Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version

viśiṣṭakālakṣetravaśātkaścidapratiṣiddha ityapavādaḥ . yadā hi śramaṇaḥ sarvopadhipratiṣedhamāsthāy paramamupekṣāsaṁyamaṁ pratipattukāmo‘pi viśiṣṭakālakṣetravaśāvasannaśaktirna pratipattuṁ kṣamate, tadāpakr̥ṣya saṁyamaṁ pratipadyamānastadbahiraṁgasādhanamātramupadhimātiṣṭhate . sa tu tathāsthīyamāno na khalūpadhitvācchedaḥ, pratyut chedapratiṣedh ev . yaḥ kilāśuddhopayogāvinābhāvī sa chedaḥ . ayaṁ tu śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇaśarīravr̥ttihetubhūtāhāranihārādigrahaṇavisarjanaviṣayacchedapratiṣedhārtha- mupādīyamānaḥ sarvathā śuddhopayogāvinābhūtatvācchedapratiṣedh ev syāt ..222..

niścayavyavahāramokṣamārgasahakārikāraṇatvenāpratiṣiddhamupadhimupakaraṇarūpopadhiṁ, apatthaṇijjaṁ asaṁjadajaṇehiṁ aprārthanīyaṁ nirvikārātmopalabdhilakṣaṇabhāvasaṁyamarahitasyāsaṁyatajanasyānabhilaṣaṇīyam, mucchādijaṇaṇarahidaṁ hai — aisā utsarga (-sāmānya niyam) hai; aur viśiṣṭa kālakṣetrake vaś koī upadhi aniṣiddha

prāpta karanekā icchuk hone par bhī viśiṣṭa kālakṣetrake vaś hīn śaktivālā honese use prāpta karanemeṁ asamartha hotā hai, tab usameṁ 2apakarṣaṇ karake (anutkr̥ṣṭa) saṁyam prāpta karatā huā usakī bahiraṁg sādhanamātra upadhikā āśray karatā hai . isaprakār jisakā āśray kiyā jātā hai aisī vah upadhi upadhipaneke kāraṇ vāstavameṁ chedarūp nahīṁ hai, pratyut chedakī niṣedharūp (-tyāgarūp) hī hai . jo upadhi aśuddhopayogake binā nahīṁ hotī vah ched hai . kintu yah (saṁyamakī bāhyasādhanamātrabhūt upadhi) to śrāmaṇyaparyāyakī sahakārī kāraṇabhūt śarīrakī vr̥ttike hetubhūt āhār -nīhārādike grahaṇ – visarjan (grahaṇ – tyāg) saṁbaṁdhī chedake niṣedhārtha grahaṇ kī jānese sarvathā śuddhopayog sahit hai, isaliye chedake niṣedharūp hī hai ..222..

ab, aniṣiddha upadhikā svarūp kahate haiṁ : — 1. paramopekṣāsaṁyam = param – upekṣāsaṁyam [utsarga, niścayanay, sarvaparityāg paramopekṣāsaṁyam, vītarāg cāritra, aur

śuddhopayog; — ye sab ekārthavācī haiṁ .]] 2. apakarṣaṇ = hīnatā [apavād, vyavahāranay, ekadeśaparityāg, apahr̥tasaṁyam (alpatā – hīnatāvālā saṁyam)

Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version

yaḥ kilopadhiḥ sarvathā bandhāsādhakatvādapratikruṣṭaḥ, saṁyamādanyatrānucitatvādasaṁyatajanā- prārthanīyo, rāgādipariṇāmamantareṇ dhāryamāṇatvānmūrcchādijananarahitaśca bhavati, sa khalvapratiṣiddhaḥ . ato yathoditasvarūp evopadhirupādeyo, na punaralpo‘pi yathoditaviparyastasvarūpaḥ ..223..

paramātmadravyavilakṣaṇabahirdravyamamatvarūpamūrcchārakṣaṇārjanasaṁskārādidoṣajananarahitam, geṇhadu samaṇo jadi vi appaṁ gr̥hṇātu śramaṇo yamapyalpaṁ pūrvoktamupakaraṇopadhiṁ yadyapyalpaṁ tathāpi pūrvoktocitalakṣaṇamev grāhyaṁ, na ca tadviparītamadhikaṁ vetyabhiprāyaḥ ..223.. ath sarvasaṅgaparityāg ev śreṣṭhaḥ, śeṣamaśakyānuṣṭhānamiti prarūpayati — kiṁ kiṁcaṇ tti takkaṁ kiṁ kiṁcanamiti tarkaḥ, kiṁ kiṁcanaṁ parigrah iti tarko vicāraḥ kriyate tāvat . kasya . apuṇabbhavakāmiṇo apunarbhavakāminaḥ anantajñānādicatuṣṭayātmakamokṣābhilāṣiṇaḥ . adh aho, deho vi deho‘pi saṁg tti saṅgaḥ parigrah iti hetoḥ jiṇavariṁdā jinavarendrāḥ kartāraḥ

anvayārtha : — [yadyapi alpam ] bhale hī alpa ho tathāpi, [apratikruṣṭam ] jo aniṁdit ho, [asaṁyatajanaiḥ aprārthanīyaṁ ] asaṁyatajanoṁmeṁ aprārthanīy ho aur [mūrcchādijananarahitaṁ ] jo mūrcchādikī jananarahit ho — [upadhiṁ ] aisī hī upadhiko [śramaṇaḥ ] śramaṇ [gr̥hṇātu ] grahaṇ karo ..223..

ṭīkā : — jo upadhi sarvathā baṁdhakā asādhak honese aniṁdit hai, saṁyatake atirikta anyatra anucit honese asaṁyatajanoṁke dvārā aprārthanīy (anicchanīy) hai aur rāgādipariṇāmake binā dhāraṇakī jānese mūrcchādike utpādanase rahit hai, vah vāstavameṁ aniṣiddha hai . isase yathokta svarūpavālī upadhi hī upādey hai, kintu kiṁcitmātra bhī yathokta svarūpase viparīt svarūpavālī upadhi upādey nahīṁ hai ..223..

Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version

atra śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatvenāpratiṣidhyamāne‘tyantamupāttedehe‘pi paradravyatvāt parigraho‘yaṁ na nāmānugrahārhaḥ kintūpekṣya evetyapratikarmatvamupadiṣṭavanto bhagavanto‘rhaddevāḥ . ath tatra śuddhātmatattvopalambhasambhāvanarasikasya puṁsaḥ śeṣo‘nyo‘nupāttaḥ parigraho varākaḥ kiṁ nām syāditi vyakta ev hi teṣāmākūtaḥ . ato‘vadhāryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavādaḥ . idamatra tātparyaṁ, vastudharmatvātparamanairgranthyamevāvalambyam ..224.. ṇippaḍikammattamuddiṭṭhā niḥpratikarmatvamupadiṣṭavantaḥ . śuddhopayogalakṣaṇaparamopekṣāsaṁyamabalen dehe‘pi niḥpratikāritvaṁ kathitavanta iti. tato jñāyate mokṣasukhābhilāṣiṇāṁ niścayen dehādisarvasaṅgaparityāg evocito‘nyastūpacār eveti ..224.. evamapavādavyākhyānarūpeṇ dvitīyasthale gāthātrayaṁ gatam . athaikādaśagāthāparyantaṁ strīnirvāṇanirākaraṇamukhyatven vyākhyānaṁ karoti . tadyathā — śvetāmbaramatānusārī śiṣyaḥ pūrvapakṣaṁ karoti —

anvayārtha : — [ath ] jab ki [jinavarendrāḥ ] jinavarendroṁne [apunarbhavakāminaḥ ] mokṣābhilāṣīke, [saṁgaḥ iti ] ‘deh parigrah hai’ aisā kahakar [dehe api ] dehameṁ bhī [apratikarmatvam ] apratikarmapanā (saṁskārarahitapanā) [uddiṣṭavantaḥ ] kahā (upadeśā) hai, tab [kiṁ kiṁcanam iti tarkaḥ ] unakā yah (spaṣṭa) āśay hai ki usake anya parigrah to kaise ho sakatā hai ?..224..

