Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version
bhayenāpravartamānasyātikarkaśācaraṇībhūyākrameṇ śarīraṁ pātayitvā suralokaṁ prāpyodvāntasamasta- saṁyamāmr̥tabhārasya tapaso‘navakāśatayāśakyapratikāro mahān lepo bhavati, tanna śreyānapavād- nirapekṣa utsargaḥ . deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalepatvaṁ vigaṇayya yatheṣṭaṁ pravartamānasya mr̥dvācaraṇībhūy saṁyamaṁ virādhyāsaṁyatajanasamānībhūtasya tadātve tapaso‘navakāśatayāśakyapratikāro mahān lepo bhavati, tanna śreyānutsarganirapekṣo‘pavādaḥ . ataḥ sarvathotsargāpavādavirodhadausthityamācaraṇasya pratiṣedhyaṁ, tadarthamev sarvathānugamyaśca paraspar- sāpekṣotsargāpavādavijr̥mbhitavr̥ttiḥ syādvādaḥ ..231.. kr̥tvā pūrvakr̥tapuṇyen devaloke samutpadyate . tatra saṁyamābhāvānmahān lepo bhavati . tataḥ kāraṇādapavād- nirapekṣamutsargaṁ tyajati, śuddhātmabhāvanāsādhakamalpalepaṁ bahulābhamapavādasāpekṣamutsargaṁ svīkaroti . tathaiv ca pūrvasūtroktakrameṇāpahr̥tasaṁyamaśabdavācye‘pavāde pravartate tatra ca pravartamānaḥ san yadi kathaṁcidauṣadh- pathyādisāvadyabhayen vyādhivyathādipratīkāramakr̥tvā śuddhātmabhāvanāṁ na karoti tarhi mahān lepo bhavati; athavā pratīkāre pravartamāno‘pi harītakīvyājen guḍabhakṣaṇavadindriyasukhalāmpaṭayen saṁyamavirādhanāṁ karoti tadāpi mahān lepo bhavati . tataḥ kāraṇādutsarganirapekṣamapavādaṁ tyaktvā śuddhātmabhāvanārūpaṁ śubhopayogarūpaṁ vā saṁyamamavirādhayannauṣadhapathyādinimittotpannālpasāvadyamapi bahuguṇarāśimutsargasāpekṣam-
deśakālajñako bhī, yadi vah bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānatvake anurodhase, jo āhār – vihār hai, usase honevāle alpalepake bhayase usameṁ pravr̥tti na kare to (arthāt apavādake āśrayase honevāle alpabaṁdhake bhayase utsargakā haṭh karake apavādameṁ pravr̥tta na ho to), ati karkaś ācaraṇarūp hokar akramase śarīrapāt karake devalok prāpta karake jisane samasta saṁyamāmr̥takā samūh vaman kar ḍālā hai use tapakā avakāś na rahanese, jisakā pratīkār aśakya hai aisā mahān lep hotā hai, isaliye apavād nirapekṣa utsarga śreyaskar nahīṁ hai .
deśakālajñako bhī, yadi vah bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānatvake anurodhase jo āhāravihār hai, usase honevāle alpalepako na ginakar usameṁ 1yatheṣṭa pravr̥tti kare to (arthāt apavādase honevāle alpabandhake prati asāvadhān hokar utsargarūp dhyeyako cūkakar apavādameṁ svacchandapūrvak pravarte to), mr̥du ācaraṇarūp hokar saṁyam virodhīko – asaṁyatajanake samān hue usako – us samay tapakā avakāś na rahanese, jisakā pratīkār aśakya hai aisā mahān lep hotā hai . isaliye utsarga nirapekṣa apavād śreyaskar nahīṁ hai .
isase (aisā kahā gayā hai ki) utsarga aur apavādake virodhase honevālā jo ācaraṇakā duḥsthitapanā vah sarvathā niṣedhya (tyājya) hai, aur isīliye paraspar sāpekṣa utsarga aur apavādase jisakī vr̥tti (-astitva, kārya) pragaṭ hotī hai aisā syādvād sarvathā anugamya (anusaraṇ karane yogya) hai . 1. yatheṣṭa = svacchaṁdatayā, icchāke anusār .
Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version
ścitsāmānyaviśeṣabhāsini nijadravye karotu sthitim ..15..
bhāvārtha : — jab tak śuddhopayogameṁ hī līn na ho jāyā jāy tab tak śramaṇako ācaraṇakī susthitike liye utsarga aur apavādakī maitrī sādhanī cāhiye . use apanī nirbalatākā lakṣa rakhe binā mātra utsargakā āgrah rakhakar keval ati karkaś ācaraṇakā haṭh nahīṁ karanā cāhiye; tathā utsargarūp dhyeyako cūkakar mātra apavādake āśrayase keval mr̥du ācaraṇarūp śithilatākā bhī sevan nahīṁ karanā cāhiye . kintu is prakārakā vartan karanā cāhiye jisameṁ haṭh bhī na ho aur śithilatākā bhī sevan na ho . sarvajña bhagavānakā mārga anekānta hai . apanī daśākī jān̐c karake jaise bhī lābh ho usaprakārase vartan karanekā bhagavānakā upadeś hai .
apanī cāhe jo (sabal yā nirbal) sthiti ho, tathāpi ek hī prakārase vartanā, aisā jinamārga nahīṁ hai ..231..
ab ślok dvārā ātmadravyameṁ sthir honekī bāt kahakar ‘ācaraṇaprajñāpan’ pūrṇa kiyā jātā hai .
artha : — isaprakār viśeṣ ādarapūrvak purāṇ puruṣoṁke dvārā sevit, utsarga aur apavād dvārā anek pr̥thak – pr̥thak bhūmikāoṁmeṁ vyāpta jo cāritra usako yati prāpta karake, kramaśaḥ atul nivr̥tti karake, caitanyasāmānya aur caitanyaviśeṣarūp jisakā prakāś hai aise nijadravyameṁ sarvataḥ sthiti karo .
isaprakār ‘ācaraṇ prajñāpan’ samāpta huā . ★śārdūlavikrīṛit chaṁd
Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version
ath śrāmaṇyāparanāmno mokṣamārgasyaikāgārayalakṣaṇasya prajñāpanam . tatra tanmūlasādhanabhūte prathamamāgam ev vyāpārayati —
śramaṇo hi tāvadaikāgārayagat ev bhavati . aikāgārayaṁ tu niścitārthasyaiv bhavati . arthaniścayastvāgamādev bhavati . tat āgam ev vyāpāraḥ pradhānataraḥ, na cānyā gatirasti . yato na khalvāgamamantareṇārthā niścetuṁ śakyante, tasyaiv hi trisamayapravr̥ttatrilakṣaṇasakalapadārtha- sārthayāthātmyāvagamasusthitāntaraṁgagambhīratvāt . na cārthaniścayamantareṇaikāgārayaṁ siddhayet, niścayavyavahāramokṣamārgopasaṁhāramukhyatven ‘mujjhadi vā’ ityādi caturthasthale gāthādvayam . evaṁ sthalacatuṣṭayen tr̥tīyāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā — athaikāgyagataḥ śramaṇo bhavati .
ab, śrāmaṇya jisakā dūsarā nām hai aise ekāgratālakṣaṇavāle mokṣamārgakā prajñāpan hai . usameṁ pratham, usake (-mokṣamārgake) mūl sādhanabhūt āgamameṁ vyāpār (-pravr̥tti) karāte haiṁ : —
anvayārtha : — [śramaṇaḥ ] śramaṇ [aikāgryataḥ ] ekāgratāko prāpta hotā hai; [aikāgryaṁ| ] ekāgratā [artheṣu niścitasya ] padārthoṁke niścayavānke hotī hai; [niścitiḥ ] (padārthoṁkā) niścay [āgamataḥ ] āgam dvārā hotā hai; [tataḥ ] isaliye [āgamaceṣṭā ] āgamameṁ vyāpār [jyeṣṭhā ] mukhya hai ..232..
ṭīkā : — pratham to, śramaṇ vāstavameṁ ekāgratāko prāpta hī hotā hai; ekāgratā padārthoṁke niścayavānke hī hotī hai; aur padārthoṁkā niścay āgam dvārā hī hotā hai; isaliye āgamameṁ hī vyāpār pradhānatar (-viśeṣ pradhān) hai; dūsarī gati (-anya koī mārga) nahīṁ hai . usakā kāraṇ yah hai ki : —
vāstavameṁ āgamake binā padārthoṁkā niścay nahīṁ kiyā jā sakatā; kyoṁki āgam hī, jisake trikāl (utpād – vyay – dhrauvyarūp) tīn lakṣaṇ pravartate haiṁ aise sakalapadārthasārthake yathātathya jñān dvārā susthit aṁtaraṁgase gambhīr hai (arthāt āgamakā hī aṁtaraṁg, sarva padārthoṁke
niścay bane āgam vaḍe, āgamapravartan mukhya che. 232.
Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version
yato‘niścitārthasya kadācinniścikīrṣākulitacetasaḥ samantato dolāyamānasyātyantataralatayā, kadāciccikīrṣājvaraparavaśasya viśvaṁ svayaṁ sisr̥kṣorviśvavyāpārapariṇatasya pratikṣaṇavijr̥mbha- māṇakṣobhatayā, kadācidbubhukṣābhāvitasya viśvaṁ svayaṁ bhogyatayopādāy rāgadveṣadoṣakalmāṣit- cittavr̥tteriṣṭāniṣṭavibhāgen pravartitadvaitasya prativastupariṇamamānasyātyantavisaṁṣṭhulatayā, kr̥t- niścayaniḥkriyanirbhogaṁ yugapadāpītaviśvamapyaviśvatayaikaṁ bhagavantamātmānamapaśyataḥ satataṁ vaiyagārayamev syāt . na caikāgārayamantareṇ śrāmaṇyaṁ siddhayet, yato‘naikāgārayasyānekamevedamiti paśyatastathāpratyayābhiniviṣṭasyānekamevedamiti jānatastathānubhūtibhāvitasyānekamevedamiti pratyarthavikalpavyāvr̥ttacetasā santataṁ pravartamānasya tathāvr̥ttiduḥsthitasya caikātmapratītyanubhūti- taccaikāgyamāgamaparijñānādev bhavatīti prakāśayati — eyaggagado samaṇo aikāgyagataḥ śramaṇo bhavati .. atrāyamarthaḥ — jagattrayakālatrayavartisamastadravyaguṇaparyāyaikasamayaparicchittisamarthasakalavimalakeval- jñānalakṣaṇanijaparamātmatattvasamyakśraddhānajñānānuṣṭhānarūpamaikāgyaṁ bhaṇyate . tatra gatastanmayatven pariṇataḥ samūhake yathārthajñān dvārā susthit hai isaliye āgam hī samasta padārthoṁke yathārtha jñānase gambhīr hai ) .
aur, padārthoṁke niścayake binā ekāgratā siddha nahīṁ hotī; kyoṁki, jise padārthoṁkā niścay nahīṁ hai vah (1) kadācit niścay karanekī icchāse ākulatāprāpta cittake kāraṇ sarvataḥ dolāyamān (-ḍāvān̐ḍol) honese atyanta taralatā (caṁcalatā) prāpta karatā hai, (2) kadācit karanekī icchārūp jvarase paravaś hotā huā viśvako (-samasta padārthoṁko) svayaṁ sarjan karanekī icchā karatā huā viśvavyāpārarūp (-samasta padārthoṁkī pravr̥ttirūp) pariṇamit honese pratikṣaṇ kṣobhakī pragaṭatāko prāpta hotā hai, aur (3) kadācit bhoganekī icchāse bhāvit hotā huā viśvako svayaṁ bhogyarūp grahaṇ karake, rāgadveṣarūp doṣase kaluṣit cittavr̥ttike kāraṇ (vastuoṁmeṁ) iṣṭa – aniṣṭa vibhāg dvārā dvaitako pravartit karatā huā pratyek vasturūp pariṇamit honese atyanta asthiratāko prāpta hotā hai, isaliye [-uparokta tīn kāraṇoṁse ] us aniścayī jīvake (1) kr̥taniścay, (2) niṣkriy aur (3) nirbhog aise bhagavān ātmāko — jo ki yugapat viśvako pī jānevālā hone par bhī viśvarūp na honese ek hai use — nahīṁ dekhanese satat vyagratā hī hotī hai, (-ekāgratā nahīṁ hotī) .
aur ekāgratāke binā śrāmaṇya siddha nahīṁ hotā; kyoṁki jisake ekāgratā nahīṁ hai vah jīv (1) ‘yah anek hī hai’ aisā dekhatā (-śraddhān karatā) huā usaprakārakī pratītimeṁ
bhāvit hotā hai, aur (3) yah anek hī hai’ isaprakār pratyek padārthake vikalpase khaṇḍit (-chinnabhinna) citta sahit satat pravr̥tta hotā huā usaprakārakī 2vr̥ttise duḥsthit hotā hai, 1. abhiniviṣṭa = āgrahī, dr̥rḥ . 2. vr̥tti = vartanā; cāritra .
Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version
vr̥ttisvarūpasamyagdarśanajñānacāritrapariṇatipravr̥ttadraśijñaptivr̥ttirūpātmatattvaikāgārayābhāvāt śuddhātma- tattvapravr̥ttirūpaṁ śrāmaṇyamev na syāt . ataḥ sarvathā mokṣamārgāparanāmnaḥ śrāmaṇyasya siddhaye bhagavadarhatsarvajñopajñe prakaṭānekāntaketane śabdabrahmaṇi niṣṇāten mumukṣuṇā bhavitavyam ..232..
athāgamahīnasya mokṣākhyaṁ karmakṣapaṇaṁ na sambhavatīti pratipādayati — śramaṇo bhavati . eyaggaṁ ṇicchidassa aikāgggggāā āā ā
ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥tiṣvartheṣu .ṇicchittī āgamado sā ca sā ca padārthaniścittirāgamato bhavati . tathāhi — jīvabhedakarmabhedapratipādakāgamābhyāsādbhabhavati, na keval- māgamābhyāsāttathaivāgamapadasārabhūtāccidānandaikaparamātmatattvaprakāśakādadhyātmābhidhānātparamāgamācca padārtha- paricchittirbhavati . āgamaceṭṭhā tado jeṭṭhā tataḥ kāraṇādevamuktalakṣaṇāgame paramāgame ca ceṣṭā pravr̥ttiḥ jyeṣṭhā śreṣṭhā praśasyetyarthaḥ ..232.. athāgamaparijñānahīnasya karmakṣapaṇaṁ na bhavatīti prarūpayati — āgamahīṇo isaliye use ek ātmākī pratīti – anubhūti – vr̥ttisvarūp samyagdarśan – jñān – cāritra pariṇatirūp pravartamān jo 1dr̥śijñapti – vr̥ttirūp ātmatattvameṁ ekāgratā hai usakā abhāv honese śuddhātmatatvapravr̥ttirūp śrāmaṇya ho (śuddhātmatatvameṁ pravr̥ttirūp munipanā hī) nahīṁ hotā .
isase (aisā kahā gayā hai ki) mokṣamārga jisakā dūsarā nām hai aise śrāmaṇyakī sarvaprakārase siddhi karaneke liye mumukṣuko bhagavān arhanta sarvajñase upajña (-svayaṁ jānakar kahe gaye) śabdabrahmameṁ — jisakā ki anekāntarūpī ketan (cihna – dhvaj – lakṣaṇ) pragaṭ hai usameṁ — niṣṇāt honā cāhiye .
bhāvārtha : — āgamake vinā padārthoṁkā niścay nahīṁ hotā, padārthoṁke niścayake vinā aśraddhājanit taralatā, parakartr̥tvābhilāṣājanit kṣobh aur parabhoktr̥ttvābhilāṣājanit asthiratāke kāraṇ ekāgratā nahīṁ hotī; aur ekāgratāke vinā ek ātmāmeṁ śraddhān – jñān – vartanarūp pravartamān śuddhātmapravr̥tti na honese munipanā nahīṁ hotā, isaliye mokṣārthīkā pradhān karttavya 2śabdabrahmarūp āgamameṁ pravīṇatā prāpta karanā hī hai ..232..
ab āgamahīnake mokṣākhya (mokṣa nāmase kahā jānevālā) karmakṣay nahīṁ hotā, aisā pratipādan karate haiṁ : — 1. dr̥śi = darśan . 2. śabdabrahma = paramabrahmarūp vācyakā vācak dravya śrut . [in gāthāoṁmeṁ sarvajñopajña samasta dravyaśrutako
sārabhūt cidānanda ek paramātmatattvake prakāśak adhyātmadravyaśrutako ‘paramāgam’ kahā jātā hai] .]
Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version
na khalvāgamamantareṇ parātmajñānaṁ paramātmajñānaṁ vā syāt; na ca parātmajñānaśūnyasya paramātmajñānaśūnyasya vā mohādidravyabhāvakarmaṇāṁ jñaptiparivartarūpakarmaṇāṁ vā kṣapaṇaṁ syāt . tathā hi — na tāvannirāgamasya niravadhibhavāpagāpravāhavāhimahāmohamalamalīmasasyāsya jagataḥ samaṇo ṇevappāṇaṁ paraṁ viyāṇādi āgamahīnaḥ śramaṇo naivātmānaṁ paraṁ vā vijānāti; avijāṇaṁto atthe avijānannarthānparamātmādipadārthān khavedi kammāṇi kidh bhikkhū kṣapayati karmāṇi kathaṁ bhikṣuḥ, na kathamapi iti . ito vistaraḥ — ‘‘guṇajīvā pajjattī pāṇā saṇṇā ya maggaṇāo ya . uvaogovi ya kamaso vīsaṁ tu parūvaṇā bhaṇidā ..’’ iti gāthākathitādyāgamamajānan, tathaiv ‘‘bhiṇṇau jeṇ ṇa jāṇiyau ṇiyadehahaṁ paramatthu . so aṁdhau avarahaṁ aṁdhayahaṁ ki ma darisāvai paṁthu..’’ iti dohakasūtrakathitādyāgamapadasārabhūtam-
anvayārtha : — [āgamahīnaḥ ] āgamahīn [śramaṇaḥ ] śramaṇ [ātmānaṁ ] ātmāko (nijako) aur [paraṁ ] parako [na ev vijānāti ] nahīṁ jānatā; [arthān avijānan ] padārthoṁko nahīṁ jānatā huā [bhikṣuḥ ] bhikṣu [karmāṇi ] karmoṁko [kathaṁ ] kisaprakār [kṣapayati ] kṣay kare ? ..233..
ṭīkā : — vāstavameṁ āgamake vinā 1parātmajñān yā 2paramātmajñān nahīṁ hotā; aur parātmajñānaśūnyake yā paramātmajñānaśūnyake mohādidravyabhāvakarmoṁkā yā 3jñaptiparivartanarūp karmoṁkā kṣay nahīṁ hotā . vah isaprakār hai : —
pratham to, āgamahīn yah jagat — ki jo niravadhi (anādi) bhavasaritāke pravāhako bahānevāle mahāmohamalase malin hai vah — dhatūrā piye hue manuṣyakī bhān̐ti vivekake nāśako prāpta 1. parātmajñān = parakā aur ātmākā jñān; sva – parakā bhedajñān . 2. paramātmajñān = paramātmākā jñān, ‘maiṁ samasta lokālokake jñāyak jñānasvabhāvavālā param ātmā hūn̐’ aisā
. 3. jñaptiparivartan = jñaptikā badalanā, jānanekī kriyākā parivartan (jñānakā ek jñeyase dūsare jñeyameṁ badalanā
bhikṣu padārtha – ajāṇ te kṣay karmano kaī rīt kare ? 233.
Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version
pītonmattakasyevāvakīrṇavivekasyāvivikten jñānajyotiṣā nirūpayato‘pyātmātmapradeśaniścit śarīrādidravyeṣūpayogamiśritamoharāgadveṣādibhāveṣu ca svaparaniścāyakāgamopadeśapūrvakasvānubhavā- bhāvādayaṁ paro‘yamātmeti jñānaṁ siddhayet; tathā ca trisamayaparipāṭīprakaṭitavicitraparyāy- prāgbhārāgādhagambhīrasvabhāvaṁ viśvamev jñeyīkr̥tya pratapataḥ paramātmaniścāyakāgamopadeśapūrvak- svānubhavābhāvāt jñānasvabhāvasyaikasya paramātmano jñānamapi na siddhayet . parātma- paramātmajñānaśūnyasya tu dravyakarmārabdhaiḥ śarīrādibhistatpratyayairmoharāgadveṣādibhāvaiśca sahaikya- mākalayato vadhyaghātakavibhāgābhāvānmohādidravyabhāvakarmaṇāṁ kṣapaṇaṁ na siddhayet; tathāc dhyātmaśāstraṁ cājānan puruṣo rāgādidoṣarahitāvyābādhasukhādiguṇasvarūpanijātmadravyasya bhāvakarma- śabdābhidheyai rāgādinānāvikalpajālairniścayen karmabhiḥ sah bhedaṁ na jānāti, tathaiv karmārividhvaṁsak- honese 1avivikta jñānajyotise yadyapi dekhatā hai tathāpi, use 2svaparaniścāyak āgamopadeśapūrvak svānubhavake abhāvake kāraṇ, ātmāmeṁ aur ātmapradeśasthit śarīrādidravyoṁmeṁ tathā upayogamiśrit moharāgadveṣādibhāvoṁmeṁ ‘yah par hai aur yah ātmā (-sva) hai’ aisā jñān siddha nahīṁ hotā; tathā use, 3paramātmaniścāyak āgamopadeśapūrvak svānubhavake abhāvake kāraṇ, jisake trikāl paripāṭīmeṁ vicitra paryāyoṁkā samūh pragaṭ hotā hai aise agādh – gambhīrasvabhāv viśvako jñeyarūp karake 4pratapit jñānasvabhāvī ek paramātmākā jñān bhī siddha nahīṁ hotā .
aur (isaprakār) jo (1) parātmajñānase tathā (2) paramātmajñānase śūnya hai use, (1) dravyakarmase honevāle śarīrādike sāth tathā 5tatpratyayī moharāgadveṣādi bhāvoṁke sāth ekatākā anubhav karanese 6vadhyaghātakake vibhāgakā abhāv honese mohādidravyabhāvakarmoṁkā kṣay siddha nahīṁ hotā, tathā (2) 7jñeyaniṣṭhatāse pratyek vastuke utpād – vināśarūp pariṇamit honeke kāraṇ 1. avivikta = avivekavālī; vivek śūnya, bhed – hīn; abhinna; ekamek . 2. svaparaniścāyak = svaparakā niścay karānevālā (āgamopadeś svaparakā niścay karānevālā hai arthāt
svaparakā niścay karanemeṁ nimittabhūt hai .) 3. paramātmaniścāyak = paramātmākā niścay karanevālā (arthāt jñānasvabhāv paramātmākā niścay karanemeṁ
nimittabhūt .) 4. pratapit = pratāpavān (jñānasvabhāv paramātmā viśvako jñeyarūp karake tapatā hai — pratāpavān vartatā hai .) 5. tatpratyayī = tatsambandhī, vah jisakā nimitta hai aise . 6. vadhyaghātak = hanan yogya aur hananakartā [ātmā vadhya hai aur mohādibhāvakarma ghātak haiṁ . mohādidravyakarma
bhī ātmāke ghātameṁ nimittabhūt honese ghātak kahalāte haiṁ .]] 7. jñeyaniṣṭha = jñeyoṁmeṁ niṣṭhāvālā; jñeyaparāyaṇ; jñeyasammukh [anādi saṁsārameṁ jñapti jñeyaniṣṭha honese vah pratyek
Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version
jñeyaniṣṭhatayā prativastu pātotpātapariṇatatven jñapterāsaṁsārātparivartamānāyāḥ paramātmaniṣṭhatva- mantareṇānivāryaparivartatayā jñaptiparivartarūpakarmaṇāṁ kṣapaṇamapi na siddhayet . ataḥ karma- kṣapaṇārthibhiḥ sarvathāgamaḥ paryupāsyaḥ ..233..
svakīyparamātmatattvasya jñānāvaraṇādidravyakarmabhirapi sah pr̥thaktvaṁ na vetti, tathācāśarīralakṣaṇaśuddhātma- padārthasya śarīrādinokarmabhiḥ sahānyatvaṁ na jānāti . itthaṁbhūtabhedajñānābhāvāddehasthamapi nijaśuddhātmānaṁ na rocate, samastarāgādiparihāreṇ na ca bhāvayati . tataśca kathaṁ karmakṣayo bhavati, na kathamapīti . tataḥ kāraṇānmokṣārthinā paramāgamābhyās ev kartavya iti tātparyārthaḥ ..233.. ath mokṣamārgārthināmāgam anādi saṁsārase parivartanako pānevālī jo jñapti, usakā parivartan paramātmaniṣṭhatāke atirikta anivārya honese, jñaptiparivartanarūp karmoṁkā kṣay bhī siddha nahīṁ hotā . isaliye karmakṣayārthiyoṁko sarvaprakārase āgamakī paryupāsanā karanā yogya hai .
bhāvārtha : — āgamakī paryupāsanāse rahit jagatako āgamopadeśapūrvak svānubhav na honese ‘yah jo amūrtik ātmā hai so maiṁ hūn̐, aur ye samānakṣetrāvagāhī śarīrādik vah par haiṁ’ isīprakār ‘ye jo upayog hai so maiṁ hūn̐ aur ye upayogamiśrit moharāgadveṣādibhāv haiṁ so par hai’ isaprakār sva – parakā bhedajñān nahīṁ hotā thā use āgamopadeśapūrvak svānubhav na honese ‘maiṁ jñānasvabhāvī ek paramātmā hūn̐’ aisā paramātmajñān bhī nahīṁ hotā .
isaprakār jise (1) sva – par jñān tathā (2) paramātmajñān nahīṁ hai use, (1) hanan hone yogya svakā aur hananevāle mohādidravyabhāvakarmarūp parakā bhedajñān na honese mohādidravyabhāvakarmoṁkā kṣay nahīṁ hotā, tathā (2) paramātmaniṣṭhatāke abhāvake kāraṇ jñaptikā parivartan nahīṁ ṭalanese jñaptiparivartanarūp karmoṁkā bhī kṣay nahīṁ hotā .
che dev avadhicakṣu ne sarvatracakṣu siddha che . 234.
Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version
ih tāvadbhagavantaḥ siddhā ev śuddhajñānamayatvātsarvataścakṣuṣaḥ, śeṣāṇi tu sarvāṇyapi bhūtāni mūrtadravyāvasaktadraṣṭitvādindriyacakṣūṁṣi . devāstu sūkṣmatvaviśiṣṭamūrtadravyagrāhitvād- vadhicakṣuṣaḥ, ath ca te‘pi rūpidravyamātradraṣṭatvenendriyacakṣurbhyo‘viśiṣyamāṇā indriyacakṣuṣ ev . evamamīṣu samasteṣvapi saṁsāriṣu mohopahatatayā jñeyaniṣṭheṣu satsu jñānaniṣṭhatvamūl- śuddhātmatattvasaṁvedanasādhyaṁ sarvataścakṣustvaṁ na siddhayet . ath tatsiddhaye bhagavantaḥ śramaṇā āgamacakṣuṣo bhavanti . ten jñeyajñānayoranyonyasaṁvalanenāśakyavivecanatve satyapi svapar- ev draṣṭirityākhyāti — āgamacakkhū śuddhātmādipadārthapratipādakaparamāgamacakṣuṣo bhavanti . ke te . sāhū niścayaratnatrayādhāreṇ nijaśuddhātmasādhakāḥ sādhavaḥ . iṁdiyacakkhūṇi niścayenātīndriyāmūrtakevalajñānādi- guṇasvarūpāṇyapi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśādindriyādhīnatvenendriyacakṣūṁṣi bhavanti . kāni kartr̥̄ṇi . savvabhūdāṇi sarvabhūtāni sarvasaṁsārijīvā ityarthaḥ . devā ya ohicakkhū devā api ca sūkṣmamūrta- pudgaladravyaviṣayāvadhicakṣuṣaḥ . siddhā puṇ savvado cakkhū siddhāḥ punaḥ śuddhabuddhaikasvabhāvajīvalokākāś- pramitaśuddhāsaṁkhyeyasarvapradeśacakṣuṣ iti . anen kimuktaṁ bhavati . sarvaśuddhātmapradeśe locanotpattinimittaṁ
anvayārtha : — [sādhuḥ ] sādhu [āgamacakṣuḥ ] āgamacakṣu (-āgamarūp cakṣuvāle) haiṁ, [sarvabhūtāni ] sarvaprāṇī [indriy cakṣūṁṣi ] indriyacakṣuvāle haiṁ, [devāḥ ca ] dev [avadhicakṣuṣaḥ ] avadhicakṣu haiṁ [punaḥ ] aur [siddhāḥ ] siddha [sarvataḥ cakṣuṣaḥ ] sarvataḥcakṣu (-sarva orase cakṣuvāle arthāt sarvātmapradeśose cakṣuvān) haiṁ ..234..
ṭīkā : — pratham to is lokameṁ bhagavanta siddha hī śuddhajñānamay honese sarvataḥ cakṣu haiṁ, aur śeṣ ‘sabhī bhūt (-jīv), mūrta dravyoṁmeṁ hī unakī dr̥ṣṭi laganese indriyacakṣu haiṁ . dev sūkṣmatva- viśiṣṭa mūrta dravyoṁko grahaṇ karate haiṁ isaliye ve avadhicakṣu haiṁ; athavā ve bhī, mātra rūpī dravyoṁko dekhate haiṁ isaliye unheṁ indriyacakṣuvāloṁse alag na kiyā jāy to, indriyacakṣu hī haiṁ .’ isaprakār yah sabhī saṁsārī mohase 1upahat honeke kāraṇ jñeyaniṣṭha honese, jñānaniṣṭhatākā mūl jo śuddhātma- tattvakā saṁvedan usase sādhya (-sadhanevālā) aisā sarvataḥ cakṣupanā unake siddha nahīṁ hotā .
ab, us (sarvataḥcakṣupane) kī siddhike liye bhagavaṁt śramaṇ āgamacakṣu hote haiṁ . yadyapi jñey aur jñānakā pārasparik milan ho jānese unheṁ bhinna karanā aśakya hai (arthāt jñey jñānameṁ jñāt na hoṁ aisā karanā aśakya hai ) tathāpi ve us āgamacakṣuse svaparakā vibhāg karake, mahāmohako jinane bhed ḍālā hai aise vartate hue paramātmāko pākar, satat jñānaniṣṭha hī rahate haiṁ . 1. upahat = ghāyal, aśuddha, malin, bhraṣṭa .
Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version
vibhāgamāracayya nirbhinnamahāmohāḥ santaḥ paramātmānamavāpya satataṁ jñānaniṣṭhā evāvatiṣṭhante . ataḥ sarvamapyāgamacakṣuṣaiv mumukṣūṇāṁ draṣṭavyam ..234..
āgamen tāvatsarvāṇyapi dravyāṇi pramīyante, vispaṣṭatarkaṇasya sarvadravyāṇām- viruddhatvāt; vicitraguṇaparyāyaviśiṣṭāni ca pratīyante, sahakramapravr̥ttānekadharmavyāpakā- paramāgamopadeśādutpannaṁ nirvikāraṁ mokṣārthibhiḥ svasaṁvedanajñānamev bhāvanīyamiti ..234.. athāgam- locanen sarvaṁ draśyat iti prajñāpayati — savve āgamasiddhā sarve‘pyāgamasiddhā āgamen jñātāḥ . ke te . atthā viśuddhajñānadarśanasvabhāvo yo‘sau paramātmapadārthastatprabhr̥tayo‘rthāḥ . kathaṁ siddhāḥ . guṇapajjaehiṁ
isase (aisā kahā jātā hai ki) mumukṣuoṁko sab kuch āgamarūp cakṣu dvārā hī dekhanā cāhiye ..234..
anvayārtha : — [sarve arthāḥ ] samasta padārtha [citraiḥ guṇaparyāyaiḥ ] vicitra (anek prakārakī) guṇaparyāyoṁ sahit [āgamasiddhāḥ ] āgamasiddha haiṁ . [tān api ] unheṁ bhī [te śramaṇāḥ ] ve śramaṇ [āgamen hi dr̥ṣṭā ] āgam dvārā vāstavameṁ dekhakar [jānanti ] jānate haiṁ ..235..
ṭīkā : — pratham to, āgam dvārā sabhī dravya pramey (jñey) hote haiṁ, kyoṁki sarvadravya vispaṣṭa tarkaṇāse aviruddha haiṁ, ( – sarva dravya āgamānusār jo viśeṣ spaṣṭa tarka usake sāth melavāle haiṁ, arthāt ve āgamānusār vispaṣṭa vicārase jñāt hoṁ aise haiṁ ) . aur āgamase ve dravya vicitra guṇaparyāyavāle pratīt hote haiṁ, kyoṁki āgamako sahapravr̥tta aur kramapravr̥tta anek dharmoṁmeṁ
te sarvane jāṇe śramaṇ e dekhīne āgam vaḍe. 235.
Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version
nekāntamayatvenaivāgamasya pramāṇatvopapatteḥ . ataḥ sarve‘rthā āgamasiddhā ev bhavanti . ath te śramaṇānāṁ jñeyatvamāpadyante svayamev, vicitraguṇaparyāyaviśiṣṭasarvadravyavyāpakānekāntātmak- śrutajñānopayogībhūy vipariṇamanāt . ato na kiṁcidapyāgamacakṣuṣāmdraśyaṁ syāt ..235..
cittehiṁ vicitraguṇaparyāyaiḥ sah . jāṇaṁti jānanti . kān . te vi tān pūrvoktārthaguṇaparyāyān . kiṁ kr̥tvā pūrvam . pecchittā draṣṭavā jñātvā . ken . āgameṇ hi āgamenaiv . ayamatrārthaḥ — pūrvamāgamaṁ paṭhitvā paścājjānanti . te samaṇā te śramaṇā bhavantīti . atredaṁ bhaṇitaṁ bhavati — sarve dravyaguṇaparyāyāḥ paramāgamen jñāyante . kasmāt . āgamasya parokṣarūpeṇ kevalajñānasamānatvāt . paścādāgamādhāreṇ svasaṁvedanajñāne jāte svasaṁvedanajñānabalen kevalajñāne ca jāte pratyakṣā api bhavanti . tataḥkāraṇādāgamacakṣuṣā paraṁparayā sarvaṁ draśyaṁ bhavatīti ..235.. evamāgamābhyāsakathanarūpeṇ prathamasthale sūtracatuṣṭayaṁ gatam . athāgamaparijñān- tattvārthaśraddhānatadubhayapūrvakasaṁyatatvatrayasya mokṣamārgatvaṁ niyamayati — āgamapuvvā diṭṭhī ṇa bhavadi jasseh vyāpak (-anek dharmoṁko kahanevālā) 1anekāntamay honese āgamako pramāṇatākī upapatti hai (arthāt āgam pramāṇabhūt siddha hotā hai ) . isase sabhī padārtha āgamasiddha hī haiṁ . aur ve śramaṇoṁko svayamev jñeyabhūt hote haiṁ, kyoṁki śramaṇ vicitraguṇaparyāyavāle sarvadravyoṁmeṁ vyāpak (-sarvadravyoṁko jānanevāle) anekāntātmak 2śrutajñānopayogarūp hokar pariṇamit hote haiṁ .
isase (aisā kahā hai ki) āgamacakṣuoṁko (-āgamarūp cakṣuvāloṁko) kuch bhī adr̥śya nahīṁ hai ..235..
ab, āgamajñān, tatpūrvak tattvārthaśraddhān aur tadubhayapūrvak saṁyatattvakī yugapatatāko mokṣamārgapanā honekā niyam karate haiṁ . [arthāt aisā niyam siddha karate haiṁ ki — 1 – āgamajñān, 2 – tatpūrvak tattvārthaśraddhān aur 3 – un donoṁ pūrvak saṁyatapanā in tīnoṁkā sāth honā hī mokṣamārga hai ] : — 1. anekānta = anek anta; anek dharma . [dravyaśrut anekāntamay hai; sarvadravyoṁke ek hī sāth aur kramaśaḥ
pravartamān anek dharmoṁmeṁ vyāpta (unheṁ kahanevāle) anek dharma dravyaśrutameṁ haiṁ .]] 2. śrutajñānopayog anekāntātmak hai . sarva dravyoṁke anek dharmoṁmeṁ vyāpta (unheṁ jānanevāle anek dharma
Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version
ih hi sarvasyāpi syātkāraketanāgamapūrvikayā tattvārthaśraddhānalakṣaṇayā draṣṭayā śūnyasya svaparavibhāgābhāvāt kāyakaṣāyaiḥ sahaikyamadhyavasato‘niruddhaviṣayābhilāṣatayā ṣaḍjīvanikāy- ghātino bhūtvā sarvato‘pi kr̥tapravr̥tteḥ sarvato nivr̥ttyabhāvāttathā paramātmajñānābhāvād jñeyacakra- kramākramaṇanirargalajñaptitayā jñānarūpātmatattvaikāgārayapravr̥ttyabhāvācca saṁyam ev na tāvat siddhayet . āgamapūrvikā draṣṭiḥ samyaktvaṁ nāsti yasyeh loke saṁjamo tassa ṇatthi saṁyamastasya nāsti idi bhaṇadi ityevaṁ bhaṇati kathayati . kiṁ kartr̥ . suttaṁ sūtramāgamaḥ . asaṁjado hodi kidh samaṇo asaṁyataḥ san śramaṇastapodhanaḥ kathaṁ bhavati, na kathamapīti . tathāhi — yadi nirdoṣinijaparamātmaivopādey iti rucirūpaṁ samyaktvaṁ nāsti tarhi paramāgamabalen viśadaikajñānarūpamātmānaṁ jānannapi samyagdraṣṭirna bhavati, jñānī ca na bhavati, taddvayābhāve sati pañcendriyaviṣayābhilāṣaṣaḍjīvavadhavyāvr̥tto‘pi saṁyato na bhavati . tataḥ
anvayārtha : — [ih ] is lokameṁ [yasya ] jisakī [āgamapūrvā dr̥ṣṭiḥ ] āgamapūrvak dr̥ṣṭi (darśan) [na bhavati ] nahīṁ hai [tasya ] usake [saṁyamaḥ ] saṁyam [nāsti ] nahīṁ hai, [iti ] isaprakār [sūtraṁ bhaṇati ] sūtra kahatā hai; aur [asaṁyataḥ ] asaṁyat vah [śramaṇaḥ ] śramaṇ [kathaṁ bhavati ] kaise ho sakatā hai ? ..236..
ṭīkā : — is lokameṁ vāstavameṁ, syātkār jisakā cihna hai aise āgamapūrvak 1tattvārthaśraddhānalakṣaṇavālī dr̥ṣṭise jo śūnya hai un sabhīko pratham to saṁyam hī siddha nahīṁ hotā, kyoṁki (1) svaparake vibhāgake abhāvake kāraṇ kāyā aur kaṣāyoṁke sāth ekatākā adhyavasāy karanevāle aise ve jīv, 2viṣayoṁkī abhilāṣākā nirodh nahīṁ honese chah jīvanikāyake ghātī hokar sarvataḥ (sab or se) pravr̥tti karate haiṁ, isaliye unake sarvataḥ nivr̥ttikā abhāv hai . (arthāt kisī bhī orase – kiṁcitmātra bhī nivr̥tti nahīṁ hai ), tathāpi (2) unake paramātmajñānake abhāvake kāraṇ jñeyasamūhako kramaśaḥ jānanevālī 3nirargal jñapti 1. tattvārthaśraddhānalakṣaṇavālī = tattvārthakā śraddhān jisakā lakṣaṇ hai aisī . [samyagdarśanakā lakṣaṇ
tattvārthaśraddhān hai . vah āgamapūrvak hotā hai . āgamakā cihna ‘syāt’ kār hai] .] 2. jin jīvoṁko svaparakā bhedajñān nahīṁ hai unake bhale hī kadācit paṁcendriyoṁke viṣayoṁkā saṁyog dikhāī
na detā ho, chah jīvanikāyakī dravyahiṁsā na dikhāī detī ho aur isaprakār saṁyogase nivr̥tti dikhāī detī ho, tathāpi kāyā aur kaṣāyake sāth ekatva mānanevāle un jīvoṁke vāstavameṁ paṁcendriyake viṣayoṁkī abhilāṣākā nirodh nahīṁ hai, hiṁsākā kiṁcitmātra abhāv nahīṁ hai aur isīprakār parabhāvase kiṁcitmātra nivr̥tti nahīṁ hai . 3. nirargal = niraṁkuś; saṁyamarahit; svacchandī .
Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version
asiddhasaṁyamasya tu suniścitaikāgārayagatatvarūpaṁ mokṣamārgāparanām śrāmaṇyamev na siddhayet . at āgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyasyaiv mokṣamārgatvaṁ niyamyet ..236..
sthitametat – paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvatrayamev muktikāraṇamiti ..236.. athāgamajñānatattvārtha- śraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyābhāve mokṣo nāstīti vyavasthāpayati — ṇa hi āgameṇ sijjhadi āgamajanit- paramātmajñānen na siddhayati, saddahaṇaṁ jadi vi ṇatthi atthesu śraddhānaṁ yadi ca nāsti paramātmādipadārtheṣu . saddahamāṇo atthe śraddadhāno vā cidānandaikasvabhāvanijaparamātmādipadārthān, asaṁjado vā ṇa ṇivvādi viṣay- kaṣāyādhīnatvenāsaṁyato vā na nirvāti, nirvāṇaṁ na labhat iti . tathāhi – yathā pradīpasahitapuruṣasya kūpapatanaprastāve kūpapatanānnivartanaṁ mam hitamiti niścayarūpaṁ śraddhānaṁ yadi nāsti tadā tasya pradīpaḥ kiṁ karoti, na kimapi . tathā jīvasyāpi paramāgamādhāreṇ sakalapadārthajñeyākārakarambitaviśadaikajñānarūpaṁ honese jñānarūp ātmatattvameṁ ekāgratākī pravr̥ttikā abhāv hai . (isaprakār unake saṁyam siddha nahīṁ hotā) aur (-isaprakār) jinake saṁyam siddha nahīṁ hotā unheṁ 1suniścit aikāgyrāpariṇatatārūp śrāmaṇya hī – jisakā dūsarā nām mokṣamārga hai vahī — siddha nahīṁ hotā .
isase āgamajñān – tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvake yugapatapaneko hī mokṣamārgapanā honekā niyam hotā hai ..236..
ab, aisā siddha karate haiṁ ki — āgamajñān – tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvake ayugapatpaneko mokṣamārgatva ghaṭit nahīṁ hotā : —
anvayārtha : — [āgamen ] āgamase, [yadi api ] yadi [artheṣu śraddhānaṁ nāsti ] padārthoṁkā śraddhān na ho to, [na hi siddhayati ] siddhi (mukti) nahīṁ hotī; [arthān śraddhadhānaḥ ] padārthoṁkā śraddhān karanevālā bhī [asaṁyataḥ vā ] yadi asaṁyat ho to [na nirvāti ] nirvāṇako prāpta nahīṁ hotā ..237.. 1. suniścit = dr̥rḥ . (dr̥rḥatāpūrvak ekāgratāmeṁ pariṇamit honā so śrāmaṇya hai .)
nirvāṇ nahi artho taṇī śraddhāthī, jo saṁyam nahīṁ. 237.
Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version
śraddhānaśūnyenāgamajaniten jñānen, tadavinābhāvinā śraddhānen ca saṁyamaśūnyen, na tāvatsiddhayati . tathā hi — āgamabalen sak lapadārthān vispaṣṭaṁ tarkayannapi, yadi sak la- padārthajñeyākārakarambitaviśadaikajñānākāramātmānaṁ na tathā pratyeti, tadā yathoditātmanaḥ śraddhān- śūnyatayā yathoditamātmānamananubhavan kathaṁ nām jñeyanimagno jñānavimūḍho jñānī syāt . ajñāninaśca jñeyadyotako bhavannapyāgamaḥ kiṁ kuryāt . tataḥ śraddhānaśūnyādāgamānnāsti siddhiḥ . kiṁc, sakalapadārthajñeyākārakarambitaviśadaikajñānākāramātmānaṁ śraddadhāno‘pyanubhavannapi, yadi svasminnev saṁyamya na vartayati, tadānādimoharāgadveṣavāsanopajanitaparadravyacaṅkramaṇasvairiṇyā- ścidvr̥tteḥ svasminnev sthānānnirvāsananiṣkampaikatattvamūrcchitacidvr̥ttyabhāvātkathaṁ nām saṁyataḥ syāt . svātmānaṁ jānato‘pi mamātmaivopādey iti niścayarūpaṁ yadi śraddhānaṁ nāsti tadā tasya pradīpasthānīy āgamaḥ kiṁ karoti, na kimapi . yathā vā sa ev pradīpasahitapuruṣaḥ svakīyapauruṣabalen kūpapatanādyadi na nivartate tadā tasya śraddhānaṁ pradīpo draṣṭirvā kiṁ karoti, na kimapi . tathāyaṁ jīvaḥ
ṭīkā : — āgamajanit jñānase, yadi vah śraddhānaśūnya ho to siddhi nahīṁ hotī; tathā usake (-āgamajñānake) vinā jo nahīṁ hotā aise śraddhānase bhī yadi vah (śraddhān) saṁyamaśūnya ho to siddhi nahīṁ hotī . vah isaprakār : —
āgamabalase sakal padārthoṁkī vispaṣṭa 1tarkaṇā karatā huā bhī yadi jīv sakal padārthoṁke jñeyākāroṁke sāth 2milit honevālā viśad ek jñān jisakā ākār hai aise ātmāko usaprakārase pratīt nahīṁ karatā to yathokta ātmāke śraddhānase śūnya honeke kāraṇ jo yathokta ātmākā anubhav nahīṁ karatā aisā vah jñeyanimagna jñānavimūrḥ jīv kaise jñānī hogā ? (nahīṁ hogā, vah ajñānī hī hogā .) aur ajñānīko, jñeyadyotak hone par bhī, āgam kyā karegā ? (-āgam jñeyoṁkā prakāśak hone par bhī vah ajñānīke liye kyā kar sakatā hai ?) isaliye śraddhānaśūnya āgamase siddhi nahīṁ hotī .
aur, sakal padārthoṁke jñeyākāroṁke sāth milit hotā huā viśad ek jñān jisakā ākār hai aise ātmākā śraddhān karatā huā bhī, anubhav karatā huā bhī yadi jīv apanemeṁ hī saṁyamit (-aṁkuśit) hokar nahīṁ rahatā, to anādi moharāgadveṣakī vāsanāse janit jo paradravyameṁ bhramaṇ usake kāraṇ jo svairiṇī (-svacchaṁdī, vyabhicāriṇī) hai aisī cidvr̥tti (- caitanyakī pariṇati) apanemeṁ hī rahanese, vāsanārahit niṣkaṁp ek tattvameṁ līn cidvr̥ttikā abhāv honese, vah kaise saṁyat hogā ? (nahīṁ hogā, asaṁyat hī hogā) aur asaṁyatako, yathokta 1. tarkaṇā = vicāraṇā; yukti ityādike āśrayavālā jñān . 2. milit hone vālā = miśrit honevālā; saṁbaṁdhako prāpta; arthāt unheṁ jānanevālā . [samasta padārthoṁke
jñeyākār jisameṁ pratibiṁbit hote haiṁ arthāt unheṁ jānatā hai aisā spaṣṭa ek jñān hī ātmākā rūp hai .]] pra. 56
Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version
asaṁyatasya ca yathoditātmatattvapratītirūpaṁ śraddhānaṁ yathoditātmatattvānubhūtirūpaṁ jñānaṁ vā kiṁ kuryāt . tataḥ saṁyamaśūnyāt śraddhānāt jñānādvā nāsti siddhiḥ . at āgamajñānatattvārtha- śraddhānasaṁyatatvānāmayaugapadyasya mokṣamārgatvaṁ vighaṭetaiv ..237..
athāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadye‘pyātmajñānasya mokṣamārgasādhakatamatvaṁ dyotayati —
śraddhānajñānasahito‘pi pauruṣasthānīyacāritrabalen rāgādivikalparūpādasaṁyamādyadi na nivartate tadā tasya śraddhānaṁ jñānaṁ vā kiṁ kuryāt, na kimapīti . ataḥ etadāyāti – paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ madhye dvayenaiken vā nirvāṇaṁ nāsti, kiṁtu trayeṇeti ..237.. evaṁ bhedābhedaratnatrayātmakamokṣamārga- sthāpanamukhyatven dvitīyasthale gāthācatuṣṭayaṁ gatam . kiṁc bahirātmāvasthāntarātmāvasthāparamātmāvasthā- mokṣāvasthātrayaṁ tiṣṭhati . avasthātraye‘nugatākāraṁ dravyaṁ tiṣṭhati . evaṁ parasparasāpekṣadravyaparyāyātmako jīvapadārthaḥ. tatra mokṣakāraṇaṁ cintyate . mithyātvarāgādirūpā bahirātmāvasthā tāvadaśuddhā, muktikāraṇaṁ ātmatattvakī pratītirūp śraddhān yā yathokta ātmatattvakī anubhūtirūp jñān kyā karegā ? isaliye saṁyamaśūnya śraddhānase yā jñānase siddhi nahīṁ hotī .
isase āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvake ayugapatpaneko mokṣamārgapanā ghaṭit nahīṁ hotā ..237..
ab, āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvakā yugapatpanā hone par bhī, ātmajñān mokṣamārgakā sādhakatam (utkr̥ṣṭa sādhak) hai aisā samajhāte haiṁ : —
anvayārtha : — [yat karma ] jo karma [ajñānī ] ajñānī [bhavaśatasahasrakoṭibhiḥ ] lakṣakoṭi bhavoṁmeṁ [kṣapayati ] khapātā hai, [tat ] vah karma [jñānī ] jñānī [tribhiḥ guptaḥ ] tīn prakār (man – vacan – kāy) se gupta honese [ucchvāsamātreṇ ] ucchvāsamātrameṁ [kṣapayati ] khapā detā hai ..238..
te karma jñānī trigupta bas ucchvāsamātrathī kṣay kare. 238.
Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version
yadajñānī karma kramaparipāṭayā bālatapovaicitryopakrameṇ ca pacyamānamupāttarāgadveṣatayā sukhaduḥkhādivikārabhāvapariṇataḥ punarāropitasantānaṁ bhavaśatasahasrakoṭībhiḥ kathaṁcan nistarati, tadev jñānī syātkāraketanāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātiśayaprasādāsāditaśuddha- jñānamayātmatattvānubhūtilakṣaṇajñānitvasadbhāvātkāyavāṅmanaḥkarmoparamapravr̥ttatriguptatvāt pracaṇḍop- na bhavati . mokṣāvasthā śuddhā phalabhūtā, sā cāgre tiṣṭhati . etābhyāṁ dvābhyāṁ bhinnā yāntarātmāvasthā sā mithyātvarāgādirahitatven śuddhā . yathā sūkṣmanigotajñāne śeṣāvaraṇe satyapi kṣayopaśamajñānāvaraṇaṁ nāsti tathātrāpi kevalajñānāvaraṇe satyapyekadeśakṣayopaśamajñānāpekṣayā nāstyāvaraṇam . yāvatāṁśen nirāvaraṇā rāgādirahitatven śuddhā ca tāvatāṁśen mokṣakāraṇaṁ bhavati . tatra śuddhapāriṇāmikabhāvarūpaṁ paramātmadravyaṁ dhyeyaṁ bhavati, tacca tasmādantarātmadhyānāvasthāviśeṣātkathaṁcidbhinnam . yadaikāntenābhinnaṁ bhavati tadā mokṣe‘pi dhyānaṁ prāpnoti, athavāsya dhyānaparyāyasya vināśe sati tasya pāriṇāmik- bhāvasyāpi vināśaḥ prāpnoti . evaṁ bahirātmāntarātmaparamātmakathanarūpeṇ mokṣamārgo jñātavyaḥ . ath paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ bhedaratnatrayarūpāṇāṁ melāpake‘pi, yadabhedaratnatrayātmakaṁ nirvikalpa- samādhilakṣaṇamātmajñānaṁ, niścayen tadev muktikāraṇamiti pratipādayati — jaṁ aṇṇāṇī kammaṁ khavedi nirvikalpasamādhirūpaniścayaratnatrayātmakaviśiṣṭabhedajñānābhāvādajñānī jīvo yatkarma kṣapayati . kābhiḥ karaṇabhūtābhiḥ . bhavasayasahassakoḍīhiṁ bhavaśatasahasrakoṭibhiḥ . taṁ ṇāṇī tihiṁ gutto tatkarma jñānī jīvastri- guptiguptaḥ san khavedi ussāsametteṇ kṣapayatyucchvāsamātreṇeti . tadyathā — bahirviṣaye paramāgamābhyāsabalen yatsamyakparijñānaṁ tathaiv śraddhānaṁ vratādyanuṣṭhānaṁ ceti trayaṁ, tattrayādhāreṇotpannaṁ siddhajīvaviṣaye samyak- parijñānaṁ śraddhānaṁ tadguṇasmaraṇānukūlamanuṣṭhānaṁ ceti trayaṁ, tattrayādhāreṇotpannaṁ viśadākhaṇḍaikajñānākāre svaśuddhātmani paricchittirūpaṁ savikalpajñānaṁ svaśuddhātmopādeyabhūtarucivikalparūpaṁ samyagdarśanaṁ tatraivātmani rāgādivikalpanivr̥ttirūpaṁ savikalpacāritramiti trayam . tattrayaprasādenotpannaṁ yannirvikalpasamādhirūpaṁ niścayaratnatrayalakṣaṇaṁ viśiṣṭasvasaṁvedanajñānaṁ tadabhāvādajñānī jīvo bahubhavakoṭibhiryatkarma kṣapayati,
ṭīkā : — jo karma (ajñānīko) kramaparipāṭīse tathā anek prakārake bālatapādirūp udyamase pakate hue, rāgadveṣako grahaṇ kiyā honese sukhaduḥkhādi vikārabhāvarūp pariṇamit honese punaḥ saṁtānako āropit karatā jāy isaprakār, lakṣakoṭibhavoṁ dvārā cāhe jisaprakār (-mahā kaṣṭase) ajñānī pār kar jātā hai, vahī karma, (jñānīko syātkāraketan āgamajñān, tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvake yugapatpaneke atiśayaprasādase prāpta kī huī śuddhajñānamay ātmatattvakī anubhūti jisakā lakṣaṇ hai aise jñānīpanake sadbhāvake kāraṇ kāy – vacan – manake karmoṁke 1uparamase triguptitā pravartamān honese pracaṇḍa udyam se pakatā huā, rāgadveṣake choṛanese samasta sukhaduḥkhādi vikār atyanta nirasta huā honese punaḥsaṁtānako āropit na karatā jāy 1. uparam = virām, aṭak jānā vah, ruk jānā vah; [jñānīke jñānīpanake kāraṇ kāy – vacan – man saṁbaṁdhī
Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version
kramapacyamānamapahastitarāgadveṣatayā dūranirastasamastasukhaduḥkhādivikāraḥ punaranāropitasantān- mucchvāsamātreṇaiv līlayaiv pātayati . at āgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadye‘pyātma- jñānamev mokṣamārgasādhakatamamanumantavyam ..238..
athātmajñānaśūnyasya sarvāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadyamapyakiṁ citka ra- mityanuśāsti —
tatkarma jñānī jīvaḥ pūrvoktajñānaguṇasadbhāvāt triguptiguptaḥ sannucchvāsamātreṇ līlayaiv kṣapayatīti . tato jñāyate paramāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ bhedaratnatrayarūpāṇāṁ sadbhāve‘pyabhedaratnatrayarūpasya sva- saṁvedanajñānasyaiv pradhānatvamiti ..238.. ath pūrvasūtroktātmajñānarahitasya sarvāgamajñānatattvārthaśraddhān- isaprakār ucchvāsamātrameṁ hī līlāse hī jñānī naṣṭa kar detā hai .
isase āgamajñān, tattvārthaśraddhān aur saṁyatattvakā yugapatpanā hone par bhī ātmajñānako hī mokṣamārgakā sādhakatam saṁmat karanā .
1jñānīpanake kāraṇ honevāle triguptatārūp pracaṇḍa udyamase karma pakate haiṁ; isaliye ajñānī jis karmako anek 2śat – sahasra – koṭi bhavoṁmeṁ mahākaṣṭase ullaṁghan (pār) kar pātā hai vahī karma jñānī ucchvāsamātrameṁ hī, kautukamātrameṁ hī naṣṭa kar ḍālatā hai . aur ajñānīke vah karma, sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇamanake kāraṇ, punaḥ nūtan karmarūp saṁtatiko choṛatā jātā hai tathā jñānīke sukhaduḥkhādivikārarūp pariṇaman na honese vah ka rma punaḥ nūtan karmarūp saṁtatiko nahīṁ choṛatā jātā .
saṁyatattvakā yugapatpanā bhī akiṁcitkar hai, (arthāt kuch bhī nahīṁ kar sakatā) : — 1. jñānīpan = āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvake yugapatpaneke atiśay prasādase prāpta śuddhajñānamay
ātmatattvakī anubhūti jñānīpanakā lakṣaṇ hai . 2. śat – sahasra – koṭi = 100 × 1000 × 10000000
to sarvaāgamadhar bhale paṇ nav lahe siddhatvane. 239.
Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version
yadi karatalāmalakīkr̥tasakalāgamasāratayā bhūtabhavadbhāvi ca svocitaparyāyaviśiṣṭam- śeṣadravyajātaṁ jānantamātmānaṁ jānan śraddadhānaḥ saṁyamayaṁścāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadye‘pi manāṅmohamalopaliptatvāt yadā śarīrādimūrcchoparaktatayā niruparāgopayogapariṇataṁ kr̥tvā jñānātmānamātmānaṁ nānubhavati tadā tāvanmātramohamalakalaṁk kīlikākīlitaiḥ karma- bhiravimucyamāno na siddhayati . at ātmajñānaśūnyamāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaug- padyamapyakiṁcitkaramev ..239.. saṁyatatvānāṁ yaugapadyamapyakiṁcitkaramityupadiśati — paramāṇupamāṇaṁ vā mucchā dehādiesu jassa puṇo vijjadi jadi paramāṇumātraṁ vā mūrcchā dehādikeṣu viṣayesu yasya puruṣasya punarvidyate yadi cet, so siddhiṁ ṇa lahadi sa siddhiṁ muktiṁ na labhate . kathaṁbhūtaḥ . savvāgamadharo vi sarvāgamadharo‘pīti . ayamatrārthaḥ — sarvāgamajñān- tattvārthaśraddhānasaṁyatatvānāṁ yaugapadye sati yasya dehādiviṣaye stokamapi mamatvaṁ vidyate tasya pūrvasūtroktaṁ nirvikalpasamādhilakṣaṇaṁ niścayaratnatrayātmakaṁ svasaṁvedanajñānaṁ nāstīti ..239.. ath dravyabhāv- saṁyamasvarūpaṁ kathayati —
anvayārtha : — [punaḥ ] aur [yadi ] yadi [yasya ] jisake [dehādikeṣu ] śarīrādike prati [paramāṇupramāṇaṁ vā ] paramāṇumātra bhī [mūrcchā ] mūrcchā [vidyate ] vartatī ho to [saḥ ] vah [sarvāgamadharaḥ api ] bhale hī sarvāgamakā dhārī ho tathāpi [siddhiṁ na labhate ] siddhiko prāpta nahīṁ hotā ..239..
