Pravachansar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 223-231.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 23 of 28

 

Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version

viśiṣṭakālakṣetravaśātkaścidapratiṣiddha ityapavādaḥ . yadā hi śramaṇaḥ sarvopadhipratiṣedhamāsthāy
paramamupekṣāsaṁyamaṁ pratipattukāmo‘pi viśiṣṭakālakṣetravaśāvasannaśaktirna pratipattuṁ kṣamate,
tadāpakr̥ṣya saṁyamaṁ pratipadyamānastadbahiraṁgasādhanamātramupadhimātiṣṭhate
. sa tu tathāsthīyamāno na
khalūpadhitvācchedaḥ, pratyut chedapratiṣedh ev . yaḥ kilāśuddhopayogāvinābhāvī sa chedaḥ . ayaṁ
tu śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇaśarīravr̥ttihetubhūtāhāranihārādigrahaṇavisarjanaviṣayacchedapratiṣedhārtha-
mupādīyamānaḥ sarvathā śuddhopayogāvinābhūtatvācchedapratiṣedh ev syāt
..222..
athāpratiṣiddhopadhisvarūpamupadiśati
appaḍikuṭṭhaṁ uvadhiṁ apatthaṇijjaṁ asaṁjadajaṇehiṁ .
mucchādijaṇaṇarahidaṁ geṇhadu samaṇo jadi vi appaṁ ..223..
niścayavyavahāramokṣamārgasahakārikāraṇatvenāpratiṣiddhamupadhimupakaraṇarūpopadhiṁ, apatthaṇijjaṁ asaṁjadajaṇehiṁ
aprārthanīyaṁ nirvikārātmopalabdhilakṣaṇabhāvasaṁyamarahitasyāsaṁyatajanasyānabhilaṣaṇīyam,
mucchādijaṇaṇarahidaṁ
haiaisā utsarga (-sāmānya niyam) hai; aur viśiṣṭa kālakṣetrake vaś koī upadhi aniṣiddha
aisā apavād hai . jab śramaṇ sarva upadhike niṣedhakā āśray lekar 1paramopekṣāsaṁyamako
prāpta karanekā icchuk hone par bhī viśiṣṭa kālakṣetrake vaś hīn śaktivālā honese use prāpta
karanemeṁ asamartha hotā hai, tab usameṁ
2apakarṣaṇ karake (anutkr̥ṣṭa) saṁyam prāpta karatā huā
usakī bahiraṁg sādhanamātra upadhikā āśray karatā hai . isaprakār jisakā āśray kiyā jātā
hai aisī vah upadhi upadhipaneke kāraṇ vāstavameṁ chedarūp nahīṁ hai, pratyut chedakī niṣedharūp
(-tyāgarūp) hī hai
. jo upadhi aśuddhopayogake binā nahīṁ hotī vah ched hai . kintu yah
(saṁyamakī bāhyasādhanamātrabhūt upadhi) to śrāmaṇyaparyāyakī sahakārī kāraṇabhūt śarīrakī vr̥ttike
hetubhūt āhār -nīhārādike grahaṇ
visarjan (grahaṇtyāg) saṁbaṁdhī chedake niṣedhārtha grahaṇ kī
jānese sarvathā śuddhopayog sahit hai, isaliye chedake niṣedharūp hī hai ..222..
ab, aniṣiddha upadhikā svarūp kahate haiṁ :
1. paramopekṣāsaṁyam = paramupekṣāsaṁyam [utsarga, niścayanay, sarvaparityāg paramopekṣāsaṁyam, vītarāg cāritra, aur
śuddhopayog;ye sab ekārthavācī haiṁ .]]
2. apakarṣaṇ = hīnatā [apavād, vyavahāranay, ekadeśaparityāg, apahr̥tasaṁyam (alpatāhīnatāvālā saṁyam)
sarāgacāritra aur śubhopayogye sab ekārthavācī haiṁ .]]
upadhi aniṁditane, asaṁyat jan thakī aṇaprārthyane,
mūrchādijanan rahitane ja graho śramaṇ, thoḍo bhale. 223
.

Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version

apratikruṣṭamupadhimaprārthanīyamasaṁyatajanaiḥ .
mūrcchādijananarahitaṁ gr̥hṇātu śramaṇo yadyapyalpam ..223..
yaḥ kilopadhiḥ sarvathā bandhāsādhakatvādapratikruṣṭaḥ, saṁyamādanyatrānucitatvādasaṁyatajanā-
prārthanīyo, rāgādipariṇāmamantareṇ dhāryamāṇatvānmūrcchādijananarahitaśca bhavati, sa khalvapratiṣiddhaḥ .
ato yathoditasvarūp evopadhirupādeyo, na punaralpo‘pi yathoditaviparyastasvarūpaḥ ..223..
athotsarga ev vastudharmo, na punarapavād ityupadiśati
kiṁ kiṁcaṇ tti takkaṁ apuṇabbhavakāmiṇodh dehe vi .
saṁg tti jiṇavariṁdā appaḍikammattamuddiṭṭhā ..224..
paramātmadravyavilakṣaṇabahirdravyamamatvarūpamūrcchārakṣaṇārjanasaṁskārādidoṣajananarahitam, geṇhadu samaṇo jadi vi
appaṁ
gr̥hṇātu śramaṇo yamapyalpaṁ pūrvoktamupakaraṇopadhiṁ yadyapyalpaṁ tathāpi pūrvoktocitalakṣaṇamev grāhyaṁ,
na ca tadviparītamadhikaṁ vetyabhiprāyaḥ ..223.. ath sarvasaṅgaparityāg ev śreṣṭhaḥ, śeṣamaśakyānuṣṭhānamiti
prarūpayatikiṁ kiṁcaṇ tti takkaṁ kiṁ kiṁcanamiti tarkaḥ, kiṁ kiṁcanaṁ parigrah iti tarko vicāraḥ kriyate
tāvat . kasya . apuṇabbhavakāmiṇo apunarbhavakāminaḥ anantajñānādicatuṣṭayātmakamokṣābhilāṣiṇaḥ . adh
aho, deho vi deho‘pi saṁg tti saṅgaḥ parigrah iti hetoḥ jiṇavariṁdā jinavarendrāḥ kartāraḥ
પ્ર. ૫૨
anvayārtha :[yadyapi alpam ] bhale hī alpa ho tathāpi, [apratikruṣṭam ] jo
aniṁdit ho, [asaṁyatajanaiḥ aprārthanīyaṁ ] asaṁyatajanoṁmeṁ aprārthanīy ho aur
[mūrcchādijananarahitaṁ ] jo mūrcchādikī jananarahit ho
[upadhiṁ ] aisī hī upadhiko [śramaṇaḥ ]
śramaṇ [gr̥hṇātu ] grahaṇ karo ..223..
ṭīkā :jo upadhi sarvathā baṁdhakā asādhak honese aniṁdit hai, saṁyatake atirikta
anyatra anucit honese asaṁyatajanoṁke dvārā aprārthanīy (anicchanīy) hai aur rāgādipariṇāmake
binā dhāraṇakī jānese mūrcchādike utpādanase rahit hai, vah vāstavameṁ aniṣiddha hai
. isase yathokta
svarūpavālī upadhi hī upādey hai, kintu kiṁcitmātra bhī yathokta svarūpase viparīt svarūpavālī
upadhi upādey nahīṁ hai
..223..
ab, ‘utsarga hī vastudharma hai, apavād nahīṁ’ aisā upadeś karate haiṁ :
kyam anya parigrah hoy jyāṁ kahī dehane parigrah aho !
mokṣecchune dehey niṣpratikarma upadeśe jino ? 224
.

Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version

kiṁ kiñcanamiti tarkaḥ apunarbhavakāmino‘th dehe‘pi .
saṅga iti jinavarendrā apratikarmatvamuddiṣṭavantaḥ ..224..
atra śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatvenāpratiṣidhyamāne‘tyantamupāttedehe‘pi paradravyatvāt
parigraho‘yaṁ na nāmānugrahārhaḥ kintūpekṣya evetyapratikarmatvamupadiṣṭavanto bhagavanto‘rhaddevāḥ . ath
tatra śuddhātmatattvopalambhasambhāvanarasikasya puṁsaḥ śeṣo‘nyo‘nupāttaḥ parigraho varākaḥ kiṁ nām
syāditi vyakta ev hi teṣāmākūtaḥ
. ato‘vadhāryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavādaḥ .
idamatra tātparyaṁ, vastudharmatvātparamanairgranthyamevāvalambyam ..224..
ṇippaḍikammattamuddiṭṭhā niḥpratikarmatvamupadiṣṭavantaḥ . śuddhopayogalakṣaṇaparamopekṣāsaṁyamabalen dehe‘pi
niḥpratikāritvaṁ kathitavanta iti. tato jñāyate mokṣasukhābhilāṣiṇāṁ niścayen dehādisarvasaṅgaparityāg
evocito‘nyastūpacār eveti ..224.. evamapavādavyākhyānarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayaṁ gatam .
athaikādaśagāthāparyantaṁ strīnirvāṇanirākaraṇamukhyatven vyākhyānaṁ karoti . tadyathāśvetāmbaramatānusārī
śiṣyaḥ pūrvapakṣaṁ karoti
pecchadi ṇa hi ih logaṁ paraṁ ca samaṇiṁdadesido dhammo .
dhammamhi tamhi kamhā viyappiyaṁ liṁgamitthīṇaṁ ..“20..
anvayārtha :[ath ] jab ki [jinavarendrāḥ ] jinavarendroṁne [apunarbhavakāminaḥ ]
mokṣābhilāṣīke, [saṁgaḥ iti ] ‘deh parigrah hai’ aisā kahakar [dehe api ] dehameṁ bhī
[apratikarmatvam ] apratikarmapanā (saṁskārarahitapanā) [uddiṣṭavantaḥ ] kahā (upadeśā) hai, tab
[kiṁ kiṁcanam iti tarkaḥ ] unakā yah (spaṣṭa) āśay hai ki usake anya parigrah to kaise
ho sakatā hai ?
..224..
ṭīkā :yahān̐, śrāmaṇyaparyāyakā sahakārī kāraṇ honese jisakā niṣedh nahīṁ kiyā gayā
hai aise atyanta 1upātta śarīrameṁ bhī, ‘yah (śarīr) paradravya honese parigrah hai, vāstavameṁ yah
anugrahayogya nahīṁ, kintu upekṣā yogya hī hai’ aisā kahakar, bhagavanta arhaṁntadevoṁne apratikarmapanekā
upadeś diyā hai, tab phi ra vahān̐ śuddhātmatattvopalabdhikī saṁbhāvanāke rasik puruṣoṁke śeṣ anya
2anupātta parigrah becārā kaise (anugrah yogya) ho sakatā hai ?aisā unakā (-arhanta devoṁkā)
āśay vyakta hī hai . isase niścit hotā hai kiutsarga hī vastudharma hai, apavād nahīṁ .
yahān̐ aisā tātparya hai ki vastudharma honese param nirgraṁthapanā hī avalamban yogya
..224..
1. upātta = prāpta, milā huā . 2. anupātta = aprāpta .

Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version

ath ke‘pavādaviśeṣā ityupadiśati
uvayaraṇaṁ jiṇamagge liṁgaṁ jahajādarūvamidi bhaṇidaṁ .
guruvayaṇaṁ pi ya viṇao suttajjhayaṇaṁ ca ṇiddiṭṭhaṁ ..225..
pecchadi ṇa hi ih logaṁ niruparāganijacaitanyanityopalabdhibhāvanāvināśakaṁ khyātipūjālābharūpaṁ
prekṣate na ca hi sphu ṭaṁ ih lokam . na ca kevalamih lokaṁ , paraṁ ca svātmaprāptirūpaṁ mokṣaṁ vihāy
svargabhogaprāptirūpaṁ paraṁ ca paralokaṁ ca necchati . sa kaḥ . samaṇiṁdadesido dhammo śramaṇendradeśito dharmaḥ,
jinendropadiṣṭa ityarthaḥ . dhammamhi tamhi kamhā dharme tasmin kasmāt viyappiyaṁ vikalpitaṁ nirgranthaliṅgādvastra-
prāvaraṇen pr̥thakkr̥tam . kim . liṁgaṁ sāvaraṇacihnam . kāsāṁ saṁbandhi . itthīṇaṁ strīṇāmiti
pūrvapakṣagāthā ..“20.. ath parihāramāh
ṇicchayado itthīṇaṁ siddhī ṇa hi teṇ jammaṇā diṭṭhā .
tamhā tappaḍirūvaṁ viyappiyaṁ liṁgamitthīṇaṁ ..“21..
ṇicchayado itthīṇaṁ siddhī ṇa hi teṇ jammaṇā diṭṭhā niścayataḥ strīṇāṁ narakādigativilakṣaṇānanta-
sukhādiguṇasvabhāvā tenaiv janmanā siddhirna draṣṭā, na kathitā . tamhā tappaḍirūvaṁ tasmātkāraṇāttatpratiyogyaṁ
sāvaraṇarūpaṁ viyappiyaṁ liṁgamitthīṇaṁ nirgranthaliṅgātpr̥thaktven vikalpitaṁ kathitaṁ liṅgaṁ prāvaraṇasahitaṁ cihnam .
kāsām . strīṇāmiti ..“21.. ath strīṇāṁ mokṣapratibandhakaṁ pramādabāhulyaṁ darśayati
paiḍīpamādamaiyā edāsiṁ vitti bhāsiyā pamadā .
tamhā tāo pamadā pamādabahulā tti ṇiddiṭṭhā ..“22..
paiḍīpamādamaiyā prakr̥tyā svabhāven pramāden nirvr̥ttā pramādamayī . kā kartrī bhavati . edāsiṁ
vitti . etāsāṁ strīṇāṁ vr̥ttiḥ pariṇatiḥ . bhāsiyā pamadā tat ev nāmamālāyāṁ pramadāḥ pramadāsaṁjñā
bhāṣitāḥ striyaḥ . tamhā tāo pamadā yat ev pramadāsaṁjñāstāḥ striyaḥ, tasmāttat ev pamādabahulā tti
ṇiddiṭṭhā niḥpramādaparamātmatattvabhāvanāvināśakapramādabahulā iti nirdiṣṭāḥ ..“22.. ath tāsāṁ mohādi-
bāhulyaṁ darśayati
saṁti dhuvaṁ pamadāṇaṁ mohapadosā bhayaṁ duguṁchā ya .
citte cittā māyā tamhā tāsiṁ ṇa ṇivvāṇaṁ ..“23..
ab, apavādake kaunase viśeṣ (bhed) haiṁ, so kahate haiṁ :
janmyā pramāṇe rūp bhākhyuṁ upakaraṇ jinamārgamāṁ,
guruvacan ne sūtrādhyayan, vaḷī vinay paṇ upakaraṇamāṁ. 225
.

Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version

upakaraṇaṁ jinamārge liṅgaṁ yathājātarūpamiti bhaṇitam .
guruvacanamapi ca vinayaḥ sūtrādhyayanaṁ ca nirdiṣṭam ..225..
saṁti dhuvaṁ pamadāṇaṁ santi vidyante dhruvaṁ niścitaṁ pramadānāṁ strīṇām . ke te . mohapadosā bhayaṁ duguṁchā
ya mohādirahitānantasukhādiguṇasvarūpamokṣakāraṇapratibandhakāḥ mohapradveṣabhayaduguṁchāpariṇāmāḥ, citte cittā
māyā kauṭilyādirahitaparamabodhādipariṇateḥ pratipakṣabhūtā citte manasi citrā vicitrā māyā, tamhā tāsiṁ
ṇa ṇivvāṇaṁ tat ev tāsāmavyābādhasukhādyanantaguṇādhārabhūtaṁ nirvāṇaṁ nāstītyabhiprāyaḥ ..“23.. athaitadev
draḍhayati
ṇa viṇā vaṭṭadi ṇārī ekkaṁ vā tesu jīvaloyamhi .
ṇa hi saṁuḍaṁ ca gattaṁ tamhā tāsiṁ ca saṁvaraṇaṁ ..“24..
ṇa viṇā vaṭṭadi ṇārī na vinā vartate nārī ekkaṁ vā tesu jīvaloyamhi teṣu nirdoṣi-
paramātmadhyānavighātakeṣu pūrvoktadoṣeṣu madhye jīvaloke tvekamapi doṣaṁ vihāy ṇa hi saṁuḍaṁ ca gattaṁ na
hi sphu ṭaṁ saṁvr̥ttaṁ gātraṁ ca śarīraṁ, tamhā tāsiṁ ca saṁvaraṇaṁ tat ev ca tāsāṁ saṁvaraṇaṁ vastrāvaraṇaṁ kriyat
iti ..“24.. ath punarapi nirvāṇapratibandhakadoṣāndarśayati
cittassāvo tāsiṁ sitthillaṁ attavaṁ ca pakkhalaṇaṁ .
vijjadi sahasā tāsu a uppādo suhamamaṇuāṇaṁ ..“25..
vijjadi vidyate tāsu a tāsu ca strīṣu . kim . cittassāvo cittasravaḥ, niḥkāmātmatattva-
saṁvittivināśakacittasya kāmodrekeṇ sravo rāgasārdrabhāvaḥ, tāsiṁ tāsāṁ strīṇāṁ, sitthillaṁ śithilasya
bhāvaḥ śaithilyaṁ, tadbhavamuktiyogyapariṇāmaviṣaye cittadāḍharyābhāvaḥ sattvahīnapariṇām ityarthaḥ, attavaṁ ca
pakkhalaṇaṁ
r̥tau bhavamārtavaṁ praskhalanaṁ raktasravaṇaṁ,
sahasā jhaṭiti, māse māse dinatrayaparyantaṁ
cittaśuddhivināśako raktasravo bhavatītyarthaḥ, uppādo suhamamaṇuāṇaṁ utpād utpattiḥ sūkṣmalabdhyaparyāpta-
manuṣyāṇāmiti ..““
““
.25.. athotpattisthānāni kathayati
liṁgamhi ya itthīṇaṁ thaṇaṁtare ṇāhikakkhapadesesu .
bhaṇido suhumuppādo tāsiṁ kah saṁjamo hodi ..“26..
liṁgamhi ya itthīṇaṁ thaṇaṁtare ṇāhikakkhapadesesu strīṇāṁ liṅge yonipradeśe, stanāntare, nābhipradeśe,
kakṣapradeśe ca, bhaṇido suhumuppādo eteṣu sthāneṣu sūkṣmamanuṣyādijīvotpādo bhaṇitaḥ . ete pūrvoktadoṣāḥ
gāthā : 225 anvayārtha :[yathājātarūpaṁ ligaṁ ] yathājātarūp (-janmajāt
nagna) jo liṁg vah [jinmārge ] jinamārgameṁ [upakaraṇaṁ iti bhaṇitam ] upakaraṇ kahā gayā
hai, [guruvacanaṁ ] guruke vacan, [sūtrādhyayanaṁ ca ] sūtroṁkā adhyayan [ca ] aur [vinayaḥ api ]
vinay bhī [nirdiṣṭam ] upakaraṇ kahī gaī hai
..225..

Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version

yo hi nāmāpratiṣiddho‘sminnupadhirapavādaḥ, sa khalu nikhilo‘pi śrāmaṇyaparyāy-
sahakārikāraṇatvenopakārakārakatvādupakaraṇabhūt ev, na punaranyaḥ . tasya tu viśeṣāḥ sarvāhārya-
varjitasahajarūpāpekṣitayathājātarūpatven bahiraṁgaliṁgabhūtāḥ kāyapudgalāḥ, śrūyamāṇatatkālabodhak-
puruṣāṇāṁ kiṁ na bhavantīti cet . evaṁ na vaktavyaṁ, strīṣu bāhulyen bhavanti . na cāstitvamātreṇ
samānatvam . ekasya viṣakaṇikāsti, dvitīyasya ca viṣaparvato‘sti, kiṁ samānatvaṁ bhavati . kiṁtu
puruṣāṇāṁ prathamasaṁhananabalen doṣavināśako muktiyogyaviśeṣasaṁyamo‘sti . tāsiṁ kah saṁjamo hodi tataḥ
kāraṇāttāsāṁ kathaṁ saṁyamo bhavatīti ..“26.. ath strīṇāṁ tadbhavamuktiyogyāṁ sakalakarmanirjarāṁ
niṣedhayati
jadi daṁsaṇeṇ suddhā suttajjhayaṇeṇ cāvi saṁjuttā .
ghoraṁ caradi va cariyaṁ itthissa ṇa ṇijjarā bhaṇidā ..“27..
jadi daṁsaṇeṇ suddhā yadyapi darśanen samyaktven śuddhā, suttajjhayaṇe cāvi saṁjuttā ekādaśāṅga-
sūtrādhyayanenāpi saṁyuktā, ghoraṁ caradi va cariyaṁ ghoraṁ pakṣopavāsamāsopavāsādi carati vā cāritraṁ, itthissa
ṇa ṇijjarā bhaṇidā tathāpi strījanasya tadbhavakarmakṣayayogyā sakalanirjarā na bhaṇiteti bhāvaḥ . kiṁc yathā
prathamasaṁhananābhāvātstrī saptamanarakaṁ na gacchati, tathā nirvāṇamapi . ‘‘puṁvedaṁ vedaṁtā purisā je
khavagaseḍhimārūḍhā . sesodayeṇ vi tahā jhāṇuvajuttā ya te du sijjhaṁti’’ iti gāthākathitārthābhiprāyeṇ
bhāvastrīṇāṁ kathaṁ nirvāṇamiti cet . tāsāṁ bhāvastrīṇāṁ prathamasaṁhananamasti, dravyastrīvedābhāvāttadbhavamokṣa-
pariṇāmapratibandhakatīvrakāmodreko‘pi nāsti . dravyastrīṇāṁ prathamasaṁhananaṁ nāstīti kasminnāgame
kathitamāsta iti cet . tatrodāharaṇagāthā‘‘aṁtimatigasaṁghaḍaṇaṁ ṇiyameṇ ya kammabhūmimahilāṇaṁ .
ādimatigasaṁghaḍaṇaṁ ṇatthi tti jiṇehiṁ ṇiddiṭṭhaṁ’’.. ath matamyadi mokṣo nāsti tarhi bhavadīyamate
kimarthamarjikānāṁ mahāvratāropaṇam . parihāramāhtadupacāreṇ kulavyavasthānimittam . na copacāraḥ
sākṣādbhavitumarhati, agnivat krūro‘yaṁ devadatta ityādivat . tathācoktammukhyābhāve sati prayojane
nimitte copacāraḥ pravartate . kiṁtu yadi tadbhave mokṣo bhavati strīṇāṁ tarhi śatavarṣadīkṣitāyā arjikāyā
adyadine dīkṣitaḥ sādhuḥ kathaṁ vandyo bhavati . saiv prathamataḥ kiṁ na vandyā bhavati sādhoḥ . kiṁtu bhavanmate
ṭīkā :isameṁ jo aniṣiddha upadhi apavād hai, vah sabhī vāstavameṁ aisā hī
hai ki jo śrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpameṁ upakār karanevālā honese upakaraṇabhūt
hai, dūsarā nahīṁ
. usake viśeṣ (bhed) isaprakār haiṁ :(1) sarva āhārya rahit sahajarūpase
apekṣit (sarva āhārya rahit) yathājātarūpapaneke kāraṇ jo bahiraṁg liṁgabhūt haiṁ aise
1. āhārya = bāharase lāyā jānevālā; kr̥trim; aupādhik, (sarva kr̥trimaupādhik bhāvoṁse rahit munike
ātmākā sahajarūp vastrābhūṣaṇādi sarva kr̥trimatāoṁse rahit yathājātarūpapanekī apekṣā rakhatā hai arthāt
munike ātmākā rūp
daśāsahaj honese śarīr bhī yathājāt hī honā cāhiye; isaliye yathājātarūpapanā
vah munipanekā bāhyaliṁg hai .])

Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version

gurugīryamāṇātmatattvadyotakasiddhopadeśavacanapudgalāḥ, tathādhīyamānanityabodhakānādinidhanaśuddhātma-
tattvadyotanasamarthaśrutajñānasādhanībhūtaśabdātmakasūtrapudgalāśca, śuddhātmatattvavyaṁjakadarśanādiparyāy-
mallitīrthakaraḥ strīti kathyate, tadapyayuktam . tīrthakarā hi samyagdarśanaviśuddhayādiṣoḍaśabhāvanāḥ pūrvabhave
bhāvayitvā paścādbhavanti . samyagdraṣṭeḥ strīvedakarmaṇo bandha ev nāsti, kathaṁ strī bhaviṣyatīti . kiṁc
yadi mallitīrthakaro vānyaḥ ko‘pi vā strī bhūtvā nirvāṇaṁ gataḥ tarhi strīrūpapratimārādhanā kiṁ na kriyate
bhavadbhiḥ
. yadi pūrvoktadoṣāḥ santi strīṇāṁ tarhi sītārukmiṇīkuntīdraupadīsubhadrāprabhr̥tayo jinadīkṣāṁ
gr̥hītvā viśiṣṭatapaścaraṇen kathaṁ ṣoḍaśasvarge gatā iti cet . parihāramāhtatra doṣo nāsti,
tasmātsvargādāgatya puruṣaveden mokṣaṁ yāsyantyagre . tadbhavamokṣo nāsti, bhavāntare bhavatu, ko doṣ iti .
idamatra tātparyamsvayaṁ vastusvarūpamev jñātavyaṁ, paraṁ prati vivādo na kartavyaḥ . kasmāt . vivāde
rāgadveṣotpattirbhavati, tataśca śuddhātmabhāvanā naśyatīti ..“27.. athopasaṁhārarūpeṇ sthitapakṣaṁ darśayati
tamhā taṁ paḍirūvaṁ liṁgaṁ tāsiṁ jiṇehiṁ ṇiddiṭṭhaṁ .
kularūvavaojuttā samaṇīo tassamācārā ..“28..
tamhā yasmāttadbhave mokṣo nāsti tasmātkāraṇāt taṁ paḍirūvaṁ liṁgaṁ tāsiṁ jiṇehiṁ ṇiddiṭṭhaṁ tatpratirūpaṁ
vastraprāvaraṇasahitaṁ liṅgaṁ cihnaṁ lāñchanaṁ tāsāṁ strīṇāṁ jinavaraiḥ sarvajñairnirdiṣṭaṁ kathitam . kularūvavaojuttā
samaṇīo lokaduguñchārahitatven jinadīkṣāyogyaṁ kulaṁ bhaṇyate, antaraṅganirvikāracittaśuddhijñāpakaṁ
bahiraṅganirvikāraṁ rūpaṁ bhaṇyate, śarīrabhaṅgarahitaṁ vā atibālavr̥ddhabuddhivaikalyarahitaṁ vayo bhaṇyate, taiḥ
kularūpavayobhiryuktāḥ kularūpavayoyuktā bhavanti
. kāḥ . śramaṇyo‘rjikāḥ . punarapi kiṁviśiṣṭāḥ .
tassamācārā tāsāṁ strīṇāṁ yogyastadyogya ācāraśāstravihitaḥ samācār ācār ācaraṇaṁ yāsāṁ
tāstatsamācārā iti ..“28.. athedānīṁ puruṣāṇāṁ dīkṣāgrahaṇe varṇavyavasthāṁ kathayati
kāyapudgal; (2) jinakā śravaṇ kiyā jātā hai aise 1tatkālabodhak, guru dvārā kahe jāne
par 2ātmatattvadyotak, 3siddha upadeśarūp vacanapudgal; tathā (3) jinakā adhyayan kiyā
jātā hai aise, nityabodhak, anādinidhan śuddha ātmatattvako prakāśit karanemeṁ samartha
śrutajñānake sādhanabhūt śabdātmak sūtrapudgal; aur (4) śuddha ātmatattvako vyakta karanevālī
jo darśanādik paryāyeṁ, unarūpase pariṇamit puruṣake prati
vinītatākā abhiprāy pravartit
1. tatkālabodhak = usī (upadeśake) samay hī bodh denevālā . [śāstra śabda sadā bodhake nimittabhūt
honese nityabodhak kahe gaye haiṁ, guruvacan upadeśkālameṁ hī bodhake nimittabhūt honese tatkālabodhak kahe
gaye haiṁ .]]
2. ātmatattvadyotak = ātmatattvako samajhānevāleprakāśit karanevāle .
3. siddha = saphal; rāmabāṇ; amogh = acūk; [gurukā upadeś siddhasaphalrāmabāṇ hai .]]
4. vinītatā = vinay; namratā; [samyagdarśanādi paryāyameṁ pariṇamit puruṣake prati vinayabhāvase pravr̥tta honemeṁ manake
pudgal nimittabhūt haiṁ .]]

Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version

tatpariṇatapuruṣavinītatābhiprāyapravartakacittapudgalāśca bhavanti . idamatra tātparyaṁ, kāyavadvacan-
manasī api na vastudharmaḥ ..225..
vaṇṇesu tīsu ekko kallāṇaṁgo tavosaho vayasā .
sumuhoe kucchārahido liṁgaggahaṇe havadi joggo ..“29..
vaṇṇesu tīsu ekko varṇeṣu triṣvekaḥ brāhmaṇakṣatriyavaiśyavarṇeṣvekaḥ . kallāṇaṁgo kalyāṇāṅga
ārogyaḥ . tavosaho vayasā tapaḥsahaḥ tapaḥkṣamaḥ . ken . ativr̥ddhabālatvarahitavayasā . sumuho
nirvikārābhyantaraparamacaitanyapariṇativiśuddhijñāpakaṁ gamakaṁ bahiraṅganirvikāraṁ mukhaṁ yasya, mukhāvayavabhaṅga-
rahitaṁ vā, sa bhavati sumukhaḥ
. kucchārahido lokamadhye durācārādyapavādarahitaḥ . liṁgaggahaṇe havadi joggo
evaṁguṇaviśiṣṭapuruṣo jinadīkṣāgrahaṇe yogyo bhavati . yathāyogyaṁ sacchūdrādyapi ..“29.. ath
niścayanayābhiprāyaṁ kathayati
jo rayaṇattayaṇāso so bhaṁgo jiṇavarehiṁ ṇiddiṭṭho .
sesaṁ bhaṁgeṇ puṇo ṇa hodi sallehaṇāariho ..“30..
jo rayaṇattayaṇāso so bhaṁgo jiṇavarehiṁ ṇiddiṭṭho yo ratnatrayanāśaḥ sa bhaṅgo jinavarairnirdiṣṭaḥ .
viśuddhajñānadarśanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakśraddhājñānānuṣṭhānarūpo yo‘sau niścayaratnatrayasvabhāvastasya
vināśaḥ sa ev niścayen nāśo bhaṅgo jinavarairnirdiṣṭaḥ
. sesaṁ bhaṁgeṇ puṇo śeṣabhaṅgen punaḥ
śeṣakhaṇḍamuṇḍavātavr̥ṣaṇādibhaṅgen ṇa hodi sallehaṇāariho na bhavati sallekhanārhaḥ . lokaduguñchābhayen
nirgrantharūpayogyo na bhavati . kaupīnagrahaṇen tu bhāvanāyogyo bhavatītyabhiprāyaḥ ..“30.. evaṁ
strīnirvāṇanirākaraṇavyākhyānamukhyatvenaikādaśagāthābhistr̥tīyaṁ sthalaṁ gatam . ath pūrvoktasyopakaraṇarūpā-
pavādavyākhyānasya viśeṣavivaraṇaṁ karotiidi bhaṇidaṁ iti bhaṇitaṁ kathitam . kim . uvayaraṇaṁ
upakaraṇam . kva . jiṇamagge jinoktamokṣamārge . kimupakaraṇam . liṁgaṁ śarīrākārapudgalapiṇḍarūpaṁ
karanevāle citrapudgal . (apavādamārgameṁ jis upakaraṇabhūt upadhikā niṣedh nahīṁ hai usake
uparokta cār bhed haiṁ .)
yahān̐ aisā tātparya hai ki kāyakī bhān̐ti vacan aur man bhī vastudharma nahīṁ hai .
bhāvārtha :jis śramaṇakī śrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇabhūt, sarva kr̥trimatāoṁse
rahit yathājātarūpake sammukh vr̥tti jāye, use kāyakā parigrah hai; jis śramaṇakī guruupadeśake
śravaṇameṁ vr̥tti ruke, use vacanapudgaloṁkā parigrah hai; jis śramaṇakī sūtrādhyayanameṁ vr̥tti ruke
usake sūtrapudgaloṁkā parigrah hai; aur jis śramaṇake yogya puruṣake vinayarūp pariṇām hoṁ usake
manake pudgaloṁkā parigrah hai
. yadyapi vah parigrah upakaraṇabhūt haiṁ, isaliye apavādamārgameṁ unakā
niṣedh nahīṁ hai, tathāpi ve vastudharma nahīṁ haiṁ ..225..

Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version

athāpratiṣiddhaśarīramātropadhipālanavidhānamupadiśati
ihalogaṇirāvekkho appaḍibaddho paramhi loyamhi .
juttāhāravihāro rahidakasāo have samaṇo ..226..
ihalokanirāpekṣaḥ apratibaddhaḥ parasmin loke .
yuktāhāravihāro rahitakaṣāyo bhavet śramaṇaḥ ..226..
anādinidhanaikarūpaśuddhātmatattvapariṇatatvādakhilakarmapudgalavipākātyantaviviktasvabhāvatven
rahitakaṣāyatvāttadātvamanuṣyatve‘pi samastamanuṣyavyavahārabahirbhūtatvenehalokanirāpekṣatvāttathā
dravyaliṅgam . kiṁviśiṣṭam . jahajādarūvaṁ yathājātarūpaṁ, yathājātarūpaśabdenātra vyavahāreṇ saṁgaparityāgayuktaṁ
nagnarūpaṁ, niścayenābhyantareṇ śuddhabuddhaikasvabhāvaṁ paramātmasvarūpaṁ . guruvayaṇaṁ pi ya guruvacanamapi,
nirvikāraparamacijjayotiḥsvarūpaparamātmatattvapratibodhakaṁ sārabhūtaṁ siddhopadeśarūpaṁ gurūpadeśavacanam . na
kevalaṁ gurūpadeśavacanam, suttajjhayaṇaṁ ca ādimadhyāntavarjitajātijarāmaraṇarahitanijātmadravyaprakāśak-
sūtrādhyayanaṁ ca, paramāgamavācanamityarthaḥ . ṇiddiṭṭhaṁ upakaraṇarūpeṇ nirdiṣṭaṁ kathitam . viṇao
svakīyaniścayaratnatrayaśuddhirniścayavinayaḥ, tadādhārapuruṣeṣu bhaktipariṇāmo vyavahāravinayaḥ . ubhayo‘pi
vinayapariṇām upakaraṇaṁ bhavatīti nirdiṣṭaḥ . anen kimuktaṁ bhavatiniścayen caturvidhamevopakaraṇam .
anyadupakaraṇaṁ vyavahār iti ..225.. ath yuktāhāravihāralakṣaṇatapodhanasya svarūpamākhyāti
ihalogaṇirāvekkho ihalokanirāpekṣaḥ, ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvanijātmasaṁvittivināśakakhyātipūjā-
lābharūpehalokakāṅkṣārahitaḥ, appaḍibaddho paramhi loyamhi apratibaddhaḥ parasmin loke, tapaścaraṇe kr̥te
divyadevastrīparivārādibhogā bhavantīti, evaṁvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttāhāravihāro have
yuktāhāravihāro bhavet
. sa kaḥ . samaṇo śramaṇaḥ . punarapi kathaṁbhūtaḥ . rahidakasāo niḥkaṣāyasvarūp-
ab, aniṣiddha aisā jo śarīr mātra upadhi usake pālanakī vidhikā upadeś karate haiṁ :
anvayārtha :[śramaṇaḥ ] śramaṇ [rahitakaṣāyaḥ ] kaṣāyarahit vartatā huā [ihalok
nirāpekṣaḥ ] is lokameṁ nirapekṣa aur [parasmin loke ] paralokameṁ [apratibaddhaḥ ] apratibaddha
honese [yuktāhāravihāraḥ bhavet ]
1yuktāhārvihārī hotā hai ..226..
ṭīkā :anādinidhan ekarūp śuddha ātmatattvameṁ pariṇat honese śramaṇ samasta
karmapudgalake vipākase atyanta vivikta (-bhinna) svabhāvake dvārā kaṣāyarahit honese, us
1. yuktāhārvihārī = (1) yogya (-ucit) āhārvihāravālā; (2) yukta arthāt yogīke āhār
-vihāravālā; yogapūrvak (ātmasvabhāvameṁ yuktatā pūrvak) āhār -vihāravālā .
ā lokamāṁ nirapekṣa ne paralokaṇapratibaddha che
sādhu kaṣāyarahit, tethī yukta ā’ravihārī che. 226.

Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version

bhaviṣyadamartyādibhāvānubhūtitr̥ṣṇāśūnyatven paralokāpratibaddhatvācca, paricchedyārthopalambhaprasiddhayartha-
pradīpapūraṇotsarpaṇasthānīyābhyāṁ śuddhātmatattvopalambhaprasiddhayarthataccharīrasambhojanasaṁcalanābhyāṁ
yuktāhāravihāro hi syāt
śramaṇaḥ . idamatra tātparyamyato hi rahitakaṣāyaḥ tato na
taccharīrānurāgeṇ divyaśarīrānurāgeṇ vāhāravihārayorayuktyā pravartet . śuddhātmatattvopalambha-
sādhakaśrāmaṇyaparyāyapālanāyaiv kevalaṁ yuktāhāravihāraḥ syāt ..226..
ath yuktāhāravihāraḥ sākṣādanāhāravihār evetyupadiśati
jassa aṇesaṇamappā taṁ pi tavo tappaḍicchagā samaṇā .
aṇṇaṁ bhikkhamaṇesaṇamadh te samaṇā aṇāhārā ..227..
saṁvittyavaṣṭambhabalen rahitakaṣāyaśceti . ayamatra bhāvārthaḥyo‘sau ihalokaparalokanirapekṣatven
niḥkaṣāyatven ca pradīpasthānīyaśarīre tailasthānīyaṁ grāsamātraṁ datvā ghaṭapaṭādiprakāśyapadārthasthānīyaṁ
nijaparamātmapadārthamev nirīkṣate sa ev yuktāhāravihāro bhavati, na punaranyaḥ śarīrapoṣaṇanirat

iti
..226.. ath pañcadaśapramādaistapodhanaḥ pramatto bhavatīti pratipādayati
પ્ર. ૫૩
(vartamān) kālameṁ manuṣyatvake hote hue bhī (svayaṁ) samasta manuṣyavyavahārase 1bahirbhūt honeke
kāraṇ is lokake prati nirapekṣa (nispr̥h) hai; tathā bhaviṣyameṁ honevāle devādi bhāvoṁke
anubhavakī tr̥ṣṇāse śūnya honeke kāraṇ paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise jñey
padārthoṁke jñānakī siddhike liye (-ghaṭapaṭādi padārthoṁko dekhaneke liye hī) dīpakameṁ tel ḍālā
jātā hai aur dīpakako haṭāyā jātā hai, usīprakār śramaṇ śuddha ātmatattvakī upalabdhikī
siddhike liye (-śuddhātmāko prāpta karaneke liye hī) vah śarīrako khilātā aur calātā hai,
isaliye yuktāhāravihārī hotā hai
.
yahān̐ aisā tātparya hai ki :śramaṇ kaṣāyarahit hai isaliye vah śarīrake (-vartamān
manuṣyaśarīrake) anurāgase yā divya śarīrake (-bhāvī devaśarīrake) anurāgase āhārvihārameṁ
ayuktarūpase pravr̥tta nahīṁ hotā; kintu śuddhātmatatvakī upalabdhikī sādhakabhūt śrāmaṇyaparyāyake
pālanake liye hī keval yuktāhāravihārī hotā hai
..226..
ab, yuktāhāravihārī sākṣāt anāhāravihārī (-anāhārī aur avihārī) hī hai aisā
upadeś karate haiṁ :
1 bahirbhūt = bāhar, rahit, udāsīn .
ātmā aneṣak te ya tap, tatsiddhimāṁ udyat rahī
vaṇ
eṣaṇā bhikṣā vaḷī, tethī anāhārī muni. 227.

Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version

yasyāneṣaṇ ātmā tadapi tapaḥ tatpratyeṣakāḥ śramaṇāḥ .
anyadbhaikṣamaneṣaṇamath te śramaṇā anāhārāḥ ..227..
svayamanaśanasvabhāvatvādeṣaṇādoṣaśūnyabhaikṣyatvācca, yuktāhāraḥ sākṣādanāhār ev syāt .
tathā hiyasya sakalakālamev sakalapudgalāharaṇaśūnyamātmānamavabuddhayamānasya sakalāśanatr̥ṣṇā-
śūnyatvātsvayamanaśan ev svabhāvaḥ, tadev tasyānaśanaṁ nām tapo‘ntaraṁgasya balīyastvāt;
iti kr̥tvā ye taṁ svayamanaśanasvabhāvaṁ bhāvayanti śramaṇāḥ, tatpratiṣiddhaye caiṣaṇādoṣaśūnya-
kohādiehi cauhi vi vikahāhi tahiṁdiyāṇamatthehiṁ .
samaṇo havadi pamatto uvajutto ṇehaṇiddāhiṁ ..“31..
havadi krodhādipañcadaśapramādarahitaciccamatkāramātrātmatattvabhāvanācyutaḥ san bhavati . sa kaḥ
kartā . samaṇo sukhaduḥkhādisamacittaḥ śramaṇaḥ . kiṁviśiṣṭo bhavati . pamatto pramattaḥ pramādī . kaiḥ kr̥tvā .
kohādiehi cauhi vi caturbhirapi krodhādibhiḥ, vikahāhi strībhaktacorarājakathābhiḥ, tahiṁdiyāṇamatthehiṁ tathaiv
pañcendriyāṇāmarthaiḥ sparśādiviṣayaiḥ . punarapi kiṁrūpaḥ. uvajutto upayuktaḥ pariṇataḥ . kābhyām . ṇehaṇiddāhiṁ
snehanidrābhyāmiti ..“31.. ath yuktāhāravihāratapodhanasvarūpamupadiśatijassa yasya muneḥ saṁbandhī appā
ātmā . kiṁviśiṣṭaḥ . aṇesaṇaṁ svakīyaśuddhātmatattvabhāvanotpannasukhāmr̥tāhāreṇ tr̥ptatvānna vidyate
anvayārtha :[yasya ātmā aneṣaṇaḥ ] jisakā ātmā eṣaṇārahit hai (arthāt jo
anaśanasvabhāvī ātmākā jñātā honese svabhāvase hī āhārakī icchāse rahit hai ) [tat api
tapaḥ ]
use vah bhī tap hai; (aur) [tatpratyeṣakāḥ ] use prāpta karaneke liye (-anaśanasvabhāvavāle
ātmāko paripūrṇatayā prāpta karaneke liye) prayatna karanevāle [śramaṇāḥ ] śramaṇoṁke [anyat
bhaikṣam ]
anya (-svarūpase pr̥thak) bhikṣā [aneṣaṇam ] eṣaṇārahit (-eṣaṇadoṣase rahit) hotī
hai; [ath ] isalie [te śramaṇāḥ ] ve śramaṇ [anāhārāḥ ] anāhārī haiṁ
..227..
ṭīkā :(1) svayaṁ anaśanasvabhāvavālā honese (apane ātmāko svayaṁ anaśan-
svabhāvavālā jānanese) aur (2) eṣaṇādoṣaśūnya bhikṣāvālā honese, yuktāhārī (-yuktāhāravālā
śramaṇ) sākṣāt anāhārī hī hai
. vah isaprakārsadā hī samasta pudgalāhārase śūnya aise
ātmāko jānatā huā samasta aśanatr̥ṣṇā rahit honese jisakā 1svayaṁ anaśan hī svabhāv hai, vahī
usake anaśan nāmak tap hai, kyoṁki aṁtaraṁgakī viśeṣ balavattā hai;aisā samajhakar jo śramaṇ
(1) ātmāko svayaṁ anaśanasvabhāv bhāte haiṁ (-samajhate haiṁ, anubhav karate haiṁ ) aur (2) usakī
siddhike liye (-pūrṇa prāptike liye) eṣaṇādoṣaśūnya aisī anya (-pararūp) bhikṣā ācarate haiṁ;
ve āhār karate hue bhī mānoṁ āhār nahīṁ karate hoṁ
aise honese sākṣāt anāhārī hī haiṁ, kyoṁki
1. svayaṁ = apane āp; apanese; sahajatāse (apane ātmāko svayaṁ anaśanasvabhāvī jānanā vahī anaśan
nāmak tap hai .)

Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version

manyadbhaikṣaṁ caranti, te kilāharanto‘pyanāharanta iv yuktāhāratven svabhāvaparabhāvapratyay-
bandhābhāvātsākṣādanāhārā ev bhavanti
. evaṁ svayamavihārasvabhāvatvātsamitiśuddhavihāratvācca
yuktavihāraḥ sākṣādavihār ev syāt ityanuktamapi gamyeteti ..227..
ath kuto yuktāhāratvaṁ siddhayatītyupadiśati
kevaladeho samaṇo dehe ṇa mam tti rahidaparikammo .
ājutto taṁ tavasā aṇigūhiy appaṇo sattiṁ ..228..
kevaladehaḥ śramaṇo dehe na mameti rahitaparikarmā .
āyuktabāṁstaṁ tapasā anigūhyātmanaḥ śaktim ..228..
eṣaṇamāhārākāṅkṣā yasya sa bhavatyaneṣaṇaḥ, taṁ pi tavo tasya tadev niścayen nirāhārātmabhāvanā-
rūpamupavāsalakṣaṇaṁ tapaḥ, tappaḍicchagā samaṇā tatpratyeṣakāḥ śramaṇāḥ, tanniścayopavāsalakṣaṇaṁ tapaḥ
pratīcchanti tatpratyeṣakāḥ śramaṇāḥ . punarapi kiṁ yeṣām . aṇṇaṁ nijaparamātmatattvādanyadbhinnaṁ heyam .
kim . aṇesaṇaṁ annasyāhārasyaiṣaṇaṁ vācchā annaiṣaṇam . kathaṁbhūtam . bhikkhaṁ bhikṣāyāṁ bhavaṁ bhaikṣyaṁ . adh
ath aho, te samaṇā aṇāhārā te anaśanādiguṇaviśiṣṭāḥ śramaṇā āhāragrahaṇe‘pyanāhārā bhavanti .. tathaiv
ca niḥkriyaparamātmānaṁ ye bhāvayanti, pañcasamitisahitā viharanti ca, te vihāre‘pyavihārā
bhavantītyarthaḥ
..227.. ath tadevānāhārakatvaṁ prakārāntareṇ prāhkevaladeho kevaladeho‘nyaparigraharahito
yuktāhārīpaneke kāraṇ unake svabhāv tathā parabhāvake nimittase bandha nahīṁ hotā .
isaprakār (jaise yuktāhārī sākṣāt anāhārī hī hai, aisā kahā gayā hai usīprakār),
(1) svayaṁ avihārasvabhāvavālā honese aur (2) samitiśuddha (-īyāsamitise śuddha aise)
vihāravālā honese yuktavihārī (-yuktavihāravālā śramaṇ) sākṣāt avihārī hī hai
aisā
anukta hone par bhī (-gāthāmeṁ nahīṁ kahā jāne par bhī) samajhanā cāhiye ..227..
ab, (śramaṇake) yuktāhārīpanā kaise siddha hotā hai so upadeś karate haiṁ :
anvayārtha :[kevaladehaḥ śramaṇaḥ ] kevaladehī (-jisake mātra deharūp parigrah
vartatā hai, aise) śramaṇane [dehe ] śarīrameṁ bhī [na mam iti ] ‘merā nahīṁ hai’ aisā samajhakar
[rahitaparikarmā ]
1parikarma rahit vartate hue, [ātmanaḥ ] apane ātmākī [śaktiṁ ] śaktiko
1. parikarma = śobhā; śrr̥ṅgār; saṁskār; pratikarma .
kevalaśarīr muni tyāṁy ‘māruṁ na’ jāṇī vaṇpratikarma che,
nij śaktinā gopan vinā tap sāth tan yojel che. 228.

Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version

yato hi śramaṇaḥ śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatven kevaladehamātrasyopadheḥ prasahyā-
pratiṣedhakatvātkevaladehatve satyapi dehe ‘kiṁ kiṁcaṇ’ ityādiprāktanasūtradyotitaparameśvarābhiprāy-
parigraheṇ na nām mamāyaṁ tato nānugrahārhaḥ kintūpekṣya eveti parityaktasamastasaṁskāratvādrahit-
parikarmā syāt
, tatastanmamatvapūrvakānucitāhāragrahaṇābhāvādyuktāhāratvaṁ siddhayet . yataśca
samastāmapyātmaśaktiṁ prakaṭayannanantarasūtroditenānaśanasvabhāvalakṣaṇen tapasā taṁ dehaṁ sarvārambheṇā-
bhiyuktavān syāt
, tat āhāragrahaṇapariṇāmātmakayogadhvaṁsābhāvādyuktasyaivāhāreṇ ca yuktāhāratvaṁ
siddhayet ..228..
bhavati . sa kaḥ kartā . samaṇo nindāpraśaṁsādisamacittaḥ śramaṇaḥ . tarhi kiṁ dehe mamatvaṁ bhaviṣyati . naivaṁ .
dehe vi mamattarahidaparikammo dehe‘pi mamatvarahitaparikarmā, ‘‘mamattiṁ parivajjāmi ṇimmamattiṁ uvaṭṭhido .
ālaṁbaṇaṁ ca me ādā avasesāiṁ vosare ..’’ iti ślokakathitakrameṇ dehe‘pi mamatvarahitaḥ . ājutto
taṁ tavasā āyuktavān āyojitavāṁstaṁ dehaṁ tapasā . kiṁ kr̥tvā . aṇigūhiy anigūhya pracchādanamakr̥tvā .
kāṁ . appaṇo sattiṁ ātmanaḥ śaktimiti . anen kimuktaṁ bhavatiyaḥ ko‘pi dehāccheṣaparigrahaṁ tyaktvā
[anigūhya ] chupāye vinā [tapasā ] tapake sāth [taṁ ] use (-śarīrako) [āyuktavān ] yukta
kiyā (-joṛā) hai
..228..
ṭīkā :śrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpameṁ keval dehamātra upadhiko śramaṇ
balapūrvakhaṭhase niṣedh nahīṁ karatā isaliye vah keval dehavān hai; aisā (dehavān) hone par
bhī, ‘kiṁ kiṁcaṇ’ ityādi pūrvasūtra (gāthā 244) dvārā prakāśit kiye gaye parameśvarake
abhiprāyakā grahaṇ karake ‘yah (śarīr) vāstavameṁ merā nahīṁ hai isaliye yah anugrah yogya nahīṁ
hai kintu upekṣā yogya hī hai’ isaprakār dehameṁ samasta saṁskārako choṛā honese parikarmarahit hai
.
isaliye usake dehake mamatvapūrvak anucit āhāragrahaṇakā abhāv honese yuktāhārīpanā siddha
hotā hai
. aur (anya prakārase) usane (ātmaśaktiko kiṁcitmātra bhī chupāye binā) samasta
hī ātmaśaktiko pragaṭ karake, antim sūtra (gāthā 227) dvārā kahe gaye 1anaśanasvabhāv-
lakṣaṇ tapake sāth us śarīrako sarvārambha (-udyam) se yukta kiyā hai (-joṛā hai ); isaliye
āhāragrahaṇake pariṇāmasvarūp
2yogadhvaṁsakā abhāv honese usakā āhār yuktakā (-yogīkā)
āhār hai; isaliye usake yuktāhārīpanā siddha hotā hai .
1. anaśanasvabhāvalakṣaṇatap = anaśanasvabhāv jisakā lakṣaṇ hai aisā tap . [jo ātmāke anaśan svabhāvako
jānatā hai usake anaśanasvabhāvalakṣaṇ tap pāyā jātā hai] ]
2. yogadhvaṁs = yogakā nāś [‘āhār grahaṇ karanā ātmākā svabhāv hai’ aise pariṇāmase pariṇamit honā
yogadhvaṁs hai . śramaṇake aisā yogadhvaṁs nahīṁ hotā, isaliye yah yukta arthāt yogī hai aur isaliye usakā
āhār yuktāhār arthāt yogīkā āhār hai .]]

Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version

ath yuktāhārasvarūpaṁ vistareṇopadiśati
ekkaṁ khalu taṁ bhattaṁ appaḍipuṇṇodaraṁ jahāladdhaṁ .
caraṇaṁ bhikkheṇ divā ṇa rasāvekkhaṁ ṇa madhumaṁsaṁ ..229..
ekaḥ khalu sa bhaktaḥ apratipūrṇodaro yathālabdhaḥ .
bhaikṣācaraṇen divā na rasāpekṣo na madhumāṁsaḥ ..229..
ekakāl evāhāro yuktāhāraḥ, tāvataiv śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇaśarīrasya dhāraṇ-
tvāt . anekakālastu śarīrānurāgasevyamānatven prasahya hiṁsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ,
dehe‘pi mamatvarahitastathaiv taṁ dehaṁ tapasā yojayati sa niyamen yuktāhāravihāro bhavatīti ..228.. ath
yuktāhāratvaṁ vistareṇākhyātiekkaṁ khalu taṁ bhattaṁ ekakāl ev khalu hi sphu ṭaṁ sa bhakta āhāro yuktāhāraḥ .
kasmāt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamādhisahakārikāraṇabhūtaśarīrasthitisaṁbhavāt . sa ca kathaṁbhūtaḥ .
appaḍipuṇṇodaraṁ yathāśaktyā nyūnodaraḥ . jahāladdhaṁ yathālabdho, na ca svecchālabdhaḥ . caraṇaṁ bhikkheṇ
bhāvārtha :śramaṇ do prakārase yuktāhārī siddha hotā hai; (1) śarīr par mamatva na
honese usake ucit hī āhār hotā hai, isaliye vah yuktāhārī arthāt ucit āhāravālā hai.
aur (2) ‘āhāragrahaṇ ātmākā svabhāv nahīṁ hai’ aisā pariṇāmasvarūp yog śramaṇake vartatā
honese vah śramaṇ yukta arthāt yogī hai aur isaliye usakā āhār yuktāhār arthāt yogīkā
āhār hai
..228..
ab yuktāhārakā svarūp vistārase upadeś karate haiṁ :
anvayārtha :[khalu ] vāstavameṁ [saḥ bhaktaḥ ] vah āhār (-yuktāhār) [ekaḥ ]
ek bār [apratipūrṇodaraḥ ] ū nodar [yathālabdhaḥ ] yathālabdha (-jaisā prāpta ho vaisā),
[bhaikṣācaraṇen ] bhikṣācaraṇase, [divā ] dinameṁ [na rasāpekṣaḥ ] rasakī apekṣāse rahit aur [na
madhumāṁsaḥ ]
madhu
māṁs rahit hotā hai ..229..
ṭīkā :ekabār āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki utanese hī śrāmaṇya paryāyakā
sahakārī kāraṇabhūt śarīr ṭikā rahatā hai . [ekase adhik bār āhār lenā yuktāhār nahīṁ hai,
aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : ] (1) śarīrake anurāgase hī anekabār
āhārakā sevan kiyā jātā hai, isaliye atyantarūpase 1hiṁsāyatan kiyā jānese kāraṇ yukta
1. hiṁsāyatan = hiṁsākā sthān [ekase adhikabār āhār karanemeṁ śarīrakā anurāg hotā hai, isaliye vah
āhār ātyaṁtik hiṁsākā sthān hotā hai, kyoṁki śarīrakā anurāg hī svahiṁsā hai .]]
āhār te ek ja, uṇodar ne yathāupalabdha che,
bhikṣā vaḍe, divase, rasecchāhīn, vaṇmadhumāṁs che. 229.

Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version

śarīrānurāgasevakatven na ca yuktasya . apratipūrṇodar evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāpratihat-
yogatvāt . pratipūrṇodarastu pratihatayogatven kathaṁcit hiṁsāyatanībhavan na yuktaḥ, pratihat-
yogatven na ca yuktasya . yathālabdha evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaiv viśeṣapriyatvalakṣaṇānurāg-
śūnyatvāt . ayathālabdhastu viśeṣapriyatvalakṣaṇānurāgasevyamānatven prasahya hiṁsāyatanīkriyamāṇo
na yuktaḥ, viśeṣapriyatvalakṣaṇānurāgasevakatven na ca yuktasya . bhikṣācaraṇenaivāhāro yuktāhāraḥ,
tasyaivārambhaśūnyatvāt . abhaikṣācaraṇen tvārambhasambhavātprasiddhahiṁsāyatanatven na yuktaḥ, evaṁ-
vidhāhārasevanavyaktāntaraśuddhitvānna ca yuktasya . divas evāhāro yuktāhāraḥ, tadev samyagav-
lokanāt . adivase tu samyagavalokanābhāvādanivāryahiṁsāyatanatven na yuktaḥ,
bhikṣācaraṇenaiv labdho, na ca svapāken . divā divaiv, na ca rātrau . ṇa rasāvekkhaṁ rasāpekṣo na bhavati,
kiṁtu sarasavirasādau samacittaḥ . ṇa madhumaṁsaṁ amadhumāṁsaḥ, amadhumāṁs ityupalakṣaṇen ācāraśāstra-
kathitapiṇḍaśuddhikrameṇ samastāyogyāhārarahit iti . etāvatā kimuktaṁ bhavati . evaṁviśiṣṭaviśeṣaṇayukta
evāhārastapodhanānāṁ yuktāhāraḥ . kasmāditi cet . cidānandaikalakṣaṇaniścayaprāṇarakṣaṇabhūtā rāgādi-
(-yogya) nahīṁ hai; (arthāt vah yuktāhār nahīṁ hai ); aur (2) anekabār āhārakā sevan
karanevālā śarīrānurāgase sevan karanevālā honese vah āhār
1yukta (-yogī) kā nahīṁ hai
(arthāt vah yuktāhār nahīṁ hai .)
2apūrṇodar āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī 3pratihat 4yog rahit hai . [pūrṇodar
āhār yuktāhār nahīṁ hai, aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : ] (1) pūrṇodar āhār
to pratihat yogavālā honese kathaṁcit hiṁsāyatan hotā huā yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2)
pūrṇodar āhār karanevālā pratihat yogavālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā āhār
nahīṁ hai
.
yathālabdha āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī (āhār) viśeṣapriyatāsvarūp anurāgase
śūnya hai . (1) 5ayathālabdha āhār to viśeṣapriyatāsvarūp anurāgase sevan kiyā jātā hai,
isaliye atyantarūpase hiṁsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur
ayathālabdha āhārakā sevan karanevālā viśeṣapriyatāsvarūp anurāg dvārā sevan karanevālā
honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai
.
1. yukta = ātmasvabhāvameṁ lagā huā; yogī . 2.apūrṇodar = pūrā peṭ na bharakar; ū nodar karanā .
3. pratihat = hanit, naṣṭa, rukā huā, vighnako prāpta .
4. yog = ātmasvabhāvameṁ juṛanā .
5. ayathālabdha = jaisā mil jāy vaisā nahīṁ, kintu apanī pasaṁdagīkā; svecchālabdha .

Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version

evaṁvidhāhārasevanavyaktāntaraśuddhitvānna ca yuktasya . arasāpekṣa evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāntaḥ-
śuddhisundaratvāt . rasāpekṣastu antaraśuddhayā prasahya hiṁsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, antar-
śuddhisevakatven na ca yuktasya . amadhumāṁs evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāhiṁsāyatanatvāt .
samadhumāṁsastu hiṁsāyatanatvānna yuktaḥ, evaṁvidhāhārasevanavyaktāntaraśuddhitvānna ca yuktasya .
madhumāṁsamatra hiṁsāyatanopalakṣaṇaṁ, ten samastahiṁsāyatanaśūnya evāhāro yuktāhāraḥ..229..
vikalpopādhirahitā yā tu niścayanayenāhiṁsā, tatsādhakarūpā bahiraṅgaparajīvaprāṇavyaparopaṇanivr̥ttirūpā
dravyāhiṁsā ca, sā dvividhāpi tatra yuktāhāre saṁbhavati
. yastu tadviparītaḥ sa yuktāhāro na bhavati .
kasmāditi cet . tadvilakṣaṇabhūtāyā dravyabhāvarūpāyā hiṁsāyāḥ sadbhāvāditi ..229.. ath viśeṣeṇ
māṁsadūṣaṇaṁ kathayati
pakkesu a āmesu a vipaccamāṇāsu maṁsapesīsu .
saṁtattiyamuvavādo tajjādīṇaṁ ṇigodāṇaṁ ..“32..
jo pakkamapakkaṁ vā pesīṁ maṁsassa khādi phāsadi vā .
so kil ṇihaṇadi piṁḍaṁ jīvāṇamaṇegakoḍīṇaṁ ..“33.. (jummaṁ)
bhikṣācaraṇase āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī āraṁbhaśūnya hai . (1) abhikṣācaraṇase
(-bhikṣācaraṇ rahit) jo āhār usameṁ ārambhakā sambhav honese hiṁsāyatanapanā prasiddha hai, ataḥ
vah āhār yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) aise āhārake sevanameṁ (sevan karanevālekī)
antaraṁg aśuddhi vyakta (-pragaṭ) honese vah āhār yukta (yogī) kā nahīṁ hai
.
dinakā āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī samyak (barābar) dekhā jā sakatā hai .
(1) adivas (dinake atirikta samayameṁ) āhār to samyak nahīṁ dekhā jā sakatā, isaliye
usake hiṁsāyatanapanā anivārya honese vah āhār yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) aise
āhārake sevanameṁ antaraṁg aśuddhi vyakta honese āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai
.
rasakī apekṣāse rahit āhār hī yuktāhār hai . kyoṁki vahī antaraṁg śuddhise sundar hai .
(1) rasakī apekṣāvālā āhār to antaraṁg aśuddhi dvārā atyantarūpase hiṁsāyatan kiyā jāneke
kāraṇ
yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) usakā sevan karanevālā antaraṁg aśuddhi pūrvak
sevan karatā hai isaliye vah āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai .
madhumāṁs rahit āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki usīke hiṁsāyatanapanekā abhāv hai .
(1) madhumāṁs sahit āhār to hiṁsāyatan honese yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) aise
āhārase sevanameṁ antaraṁg aśuddhi vyakta honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai . yahān̐
madhumāṁs hiṁsāyatanakā upalakṣaṇ hai isaliye (‘madhumāṁs rahit āhār yuktāhār hai’ is
kathanase aisā samajhanā cāhiye ki) samasta hiṁsāyatanaśūnya āhār hī yuktāhār hai ..229..

Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version

athotsargāpavādamaitrīsausthityamācaraṇasyopadiśati
bālo vā vuḍḍho vā samabhihado vā puṇo gilāṇo vā .
cariyaṁ caradu sajoggaṁ mūlacchedo jadhā ṇa havadi ..230..
bālo vā vr̥ddho vā śramābhihato vā punarglāno vā .
caryāṁ caratu svayogyāṁ mūlacchedo yathā na bhavati ..230..
bhaṇit ityadhyāhāraḥ . sa kaḥ . uvavādo vyavahāranayenotpādaḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . saṁtattiyaṁ sāntatiko
nirantaraḥ . keṣāṁ saṁbandhī . ṇigodāṇaṁ niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvānāmanādinidhanatvenotpādavyay-
rahitānāmapi nigodajīvānām . punarapi kathaṁbhūtānām. tajjādīṇaṁ tadvarṇatadgandhatadrasatatsparśatven tajjātīnāṁ
māṁsajātīnām . kāsvadhikaraṇabhūtāsu . maṁsapesīsu māṁsapeśīṣu māṁsakhaṇḍeṣu . kathaṁbhūtāsu . pakkesu a
āmesu a vipaccamāṇāsu pakvāsu cāmāsu ca vipacyamānāsviti prathamagāthā . jo pakkamapakkaṁ vā yaḥ kartā
pakvāmapakvāṁ vā pesīṁ peśīṁ khaṇḍam . kasya . maṁsassa māṁsasya . khādi nijaśuddhātmabhāvanotpanna-
sukhasudhāhāramalabhamānaḥ san khādati bhakṣati, phāsadi vā sparśati vā, so kil ṇihaṇadi piṁḍaṁ sa kartā
kil lokoktyā paramāgamoktyā vā nihanti piṇḍam . keṣām . jīvāṇaṁ jīvānām . kati-
saṁkhyopetānām . aṇegakoḍīṇaṁ anekakoṭīnāmiti . atredamuktaṁ bhavatiśeṣakandamūlādyāhārāḥ kecanānanta-
kāyā apyagnipakvāḥ santaḥ prāsukā bhavanti, māṁsaṁ punaranantakāyaṁ bhavati tathaiv cāgnipakvamapakvaṁ pacyamānaṁ
vā prāsukaṁ na bhavati
. ten kāraṇenābhojyamabhakṣaṇīyamiti ..“3233.. ath pāṇigatāhāraḥ
prāsuko‘pyanyasmai na dātavya ityupādiśati
appaḍiku ṭṭhaṁ piṁḍaṁ pāṇigayaṁ ṇev deyamaṇṇassa .
dattā bhottumajoggaṁ bhutto vā hodi paḍiku ṭṭho ..“34..
ab utsarga aur apavādakī maitrī dvārā ācaraṇake susthitapanekā upadeś karate hai :
anvayārtha :[bālaḥ vā ] bāl, [vr̥ddhaḥ vā ] vr̥ddha [śramābhihataḥ vā ] 1śrāṁt [punaḥ
glānaḥ vā ] yā 2glān śramaṇ [mūlacchedaḥ ] mūlakā ched [yathā na bhavati ] jaisā na ho
usaprakārase [svayogyāṁ ] apane yogya [caryāṁ caratu ] ācaraṇ ācaro ..230..
1. śrānta = śramit; pariśramī thakā; huā .
2. glān = vyādhigrasta; rogī; durbal .
vr̥ddhatva, bāḷapaṇā viṣe, glānatva, śrāṁt daśā viṣe,
caryā caro nijayogya, je rīt mūḷached na thāy che. 230
.

Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version

bālavr̥ddhaśrāntaglānenāpi saṁyamasya śuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā
syāttathā saṁyatasya svasya yogyamatikarkaśamevācaraṇamācaraṇīyamityutsargaḥ . bālavr̥ddhaśrāntaglānen
śarīrasya śuddhātmatattvasādhanabhūtasaṁyamasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā bālavr̥ddha-
śrāntaglānasya svasya yogyaṁ mr̥dvevācaraṇamācaraṇīyamityapavādaḥ
. bālavr̥ddhaśrāntaglānen saṁyamasya
śuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā saṁyatasya svasya yogyamati-
karkaśamācaraṇamācaratā śarīrasya śuddhātmatattvasādhanabhūtasaṁyamasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā
syāt
tathā bālavr̥ddhaśrāntaglānasya svasya yogyaṁ mr̥dvapyācaraṇamācaraṇīyamityapavādasāpekṣa utsargaḥ .
bālavr̥ddhaśrāntaglānen śarīrasya śuddhātmatattvasādhanabhūtasaṁyamasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā
appaḍikuṭṭhaṁ piṁḍaṁ pāṇigayaṁ ṇev deyamaṇṇassa apratikr̥ṣṭa āgamāviruddha āhāraḥ pāṇigato hastagato
naiv deyo, na dātavyo‘nyasmai, dattā bhottumajoggaṁ datvā paścādbhoktumayogyaṁ, bhutto vā hodi paḍikuṭṭho kathaṁcit
bhukto vā, bhojanaṁ kr̥tavān, tarhi pratikr̥ṣṭo bhavati, prāyaścittayogyo bhavatīti . ayamatra bhāvaḥ
hastagatāhāraṁ yo‘sāvanyasmai na dadāti tasya nirmohātmatattvabhāvanārūpaṁ nirmohatvaṁ jñāyat iti ..“34..
ath niścayavyavahārasaṁjñayorutsargāpavādayoḥ kathaṁcitparasparasāpekṣabhāvaṁ sthāpayan cāritrasya rakṣāṁ
darśayati
caradu caratu, ācaratu . kim . cariyaṁ cāritramanuṣṭhānam . kathaṁbhūtam . sajoggaṁ svayogyaṁ,
svakīyāvasthāyogyam . kathaṁ yathā bhavati . mūlacchedo jadhā ṇa havadi mūlacchedo yathā na bhavati . sa kaḥ
kartā carati . bālo vā vuḍḍho vā samabhihado vā puṇo gilāṇo vā bālo vā, vr̥ddho vā, śrameṇābhihataḥ pīḍitaḥ
śramābhihato vā, glāno vyādhistho veti . tadyathāutsargāpavādalakṣaṇaṁ kathyate tāvat . svaśuddhātmanaḥ
pra. 54
ṭīkā :bāl -vr̥ddha -śramit yā glān (śramaṇ) ko bhī saṁyamakājo ki
śuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakāched jaise na ho usaprakār, saṁyat aise apane
yogya ati karkaś (-kaṭhor) ācaraṇ hī ācaranā; isaprakār utsarga hai .
bāl -vr̥ddha -śramit yā glān (śramaṇ) ko bhī śarīrakājo ki śuddhātmatattvake
sādhanabhūt saṁyamakā sādhan honese mūlabhūt hai usakāched jaise na ho usaprakār, bālvr̥ddha
śrāṁtglānako apane yogya mr̥du ācaraṇ hī ācaranā; isaprakār apavād hai .
bālvr̥ddhaśrāṁtglānake saṁyamakājo ki śuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai
usakāched jaise na ho us prakārakā saṁyat aisā apane yogya ati kaṭhor ācaraṇ ācarate
hue, (usake) śarīrakājo ki śuddhātmatattvake sādhanabhūt saṁyamakā sādhan honese mūlabhūt hai
usakā (bhī)ched jaise na ho usaprakār bālvr̥ddhaśrāṁtglān aise apane yogya mr̥du
ācaraṇ bhī ācaranā . isaprakār 1apavādasāpekṣa utsarga hai .
bālvr̥ddhaśrāṁtglānako śarīrakājo ki śuddhātmatattvake sādhanabhūt saṁyamakā
1. apavādasāpekṣa = apavādakī apekṣā sahit .

Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version

syāttathā bālavr̥ddhaśrāntaglānasya svasya yogyaṁ mr̥dvācaraṇamācaratā saṁyamasya śuddhātmatattvasādhanatven
mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā saṁyatasya svasya yogyamatikarkaśamapyācaraṇamācaraṇīy-
mityutsargasāpekṣo‘pavādaḥ
. ataḥ sarvathotsargāpavādamaitryā sausthityamācaraṇasya vidheyam ..230..
athotsargāpavādavirodhadauḥsthyamācaraṇasyopadiśati
āhāre va vihāre desaṁ kālaṁ samaṁ khamaṁ uvadhiṁ .
jāṇittā te samaṇo vaṭṭadi jadi appalevī so ..231..
sakāśādanyadbāhyābhyantaraparigraharūpaṁ sarvaṁ tyājyamityutsargo niścayanayaḥ sarvaparityāgaḥ paramopekṣāsaṁyamo
vītarāgacāritraṁ śuddhopayog iti yāvadekārthaḥ
. tatrāsamarthaḥ puruṣaḥ śuddhātmabhāvanāsahakāribhūtaṁ kimapi
prāsukāhārajñānopakaraṇādikaṁ gr̥hṇātītyapavādo vyavahāranay ekadeśaparityāgaḥ tathācāpahr̥tasaṁyamaḥ
sarāgacāritraṁ śubhopayog iti yāvadekārthaḥ
. tatra śuddhātmabhāvanānimittaṁ sarvatyāgalakṣaṇotsarge
durdharānuṣṭhāne pravartamānastapodhanaḥ śuddhātmatattvasādhakatven mūlabhūtasaṁyamasya saṁyamasādhakatven
mūlabhūtaśarīrasya vā yathā chedo vināśo na bhavati tathā kimapi prāsukāhārādikaṁ gr̥hṇātītyapavādasāpekṣa

utsargo bhaṇyate
. yadā punarapavādalakṣaṇe‘pahr̥tasaṁyame pravartate tadāpi śuddhātmatattvasādhakatven
mūlabhūtasaṁyamasya saṁyamasādhakatven mūlabhūtaśarīrasya vā yathocchedo vināśo na bhavati
tathotsargasāpekṣatven pravartate
. tathā pravartate iti ko‘rthaḥ . yathā saṁyamavirādhanā na bhavati
tathetyutsargasāpekṣo‘pavād ityabhiprāyaḥ ..230.. athāpavādanirapekṣamutsargaṁ tathaivotsarganirapekṣamapavādaṁ ca
sādhan honese mūlabhūt hai usakāched jaise na ho usaprakārase bālvr̥ddhaśrāṁtglān aise
apane yogya mr̥du ācaraṇ ācarate hue, (usake) saṁyamakājo ki śuddhātmatatvakā sādhan
honese mūlabhūt hai usakā (bhī)ched jaise na ho usaprakārase saṁyat aisā apane yogya
atikarkaś ācaraṇ bhī ācaranā; isaprakār utsargasāpekṣa apavād hai .
isase (aisā kahā hai ki) sarvathā (sarvaprakārase) utsarga aur apavādakī maitrī dvārā
ācaraṇakā susthitapanā karanā cāhiye ..230..
ab, utsarga aur apavādake virodh (-amaitrī) se ācaraṇakā 1duḥsthitapanā hotā hai,
aisā upadeś karate haiṁ :
1. duḥsthit = kharāb sthitivālā; naṣṭa .
jo deśkāḷ tathā kṣamāśramupadhine muni jāṇīne
varte āhāravihāramāṁ, to alpalepī śramaṇ te. 231.

Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version

āhāre vā vihāre deśaṁ kālaṁ śramaṁ kṣamāmupadhim .
jñātvā tān śramaṇo vartate yadyalpalepī saḥ ..231..
atra kṣamāglānatvaheturūpavāsaḥ, bālavr̥ddhatvādhiṣṭhānaṁ śarīramupadhiḥ, tato bālavr̥ddha-
śrāntaglānā ev tvākr̥ṣyante . ath deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhār-
vihārayoḥ pravartamānasya mr̥dvācaraṇapravr̥ttatvādalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsargaḥ . deśakālajñasyāpi
bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoḥ pravartamānasya mr̥dvācaraṇapravr̥ttatvādalpa ev lepo
bhavati, tadvaramapavādaḥ
. deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalep-
niṣedhayaṁścāritrarakṣaṇāy vyatirekadvāreṇ tamevārthaṁ draḍhayativaṭṭadi vartate pravartate . sa kaḥ kartā . samaṇo
śatrumitrādisamacittaḥ śramaṇaḥ . yadi kim . jadi appalevī so yadi cedalpalepī stokasāvadyo bhavati .
kayorviṣayayorvartate . āhāre va vihāre tapodhanayogyāhāravihārayoḥ . kiṁ kr̥tvā pūrvaṁ . jāṇittā jñātvā .
kān . te tān karmatāpannān; desaṁ kālaṁ samaṁ khamaṁ uvadhiṁ deśaṁ, kālaṁ, mārgādiśramaṁ, kṣamāṁ
kṣamatāmupavāsādiviṣaye śaktiṁ , upadhiṁ bālavr̥ddhaśrāntaglānasaṁbandhinaṁ śarīramātropadhiṁ parigrahamiti pañca
deśādīn tapodhanācaraṇasahakāribhūtāniti
. tathāhipūrvakathitakrameṇ tāvaddurdharānuṣṭhānarūpotsarge vartate;
tatra ca prāsukāhārādigrahaṇanimittamalpalepaṁ draṣṭavā yadi na pravartate tadā ārtadhyānasaṁkleśen śarīratyāgaṁ
anvayārtha :[yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ [āhāre vā vihāre ] āhār
athavā vihārameṁ [deśaṁ ] deś, [kālaṁ ] kāl, [śramaṁ ] śram, [kṣamāṁ ] 1kṣamatā tathā
[upadhiṁ ] upadhi, [tān jñātvā ] inako jānakar [vartate ] pravarte [saḥ alpalepī ] to vah
alpalepī hotā hai
..231..
ṭīkā :kṣamatā tathā glānatākā hetu upavās hai aur bāl tathā vr̥ddhatvakā adhiṣṭhān
upadhiśarīr hai, isaliye yahān̐ (ṭīkāmeṁ) bālvr̥ddhaśrāṁtglān hī liye gaye haiṁ . (arthāt
mūl gāthāmeṁ jo kṣamā, upadhi ityādi śabda haiṁ unakā āśay khīṁcakar ṭīkāmeṁ ‘bāl, vr̥ddha,
śrāṁt, glān’ śabda hī prayukta kiye gaye haiṁ)
.
2deśakālajñako bhī, yadi vah bālvr̥ddhaśrāṁtglānatvake anurodhase (arthāt bālatva,
vr̥ddhatva, śrāṁtatva athavā glānatvakā anusaraṇ karake) āhārvihārameṁ pravr̥tti kare to mr̥du
ācaraṇameṁ pravr̥tta honese alpa lep hotā hī hai, (-lepakā sarvathā abhāv nahīṁ hotā), isaliye
utsarga acchā hai
.
deśakālajñako bhī, yadi vah bālvr̥ddhaśrāṁtglānatvake anurodhase āhārvihārameṁ
pravr̥tti kare to mr̥du ācaraṇameṁ pravr̥tta honese alpa hī lep hotā hai . (-viśeṣ lep nahīṁ hotā),
isaliye apavād acchā hai .
1. kṣamatā = śakti; sahanaśakti; dhīraj. 2. deśakālajña = deśkālako jānanevālā .