ṭīkā : — yahān̐, śrāmaṇyaparyāyakā sahakārī kāraṇ honese jisakā niṣedh nahīṁ kiyā gayā hai aise atyanta 1upātta śarīrameṁ bhī, ‘yah (śarīr) paradravya honese parigrah hai, vāstavameṁ yah anugrahayogya nahīṁ, kintu upekṣā yogya hī hai’ aisā kahakar, bhagavanta arhaṁntadevoṁne apratikarmapanekā upadeś diyā hai, tab phi ra vahān̐ śuddhātmatattvopalabdhikī saṁbhāvanāke rasik puruṣoṁke śeṣ anya 2anupātta parigrah becārā kaise (anugrah yogya) ho sakatā hai ? — aisā unakā (-arhanta devoṁkā) āśay vyakta hī hai . isase niścit hotā hai ki — utsarga hī vastudharma hai, apavād nahīṁ .

1. upātta = prāpta, milā huā . 2. anupātta = aprāpta .

Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version

pecchadi ṇa hi ih logaṁ niruparāganijacaitanyanityopalabdhibhāvanāvināśakaṁ khyātipūjālābharūpaṁ prekṣate na ca hi sphu ṭaṁ ih lokam . na ca kevalamih lokaṁ , paraṁ ca svātmaprāptirūpaṁ mokṣaṁ vihāy svargabhogaprāptirūpaṁ paraṁ ca paralokaṁ ca necchati . sa kaḥ . samaṇiṁdadesido dhammo śramaṇendradeśito dharmaḥ, jinendropadiṣṭa ityarthaḥ . dhammamhi tamhi kamhā dharme tasmin kasmāt viyappiyaṁ vikalpitaṁ nirgranthaliṅgādvastra- prāvaraṇen pr̥thakkr̥tam . kim . liṁgaṁ sāvaraṇacihnam . kāsāṁ saṁbandhi . itthīṇaṁ strīṇāmiti pūrvapakṣagāthā ..“20.. ath parihāramāh —

ṇicchayado itthīṇaṁ siddhī ṇa hi teṇ jammaṇā diṭṭhā niścayataḥ strīṇāṁ narakādigativilakṣaṇānanta- sukhādiguṇasvabhāvā tenaiv janmanā siddhirna draṣṭā, na kathitā . tamhā tappaḍirūvaṁ tasmātkāraṇāttatpratiyogyaṁ sāvaraṇarūpaṁ viyappiyaṁ liṁgamitthīṇaṁ nirgranthaliṅgātpr̥thaktven vikalpitaṁ kathitaṁ liṅgaṁ prāvaraṇasahitaṁ cihnam . kāsām . strīṇāmiti ..“21.. ath strīṇāṁ mokṣapratibandhakaṁ pramādabāhulyaṁ darśayati —

paiḍīpamādamaiyā prakr̥tyā svabhāven pramāden nirvr̥ttā pramādamayī . kā kartrī bhavati . edāsiṁ vitti . etāsāṁ strīṇāṁ vr̥ttiḥ pariṇatiḥ . bhāsiyā pamadā tat ev nāmamālāyāṁ pramadāḥ pramadāsaṁjñā bhāṣitāḥ striyaḥ . tamhā tāo pamadā yat ev pramadāsaṁjñāstāḥ striyaḥ, tasmāttat ev pamādabahulā tti ṇiddiṭṭhā niḥpramādaparamātmatattvabhāvanāvināśakapramādabahulā iti nirdiṣṭāḥ ..“22.. ath tāsāṁ mohādi- bāhulyaṁ darśayati —

Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version

saṁti dhuvaṁ pamadāṇaṁ santi vidyante dhruvaṁ niścitaṁ pramadānāṁ strīṇām . ke te . mohapadosā bhayaṁ duguṁchā ya mohādirahitānantasukhādiguṇasvarūpamokṣakāraṇapratibandhakāḥ mohapradveṣabhayaduguṁchāpariṇāmāḥ, citte cittā māyā kauṭilyādirahitaparamabodhādipariṇateḥ pratipakṣabhūtā citte manasi citrā vicitrā māyā, tamhā tāsiṁ ṇa ṇivvāṇaṁ tat ev tāsāmavyābādhasukhādyanantaguṇādhārabhūtaṁ nirvāṇaṁ nāstītyabhiprāyaḥ ..“23.. athaitadev draḍhayati —

ṇa viṇā vaṭṭadi ṇārī na vinā vartate nārī ekkaṁ vā tesu jīvaloyamhi teṣu nirdoṣi- paramātmadhyānavighātakeṣu pūrvoktadoṣeṣu madhye jīvaloke tvekamapi doṣaṁ vihāy ṇa hi saṁuḍaṁ ca gattaṁ na hi sphu ṭaṁ saṁvr̥ttaṁ gātraṁ ca śarīraṁ, tamhā tāsiṁ ca saṁvaraṇaṁ tat ev ca tāsāṁ saṁvaraṇaṁ vastrāvaraṇaṁ kriyat iti ..“24.. ath punarapi nirvāṇapratibandhakadoṣāndarśayati —

vijjadi vidyate tāsu a tāsu ca strīṣu . kim . cittassāvo cittasravaḥ, niḥkāmātmatattva- saṁvittivināśakacittasya kāmodrekeṇ sravo rāgasārdrabhāvaḥ, tāsiṁ tāsāṁ strīṇāṁ, sitthillaṁ śithilasya bhāvaḥ śaithilyaṁ, tadbhavamuktiyogyapariṇāmaviṣaye cittadāḍharyābhāvaḥ sattvahīnapariṇām ityarthaḥ, attavaṁ ca pakkhalaṇaṁ r̥tau bhavamārtavaṁ praskhalanaṁ raktasravaṇaṁ, sahasā jhaṭiti, māse māse dinatrayaparyantaṁ cittaśuddhivināśako raktasravo bhavatītyarthaḥ, uppādo suhamamaṇuāṇaṁ utpād utpattiḥ sūkṣmalabdhyaparyāpta- manuṣyāṇāmiti ..““ ““ “

liṁgamhi ya itthīṇaṁ thaṇaṁtare ṇāhikakkhapadesesu strīṇāṁ liṅge yonipradeśe, stanāntare, nābhipradeśe, kakṣapradeśe ca, bhaṇido suhumuppādo eteṣu sthāneṣu sūkṣmamanuṣyādijīvotpādo bhaṇitaḥ . ete pūrvoktadoṣāḥ

gāthā : 225 anvayārtha : — [yathājātarūpaṁ ligaṁ ] yathājātarūp (-janmajāt – nagna) jo liṁg vah [jin – mārge ] jinamārgameṁ [upakaraṇaṁ iti bhaṇitam ] upakaraṇ kahā gayā hai, [guruvacanaṁ ] guruke vacan, [sūtrādhyayanaṁ ca ] sūtroṁkā adhyayan [ca ] aur [vinayaḥ api ] vinay bhī [nirdiṣṭam ] upakaraṇ kahī gaī hai ..225..

Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version

yo hi nāmāpratiṣiddho‘sminnupadhirapavādaḥ, sa khalu nikhilo‘pi śrāmaṇyaparyāy- sahakārikāraṇatvenopakārakārakatvādupakaraṇabhūt ev, na punaranyaḥ . tasya tu viśeṣāḥ sarvāhārya- varjitasahajarūpāpekṣitayathājātarūpatven bahiraṁgaliṁgabhūtāḥ kāyapudgalāḥ, śrūyamāṇatatkālabodhak- puruṣāṇāṁ kiṁ na bhavantīti cet . evaṁ na vaktavyaṁ, strīṣu bāhulyen bhavanti . na cāstitvamātreṇ samānatvam . ekasya viṣakaṇikāsti, dvitīyasya ca viṣaparvato‘sti, kiṁ samānatvaṁ bhavati . kiṁtu puruṣāṇāṁ prathamasaṁhananabalen doṣavināśako muktiyogyaviśeṣasaṁyamo‘sti . tāsiṁ kah saṁjamo hodi tataḥ kāraṇāttāsāṁ kathaṁ saṁyamo bhavatīti ..“26.. ath strīṇāṁ tadbhavamuktiyogyāṁ sakalakarmanirjarāṁ niṣedhayati —