ṭīkā : — sakal āgamake sārako hastāmalakavat karanese (-hathelīmeṁ rakkhe hue āṁvaleke samān spaṣṭa jñān honese) jo puruṣ bhūt – vartamān – bhāvī 1svocit paryāyoṁke sāth aśeṣ dravyasamūhako jānanevāle ātmāko jānatā hai, śraddhān karatā hai aur saṁyamit rakhatā hai, us puruṣake āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvakā yugapatpanā hone par bhī, yadi vah kiṁcitmātra bhī mohamalase lipta honese śarīrādike prati (tatsaṁbaṁdhī) mūrcchāse 2uparakta rahanese, 3niruparāg upayogameṁ pariṇat karake jñānātmak ātmākā anubhav nahīṁ karatā, to vah puruṣ mātra utane (kuch) mohamalakalaṁkarūp kīleke sāth ban̐dhe hue karmoṁse na chūṭatā huā siddha nahīṁ hotā .
isaliye ātmajñānaśūnya āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvakā yugapatpanā bhī . 1. svocit = apaneko ucit, apane – apane yogya . [ātmākā svabhāv trikālakī svocit paryāyoṁ sahit
samasta dravyoṁko jānanā hai .]] 2. uparakta = malin; vikārī . 3. niruparāg = uparāg rahit; nirmal; nirvikār; śuddha .
Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version
yaḥ khalvanekāntaketanāgamajñānabalen sakalapadārthajñeyākārakaraṁbitaviśadaikajñānākār- mātmānaṁ śraddadhāno‘nubhavaṁścātmanyev nityaniścalāṁ vr̥ttimicchan samitipaṁcakāṁku śitapravr̥ttipravartit-
cāgo ya nijaśuddhātmaparigrahaṁ kr̥tvā bāhyābhyantaraparigrahanivr̥ttistyāgaḥ . aṇāraṁbho niḥkriyanij- śuddhātmadravye sthitvā manovacanakāyavyāpāranivr̥ttiranārambhaḥ . visayavirāgo nirviṣayasvātmabhāvanotthasukhe tr̥ptiṁ kr̥tvā pañcendriyasukhābhilāṣatyāgo viṣayavirāgaḥ. khao kasāyāṇaṁ niḥkaṣāyaśuddhātmabhāvanābalen krodhādikaṣāyatyāgaḥ kaṣāyakṣayaḥ . so saṁjamo tti bhaṇido sa evaṁguṇaviśiṣṭaḥ saṁyam iti bhaṇitaḥ . pavvajjāe viseseṇ sāmānyenāpi tāvadidaṁ saṁyamalakṣaṇaṁ, pravrajyāyāṁ tapaścaraṇāvasthāyāṁ viśeṣeṇeti . atrābhyantaraśuddhātmasaṁvittirbhāvasaṁyamo, bahiraṅganivr̥ttiśca dravyasaṁyam iti ..“35.. athāgamajñānatattvārtha- akiṁcitkar hī hai ..239..
ab āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvake yugapatpaneke sāth ātmajñānake yugapatpaneko sādhate haiṁ; (arthāt āgamajñān, tattvārthaśraddhān aur saṁyatattva — is trikake sāth ātmajñānake yugapatpaneko siddha karate haiṁ ) : —
anvayārtha : — [paṁcasamitiḥ ] pān̐c samitiyukta, [paṁcendriy -saṁvr̥taḥ ] pāṁc indriyoṁkā saṁvaravālā [triguptaḥ ] tīn gupti sahit, [jitakaṣāyaḥ ] kaṣāyoṁko jītanevālā, [darśanajñānasamagraḥ ] darśanajñānase paripūrṇa — [śramaṇaḥ ] aisā jo śramaṇ [saḥ ] vah [saṁyataḥ ] saṁyat [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai ..240..
ṭīkā : — jo puruṣ anekāntaketan āgamajñānake balase, sakal padārthoṁke jñeyākāroṁke sāth milit hotā huā, viśad ek jñān jisakā ākār hai aise ātmākā śraddhān
paripūrṇa darśanajñānathī te śramaṇane saṁyat kahyo. 240.
Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version
saṁyamasādhanīkr̥taśarīrapātraḥ krameṇ niścalaniruddhapaṁcendriyadvāratayā samuparatakāyavāṅmanovyāpāro bhūtvā cidvr̥tteḥ paradravyacaṁṅkra maṇanimittamatyantamātmanā samamanyonyasaṁvalanādekībhūtamapi svabhāvabhedātparatven niścityātmanaiv kuśalo malla iv sunirbharaṁ niṣpīḍay niṣpīḍay kaṣāyacakramakrameṇ jīvaṁ tyājayati, sa khalu sakalaparadravyaśūnyo‘pi viśuddhadr̥śijñaptimātra- svabhāvabhūtāvasthāpitātmatattvopajātanityaniścalavr̥ttitayā sākṣātsaṁyat ev syāt . tasyaiv cāgamajñānatattvārthaśraddhānasaṁyatatvayaugapadyātmajñānayaugapadyaṁ siddhayati ..240.. śraddhānasaṁyatatvānāṁ trayāṇāṁ yatsavikalpaṁ yaugapadyaṁ tathā nirvikalpātmajñānaṁ ceti dvayoḥ saṁbhavaṁ darśayati — paṁcasamido vyavahāreṇ pañcasamitibhiḥ samitaḥ saṁvr̥taḥ pañcasamitaḥ, niścayen tu svasvarūpe samyagito gataḥ pariṇataḥ samitaḥ . tigutto vyavahāreṇ manovacanakāyanirodhatrayeṇ guptaḥ triguptaḥ, niścayen svasvarūpe guptaḥ pariṇataḥ . paṁceṁdiyasaṁvuḍo vyavahāreṇ pañcendriyaviṣayavyāvr̥ttyā saṁvr̥taḥ pañcendriyasaṁvr̥taḥ, niścayen vātīndriyasukhasvādarataḥ . jidakasāo vyavahāreṇ krodhādikaṣāyajayen jitakaṣāyaḥ, niścayen cākaṣāyātmabhāvanārataḥ . daṁsaṇaṇāṇasamaggo atra darśanaśabden nijaśuddhātmaśraddhānarūpaṁ samyagdarśanaṁ grāhyam, jñānaśabden tu svasaṁvedanajñānamiti; tābhyāṁ samagro darśanajñānasamagraḥ . samaṇo so saṁjado bhaṇido sa evaṁguṇaviśiṣṭaḥ śramaṇ saṁyat iti bhaṇitaḥ . at etadāyātaṁ – vyavahāreṇ yadbahirviṣaye vyākhyānaṁ kr̥taṁ ten savikalpaṁ samyagdarśanajñānacāritratrayayaugapadyaṁ grāhyam; abhyantaravyākhyānen tu nirvikalpātmajñānaṁ grāhyamiti savikalpayaugapadyaṁ nirvikalpātmajñānaṁ ca ghaṭat iti ..240.. athāgamajñānatattvārthaśraddhān- saṁyatatvalakṣaṇen vikalpatrayayaugapadyen tathā nirvikalpātmajñānen ca yukto yo‘sau saṁyatastasya kiṁ lakṣaṇamityupadiśati . ityupadiśati ko‘rthaḥ iti pr̥ṣṭe pratyuttaraṁ dadāti . evaṁ praśnottarapātanikāprastāve aur anubhav karatā huā ātmāmeṁ hī nityaniścal vr̥ttiko icchatā huā, saṁyamake sādhanarūp banāye hue śarīrapātrako pān̐c samitiyoṁse aṁkuśit pravr̥tti dvārā pravartit karatā huā, kramaśaḥ paṁcendriyoṁke niścal nirodh dvārā jisake kāy – vacan – manakā vyāpār virāmako prāpta huā hai aisā hokar, cidvr̥ttike liye paradravyameṁ bhramaṇakā nimitta jo kaṣāyasamūh vah ātmāke sāth anyonya milanake kāraṇ atyanta ekarūp ho jāne par bhī svabhāvabhedake kāraṇ use pararūpase niścit karake ātmāse hī kuśal mallakī bhān̐ti atyanta 1mardan kar karake akramase use mār ḍālatā hai, vah puruṣ vāstavameṁ, sakal paradravyase śūnya hone par bhī 2viśuddha darśanajñānamātra svabhāvarūpase rahanevāle ātmatattva (-svadravya) meṁ nityaniścal pariṇati utpanna honese, sākṣāt saṁyat hī hai . aur use hī āgamajñān – tattvārthaśraddhān – saṁyatattvake yugapatpanekā tathā ātmajñānakā yugapatpanā siddha hotā hai ..240.. 1. mardan kar karake = dabā dabāke, kacar kacarake, daman karake . 2. ātmatattvakā svabhāv viśuddhadarśanajñānamātra hai .