi, use 2svaparaniścāyak
āgamopadeśapūrvak svānubhavake abhāvake kāraṇ, ātmāmeṁ aur ātmapradeśasthit śarīrādidravyoṁmeṁ
tathā upayogamiśrit moharāgadveṣādibhāvoṁmeṁ ‘yah par hai aur yah ātmā (-sva) hai’ aisā jñān
siddha nahīṁ hotā; tathā use,
3paramātmaniścāyak āgamopadeśapūrvak svānubhavake abhāvake kāraṇ,
jisake trikāl paripāṭīmeṁ vicitra paryāyoṁkā samūh pragaṭ hotā hai aise agādhgambhīrasvabhāv
viśvako jñeyarūp karake 4pratapit jñānasvabhāvī ek paramātmākā jñān bhī siddha nahīṁ hotā .
aur (isaprakār) jo (1) parātmajñānase tathā (2) paramātmajñānase śūnya hai use, (1)
dravyakarmase honevāle śarīrādike sāth tathā 5tatpratyayī moharāgadveṣādi bhāvoṁke sāth ekatākā
anubhav karanese 6vadhyaghātakake vibhāgakā abhāv honese mohādidravyabhāvakarmoṁkā kṣay siddha nahīṁ
hotā, tathā (2) 7jñeyaniṣṭhatāse pratyek vastuke utpādvināśarūp pariṇamit honeke kāraṇ
1. avivikta = avivekavālī; vivek śūnya, bhedhīn; abhinna; ekamek .
2. svaparaniścāyak = svaparakā niścay karānevālā (āgamopadeś svaparakā niścay karānevālā hai arthāt
svaparakā niścay karanemeṁ nimittabhūt hai .)
3. paramātmaniścāyak = paramātmākā niścay karanevālā (arthāt jñānasvabhāv paramātmākā niścay karanemeṁ
nimittabhūt .)
4. pratapit = pratāpavān (jñānasvabhāv paramātmā viśvako jñeyarūp karake tapatā haipratāpavān vartatā hai .)
5. tatpratyayī = tatsambandhī, vah jisakā nimitta hai aise .
6. vadhyaghātak = hanan yogya aur hananakartā [ātmā vadhya hai aur mohādibhāvakarma ghātak haiṁ . mohādidravyakarma
bhī ātmāke ghātameṁ nimittabhūt honese ghātak kahalāte haiṁ .]]
7. jñeyaniṣṭha = jñeyoṁmeṁ niṣṭhāvālā; jñeyaparāyaṇ; jñeyasammukh [anādi saṁsārameṁ jñapti jñeyaniṣṭha honese vah pratyek
padārthakī utpattivināśarūp pariṇamit honese parivartanako prāpta hotī rahatī hai . paramātmaniṣṭhatāke binā
jñaptikā vah parivartan anivārya hai .]]

Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version

jñeyaniṣṭhatayā prativastu pātotpātapariṇatatven jñapterāsaṁsārātparivartamānāyāḥ paramātmaniṣṭhatva-
mantareṇānivāryaparivartatayā jñaptiparivartarūpakarmaṇāṁ kṣapaṇamapi na siddhayet
. ataḥ karma-
kṣapaṇārthibhiḥ sarvathāgamaḥ paryupāsyaḥ ..233..
athāgam evaikaścakṣurmokṣamārgamupasarpatāmityanuśāsti
āgamacakkhū sāhū iṁdiyacakkhūṇi savvabhūdāṇi .
devā ya ohicakkhū siddhā puṇ savvado cakkhū ..234..
svakīyparamātmatattvasya jñānāvaraṇādidravyakarmabhirapi sah pr̥thaktvaṁ na vetti, tathācāśarīralakṣaṇaśuddhātma-
padārthasya śarīrādinokarmabhiḥ sahānyatvaṁ na jānāti . itthaṁbhūtabhedajñānābhāvāddehasthamapi nijaśuddhātmānaṁ na
rocate, samastarāgādiparihāreṇ na ca bhāvayati . tataśca kathaṁ karmakṣayo bhavati, na kathamapīti . tataḥ
kāraṇānmokṣārthinā paramāgamābhyās ev kartavya iti tātparyārthaḥ ..233.. ath mokṣamārgārthināmāgam
anādi saṁsārase parivartanako pānevālī jo jñapti, usakā parivartan paramātmaniṣṭhatāke atirikta
anivārya honese, jñaptiparivartanarūp karmoṁkā kṣay bhī siddha nahīṁ hotā
. isaliye karmakṣayārthiyoṁko
sarvaprakārase āgamakī paryupāsanā karanā yogya hai .
bhāvārtha :āgamakī paryupāsanāse rahit jagatako āgamopadeśapūrvak svānubhav na
honese ‘yah jo amūrtik ātmā hai so maiṁ hūn̐, aur ye samānakṣetrāvagāhī śarīrādik vah par haiṁ’
isīprakār ‘ye jo upayog hai so maiṁ hūn̐ aur ye upayogamiśrit moharāgadveṣādibhāv haiṁ so par hai’
isaprakār sva
parakā bhedajñān nahīṁ hotā thā use āgamopadeśapūrvak svānubhav na honese ‘maiṁ
jñānasvabhāvī ek paramātmā hūn̐’ aisā paramātmajñān bhī nahīṁ hotā .
isaprakār jise (1) svapar jñān tathā (2) paramātmajñān nahīṁ hai use, (1) hanan
hone yogya svakā aur hananevāle mohādidravyabhāvakarmarūp parakā bhedajñān na honese
mohādidravyabhāvakarmoṁkā kṣay nahīṁ hotā, tathā (2) paramātmaniṣṭhatāke abhāvake kāraṇ jñaptikā
parivartan nahīṁ ṭalanese jñaptiparivartanarūp karmoṁkā bhī kṣay nahīṁ hotā
.
isaliye mokṣārthiyoṁko sarvaprakārase sarvajñakathit āgamakā sevan karanā cāhiye ..233..
ab, mokṣamārga par calanevāloṁko āgam hī ek cakṣu hai aisā upadeś karate haiṁ :
munirāj āgamacakṣu ne sau bhūt indriyacakṣu che,
che dev avadhicakṣu ne sarvatracakṣu siddha che
. 234.

Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version

āgamacakṣuḥ sādhurindriyacakṣūṁṣi sarvabhūtāni .
devāścāvadhicakṣuṣaḥ siddhāḥ punaḥ sarvataścakṣuṣaḥ ..234..
ih tāvadbhagavantaḥ siddhā ev śuddhajñānamayatvātsarvataścakṣuṣaḥ, śeṣāṇi tu sarvāṇyapi
bhūtāni mūrtadravyāvasaktadraṣṭitvādindriyacakṣūṁṣi . devāstu sūkṣmatvaviśiṣṭamūrtadravyagrāhitvād-
vadhicakṣuṣaḥ, ath ca te‘pi rūpidravyamātradraṣṭatvenendriyacakṣurbhyo‘viśiṣyamāṇā indriyacakṣuṣ ev .
evamamīṣu samasteṣvapi saṁsāriṣu mohopahatatayā jñeyaniṣṭheṣu satsu jñānaniṣṭhatvamūl-
śuddhātmatattvasaṁvedanasādhyaṁ sarvataścakṣustvaṁ na siddhayet
. ath tatsiddhaye bhagavantaḥ śramaṇā
āgamacakṣuṣo bhavanti . ten jñeyajñānayoranyonyasaṁvalanenāśakyavivecanatve satyapi svapar-
ev draṣṭirityākhyātiāgamacakkhū śuddhātmādipadārthapratipādakaparamāgamacakṣuṣo bhavanti . ke te . sāhū
niścayaratnatrayādhāreṇ nijaśuddhātmasādhakāḥ sādhavaḥ . iṁdiyacakkhūṇi niścayenātīndriyāmūrtakevalajñānādi-
guṇasvarūpāṇyapi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśādindriyādhīnatvenendriyacakṣūṁṣi bhavanti . kāni kartr̥̄ṇi .
savvabhūdāṇi sarvabhūtāni sarvasaṁsārijīvā ityarthaḥ . devā ya ohicakkhū devā api ca sūkṣmamūrta-
pudgaladravyaviṣayāvadhicakṣuṣaḥ . siddhā puṇ savvado cakkhū siddhāḥ punaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvajīvalokākāś-
pramitaśuddhāsaṁkhyeyasarvapradeśacakṣuṣ iti . anen kimuktaṁ bhavati . sarvaśuddhātmapradeśe locanotpattinimittaṁ
anvayārtha :[sādhuḥ ] sādhu [āgamacakṣuḥ ] āgamacakṣu (-āgamarūp cakṣuvāle)
haiṁ, [sarvabhūtāni ] sarvaprāṇī [indriy cakṣūṁṣi ] indriyacakṣuvāle haiṁ, [devāḥ ca ] dev
[avadhicakṣuṣaḥ ] avadhicakṣu
haiṁ [punaḥ ] aur [siddhāḥ ] siddha [sarvataḥ cakṣuṣaḥ ] sarvataḥcakṣu
(-sarva orase cakṣuvāle arthāt sarvātmapradeśose cakṣuvān) haiṁ ..234..
ṭīkā :pratham to is lokameṁ bhagavanta siddha hī śuddhajñānamay honese sarvataḥ cakṣu haiṁ,
aur śeṣ ‘sabhī bhūt (-jīv), mūrta dravyoṁmeṁ hī unakī dr̥ṣṭi laganese indriyacakṣu haiṁ . dev sūkṣmatva-
viśiṣṭa mūrta dravyoṁko grahaṇ karate haiṁ isaliye ve avadhicakṣu haiṁ; athavā ve bhī, mātra rūpī dravyoṁko
dekhate haiṁ isaliye unheṁ indriyacakṣuvāloṁse alag na kiyā jāy to, indriyacakṣu hī haiṁ
.’ isaprakār
yah sabhī saṁsārī mohase 1upahat honeke kāraṇ jñeyaniṣṭha honese, jñānaniṣṭhatākā mūl jo śuddhātma-
tattvakā saṁvedan usase sādhya (-sadhanevālā) aisā sarvataḥ cakṣupanā unake siddha nahīṁ hotā .
ab, us (sarvataḥcakṣupane) kī siddhike liye bhagavaṁt śramaṇ āgamacakṣu hote haiṁ .
yadyapi jñey aur jñānakā pārasparik milan ho jānese unheṁ bhinna karanā aśakya hai (arthāt jñey
jñānameṁ jñāt na hoṁ aisā karanā aśakya hai ) tathāpi ve us āgamacakṣuse svaparakā vibhāg karake,
mahāmohako jinane bhed ḍālā hai aise vartate hue paramātmāko pākar, satat jñānaniṣṭha hī rahate haiṁ
.
1. upahat = ghāyal, aśuddha, malin, bhraṣṭa .

Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version

vibhāgamāracayya nirbhinnamahāmohāḥ santaḥ paramātmānamavāpya satataṁ jñānaniṣṭhā evāvatiṣṭhante .
ataḥ sarvamapyāgamacakṣuṣaiv mumukṣūṇāṁ draṣṭavyam ..234..
athāgamacakṣuṣā sarvamev draśyat eveti samarthayati
savve āgamasiddhā atthā guṇapajjaehiṁ cittehiṁ .
jāṇaṁti āgameṇ hi pecchittā te vi te samaṇā ..235..
sarve āgamasiddhā arthā guṇaparyāyaiścitraiḥ .
jānantyāgamen hi draṣṭavā tānapi te śramaṇāḥ ..235..
āgamen tāvatsarvāṇyapi dravyāṇi pramīyante, vispaṣṭatarkaṇasya sarvadravyāṇām-
viruddhatvāt; vicitraguṇaparyāyaviśiṣṭāni ca pratīyante, sahakramapravr̥ttānekadharmavyāpakā-
paramāgamopadeśādutpannaṁ nirvikāraṁ mokṣārthibhiḥ svasaṁvedanajñānamev bhāvanīyamiti ..234.. athāgam-
locanen sarvaṁ draśyat iti prajñāpayatisavve āgamasiddhā sarve‘pyāgamasiddhā āgamen jñātāḥ . ke te .
atthā viśuddhajñānadarśanasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥tayo‘rthāḥ . kathaṁ siddhāḥ . guṇapajjaehiṁ
isase (aisā kahā jātā hai ki) mumukṣuoṁko sab kuch āgamarūp cakṣu dvārā hī dekhanā
cāhiye ..234..
ab, yah samarthan karate haiṁ ki āgamarūp cakṣuse sab kuch dikhāī detā hī hai :
anvayārtha :[sarve arthāḥ ] samasta padārtha [citraiḥ guṇaparyāyaiḥ ] vicitra
(anek prakārakī) guṇaparyāyoṁ sahit [āgamasiddhāḥ ] āgamasiddha haiṁ . [tān api ] unheṁ bhī
[te śramaṇāḥ ] ve śramaṇ [āgamen hi dr̥ṣṭā ] āgam dvārā vāstavameṁ dekhakar [jānanti ] jānate
haiṁ
..235..
ṭīkā :pratham to, āgam dvārā sabhī dravya pramey (jñey) hote haiṁ, kyoṁki sarvadravya
vispaṣṭa tarkaṇāse aviruddha haiṁ, (sarva dravya āgamānusār jo viśeṣ spaṣṭa tarka usake sāth
melavāle haiṁ, arthāt ve āgamānusār vispaṣṭa vicārase jñāt hoṁ aise haiṁ ) . aur āgamase ve dravya
vicitra guṇaparyāyavāle pratīt hote haiṁ, kyoṁki āgamako sahapravr̥tta aur kramapravr̥tta anek dharmoṁmeṁ
sau citra guṇaparyāyayukta padārtha āgamasiddha che;
te sarvane jāṇe śramaṇ e dekhīne āgam vaḍe. 235
.

Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version

nekāntamayatvenaivāgamasya pramāṇatvopapatteḥ . ataḥ sarve‘rthā āgamasiddhā ev bhavanti . ath te
śramaṇānāṁ jñeyatvamāpadyante svayamev, vicitraguṇaparyāyaviśiṣṭasarvadravyavyāpakānekāntātmak-
śrutajñānopayogībhūy vipariṇamanāt
. ato na kiṁcidapyāgamacakṣuṣāmdraśyaṁ syāt ..235..
athāgamajñānatatpūrvatattvārthaśraddhānatadubhayapūrvasaṁyatatvānāṁ yaugapadyasya mokṣamārgatvaṁ niyamayati
āgamapuvvā diṭṭhī ṇa bhavadi jasseh saṁjamo tassa .
ṇatthīdi bhaṇadi suttaṁ asaṁjado hodi kidh samaṇo ..236..
cittehiṁ vicitraguṇaparyāyaiḥ sah . jāṇaṁti jānanti . kān . te vi tān pūrvoktārthaguṇaparyāyān . kiṁ kr̥tvā
pūrvam . pecchittā draṣṭavā jñātvā . ken . āgameṇ hi āgamenaiv . ayamatrārthaḥpūrvamāgamaṁ paṭhitvā
paścājjānanti . te samaṇā te śramaṇā bhavantīti . atredaṁ bhaṇitaṁ bhavatisarve dravyaguṇaparyāyāḥ paramāgamen
jñāyante . kasmāt . āgamasya parokṣarūpeṇ kevalajñānasamānatvāt . paścādāgamādhāreṇ svasaṁvedanajñāne jāte
svasaṁvedanajñānabalen kevalajñāne ca jāte pratyakṣā api bhavanti . tataḥkāraṇādāgamacakṣuṣā paraṁparayā sarvaṁ
draśyaṁ bhavatīti ..235.. evamāgamābhyāsakathanarūpeṇ prathamasthale sūtracatuṣṭayaṁ gatam . athāgamaparijñān-
tattvārthaśraddhānatadubhayapūrvakasaṁyatatvatrayasya mokṣamārgatvaṁ niyamayatiāgamapuvvā diṭṭhī ṇa bhavadi jasseh
vyāpak (-anek dharmoṁko kahanevālā) 1anekāntamay honese āgamako pramāṇatākī upapatti
hai (arthāt āgam pramāṇabhūt siddha hotā hai ) . isase sabhī padārtha āgamasiddha hī haiṁ . aur
ve śramaṇoṁko svayamev jñeyabhūt hote haiṁ, kyoṁki śramaṇ vicitraguṇaparyāyavāle sarvadravyoṁmeṁ vyāpak
(-sarvadravyoṁko jānanevāle) anekāntātmak
2śrutajñānopayogarūp hokar pariṇamit hote haiṁ .
isase (aisā kahā hai ki) āgamacakṣuoṁko (-āgamarūp cakṣuvāloṁko) kuch bhī
adr̥śya nahīṁ hai ..235..
ab, āgamajñān, tatpūrvak tattvārthaśraddhān aur tadubhayapūrvak saṁyatattvakī yugapatatāko
mokṣamārgapanā honekā niyam karate haiṁ . [arthāt aisā niyam siddha karate haiṁ ki1āgamajñān,
2tatpūrvak tattvārthaśraddhān aur 3un donoṁ pūrvak saṁyatapanā in tīnoṁkā sāth honā hī
mokṣamārga hai ] :
1. anekānta = anek anta; anek dharma . [dravyaśrut anekāntamay hai; sarvadravyoṁke ek hī sāth aur kramaśaḥ
pravartamān anek dharmoṁmeṁ vyāpta (unheṁ kahanevāle) anek dharma dravyaśrutameṁ haiṁ .]]
2. śrutajñānopayog anekāntātmak hai . sarva dravyoṁke anek dharmoṁmeṁ vyāpta (unheṁ jānanevāle anek dharma
bhāvaśrutajñānameṁ haiṁ ) .
dr̥ṣṭi na āgamapūrvikā te jīvane saṁyam nahīṁ
e sūtra keruṁ che vacan; muni kem hoy asaṁyamī ? 236.

Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version

āgamapūrvā draṣṭirna bhavati yasyeh saṁyamastasya .
nāstīti bhaṇati sūtramasaṁyato bhavati kathaṁ śramaṇaḥ ..236..
ih hi sarvasyāpi syātkāraketanāgamapūrvikayā tattvārthaśraddhānalakṣaṇayā draṣṭayā śūnyasya
svaparavibhāgābhāvāt kāyakaṣāyaiḥ sahaikyamadhyavasato‘niruddhaviṣayābhilāṣatayā ṣaḍjīvanikāy-
ghātino bhūtvā sarvato‘pi kr̥tapravr̥tteḥ sarvato nivr̥ttyabhāvāttathā paramātmajñānābhāvād jñeyacakra-
kramākramaṇanirargalajñaptitayā jñānarūpātmatattvaikāg
rayapravr̥ttyabhāvācca saṁyam ev na tāvat siddhayet .
āgamapūrvikā draṣṭiḥ samyaktvaṁ nāsti yasyeh loke saṁjamo tassa ṇatthi saṁyamastasya nāsti idi bhaṇadi
ityevaṁ bhaṇati kathayati . kiṁ kartr̥ . suttaṁ sūtramāgamaḥ . asaṁjado hodi kidh samaṇo asaṁyataḥ san
śramaṇastapodhanaḥ kathaṁ bhavati, na kathamapīti . tathāhiyadi nirdoṣinijaparamātmaivopādey iti rucirūpaṁ
samyaktvaṁ nāsti tarhi paramāgamabalen viśadaikajñānarūpamātmānaṁ jānannapi samyagdraṣṭirna bhavati, jñānī ca
na bhavati, taddvayābhāve sati pañcendriyaviṣayābhilāṣaṣaḍjīvavadhavyāvr̥tto‘pi saṁyato na bhavati . tataḥ
anvayārtha :[ih ] is lokameṁ [yasya ] jisakī [āgamapūrvā dr̥ṣṭiḥ ]
āgamapūrvak dr̥ṣṭi (darśan) [na bhavati ] nahīṁ hai [tasya ] usake [saṁyamaḥ ] saṁyam [nāsti ]
nahīṁ hai, [iti ] isaprakār [sūtraṁ bhaṇati ] sūtra kahatā hai; aur [asaṁyataḥ ] asaṁyat vah
[śramaṇaḥ ] śramaṇ [kathaṁ bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
..236..
ṭīkā :is lokameṁ vāstavameṁ, syātkār jisakā cihna hai aise āgamapūrvak
1tattvārthaśraddhānalakṣaṇavālī dr̥ṣṭise jo śūnya hai un sabhīko pratham to saṁyam hī siddha nahīṁ hotā,
kyoṁki (1) svaparake vibhāgake abhāvake kāraṇ kāyā aur kaṣāyoṁke sāth ekatākā
adhyavasāy karanevāle aise ve jīv,
2viṣayoṁkī abhilāṣākā nirodh nahīṁ honese chah
jīvanikāyake ghātī hokar sarvataḥ (sab or se) pravr̥tti karate haiṁ, isaliye unake sarvataḥ
nivr̥ttikā abhāv hai
. (arthāt kisī bhī orasekiṁcitmātra bhī nivr̥tti nahīṁ hai ), tathāpi
(2) unake paramātmajñānake abhāvake kāraṇ jñeyasamūhako kramaśaḥ jānanevālī 3nirargal jñapti
1. tattvārthaśraddhānalakṣaṇavālī = tattvārthakā śraddhān jisakā lakṣaṇ hai aisī . [samyagdarśanakā lakṣaṇ
tattvārthaśraddhān hai . vah āgamapūrvak hotā hai . āgamakā cihna ‘syāt’ kār hai] .]
2. jin jīvoṁko svaparakā bhedajñān nahīṁ hai unake bhale hī kadācit paṁcendriyoṁke viṣayoṁkā saṁyog dikhāī
na detā ho, chah jīvanikāyakī dravyahiṁsā na dikhāī detī ho aur isaprakār saṁyogase nivr̥tti dikhāī detī
ho, tathāpi kāyā aur kaṣāyake sāth ekatva mānanevāle un jīvoṁke vāstavameṁ paṁcendriyake viṣayoṁkī
abhilāṣākā nirodh nahīṁ hai, hiṁsākā kiṁcitmātra abhāv nahīṁ hai aur isīprakār parabhāvase kiṁcitmātra
nivr̥tti nahīṁ hai
.
3. nirargal = niraṁkuś; saṁyamarahit; svacchandī .

Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version

asiddhasaṁyamasya tu suniścitaikāgrayagatatvarūpaṁ mokṣamārgāparanām śrāmaṇyamev na siddhayet . at
āgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyasyaiv mokṣamārgatvaṁ niyamyet ..236..
athāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāmayaugapadyasya mokṣamārgatvaṁ vighaṭayati
ṇa hi āgameṇ sijjhadi saddahaṇaṁ jadi vi ṇatthi atthesu .
saddahamāṇo atthe asaṁjado vā ṇa ṇivvādi ..237..
na hyāgamen siddhayati śraddhānaṁ yadyapi nāstyartheṣu .
śraddadhān arthānasaṁyato vā na nirvāti ..237..
sthitametatparamāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvatrayamev muktikāraṇamiti ..236.. athāgamajñānatattvārtha-
śraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyābhāve mokṣo nāstīti vyavasthāpayatiṇa hi āgameṇ sijjhadi āgamajanit-
paramātmajñānen na siddhayati, saddahaṇaṁ jadi vi ṇatthi atthesu śraddhānaṁ yadi ca nāsti paramātmādipadārtheṣu .
saddahamāṇo atthe śraddadhāno vā cidānandaikasvabhāvanijaparamātmādipadārthān, asaṁjado vā ṇa ṇivvādi viṣay-
kaṣāyādhīnatvenāsaṁyato vā na nirvāti, nirvāṇaṁ na labhat iti . tathāhiyathā pradīpasahitapuruṣasya
kūpapatanaprastāve kūpapatanānnivartanaṁ mam hitamiti niścayarūpaṁ śraddhānaṁ yadi nāsti tadā tasya pradīpaḥ kiṁ
karoti, na kimapi
. tathā jīvasyāpi paramāgamādhāreṇ sakalapadārthajñeyākārakarambitaviśadaikajñānarūpaṁ
honese jñānarūp ātmatattvameṁ ekāgratākī pravr̥ttikā abhāv hai . (isaprakār unake saṁyam siddha
nahīṁ hotā) aur (-isaprakār) jinake saṁyam siddha nahīṁ hotā unheṁ 1suniścit
aikāgyrāpariṇatatārūp śrāmaṇya hījisakā dūsarā nām mokṣamārga hai vahīsiddha nahīṁ hotā .
isase āgamajñāntattvārthaśraddhān aur saṁyatattvake yugapatapaneko hī mokṣamārgapanā honekā
niyam hotā hai ..236..
ab, aisā siddha karate haiṁ kiāgamajñāntattvārthaśraddhān aur saṁyatattvake
ayugapatpaneko mokṣamārgatva ghaṭit nahīṁ hotā :
anvayārtha :[āgamen ] āgamase, [yadi api ] yadi [artheṣu śraddhānaṁ nāsti ]
padārthoṁkā śraddhān na ho to, [na hi siddhayati ] siddhi (mukti) nahīṁ hotī; [arthān śraddhadhānaḥ ]
padārthoṁkā śraddhān karanevālā bhī [asaṁyataḥ vā ] yadi asaṁyat ho to [na nirvāti ] nirvāṇako
prāpta nahīṁ hotā
..237..
1. suniścit = dr̥rḥ . (dr̥rḥatāpūrvak ekāgratāmeṁ pariṇamit honā so śrāmaṇya hai .)
siddhi nahi āgam thakī, śraddhā na jo arthī taṇī;
nirvāṇ nahi artho taṇī śraddhāthī, jo saṁyam nahīṁ. 237
.

Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version

śraddhānaśūnyenāgamajaniten jñānen, tadavinābhāvinā śraddhānen ca saṁyamaśūnyen, na
tāvatsiddhayati . tathā hiāgamabalen sak lapadārthān vispaṣṭaṁ tarkayannapi, yadi sak la-
padārthajñeyākārakarambitaviśadaikajñānākāramātmānaṁ na tathā pratyeti, tadā yathoditātmanaḥ śraddhān-
śūnyatayā yathoditamātmānamananubhavan kathaṁ nām jñeyanimagno jñānavimūḍho jñānī syāt
.
ajñāninaśca jñeyadyotako bhavannapyāgamaḥ kiṁ kuryāt . tataḥ śraddhānaśūnyādāgamānnāsti siddhiḥ .
kiṁc, sakalapadārthajñeyākārakarambitaviśadaikajñānākāramātmānaṁ śraddadhāno‘pyanubhavannapi, yadi
svasminnev saṁyamya na vartayati, tadānādimoharāgadveṣavāsanopajanitaparadravyacaṅkramaṇasvairiṇyā-
ścidvr̥tteḥ svasminnev sthānānnirvāsananiṣkampaikatattvamūrcchitacidvr̥ttyabhāvātkathaṁ nām saṁyataḥ syāt
.
svātmānaṁ jānato‘pi mamātmaivopādey iti niścayarūpaṁ yadi śraddhānaṁ nāsti tadā tasya pradīpasthānīy
āgamaḥ kiṁ karoti, na kimapi
. yathā vā sa ev pradīpasahitapuruṣaḥ svakīyapauruṣabalen kūpapatanādyadi
na nivartate tadā tasya śraddhānaṁ pradīpo draṣṭirvā kiṁ karoti, na kimapi . tathāyaṁ jīvaḥ
pra. 56
ṭīkā :āgamajanit jñānase, yadi vah śraddhānaśūnya ho to siddhi nahīṁ hotī; tathā
usake (-āgamajñānake) vinā jo nahīṁ hotā aise śraddhānase bhī yadi vah (śraddhān) saṁyamaśūnya
ho to siddhi
nahīṁ hotī . vah isaprakār :
āgamabalase sakal padārthoṁkī vispaṣṭa 1tarkaṇā karatā huā bhī yadi jīv sakal
padārthoṁke jñeyākāroṁke sāth 2milit honevālā viśad ek jñān jisakā ākār hai aise
ātmāko usaprakārase pratīt nahīṁ karatā to yathokta ātmāke śraddhānase śūnya honeke kāraṇ jo
yathokta ātmākā anubhav nahīṁ karatā aisā vah jñeyanimagna jñānavimūrḥ jīv kaise jñānī hogā ?
(nahīṁ hogā, vah ajñānī hī hogā
.) aur ajñānīko, jñeyadyotak hone par bhī, āgam kyā
karegā ? (-āgam jñeyoṁkā prakāśak hone par bhī vah ajñānīke liye kyā kar sakatā hai ?)
isaliye śraddhānaśūnya āgamase siddhi nahīṁ hotī
.
aur, sakal padārthoṁke jñeyākāroṁke sāth milit hotā huā viśad ek jñān jisakā
ākār hai aise ātmākā śraddhān karatā huā bhī, anubhav karatā huā bhī yadi jīv apanemeṁ
hī saṁyamit (-aṁkuśit) hokar nahīṁ rahatā, to anādi moharāgadveṣakī vāsanāse janit jo
paradravyameṁ bhramaṇ
usake kāraṇ jo svairiṇī (-svacchaṁdī, vyabhicāriṇī) hai aisī cidvr̥tti (-
caitanyakī pariṇati) apanemeṁ hī rahanese, vāsanārahit niṣkaṁp ek tattvameṁ līn cidvr̥ttikā
abhāv honese, vah kaise saṁyat hogā ? (nahīṁ hogā, asaṁyat hī hogā) aur asaṁyatako, yathokta
1. tarkaṇā = vicāraṇā; yukti ityādike āśrayavālā jñān .
2. milit hone vālā = miśrit honevālā; saṁbaṁdhako prāpta; arthāt unheṁ jānanevālā . [samasta padārthoṁke
jñeyākār jisameṁ pratibiṁbit hote haiṁ arthāt unheṁ jānatā hai aisā spaṣṭa ek jñān hī ātmākā rūp hai .]]

Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version

asaṁyatasya ca yathoditātmatattvapratītirūpaṁ śraddhānaṁ yathoditātmatattvānubhūtirūpaṁ jñānaṁ vā kiṁ
kuryāt
. tataḥ saṁyamaśūnyāt śraddhānāt jñānādvā nāsti siddhiḥ . at āgamajñānatattvārtha-
śraddhānasaṁyatatvānāmayaugapadyasya mokṣamārgatvaṁ vighaṭetaiv ..237..
athāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadye‘pyātmajñānasya mokṣamārgasādhakatamatvaṁ
dyotayati
jaṁ aṇṇāṇī kammaṁ khavedi bhavasayasahassakoḍīhiṁ .
taṁ ṇāṇī tihiṁ gutto khavedi ussāsametteṇ ..238..
yadajñānī karma kṣapayati bhavaśatasahasrakoṭibhiḥ .
tajjñānī tribhirguptaḥ kṣapayatyucchvāsamātreṇ ..238..
śraddhānajñānasahito‘pi pauruṣasthānīyacāritrabalen rāgādivikalparūpādasaṁyamādyadi na nivartate tadā tasya
śraddhānaṁ jñānaṁ vā kiṁ kuryāt, na kimapīti
. ataḥ etadāyātiparamāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ
madhye dvayenaiken vā nirvāṇaṁ nāsti, kiṁtu trayeṇeti ..237.. evaṁ bhedābhedaratnatrayātmakamokṣamārga-
sthāpanamukhyatven dvitīyasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam . kiṁc bahirātmāvasthāntarātmāvasthāparamātmāvasthā-
mokṣāvasthātrayaṁ tiṣṭhati . avasthātraye‘nugatākāraṁ dravyaṁ tiṣṭhati . evaṁ parasparasāpekṣadravyaparyāyātmako
jīvapadārthaḥ. tatra mokṣakāraṇaṁ cintyate . mithyātvarāgādirūpā bahirātmāvasthā tāvadaśuddhā, muktikāraṇaṁ
ātmatattvakī pratītirūp śraddhān yā yathokta ātmatattvakī anubhūtirūp jñān kyā karegā ?
isaliye saṁyamaśūnya śraddhānase yā jñānase siddhi nahīṁ hotī
.
isase āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvake ayugapatpaneko mokṣamārgapanā ghaṭit nahīṁ
hotā ..237..
ab, āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvakā yugapatpanā hone par bhī, ātmajñān
mokṣamārgakā sādhakatam (utkr̥ṣṭa sādhak) hai aisā samajhāte haiṁ :
anvayārtha :[yat karma ] jo karma [ajñānī ] ajñānī [bhavaśatasahasrakoṭibhiḥ ]
lakṣakoṭi bhavoṁmeṁ [kṣapayati ] khapātā hai, [tat ] vah karma [jñānī ] jñānī [tribhiḥ guptaḥ ] tīn
prakār (man
vacankāy) se gupta honese [ucchvāsamātreṇ ] ucchvāsamātrameṁ [kṣapayati ] khapā
detā hai ..238..
ajñānī je karmo khapāve lakṣa koṭi bhavo vaḍe,
te karma jñānī trigupta bas ucchvāsamātrathī kṣay kare. 238
.

Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version

yadajñānī karma kramaparipāṭayā bālatapovaicitryopakrameṇ ca pacyamānamupāttarāgadveṣatayā
sukhaduḥkhādivikārabhāvapariṇataḥ punarāropitasantānaṁ bhavaśatasahasrakoṭībhiḥ kathaṁcan nistarati,
tadev jñānī syātkāraketanāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātiśayaprasādāsāditaśuddha-
jñānamayātmatattvānubhūtilakṣaṇajñānitvasadbhāvātkāyavāṅmanaḥkarmoparamapravr̥ttatriguptatvāt
pracaṇḍop-
na bhavati . mokṣāvasthā śuddhā phalabhūtā, sā cāgre tiṣṭhati . etābhyāṁ dvābhyāṁ bhinnā yāntarātmāvasthā
sā mithyātvarāgādirahitatven śuddhā . yathā sūkṣmanigotajñāne śeṣāvaraṇe satyapi kṣayopaśamajñānāvaraṇaṁ
nāsti tathātrāpi kevalajñānāvaraṇe satyapyekadeśakṣayopaśamajñānāpekṣayā nāstyāvaraṇam . yāvatāṁśen
nirāvaraṇā rāgādirahitatven śuddhā ca tāvatāṁśen mokṣakāraṇaṁ bhavati . tatra śuddhapāriṇāmikabhāvarūpaṁ
paramātmadravyaṁ dhyeyaṁ bhavati, tacca tasmādantarātmadhyānāvasthāviśeṣātkathaṁcidbhinnam . yadaikāntenābhinnaṁ
bhavati tadā mokṣe‘pi dhyānaṁ prāpnoti, athavāsya dhyānaparyāyasya vināśe sati tasya pāriṇāmik-
bhāvasyāpi vināśaḥ prāpnoti
. evaṁ bahirātmāntarātmaparamātmakathanarūpeṇ mokṣamārgo jñātavyaḥ . ath
paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ bhedaratnatrayarūpāṇāṁ melāpake‘pi, yadabhedaratnatrayātmakaṁ nirvikalpa-
samādhilakṣaṇamātmajñānaṁ, niścayen tadev muktikāraṇamiti pratipādayati
jaṁ aṇṇāṇī kammaṁ khavedi
nirvikalpasamādhirūpaniścayaratnatrayātmakaviśiṣṭabhedajñānābhāvādajñānī jīvo yatkarma kṣapayati . kābhiḥ
karaṇabhūtābhiḥ . bhavasayasahassakoḍīhiṁ bhavaśatasahasrakoṭibhiḥ . taṁ ṇāṇī tihiṁ gutto tatkarma jñānī jīvastri-
guptiguptaḥ san khavedi ussāsametteṇ kṣapayatyucchvāsamātreṇeti . tadyathābahirviṣaye paramāgamābhyāsabalen
yatsamyakparijñānaṁ tathaiv śraddhānaṁ vratādyanuṣṭhānaṁ ceti trayaṁ, tattrayādhāreṇotpannaṁ siddhajīvaviṣaye samyak-
parijñānaṁ śraddhānaṁ tadguṇasmaraṇānukūlamanuṣṭhānaṁ ceti trayaṁ, tattrayādhāreṇotpannaṁ viśadākhaṇḍaikajñānākāre

svaśuddhātmani paricchittirūpaṁ savikalpajñānaṁ svaśuddhātmopādeyabhūtarucivikalparūpaṁ samyagdarśanaṁ tatraivātmani

rāgādivikalpanivr̥ttirūpaṁ savikalpacāritramiti trayam
. tattrayaprasādenotpannaṁ yannirvikalpasamādhirūpaṁ
niścayaratnatrayalakṣaṇaṁ viśiṣṭasvasaṁvedanajñānaṁ tadabhāvādajñānī jīvo bahubhavakoṭibhiryatkarma kṣapayati,
ṭīkā :jo karma (ajñānīko) kramaparipāṭīse tathā anek prakārake bālatapādirūp
udyamase pakate hue, rāgadveṣako grahaṇ kiyā honese sukhaduḥkhādi vikārabhāvarūp pariṇamit honese
punaḥ saṁtānako āropit karatā jāy isaprakār, lakṣakoṭibhavoṁ dvārā cāhe jisaprakār (-mahā
kaṣṭase) ajñānī pār kar jātā hai, vahī karma, (jñānīko syātkāraketan āgamajñān,
tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvake yugapatpaneke atiśayaprasādase prāpta kī huī śuddhajñānamay
ātmatattvakī anubhūti jisakā lakṣaṇ hai aise jñānīpanake sadbhāvake kāraṇ kāy
vacanmanake
karmoṁke 1uparamase triguptitā pravartamān honese pracaṇḍa udyam se pakatā huā, rāgadveṣake choṛanese
samasta sukhaduḥkhādi vikār atyanta nirasta huā honese punaḥsaṁtānako āropit na karatā jāy
1. uparam = virām, aṭak jānā vah, ruk jānā vah; [jñānīke jñānīpanake kāraṇ kāyvacanman saṁbaṁdhī
kārya ruk jānese triguptatā pravartatī hai .]]

Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version

kramapacyamānamapahastitarāgadveṣatayā dūranirastasamastasukhaduḥkhādivikāraḥ punaranāropitasantān-
mucchvāsamātreṇaiv līlayaiv pātayati
. at āgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadye‘pyātma-
jñānamev mokṣamārgasādhakatamamanumantavyam ..238..
athātmajñānaśūnyasya sarvāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyamapyakiṁ citka ra-
mityanuśāsti
paramāṇupamāṇaṁ vā mucchā dehādiesu jassa puṇo .
vijjadi jadi so siddhiṁ ṇa lahadi savvāgamadharo vi ..239..
tatkarma jñānī jīvaḥ pūrvoktajñānaguṇasadbhāvāt triguptiguptaḥ sannucchvāsamātreṇ līlayaiv kṣapayatīti .
tato jñāyate paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ bhedaratnatrayarūpāṇāṁ sadbhāve‘pyabhedaratnatrayarūpasya sva-
saṁvedanajñānasyaiv pradhānatvamiti
..238.. ath pūrvasūtroktātmajñānarahitasya sarvāgamajñānatattvārthaśraddhān-
isaprakār ucchvāsamātrameṁ hī līlāse hī jñānī naṣṭa kar detā hai .
isase āgamajñān, tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvakā yugapatpanā hone par bhī ātmajñānako
hī mokṣamārgakā sādhakatam saṁmat karanā .
bhāvārtha :ajñānīke kramaśaḥ tathā bālatapādirūp udyamase karma pakate haiṁ aur
1jñānīpanake kāraṇ honevāle triguptatārūp pracaṇḍa udyamase karma pakate haiṁ; isaliye
ajñānī jis karmako anek 2śatsahasrakoṭi bhavoṁmeṁ mahākaṣṭase ullaṁghan (pār) kar pātā
hai vahī karma jñānī ucchvāsamātrameṁ hī, kautukamātrameṁ hī naṣṭa kar ḍālatā hai . aur ajñānīke
vah karma, sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇamanake kāraṇ, punaḥ nūtan karmarūp saṁtatiko choṛatā jātā
hai tathā jñānīke sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇaman na honese vah ka rma punaḥ nūtan karmarūp saṁtatiko
nahīṁ choṛatā jātā
.
isaliye ātmajñān hī mokṣamārgakā sādhakatam hai ..238..
ab, aisā upadeś karate haiṁ kiātmajñānaśūnyake sarva āgamajñān, tattvārthaśraddhān tathā
saṁyatattvakā yugapatpanā bhī akiṁcitkar hai, (arthāt kuch bhī nahīṁ kar sakatā) :
1. jñānīpan = āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvake yugapatpaneke atiśay prasādase prāpta śuddhajñānamay
ātmatattvakī anubhūti jñānīpanakā lakṣaṇ hai .
2. śatsahasrakoṭi = 100 × 1000 × 10000000
aṇumātra paṇ mūrchā taṇo sadbhāv jo dehādike,
to sarvaāgamadhar bhale paṇ nav lahe siddhatvane. 239
.

Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version

paramāṇupramāṇaṁ vā mūrcchā dehādikeṣu yasya punaḥ .
vidyate yadi sa siddhiṁ na labhate sarvāgamadharo‘pi ..239..
yadi karatalāmalakīkr̥tasakalāgamasāratayā bhūtabhavadbhāvi ca svocitaparyāyaviśiṣṭam-
śeṣadravyajātaṁ jānantamātmānaṁ jānan śraddadhānaḥ saṁyamayaṁścāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ
yaugapadye‘pi manāṅmohamalopaliptatvāt
yadā śarīrādimūrcchoparaktatayā niruparāgopayogapariṇataṁ
kr̥tvā jñānātmānamātmānaṁ nānubhavati tadā tāvanmātramohamalakalaṁk kīlikākīlitaiḥ karma-
bhiravimucyamāno na siddhayati
. at ātmajñānaśūnyamāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaug-
padyamapyakiṁcitkaramev ..239..
saṁyatatvānāṁ yaugapadyamapyakiṁcitkaramityupadiśatiparamāṇupamāṇaṁ vā mucchā dehādiesu jassa puṇo vijjadi jadi
paramāṇumātraṁ vā mūrcchā dehādikeṣu viṣayesu yasya puruṣasya punarvidyate yadi cet, so siddhiṁ ṇa lahadi
sa siddhiṁ muktiṁ na labhate
. kathaṁbhūtaḥ . savvāgamadharo vi sarvāgamadharo‘pīti . ayamatrārthaḥsarvāgamajñān-
tattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadye sati yasya dehādiviṣaye stokamapi mamatvaṁ vidyate tasya pūrvasūtroktaṁ
nirvikalpasamādhilakṣaṇaṁ niścayaratnatrayātmakaṁ svasaṁvedanajñānaṁ nāstīti
..239.. ath dravyabhāv-
saṁyamasvarūpaṁ kathayati
.
anvayārtha :[punaḥ ] aur [yadi ] yadi [yasya ] jisake [dehādikeṣu ] śarīrādike
prati [paramāṇupramāṇaṁ vā ] paramāṇumātra bhī [mūrcchā ] mūrcchā [vidyate ] vartatī ho to [saḥ ] vah
[sarvāgamadharaḥ api ] bhale hī sarvāgamakā dhārī ho tathāpi [siddhiṁ na labhate ] siddhiko prāpta
nahīṁ hotā
..239..
ṭīkā :sakal āgamake sārako hastāmalakavat karanese (-hathelīmeṁ rakkhe hue
āṁvaleke samān spaṣṭa jñān honese) jo puruṣ bhūtvartamānbhāvī 1svocit paryāyoṁke sāth
aśeṣ dravyasamūhako jānanevāle ātmāko jānatā hai, śraddhān karatā hai aur saṁyamit rakhatā hai,
us puruṣake āgamajñān
tattvārthaśraddhānsaṁyatattvakā yugapatpanā hone par bhī, yadi vah
kiṁcitmātra bhī mohamalase lipta honese śarīrādike prati (tatsaṁbaṁdhī) mūrcchāse 2uparakta rahanese,
3niruparāg upayogameṁ pariṇat karake jñānātmak ātmākā anubhav nahīṁ karatā, to vah puruṣ mātra
utane (kuch) mohamalakalaṁkarūp kīleke sāth ban̐dhe hue karmoṁse na chūṭatā huā siddha nahīṁ
hotā
.
isaliye ātmajñānaśūnya āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvakā yugapatpanā bhī
1. svocit = apaneko ucit, apaneapane yogya . [ātmākā svabhāv trikālakī svocit paryāyoṁ sahit
samasta dravyoṁko jānanā hai .]]
2. uparakta = malin; vikārī . 3. niruparāg = uparāg rahit; nirmal; nirvikār; śuddha .

Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version

athāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyaṁ sādhayati
paṁcasamido tigutto paṁceṁdiyasaṁvuḍo jidakasāo .
daṁsaṇaṇāṇasamaggo samaṇo so saṁjado bhaṇido ..240..
pañcasamitastriguptaḥ pañcendriyasaṁvr̥to jitakaṣāyaḥ .
darśanajñānasamagraḥ śramaṇaḥ sa saṁyato bhaṇitaḥ ..240..
yaḥ khalvanekāntaketanāgamajñānabalen sakalapadārthajñeyākārakaraṁbitaviśadaikajñānākār-
mātmānaṁ śraddadhāno‘nubhavaṁścātmanyev nityaniścalāṁ vr̥ttimicchan samitipaṁcakāṁku śitapravr̥ttipravartit-
cāgo ya aṇāraṁbho visayavirāgo khao kasāyāṇaṁ .
so saṁjamo tti bhaṇido pavvajjāe viseseṇ ..“35..
cāgo ya nijaśuddhātmaparigrahaṁ kr̥tvā bāhyābhyantaraparigrahanivr̥ttistyāgaḥ . aṇāraṁbho niḥkriyanij-
śuddhātmadravye sthitvā manovacanakāyavyāpāranivr̥ttiranārambhaḥ . visayavirāgo nirviṣayasvātmabhāvanotthasukhe
tr̥ptiṁ kr̥tvā pañcendriyasukhābhilāṣatyāgo viṣayavirāgaḥ. khao kasāyāṇaṁ niḥkaṣāyaśuddhātmabhāvanābalen
krodhādikaṣāyatyāgaḥ kaṣāyakṣayaḥ . so saṁjamo tti bhaṇido sa evaṁguṇaviśiṣṭaḥ saṁyam iti bhaṇitaḥ .
pavvajjāe viseseṇ sāmānyenāpi tāvadidaṁ saṁyamalakṣaṇaṁ, pravrajyāyāṁ tapaścaraṇāvasthāyāṁ viśeṣeṇeti .
atrābhyantaraśuddhātmasaṁvittirbhāvasaṁyamo, bahiraṅganivr̥ttiśca dravyasaṁyam iti ..“35.. athāgamajñānatattvārtha-
akiṁcitkar hī hai ..239..
ab āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvake yugapatpaneke sāth ātmajñānake
yugapatpaneko sādhate haiṁ; (arthāt āgamajñān, tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvais trikake sāth
ātmajñānake yugapatpaneko siddha karate haiṁ ) :
anvayārtha :[paṁcasamitiḥ ] pān̐c samitiyukta, [paṁcendriy -saṁvr̥taḥ ] pāṁc indriyoṁkā
saṁvaravālā [triguptaḥ ] tīn gupti sahit, [jitakaṣāyaḥ ] kaṣāyoṁko jītanevālā,
[darśanajñānasamagraḥ ] darśanajñānase paripūrṇa
[śramaṇaḥ ] aisā jo śramaṇ [saḥ ] vah [saṁyataḥ ]
saṁyat [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai ..240..
ṭīkā :jo puruṣ anekāntaketan āgamajñānake balase, sakal padārthoṁke
jñeyākāroṁke sāth milit hotā huā, viśad ek jñān jisakā ākār hai aise ātmākā śraddhān
je paṁcasamit, trigupta, indrinirodhī, vijayī kaṣāyano,
paripūrṇa darśanajñānathī te śramaṇane saṁyat kahyo. 240
.

Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version

saṁyamasādhanīkr̥taśarīrapātraḥ krameṇ niścalaniruddhapaṁcendriyadvāratayā samuparatakāyavāṅmanovyāpāro
bhūtvā cidvr̥tteḥ paradravyacaṁṅkra maṇanimittamatyantamātmanā samamanyonyasaṁvalanādekībhūtamapi
svabhāvabhedātparatven niścityātmanaiv kuśalo malla iv sunirbharaṁ niṣpīḍay niṣpīḍay
kaṣāyacakramakrameṇ jīvaṁ tyājayati, sa khalu sakalaparadravyaśūnyo‘pi viśuddhadr̥śijñaptimātra-
svabhāvabhūtāvasthāpitātmatattvopajātanityaniścalavr̥ttitayā sākṣātsaṁyat ev syāt
. tasyaiv
cāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyaṁ siddhayati ..240..
śraddhānasaṁyatatvānāṁ trayāṇāṁ yatsavikalpaṁ yaugapadyaṁ tathā nirvikalpātmajñānaṁ ceti dvayoḥ saṁbhavaṁ darśayati
paṁcasamido vyavahāreṇ pañcasamitibhiḥ samitaḥ saṁvr̥taḥ pañcasamitaḥ, niścayen tu svasvarūpe samyagito
gataḥ pariṇataḥ samitaḥ . tigutto vyavahāreṇ manovacanakāyanirodhatrayeṇ guptaḥ triguptaḥ, niścayen svasvarūpe
guptaḥ pariṇataḥ . paṁceṁdiyasaṁvuḍo vyavahāreṇ pañcendriyaviṣayavyāvr̥ttyā saṁvr̥taḥ pañcendriyasaṁvr̥taḥ, niścayen
vātīndriyasukhasvādarataḥ . jidakasāo vyavahāreṇ krodhādikaṣāyajayen jitakaṣāyaḥ, niścayen
cākaṣāyātmabhāvanārataḥ . daṁsaṇaṇāṇasamaggo atra darśanaśabden nijaśuddhātmaśraddhānarūpaṁ samyagdarśanaṁ grāhyam,
jñānaśabden tu svasaṁvedanajñānamiti; tābhyāṁ samagro darśanajñānasamagraḥ . samaṇo so saṁjado bhaṇido sa
evaṁguṇaviśiṣṭaḥ śramaṇ saṁyat iti bhaṇitaḥ . at etadāyātaṁvyavahāreṇ yadbahirviṣaye vyākhyānaṁ kr̥taṁ
ten savikalpaṁ samyagdarśanajñānacāritratrayayaugapadyaṁ grāhyam; abhyantaravyākhyānen tu nirvikalpātmajñānaṁ
grāhyamiti savikalpayaugapadyaṁ nirvikalpātmajñānaṁ ca ghaṭat iti
..240.. athāgamajñānatattvārthaśraddhān-
saṁyatatvalakṣaṇen vikalpatrayayaugapadyen tathā nirvikalpātmajñānen ca yukto yo‘sau saṁyatastasya kiṁ
lakṣaṇamityupadiśati
. ityupadiśati ko‘rthaḥ iti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ dadāti . evaṁ praśnottarapātanikāprastāve
1. mardan kar karake = dabā dabāke, kacar kacarake, daman karake .
2. ātmatattvakā svabhāv viśuddhadarśanajñānamātra hai .
aur anubhav karatā huā ātmāmeṁ hī nityaniścal vr̥ttiko icchatā huā, saṁyamake sādhanarūp
banāye hue śarīrapātrako pān̐c samitiyoṁse aṁkuśit pravr̥tti dvārā pravartit karatā huā, kramaśaḥ
paṁcendriyoṁke niścal nirodh dvārā jisake kāy
vacanmanakā vyāpār virāmako prāpta huā hai aisā
hokar, cidvr̥ttike liye paradravyameṁ bhramaṇakā nimitta jo kaṣāyasamūh vah ātmāke sāth anyonya
milanake kāraṇ atyanta ekarūp ho jāne par bhī svabhāvabhedake kāraṇ use pararūpase niścit
karake ātmāse hī kuśal mallakī bhān̐ti atyanta
1mardan kar karake akramase use mār ḍālatā
hai, vah puruṣ vāstavameṁ, sakal paradravyase śūnya hone par bhī 2viśuddha darśanajñānamātra svabhāvarūpase
rahanevāle ātmatattva (-svadravya) meṁ nityaniścal pariṇati utpanna honese, sākṣāt saṁyat hī hai .
aur use hī āgamajñāntattvārthaśraddhānsaṁyatattvake yugapatpanekā tathā ātmajñānakā yugapatpanā
siddha hotā hai ..240..