jadi daṁsaṇeṇ suddhā yadyapi darśanen samyaktven śuddhā, suttajjhayaṇe cāvi saṁjuttā ekādaśāṅga- sūtrādhyayanenāpi saṁyuktā, ghoraṁ caradi va cariyaṁ ghoraṁ pakṣopavāsamāsopavāsādi carati vā cāritraṁ, itthissa ṇa ṇijjarā bhaṇidā tathāpi strījanasya tadbhavakarmakṣayayogyā sakalanirjarā na bhaṇiteti bhāvaḥ . kiṁc yathā prathamasaṁhananābhāvātstrī saptamanarakaṁ na gacchati, tathā nirvāṇamapi . ‘‘puṁvedaṁ vedaṁtā purisā je khavagaseḍhimārūḍhā . sesodayeṇ vi tahā jhāṇuvajuttā ya te du sijjhaṁti’’ iti gāthākathitārthābhiprāyeṇ bhāvastrīṇāṁ kathaṁ nirvāṇamiti cet . tāsāṁ bhāvastrīṇāṁ prathamasaṁhananamasti, dravyastrīvedābhāvāttadbhavamokṣa- pariṇāmapratibandhakatīvrakāmodreko‘pi nāsti . dravyastrīṇāṁ prathamasaṁhananaṁ nāstīti kasminnāgame kathitamāsta iti cet . tatrodāharaṇagāthā – ‘‘aṁtimatigasaṁghaḍaṇaṁ ṇiyameṇ ya kammabhūmimahilāṇaṁ . ādimatigasaṁghaḍaṇaṁ ṇatthi tti jiṇehiṁ ṇiddiṭṭhaṁ’’.. ath matam – yadi mokṣo nāsti tarhi bhavadīyamate kimarthamarjikānāṁ mahāvratāropaṇam . parihāramāh – tadupacāreṇ kulavyavasthānimittam . na copacāraḥ sākṣādbhavitumarhati, agnivat krūro‘yaṁ devadatta ityādivat . tathācoktam – mukhyābhāve sati prayojane nimitte copacāraḥ pravartate . kiṁtu yadi tadbhave mokṣo bhavati strīṇāṁ tarhi śatavarṣadīkṣitāyā arjikāyā adyadine dīkṣitaḥ sādhuḥ kathaṁ vandyo bhavati . saiv prathamataḥ kiṁ na vandyā bhavati sādhoḥ . kiṁtu bhavanmate

ṭīkā : — isameṁ jo aniṣiddha upadhi apavād hai, vah sabhī vāstavameṁ aisā hī hai ki jo śrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpameṁ upakār karanevālā honese upakaraṇabhūt hai, dūsarā nahīṁ . usake viśeṣ (bhed) isaprakār haiṁ : — (1) sarva āhārya rahit sahajarūpase apekṣit (sarva āhārya rahit) yathājātarūpapaneke kāraṇ jo bahiraṁg liṁgabhūt haiṁ aise 1. āhārya = bāharase lāyā jānevālā; kr̥trim; aupādhik, (sarva kr̥trim – aupādhik bhāvoṁse rahit munike

Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version

gurugīryamāṇātmatattvadyotakasiddhopadeśavacanapudgalāḥ, tathādhīyamānanityabodhakānādinidhanaśuddhātma- tattvadyotanasamarthaśrutajñānasādhanībhūtaśabdātmakasūtrapudgalāśca, śuddhātmatattvavyaṁjakadarśanādiparyāy- mallitīrthakaraḥ strīti kathyate, tadapyayuktam . tīrthakarā hi samyagdarśanaviśuddhayādiṣoḍaśabhāvanāḥ pūrvabhave bhāvayitvā paścādbhavanti . samyagdraṣṭeḥ strīvedakarmaṇo bandha ev nāsti, kathaṁ strī bhaviṣyatīti . kiṁc yadi mallitīrthakaro vānyaḥ ko‘pi vā strī bhūtvā nirvāṇaṁ gataḥ tarhi strīrūpapratimārādhanā kiṁ na kriyate bhavadbhiḥ . yadi pūrvoktadoṣāḥ santi strīṇāṁ tarhi sītārukmiṇīkuntīdraupadīsubhadrāprabhr̥tayo jinadīkṣāṁ gr̥hītvā viśiṣṭatapaścaraṇen kathaṁ ṣoḍaśasvarge gatā iti cet . parihāramāh – tatra doṣo nāsti, tasmātsvargādāgatya puruṣaveden mokṣaṁ yāsyantyagre . tadbhavamokṣo nāsti, bhavāntare bhavatu, ko doṣ iti . idamatra tātparyam – svayaṁ vastusvarūpamev jñātavyaṁ, paraṁ prati vivādo na kartavyaḥ . kasmāt . vivāde rāgadveṣotpattirbhavati, tataśca śuddhātmabhāvanā naśyatīti ..“27.. athopasaṁhārarūpeṇ sthitapakṣaṁ darśayati —

tamhā yasmāttadbhave mokṣo nāsti tasmātkāraṇāt taṁ paḍirūvaṁ liṁgaṁ tāsiṁ jiṇehiṁ ṇiddiṭṭhaṁ tatpratirūpaṁ vastraprāvaraṇasahitaṁ liṅgaṁ cihnaṁ lāñchanaṁ tāsāṁ strīṇāṁ jinavaraiḥ sarvajñairnirdiṣṭaṁ kathitam . kularūvavaojuttā samaṇīo lokaduguñchārahitatven jinadīkṣāyogyaṁ kulaṁ bhaṇyate, antaraṅganirvikāracittaśuddhijñāpakaṁ bahiraṅganirvikāraṁ rūpaṁ bhaṇyate, śarīrabhaṅgarahitaṁ vā atibālavr̥ddhabuddhivaikalyarahitaṁ vayo bhaṇyate, taiḥ kularūpavayobhiryuktāḥ kularūpavayoyuktā bhavanti . kāḥ . śramaṇyo‘rjikāḥ . punarapi kiṁviśiṣṭāḥ . tassamācārā tāsāṁ strīṇāṁ yogyastadyogya ācāraśāstravihitaḥ samācār ācār ācaraṇaṁ yāsāṁ tāstatsamācārā iti ..“28.. athedānīṁ puruṣāṇāṁ dīkṣāgrahaṇe varṇavyavasthāṁ kathayati — kāyapudgal; (2) jinakā śravaṇ kiyā jātā hai aise 1tatkālabodhak, guru dvārā kahe jāne par 2ātmatattva – dyotak, 3siddha upadeśarūp vacanapudgal; tathā (3) jinakā adhyayan kiyā jātā hai aise, nityabodhak, anādinidhan śuddha ātmatattvako prakāśit karanemeṁ samartha śrutajñānake sādhanabhūt śabdātmak sūtrapudgal; aur (4) śuddha ātmatattvako vyakta karanevālī jo darśanādik paryāyeṁ, unarūpase pariṇamit puruṣake prati vinītatākā abhiprāy pravartit 1. tatkālabodhak = usī (upadeśake) samay hī bodh denevālā . [śāstra śabda sadā bodhake nimittabhūt

2. ātmatattvadyotak = ātmatattvako samajhānevāle – prakāśit karanevāle . 3. siddha = saphal; rāmabāṇ; amogh = acūk; [gurukā upadeś siddha – saphal – rāmabāṇ hai .]] 4. vinītatā = vinay; namratā; [samyagdarśanādi paryāyameṁ pariṇamit puruṣake prati vinayabhāvase pravr̥tta honemeṁ manake

Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version

tatpariṇatapuruṣavinītatābhiprāyapravartakacittapudgalāśca bhavanti . idamatra tātparyaṁ, kāyavadvacan- manasī api na vastudharmaḥ ..225..

vaṇṇesu tīsu ekko varṇeṣu triṣvekaḥ brāhmaṇakṣatriyavaiśyavarṇeṣvekaḥ . kallāṇaṁgo kalyāṇāṅga ārogyaḥ . tavosaho vayasā tapaḥsahaḥ tapaḥkṣamaḥ . ken . ativr̥ddhabālatvarahitavayasā . sumuho nirvikārābhyantaraparamacaitanyapariṇativiśuddhijñāpakaṁ gamakaṁ bahiraṅganirvikāraṁ mukhaṁ yasya, mukhāvayavabhaṅga- rahitaṁ vā, sa bhavati sumukhaḥ . kucchārahido lokamadhye durācārādyapavādarahitaḥ . liṁgaggahaṇe havadi joggo evaṁguṇaviśiṣṭapuruṣo jinadīkṣāgrahaṇe yogyo bhavati . yathāyogyaṁ sacchūdrādyapi ..“29.. ath niścayanayābhiprāyaṁ kathayati —

jo rayaṇattayaṇāso so bhaṁgo jiṇavarehiṁ ṇiddiṭṭho yo ratnatrayanāśaḥ sa bhaṅgo jinavarairnirdiṣṭaḥ . viśuddhajñānadarśanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakśraddhājñānānuṣṭhānarūpo yo‘sau niścayaratnatrayasvabhāvastasya vināśaḥ sa ev niścayen nāśo bhaṅgo jinavarairnirdiṣṭaḥ . sesaṁ bhaṁgeṇ puṇo śeṣabhaṅgen punaḥ śeṣakhaṇḍamuṇḍavātavr̥ṣaṇādibhaṅgen ṇa hodi sallehaṇāariho na bhavati sallekhanārhaḥ . lokaduguñchābhayen nirgrantharūpayogyo na bhavati . kaupīnagrahaṇen tu bhāvanāyogyo bhavatītyabhiprāyaḥ ..“30.. evaṁ strīnirvāṇanirākaraṇavyākhyānamukhyatvenaikādaśagāthābhistr̥tīyaṁ sthalaṁ gatam . ath pūrvoktasyopakaraṇarūpā- pavādavyākhyānasya viśeṣavivaraṇaṁ karoti — idi bhaṇidaṁ iti bhaṇitaṁ kathitam . kim . uvayaraṇaṁ upakaraṇam . kva . jiṇamagge jinoktamokṣamārge . kimupakaraṇam . liṁgaṁ śarīrākārapudgalapiṇḍarūpaṁ karanevāle citrapudgal . (apavādamārgameṁ jis upakaraṇabhūt upadhikā niṣedh nahīṁ hai usake uparokta cār bhed haiṁ .)

bhāvārtha : — jis śramaṇakī śrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇabhūt, sarva kr̥trimatāoṁse rahit yathājātarūpake sammukh vr̥tti jāye, use kāyakā parigrah hai; jis śramaṇakī guru – upadeśake śravaṇameṁ vr̥tti ruke, use vacanapudgaloṁkā parigrah hai; jis śramaṇakī sūtrādhyayanameṁ vr̥tti ruke usake sūtrapudgaloṁkā parigrah hai; aur jis śramaṇake yogya puruṣake vinayarūp pariṇām hoṁ usake manake pudgaloṁkā parigrah hai . yadyapi vah parigrah upakaraṇabhūt haiṁ, isaliye apavādamārgameṁ unakā niṣedh nahīṁ hai, tathāpi ve vastudharma nahīṁ haiṁ ..225..

Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version

anādinidhanaikarūpaśuddhātmatattvapariṇatatvādakhilakarmapudgalavipākātyantaviviktasvabhāvatven rahitakaṣāyatvāttadātvamanuṣyatve‘pi samastamanuṣyavyavahārabahirbhūtatvenehalokanirāpekṣatvāttathā dravyaliṅgam . kiṁviśiṣṭam . jahajādarūvaṁ yathājātarūpaṁ, yathājātarūpaśabdenātra vyavahāreṇ saṁgaparityāgayuktaṁ nagnarūpaṁ, niścayenābhyantareṇ śuddhabuddhaikasvabhāvaṁ paramātmasvarūpaṁ . guruvayaṇaṁ pi ya guruvacanamapi, nirvikāraparamacijjayotiḥsvarūpaparamātmatattvapratibodhakaṁ sārabhūtaṁ siddhopadeśarūpaṁ gurūpadeśavacanam . na kevalaṁ gurūpadeśavacanam, suttajjhayaṇaṁ ca ādimadhyāntavarjitajātijarāmaraṇarahitanijātmadravyaprakāśak- sūtrādhyayanaṁ ca, paramāgamavācanamityarthaḥ . ṇiddiṭṭhaṁ upakaraṇarūpeṇ nirdiṣṭaṁ kathitam . viṇao svakīyaniścayaratnatrayaśuddhirniścayavinayaḥ, tadādhārapuruṣeṣu bhaktipariṇāmo vyavahāravinayaḥ . ubhayo‘pi vinayapariṇām upakaraṇaṁ bhavatīti nirdiṣṭaḥ . anen kimuktaṁ bhavati — niścayen caturvidhamevopakaraṇam . anyadupakaraṇaṁ vyavahār iti ..225.. ath yuktāhāravihāralakṣaṇatapodhanasya svarūpamākhyāti – ihalogaṇirāvekkho ihalokanirāpekṣaḥ, ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvanijātmasaṁvittivināśakakhyātipūjā- lābharūpehalokakāṅkṣārahitaḥ, appaḍibaddho paramhi loyamhi apratibaddhaḥ parasmin loke, tapaścaraṇe kr̥te divyadevastrīparivārādibhogā bhavantīti, evaṁvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttāhāravihāro have yuktāhāravihāro bhavet . sa kaḥ . samaṇo śramaṇaḥ . punarapi kathaṁbhūtaḥ . rahidakasāo niḥkaṣāyasvarūp-

anvayārtha : — [śramaṇaḥ ] śramaṇ [rahitakaṣāyaḥ ] kaṣāyarahit vartatā huā [ihalok nirāpekṣaḥ ] is lokameṁ nirapekṣa aur [parasmin loke ] paralokameṁ [apratibaddhaḥ ] apratibaddha honese [yuktāhāravihāraḥ bhavet ] 1yuktāhār – vihārī hotā hai ..226..

ṭīkā : — anādinidhan ekarūp śuddha ātmatattvameṁ pariṇat honese śramaṇ samasta karmapudgalake vipākase atyanta vivikta (-bhinna) svabhāvake dvārā kaṣāyarahit honese, us 1. yuktāhār – vihārī = (1) yogya (-ucit) āhār – vihāravālā; (2) yukta arthāt yogīke āhār

Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version

bhaviṣyadamartyādibhāvānubhūtitr̥ṣṇāśūnyatven paralokāpratibaddhatvācca, paricchedyārthopalambhaprasiddhayartha- pradīpapūraṇotsarpaṇasthānīyābhyāṁ śuddhātmatattvopalambhaprasiddhayarthataccharīrasambhojanasaṁcalanābhyāṁ yuktāhāravihāro hi syāt śramaṇaḥ . idamatra tātparyam — yato hi rahitakaṣāyaḥ tato na taccharīrānurāgeṇ divyaśarīrānurāgeṇ vāhāravihārayorayuktyā pravartet . śuddhātmatattvopalambha- sādhakaśrāmaṇyaparyāyapālanāyaiv kevalaṁ yuktāhāravihāraḥ syāt ..226..

saṁvittyavaṣṭambhabalen rahitakaṣāyaśceti . ayamatra bhāvārthaḥ — yo‘sau ihalokaparalokanirapekṣatven niḥkaṣāyatven ca pradīpasthānīyaśarīre tailasthānīyaṁ grāsamātraṁ datvā ghaṭapaṭādiprakāśyapadārthasthānīyaṁ nijaparamātmapadārthamev nirīkṣate sa ev yuktāhāravihāro bhavati, na punaranyaḥ śarīrapoṣaṇanirat iti ..226.. ath pañcadaśapramādaistapodhanaḥ pramatto bhavatīti pratipādayati — (vartamān) kālameṁ manuṣyatvake hote hue bhī (svayaṁ) samasta manuṣyavyavahārase 1bahirbhūt honeke kāraṇ is lokake prati nirapekṣa (nispr̥h) hai; tathā bhaviṣyameṁ honevāle devādi bhāvoṁke anubhavakī tr̥ṣṇāse śūnya honeke kāraṇ paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise jñey padārthoṁke jñānakī siddhike liye (-ghaṭapaṭādi padārthoṁko dekhaneke liye hī) dīpakameṁ tel ḍālā jātā hai aur dīpakako haṭāyā jātā hai, usīprakār śramaṇ śuddha ātmatattvakī upalabdhikī siddhike liye (-śuddhātmāko prāpta karaneke liye hī) vah śarīrako khilātā aur calātā hai, isaliye yuktāhāravihārī hotā hai

yahān̐ aisā tātparya hai ki : — śramaṇ kaṣāyarahit hai isaliye vah śarīrake (-vartamān manuṣya – śarīrake) anurāgase yā divya śarīrake (-bhāvī devaśarīrake) anurāgase āhār – vihārameṁ ayuktarūpase pravr̥tta nahīṁ hotā; kintu śuddhātmatatvakī upalabdhikī sādhakabhūt śrāmaṇyaparyāyake pālanake liye hī keval yuktāhāravihārī hotā hai ..226..

ab, yuktāhāravihārī sākṣāt anāhāravihārī (-anāhārī aur avihārī) hī hai aisā upadeś karate haiṁ : — 1 bahirbhūt = bāhar, rahit, udāsīn .

Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version

svayamanaśanasvabhāvatvādeṣaṇādoṣaśūnyabhaikṣyatvācca, yuktāhāraḥ sākṣādanāhār ev syāt . tathā hi — yasya sakalakālamev sakalapudgalāharaṇaśūnyamātmānamavabuddhayamānasya sakalāśanatr̥ṣṇā- śūnyatvātsvayamanaśan ev svabhāvaḥ, tadev tasyānaśanaṁ nām tapo‘ntaraṁgasya balīyastvāt; iti kr̥tvā ye taṁ svayamanaśanasvabhāvaṁ bhāvayanti śramaṇāḥ, tatpratiṣiddhaye caiṣaṇādoṣaśūnya-

havadi krodhādipañcadaśapramādarahitaciccamatkāramātrātmatattvabhāvanācyutaḥ san bhavati . sa kaḥ kartā . samaṇo sukhaduḥkhādisamacittaḥ śramaṇaḥ . kiṁviśiṣṭo bhavati . pamatto pramattaḥ pramādī . kaiḥ kr̥tvā . kohādiehi cauhi vi caturbhirapi krodhādibhiḥ, vikahāhi strībhaktacorarājakathābhiḥ, tahiṁdiyāṇamatthehiṁ tathaiv pañcendriyāṇāmarthaiḥ sparśādiviṣayaiḥ . punarapi kiṁrūpaḥ. uvajutto upayuktaḥ pariṇataḥ . kābhyām . ṇehaṇiddāhiṁ snehanidrābhyāmiti ..“31.. ath yuktāhāravihāratapodhanasvarūpamupadiśati – jassa yasya muneḥ saṁbandhī appā ātmā . kiṁviśiṣṭaḥ . aṇesaṇaṁ svakīyaśuddhātmatattvabhāvanotpannasukhāmr̥tāhāreṇ tr̥ptatvānna vidyate

anvayārtha : — [yasya ātmā aneṣaṇaḥ ] jisakā ātmā eṣaṇārahit hai (arthāt jo anaśanasvabhāvī ātmākā jñātā honese svabhāvase hī āhārakī icchāse rahit hai ) [tat api tapaḥ ] use vah bhī tap hai; (aur) [tatpratyeṣakāḥ ] use prāpta karaneke liye (-anaśanasvabhāvavāle ātmāko paripūrṇatayā prāpta karaneke liye) prayatna karanevāle [śramaṇāḥ ] śramaṇoṁke [anyat bhaikṣam ] anya (-svarūpase pr̥thak) bhikṣā [aneṣaṇam ] eṣaṇārahit (-eṣaṇadoṣase rahit) hotī hai; [ath ] isalie [te śramaṇāḥ ] ve śramaṇ [anāhārāḥ ] anāhārī haiṁ ..227..

ṭīkā : — (1) svayaṁ anaśanasvabhāvavālā honese (apane ātmāko svayaṁ anaśan- svabhāvavālā jānanese) aur (2) eṣaṇādoṣaśūnya bhikṣāvālā honese, yuktāhārī (-yuktāhāravālā śramaṇ) sākṣāt anāhārī hī hai . vah isaprakār — sadā hī samasta pudgalāhārase śūnya aise ātmāko jānatā huā samasta aśanatr̥ṣṇā rahit honese jisakā 1svayaṁ anaśan hī svabhāv hai, vahī usake anaśan nāmak tap hai, kyoṁki aṁtaraṁgakī viśeṣ balavattā hai; — aisā samajhakar jo śramaṇ (1) ātmāko svayaṁ anaśanasvabhāv bhāte haiṁ (-samajhate haiṁ, anubhav karate haiṁ ) aur (2) usakī siddhike liye (-pūrṇa prāptike liye) eṣaṇādoṣaśūnya aisī anya (-pararūp) bhikṣā ācarate haiṁ; ve āhār karate hue bhī mānoṁ āhār nahīṁ karate hoṁ — aise honese sākṣāt anāhārī hī haiṁ, kyoṁki 1. svayaṁ = apane āp; apanese; sahajatāse (apane ātmāko svayaṁ anaśanasvabhāvī jānanā vahī anaśan

Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version

manyadbhaikṣaṁ caranti, te kilāharanto‘pyanāharanta iv yuktāhāratven svabhāvaparabhāvapratyay- bandhābhāvātsākṣādanāhārā ev bhavanti . evaṁ svayamavihārasvabhāvatvātsamitiśuddhavihāratvācca yuktavihāraḥ sākṣādavihār ev syāt ityanuktamapi gamyeteti ..227..

eṣaṇamāhārākāṅkṣā yasya sa bhavatyaneṣaṇaḥ, taṁ pi tavo tasya tadev niścayen nirāhārātmabhāvanā- rūpamupavāsalakṣaṇaṁ tapaḥ, tappaḍicchagā samaṇā tatpratyeṣakāḥ śramaṇāḥ, tanniścayopavāsalakṣaṇaṁ tapaḥ pratīcchanti tatpratyeṣakāḥ śramaṇāḥ . punarapi kiṁ yeṣām . aṇṇaṁ nijaparamātmatattvādanyadbhinnaṁ heyam . kim . aṇesaṇaṁ annasyāhārasyaiṣaṇaṁ vācchā annaiṣaṇam . kathaṁbhūtam . bhikkhaṁ bhikṣāyāṁ bhavaṁ bhaikṣyaṁ . adh ath aho, te samaṇā aṇāhārā te anaśanādiguṇaviśiṣṭāḥ śramaṇā āhāragrahaṇe‘pyanāhārā bhavanti .. tathaiv ca niḥkriyaparamātmānaṁ ye bhāvayanti, pañcasamitisahitā viharanti ca, te vihāre‘pyavihārā bhavantītyarthaḥ ..227.. ath tadevānāhārakatvaṁ prakārāntareṇ prāh – kevaladeho kevaladeho‘nyaparigraharahito yuktāhārīpaneke kāraṇ unake svabhāv tathā parabhāvake nimittase bandha nahīṁ hotā .

isaprakār (jaise yuktāhārī sākṣāt anāhārī hī hai, aisā kahā gayā hai usīprakār), (1) svayaṁ avihārasvabhāvavālā honese aur (2) samitiśuddha (-īyāsamitise śuddha aise) vihāravālā honese yuktavihārī (-yuktavihāravālā śramaṇ) sākṣāt avihārī hī hai — aisā anukta hone par bhī (-gāthāmeṁ nahīṁ kahā jāne par bhī) samajhanā cāhiye ..227..

anvayārtha : — [kevaladehaḥ śramaṇaḥ ] kevaladehī (-jisake mātra deharūp parigrah vartatā hai, aise) śramaṇane [dehe ] śarīrameṁ bhī [na mam iti ] ‘merā nahīṁ hai’ aisā samajhakar [rahitaparikarmā ] 1parikarma rahit vartate hue, [ātmanaḥ ] apane ātmākī [śaktiṁ ] śaktiko 1. parikarma = śobhā; śrr̥ṅgār; saṁskār; pratikarma .

Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version

yato hi śramaṇaḥ śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇatven kevaladehamātrasyopadheḥ prasahyā- pratiṣedhakatvātkevaladehatve satyapi dehe ‘kiṁ kiṁcaṇ’ ityādiprāktanasūtradyotitaparameśvarābhiprāy- parigraheṇ na nām mamāyaṁ tato nānugrahārhaḥ kintūpekṣya eveti parityaktasamastasaṁskāratvādrahit- parikarmā syāt, tatastanmamatvapūrvakānucitāhāragrahaṇābhāvādyuktāhāratvaṁ siddhayet . yataśca samastāmapyātmaśaktiṁ prakaṭayannanantarasūtroditenānaśanasvabhāvalakṣaṇen tapasā taṁ dehaṁ sarvārambheṇā- bhiyuktavān syāt, tat āhāragrahaṇapariṇāmātmakayogadhvaṁsābhāvādyuktasyaivāhāreṇ ca yuktāhāratvaṁ siddhayet ..228.. bhavati . sa kaḥ kartā . samaṇo nindāpraśaṁsādisamacittaḥ śramaṇaḥ . tarhi kiṁ dehe mamatvaṁ bhaviṣyati . naivaṁ . dehe vi mamattarahidaparikammo dehe‘pi mamatvarahitaparikarmā, ‘‘mamattiṁ parivajjāmi ṇimmamattiṁ uvaṭṭhido . ālaṁbaṇaṁ ca me ādā avasesāiṁ vosare ..’’ iti ślokakathitakrameṇ dehe‘pi mamatvarahitaḥ . ājutto taṁ tavasā āyuktavān āyojitavāṁstaṁ dehaṁ tapasā . kiṁ kr̥tvā . aṇigūhiy anigūhya pracchādanamakr̥tvā . kāṁ . appaṇo sattiṁ ātmanaḥ śaktimiti . anen kimuktaṁ bhavati – yaḥ ko‘pi dehāccheṣaparigrahaṁ tyaktvā [anigūhya ] chupāye vinā [tapasā ] tapake sāth [taṁ ] use (-śarīrako) [āyuktavān ] yukta kiyā (-joṛā) hai ..228..

ṭīkā : — śrāmaṇyaparyāyake sahakārī kāraṇake rūpameṁ keval dehamātra upadhiko śramaṇ balapūrvak – haṭhase niṣedh nahīṁ karatā isaliye vah keval dehavān hai; aisā (dehavān) hone par bhī, ‘kiṁ kiṁcaṇ’ ityādi pūrvasūtra (gāthā 244) dvārā prakāśit kiye gaye parameśvarake abhiprāyakā grahaṇ karake ‘yah (śarīr) vāstavameṁ merā nahīṁ hai isaliye yah anugrah yogya nahīṁ hai kintu upekṣā yogya hī hai’ isaprakār dehameṁ samasta saṁskārako choṛā honese parikarmarahit hai . isaliye usake dehake mamatvapūrvak anucit āhāragrahaṇakā abhāv honese yuktāhārīpanā siddha hotā hai . aur (anya prakārase) usane (ātmaśaktiko kiṁcitmātra bhī chupāye binā) samasta hī ātmaśaktiko pragaṭ karake, antim sūtra (gāthā 227) dvārā kahe gaye 1anaśanasvabhāv- lakṣaṇ tapake sāth us śarīrako sarvārambha (-udyam) se yukta kiyā hai (-joṛā hai ); isaliye āhāragrahaṇake pariṇāmasvarūp 2yogadhvaṁsakā abhāv honese usakā āhār yuktakā (-yogīkā) āhār hai; isaliye usake yuktāhārīpanā siddha hotā hai . 1. anaśanasvabhāvalakṣaṇatap = anaśanasvabhāv jisakā lakṣaṇ hai aisā tap . [jo ātmāke anaśan svabhāvako

jānatā hai usake anaśanasvabhāvalakṣaṇ tap pāyā jātā hai] ] 2. yogadhvaṁs = yogakā nāś [‘āhār grahaṇ karanā ātmākā svabhāv hai’ aise pariṇāmase pariṇamit honā

Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version

ekakāl evāhāro yuktāhāraḥ, tāvataiv śrāmaṇyaparyāyasahakārikāraṇaśarīrasya dhāraṇ- tvāt . anekakālastu śarīrānurāgasevyamānatven prasahya hiṁsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, dehe‘pi mamatvarahitastathaiv taṁ dehaṁ tapasā yojayati sa niyamen yuktāhāravihāro bhavatīti ..228.. ath yuktāhāratvaṁ vistareṇākhyāti – ekkaṁ khalu taṁ bhattaṁ ekakāl ev khalu hi sphu ṭaṁ sa bhakta āhāro yuktāhāraḥ . kasmāt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamādhisahakārikāraṇabhūtaśarīrasthitisaṁbhavāt . sa ca kathaṁbhūtaḥ . appaḍipuṇṇodaraṁ yathāśaktyā nyūnodaraḥ . jahāladdhaṁ yathālabdho, na ca svecchālabdhaḥ . caraṇaṁ bhikkheṇ

bhāvārtha : — śramaṇ do prakārase yuktāhārī siddha hotā hai; (1) śarīr par mamatva na honese usake ucit hī āhār hotā hai, isaliye vah yuktāhārī arthāt ucit āhāravālā hai. aur (2) ‘āhāragrahaṇ ātmākā svabhāv nahīṁ hai’ aisā pariṇāmasvarūp yog śramaṇake vartatā honese vah śramaṇ yukta arthāt yogī hai aur isaliye usakā āhār yuktāhār arthāt yogīkā āhār hai ..228..

anvayārtha : — [khalu ] vāstavameṁ [saḥ bhaktaḥ ] vah āhār (-yuktāhār) [ekaḥ ] ek bār [apratipūrṇodaraḥ ] ū nodar [yathālabdhaḥ ] yathālabdha (-jaisā prāpta ho vaisā), [bhaikṣācaraṇen ] bhikṣācaraṇase, [divā ] dinameṁ [na rasāpekṣaḥ ] rasakī apekṣāse rahit aur [na madhumāṁsaḥ ] madhu – māṁs rahit hotā hai ..229..

ṭīkā : — ekabār āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki utanese hī śrāmaṇya paryāyakā sahakārī kāraṇabhūt śarīr ṭikā rahatā hai . [ekase adhik bār āhār lenā yuktāhār nahīṁ hai, aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : — ] (1) śarīrake anurāgase hī anekabār āhārakā sevan kiyā jātā hai, isaliye atyantarūpase 1hiṁsāyatan kiyā jānese kāraṇ yukta 1. hiṁsāyatan = hiṁsākā sthān [ekase adhikabār āhār karanemeṁ śarīrakā anurāg hotā hai, isaliye vah

Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version

śarīrānurāgasevakatven na ca yuktasya . apratipūrṇodar evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāpratihat- yogatvāt . pratipūrṇodarastu pratihatayogatven kathaṁcit hiṁsāyatanībhavan na yuktaḥ, pratihat- yogatven na ca yuktasya . yathālabdha evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaiv viśeṣapriyatvalakṣaṇānurāg- śūnyatvāt . ayathālabdhastu viśeṣapriyatvalakṣaṇānurāgasevyamānatven prasahya hiṁsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, viśeṣapriyatvalakṣaṇānurāgasevakatven na ca yuktasya . bhikṣācaraṇenaivāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivārambhaśūnyatvāt . abhaikṣācaraṇen tvārambhasambhavātprasiddhahiṁsāyatanatven na yuktaḥ, evaṁ- vidhāhārasevanavyaktāntaraśuddhitvānna ca yuktasya . divas evāhāro yuktāhāraḥ, tadev samyagav- lokanāt . adivase tu samyagavalokanābhāvādanivāryahiṁsāyatanatven na yuktaḥ, bhikṣācaraṇenaiv labdho, na ca svapāken . divā divaiv, na ca rātrau . ṇa rasāvekkhaṁ rasāpekṣo na bhavati, kiṁtu sarasavirasādau samacittaḥ . ṇa madhumaṁsaṁ amadhumāṁsaḥ, amadhumāṁs ityupalakṣaṇen ācāraśāstra- kathitapiṇḍaśuddhikrameṇ samastāyogyāhārarahit iti . etāvatā kimuktaṁ bhavati . evaṁviśiṣṭaviśeṣaṇayukta evāhārastapodhanānāṁ yuktāhāraḥ . kasmāditi cet . cidānandaikalakṣaṇaniścayaprāṇarakṣaṇabhūtā rāgādi- (-yogya) nahīṁ hai; (arthāt vah yuktāhār nahīṁ hai ); aur (2) anekabār āhārakā sevan karanevālā śarīrānurāgase sevan karanevālā honese vah āhār 1yukta (-yogī) kā nahīṁ hai (arthāt vah yuktāhār nahīṁ hai .)

2apūrṇodar āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī 3pratihat 4yog rahit hai . [pūrṇodar āhār yuktāhār nahīṁ hai, aisā nimnānusār do prakārase siddha hotā hai : — ] (1) pūrṇodar āhār to pratihat yogavālā honese kathaṁcit hiṁsāyatan hotā huā yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) pūrṇodar āhār karanevālā pratihat yogavālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā āhār nahīṁ hai .

yathālabdha āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī (āhār) viśeṣapriyatāsvarūp anurāgase śūnya hai . (1) 5ayathālabdha āhār to viśeṣapriyatāsvarūp anurāgase sevan kiyā jātā hai, isaliye atyantarūpase hiṁsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur ayathālabdha āhārakā sevan karanevālā viśeṣapriyatāsvarūp anurāg dvārā sevan karanevālā honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai . 1. yukta = ātmasvabhāvameṁ lagā huā; yogī . 2.apūrṇodar = pūrā peṭ na bharakar; ū nodar karanā . 3. pratihat = hanit, naṣṭa, rukā huā, vighnako prāpta . 4. yog = ātmasvabhāvameṁ juṛanā . 5. ayathālabdha = jaisā mil jāy vaisā nahīṁ, kintu apanī pasaṁdagīkā; svecchālabdha .

Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version

evaṁvidhāhārasevanavyaktāntaraśuddhitvānna ca yuktasya . arasāpekṣa evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāntaḥ- śuddhisundaratvāt . rasāpekṣastu antaraśuddhayā prasahya hiṁsāyatanīkriyamāṇo na yuktaḥ, antar- śuddhisevakatven na ca yuktasya . amadhumāṁs evāhāro yuktāhāraḥ, tasyaivāhiṁsāyatanatvāt . samadhumāṁsastu hiṁsāyatanatvānna yuktaḥ, evaṁvidhāhārasevanavyaktāntaraśuddhitvānna ca yuktasya . madhumāṁsamatra hiṁsāyatanopalakṣaṇaṁ, ten samastahiṁsāyatanaśūnya evāhāro yuktāhāraḥ..229.. vikalpopādhirahitā yā tu niścayanayenāhiṁsā, tatsādhakarūpā bahiraṅgaparajīvaprāṇavyaparopaṇanivr̥ttirūpā dravyāhiṁsā ca, sā dvividhāpi tatra yuktāhāre saṁbhavati . yastu tadviparītaḥ sa yuktāhāro na bhavati . kasmāditi cet . tadvilakṣaṇabhūtāyā dravyabhāvarūpāyā hiṁsāyāḥ sadbhāvāditi ..229.. ath viśeṣeṇ māṁsadūṣaṇaṁ kathayati —

bhikṣācaraṇase āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī āraṁbhaśūnya hai . (1) abhikṣācaraṇase (-bhikṣācaraṇ rahit) jo āhār usameṁ ārambhakā sambhav honese hiṁsāyatanapanā prasiddha hai, ataḥ vah āhār yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) aise āhārake sevanameṁ (sevan karanevālekī) antaraṁg aśuddhi vyakta (-pragaṭ) honese vah āhār yukta (yogī) kā nahīṁ hai .

dinakā āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki vahī samyak (barābar) dekhā jā sakatā hai . (1) adivas (dinake atirikta samayameṁ) āhār to samyak nahīṁ dekhā jā sakatā, isaliye usake hiṁsāyatanapanā anivārya honese vah āhār yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) aise āhārake sevanameṁ antaraṁg aśuddhi vyakta honese āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai .

rasakī apekṣāse rahit āhār hī yuktāhār hai . kyoṁki vahī antaraṁg śuddhise sundar hai . (1) rasakī apekṣāvālā āhār to antaraṁg aśuddhi dvārā atyantarūpase hiṁsāyatan kiyā jāneke kāraṇ yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) usakā sevan karanevālā antaraṁg aśuddhi pūrvak sevan karatā hai isaliye vah āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai .

madhu – māṁs rahit āhār hī yuktāhār hai, kyoṁki usīke hiṁsāyatanapanekā abhāv hai . (1) madhu – māṁs sahit āhār to hiṁsāyatan honese yukta (-yogya) nahīṁ hai; aur (2) aise āhārase sevanameṁ antaraṁg aśuddhi vyakta honese vah āhār yukta (-yogī) kā nahīṁ hai . yahān̐ madhu – māṁs hiṁsāyatanakā upalakṣaṇ hai isaliye (‘madhu – māṁs rahit āhār yuktāhār hai’ is kathanase aisā samajhanā cāhiye ki) samasta hiṁsāyatanaśūnya āhār hī yuktāhār hai ..229..

Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version

bhaṇit ityadhyāhāraḥ . sa kaḥ . uvavādo vyavahāranayenotpādaḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . saṁtattiyaṁ sāntatiko nirantaraḥ . keṣāṁ saṁbandhī . ṇigodāṇaṁ niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvānāmanādinidhanatvenotpādavyay- rahitānāmapi nigodajīvānām . punarapi kathaṁbhūtānām. tajjādīṇaṁ tadvarṇatadgandhatadrasatatsparśatven tajjātīnāṁ māṁsajātīnām . kāsvadhikaraṇabhūtāsu . maṁsapesīsu māṁsapeśīṣu māṁsakhaṇḍeṣu . kathaṁbhūtāsu . pakkesu a āmesu a vipaccamāṇāsu pakvāsu cāmāsu ca vipacyamānāsviti prathamagāthā . jo pakkamapakkaṁ vā yaḥ kartā pakvāmapakvāṁ vā pesīṁ peśīṁ khaṇḍam . kasya . maṁsassa māṁsasya . khādi nijaśuddhātmabhāvanotpanna- sukhasudhāhāramalabhamānaḥ san khādati bhakṣati, phāsadi vā sparśati vā, so kil ṇihaṇadi piṁḍaṁ sa kartā kil lokoktyā paramāgamoktyā vā nihanti piṇḍam . keṣām . jīvāṇaṁ jīvānām . kati- saṁkhyopetānām . aṇegakoḍīṇaṁ anekakoṭīnāmiti . atredamuktaṁ bhavati – śeṣakandamūlādyāhārāḥ kecanānanta- kāyā apyagnipakvāḥ santaḥ prāsukā bhavanti, māṁsaṁ punaranantakāyaṁ bhavati tathaiv cāgnipakvamapakvaṁ pacyamānaṁ vā prāsukaṁ na bhavati . ten kāraṇenābhojyamabhakṣaṇīyamiti ..“32 – 33.. ath pāṇigatāhāraḥ prāsuko‘pyanyasmai na dātavya ityupādiśati —

anvayārtha : — [bālaḥ vā ] bāl, [vr̥ddhaḥ vā ] vr̥ddha [śramābhihataḥ vā ] 1śrāṁt [punaḥ glānaḥ vā ] yā 2glān śramaṇ [mūlacchedaḥ ] mūlakā ched [yathā na bhavati ] jaisā na ho usaprakārase [svayogyāṁ ] apane yogya [caryāṁ caratu ] ācaraṇ ācaro ..230.. 1. śrānta = śramit; pariśramī thakā; huā . 2. glān = vyādhigrasta; rogī; durbal .

Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version

bālavr̥ddhaśrāntaglānenāpi saṁyamasya śuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā saṁyatasya svasya yogyamatikarkaśamevācaraṇamācaraṇīyamityutsargaḥ . bālavr̥ddhaśrāntaglānen śarīrasya śuddhātmatattvasādhanabhūtasaṁyamasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā bālavr̥ddha- śrāntaglānasya svasya yogyaṁ mr̥dvevācaraṇamācaraṇīyamityapavādaḥ . bālavr̥ddhaśrāntaglānen saṁyamasya śuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā saṁyatasya svasya yogyamati- karkaśamācaraṇamācaratā śarīrasya śuddhātmatattvasādhanabhūtasaṁyamasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāt tathā bālavr̥ddhaśrāntaglānasya svasya yogyaṁ mr̥dvapyācaraṇamācaraṇīyamityapavādasāpekṣa utsargaḥ . bālavr̥ddhaśrāntaglānen śarīrasya śuddhātmatattvasādhanabhūtasaṁyamasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā

appaḍikuṭṭhaṁ piṁḍaṁ pāṇigayaṁ ṇev deyamaṇṇassa apratikr̥ṣṭa āgamāviruddha āhāraḥ pāṇigato hastagato naiv deyo, na dātavyo‘nyasmai, dattā bhottumajoggaṁ datvā paścādbhoktumayogyaṁ, bhutto vā hodi paḍikuṭṭho kathaṁcit bhukto vā, bhojanaṁ kr̥tavān, tarhi pratikr̥ṣṭo bhavati, prāyaścittayogyo bhavatīti . ayamatra bhāvaḥ — hastagatāhāraṁ yo‘sāvanyasmai na dadāti tasya nirmohātmatattvabhāvanārūpaṁ nirmohatvaṁ jñāyat iti ..“34.. ath niścayavyavahārasaṁjñayorutsargāpavādayoḥ kathaṁcitparasparasāpekṣabhāvaṁ sthāpayan cāritrasya rakṣāṁ darśayati – caradu caratu, ācaratu . kim . cariyaṁ cāritramanuṣṭhānam . kathaṁbhūtam . sajoggaṁ svayogyaṁ, svakīyāvasthāyogyam . kathaṁ yathā bhavati . mūlacchedo jadhā ṇa havadi mūlacchedo yathā na bhavati . sa kaḥ kartā carati . bālo vā vuḍḍho vā samabhihado vā puṇo gilāṇo vā bālo vā, vr̥ddho vā, śrameṇābhihataḥ pīḍitaḥ śramābhihato vā, glāno vyādhistho veti . tadyathā — utsargāpavādalakṣaṇaṁ kathyate tāvat . svaśuddhātmanaḥ

ṭīkā : — bāl -vr̥ddha -śramit yā glān (śramaṇ) ko bhī saṁyamakā — jo ki śuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — ched jaise na ho usaprakār, saṁyat aise apane yogya ati karkaś (-kaṭhor) ācaraṇ hī ācaranā; isaprakār utsarga hai .

bāl -vr̥ddha -śramit yā glān (śramaṇ) ko bhī śarīrakā — jo ki śuddhātmatattvake sādhanabhūt saṁyamakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — ched jaise na ho usaprakār, bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānako apane yogya mr̥du ācaraṇ hī ācaranā; isaprakār apavād hai .

bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānake saṁyamakā — jo ki śuddhātmatattvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā — ched jaise na ho us prakārakā saṁyat aisā apane yogya ati kaṭhor ācaraṇ ācarate hue, (usake) śarīrakā — jo ki śuddhātmatattvake sādhanabhūt saṁyamakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā (bhī) — ched jaise na ho usaprakār bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glān aise apane yogya mr̥du ācaraṇ bhī ācaranā . isaprakār 1apavādasāpekṣa utsarga hai .

bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānako śarīrakā — jo ki śuddhātmatattvake sādhanabhūt saṁyamakā 1. apavādasāpekṣa = apavādakī apekṣā sahit . pra. 54

Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version

syāttathā bālavr̥ddhaśrāntaglānasya svasya yogyaṁ mr̥dvācaraṇamācaratā saṁyamasya śuddhātmatattvasādhanatven mūlabhūtasya chedo na yathā syāttathā saṁyatasya svasya yogyamatikarkaśamapyācaraṇamācaraṇīy- mityutsargasāpekṣo‘pavādaḥ . ataḥ sarvathotsargāpavādamaitryā sausthityamācaraṇasya vidheyam ..230..

sakāśādanyadbāhyābhyantaraparigraharūpaṁ sarvaṁ tyājyamityutsargo niścayanayaḥ sarvaparityāgaḥ paramopekṣāsaṁyamo vītarāgacāritraṁ śuddhopayog iti yāvadekārthaḥ . tatrāsamarthaḥ puruṣaḥ śuddhātmabhāvanāsahakāribhūtaṁ kimapi prāsukāhārajñānopakaraṇādikaṁ gr̥hṇātītyapavādo vyavahāranay ekadeśaparityāgaḥ tathācāpahr̥tasaṁyamaḥ sarāgacāritraṁ śubhopayog iti yāvadekārthaḥ . tatra śuddhātmabhāvanānimittaṁ sarvatyāgalakṣaṇotsarge durdharānuṣṭhāne pravartamānastapodhanaḥ śuddhātmatattvasādhakatven mūlabhūtasaṁyamasya saṁyamasādhakatven mūlabhūtaśarīrasya vā yathā chedo vināśo na bhavati tathā kimapi prāsukāhārādikaṁ gr̥hṇātītyapavādasāpekṣa utsargo bhaṇyate . yadā punarapavādalakṣaṇe‘pahr̥tasaṁyame pravartate tadāpi śuddhātmatattvasādhakatven mūlabhūtasaṁyamasya saṁyamasādhakatven mūlabhūtaśarīrasya vā yathocchedo vināśo na bhavati tathotsargasāpekṣatven pravartate . tathā pravartate iti ko‘rthaḥ . yathā saṁyamavirādhanā na bhavati tathetyutsargasāpekṣo‘pavād ityabhiprāyaḥ ..230.. athāpavādanirapekṣamutsargaṁ tathaivotsarganirapekṣamapavādaṁ ca sādhan honese mūlabhūt hai usakā — ched jaise na ho usaprakārase bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glān aise apane yogya mr̥du ācaraṇ ācarate hue, (usake) saṁyamakā — jo ki śuddhātmatatvakā sādhan honese mūlabhūt hai usakā (bhī) — ched jaise na ho usaprakārase saṁyat aisā apane yogya atikarkaś ācaraṇ bhī ācaranā; isaprakār utsargasāpekṣa apavād hai .

isase (aisā kahā hai ki) sarvathā (sarvaprakārase) utsarga aur apavādakī maitrī dvārā ācaraṇakā susthitapanā karanā cāhiye ..230..

ab, utsarga aur apavādake virodh (-amaitrī) se ācaraṇakā 1duḥsthitapanā hotā hai, aisā upadeś karate haiṁ : — 1. duḥsthit = kharāb sthitivālā; naṣṭa .

Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version

atra kṣamāglānatvaheturūpavāsaḥ, bālavr̥ddhatvādhiṣṭhānaṁ śarīramupadhiḥ, tato bālavr̥ddha- śrāntaglānā ev tvākr̥ṣyante . ath deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhār- vihārayoḥ pravartamānasya mr̥dvācaraṇapravr̥ttatvādalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsargaḥ . deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoḥ pravartamānasya mr̥dvācaraṇapravr̥ttatvādalpa ev lepo bhavati, tadvaramapavādaḥ . deśakālajñasyāpi bālavr̥ddhaśrāntaglānatvānurodhenāhāravihārayoralpalep- niṣedhayaṁścāritrarakṣaṇāy vyatirekadvāreṇ tamevārthaṁ draḍhayati – vaṭṭadi vartate pravartate . sa kaḥ kartā . samaṇo śatrumitrādisamacittaḥ śramaṇaḥ . yadi kim . jadi appalevī so yadi cedalpalepī stokasāvadyo bhavati . kayorviṣayayorvartate . āhāre va vihāre tapodhanayogyāhāravihārayoḥ . kiṁ kr̥tvā pūrvaṁ . jāṇittā jñātvā . kān . te tān karmatāpannān; desaṁ kālaṁ samaṁ khamaṁ uvadhiṁ deśaṁ, kālaṁ, mārgādiśramaṁ, kṣamāṁ kṣamatāmupavāsādiviṣaye śaktiṁ , upadhiṁ bālavr̥ddhaśrāntaglānasaṁbandhinaṁ śarīramātropadhiṁ parigrahamiti pañca deśādīn tapodhanācaraṇasahakāribhūtāniti . tathāhi — pūrvakathitakrameṇ tāvaddurdharānuṣṭhānarūpotsarge vartate; tatra ca prāsukāhārādigrahaṇanimittamalpalepaṁ draṣṭavā yadi na pravartate tadā ārtadhyānasaṁkleśen śarīratyāgaṁ

anvayārtha : — [yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ [āhāre vā vihāre ] āhār athavā vihārameṁ [deśaṁ ] deś, [kālaṁ ] kāl, [śramaṁ ] śram, [kṣamāṁ ] 1kṣamatā tathā [upadhiṁ ] upadhi, [tān jñātvā ] inako jānakar [vartate ] pravarte [saḥ alpalepī ] to vah alpalepī hotā hai ..231..

ṭīkā : — kṣamatā tathā glānatākā hetu upavās hai aur bāl tathā vr̥ddhatvakā adhiṣṭhān upadhi – śarīr hai, isaliye yahān̐ (ṭīkāmeṁ) bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glān hī liye gaye haiṁ . (arthāt mūl gāthāmeṁ jo kṣamā, upadhi ityādi śabda haiṁ unakā āśay khīṁcakar ṭīkāmeṁ ‘bāl, vr̥ddha, śrāṁt, glān’ śabda hī prayukta kiye gaye haiṁ) .

2deśakālajñako bhī, yadi vah bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānatvake anurodhase (arthāt bālatva, vr̥ddhatva, śrāṁtatva athavā glānatvakā anusaraṇ karake) āhār – vihārameṁ pravr̥tti kare to mr̥du ācaraṇameṁ pravr̥tta honese alpa lep hotā hī hai, (-lepakā sarvathā abhāv nahīṁ hotā), isaliye utsarga acchā hai .

deśakālajñako bhī, yadi vah bāl – vr̥ddha – śrāṁt – glānatvake anurodhase āhār – vihārameṁ pravr̥tti kare to mr̥du ācaraṇameṁ pravr̥tta honese alpa hī lep hotā hai . (-viśeṣ lep nahīṁ hotā), isaliye apavād acchā hai . 1. kṣamatā = śakti; sahanaśakti; dhīraj. 2. deśakālajña = deś – kālako jānanevālā .