Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 273-275 ; Parishista; Sadhak jivani drashti; Varnanukram gatha suchi.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 27 of 28

 

Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version

viyukto nityan gnānī syāt, sa khalu sampūrṇashrāmaṇyaḥ sākṣhāt shramaṇo helāvakīrṇa-
sakalaprāktanakarmaphalatvādaniṣhpāditanūtanakarmaphalatvāchcha punaḥ prāṇadhāraṇadainyamanāskandan dvitīy-
bhāvaparāvartābhāvāt
shuddhasvabhāvāvasthitavr̥uttirmokṣhatattvamavabudhyatām ..272..
ath mokṣhatattvasādhanatattvamudghāṭayati
samman vididapadatthā chattā uvahin bahitthamajjhatthan .
visayesu ṇāvasattā je te suddhā tti ṇiddiṭṭhā ..273..
samyagviditapadārthāstyaktvopadhin bahisthamadhyastham .
viṣhayeṣhu nāvasaktā ye te shuddhā iti nirdiṣhṭāḥ ..273..
mokṣhatattvapariṇatapuruṣh evābheden mokṣhasvarūpan gnātavyamiti ..272.. ath mokṣhakāraṇamākhyātisamman
vididapadatthā sanshayaviparyayānadhyavasāyarahitānantagnānādisvabhāvanijaparamātmapadārthaprabhr̥utisamastavastu-
vichārachaturachittachāturyaprakāshamānasātishayaparamavivekajyotiṣhā samyagviditapadārthāḥ . punarapi kinrūpāḥ.
visayesu ṇāvasattā pañchendriyaviṣhayādhīnarahitatven nijātmatattvabhāvanārūpaparamasamādhisañjātaparamānandaik-
vicharatā (krīṛā karatā) honese ‘ayathāchār rahit’ vartatā huā nitya gnānī ho, vāstavamen us
sampūrṇa shrāmaṇyavāle sākṣhāt shramaṇako mokṣhatatva jānanā, kyoṅki pahaleke sakal karmoṅke phal
usane līlāmātrase naṣhṭa kar diye hain isaliye aur vah nūtan karmaphaloṅko utpanna nahīn karatā
isaliye punaḥ prāṇadhāraṇarūp dīnatāko prāpta na hotā huā dvitīy bhāvarūp parāvartanake abhāvake
kāraṇ shuddhasvabhāvamen
1avasthit vr̥uttivālā rahatā hai ..272..
ab mokṣhatatvakā sādhanatatva pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[samyagviditapadārthāḥ ] samyak (yathārthatayā) padārthoṅko jānate hue
[ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahiraṅg tathā antaraṅg [upadhin ] parigrahako [tyaktvā ] chhoṛakar
[viṣhayeṣhu na avasaktāḥ ] viṣhayommen āsakta nahīn hain, [te ] ve [shuddhāḥ iti nirdiṣhṭāḥ ] ‘shuddha’
kahe gaye hain
..273..
1. avasthit = sthir, [is sampūrṇa shrāmaṇyavāle jīvako anyabhāvarūp parāvartan (palaṭan) nahīn hotā, vah
sadā ek hī bhāvarūp rahatā haishuddha svabhāvamen sthir pariṇatirūpase rahatā hai; isaliye vah jīv mokṣhatatva
hī hai . ]
jāṇī yathārtha padārthane, tajī saṅg antarbāhyane,
āsakta nahi viṣhayo viṣhe je, ‘shuddha’ bhākhyā temane. 273
.

Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version

anekāntakalitasakalagnātr̥ugneyatattvayathāvasthitasvarūpapāṇḍityashauṇḍāḥ santaḥ samasta-
bahiraṅgantaraṅgasaṅgatiparityāgaviviktāntashchakachakāyamānānantashaktichaitanyabhāsvarātmatattvasvarūpāḥ
svarūpaguptasuṣhuptakalpāntastattvavr̥uttitayā viṣhayeṣhu manāgapyāsaktimanāsādayantaḥ samastānubhāvavanto
bhagavantaḥ shuddhā evāsansāraghaṭitavikaṭakarmakavāṭavighaṭanapaṭīyasādhyavasāyen prakaṭīkriyamāṇā-
vadānā mokṣhatattvasādhanatattvamavabudhyatām
..273..
ath mokṣhatattvasādhanatattvan sarvamanorathasthānatvenābhinandayati
suddhassa ya sāmaṇṇan bhaṇiyan suddhassa dansaṇan ṇāṇan .
suddhassa ya ṇivvāṇan so chchiy siddho ṇamo tassa ..274..
lakṣhaṇasukhasudhārasāsvādānubhavabalen viṣhayeṣhu manāgapyanāsaktāḥ . kin kr̥utvā . pūrvan svasvarūpaparigrahan
svīkāran kr̥utvā, chattā tyaktvā . kam . uvahin upadhin parigraham . kimvishiṣhṭam . bahitthamajjhatthan bahisthan
kṣhetravāstvādyanekavidhan madhyasthan mithyātvādichaturdashabhedabhinnam . je evaṅguṇavishiṣhṭāḥ ye mahātmānaḥ te suddha
tti ṇiddiṭṭhā te shuddhāḥ shuddhopayoginaḥ iti nirdiṣhṭāḥ kathitāḥ . anen vyākhyānen kimuktan bhavati
itthambhūtāḥ paramayogin evābheden mokṣhamārga ityavaboddhavyam ..273.. ath shuddhopayogalakṣhaṇamokṣhamārgan
sarvamanorathasthānatven pradarshayatibhaṇiyan bhaṇitam . kim . sāmaṇṇan samyagdarshanagnānachāritraikāgāā
āā
rra
rra
rayalakṣhaṇan
yalakṣhaṇan
pra. 62
ṭīkā :anekāntake dvārā gnāt sakal gnātr̥utattva aur gneyatattvake yathāsthit
svarūpamen jo pravīṇ hain, antaraṅgamen chakachakit hote hue anantashaktivāle chaitanyase bhāsvar
(tejasvī) ātmatattvake svarūpako jinane samasta bahiraṅg tathā antaraṅg saṅgatike parityāgase
vivikta (bhinna) kiyā hai, aur (isaliye) antaḥtattvakī vr̥utti (-ātmākī pariṇati) svarūp
gupta tathā suṣhupta (jaise ki so gayā ho) samān (
prashānt) rahanese jo viṣhayommen kiñchit bhī
āsaktiko prāpta nahīn hote,aise jo sakalmahimāvān bhagavanta ‘shuddha’ (-shuddhopayogī) hain
unhen hī mokṣhatattvakā sādhanatattva jānanā . (arthāt ve shuddhopayogī hī mokṣhamārgarūp hain ), kyoṅki
ve anādi sansār se rachitbanda rahe hue vikaṭ karmakapāṭako toṛanekholaneke ati ugra
prayatnase parākram pragaṭ kar rahe hain ..273..
ab mokṣhatattvake sādhanatattvakā (arthāt shuddhopayogīkā) sarva manorathoṅke sthānake
rūpamen abhinandan (prashansā) karate hain :
re ! ‘shuddhane shrāmaṇya bhākhyun, gnān darshan shuddhane,
chhe shuddhane nirvāṇ, shuddha ja siddha, praṇamun tehane. 274
.

Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version

shuddhasya cha shrāmaṇyan bhaṇitan shuddhasya darshanan gnānam .
shuddhasya cha nirvāṇan sa ev siddho namastasmai ..274..
yattāvatsamyagdarshanagnānachāritrayaugapadyapravr̥uttaikāgrayalakṣhaṇan sākṣhānmokṣhamārgabhūtan shrāmaṇyan tachcha
shuddhasyaiv . yachcha samastabhūtabhavadbhāvivyatirekakarambitānantavastvanvayātmakavishvasāmānyavisheṣh-
pratyakṣhapratibhāsātmakan darshanan gnānan cha tat shuddhasyaiv . yachcha niḥpratighavijr̥umbhitasahajagnānānanda-
mudritadivyasvabhāvan nirvāṇan tat shuddhasyaiv . yashcha ṭaṅkotkīrṇaparamānandāvasthāsusthitātmasva-
bhāvopalambhagambhīro bhagavān siddhaḥ sa shuddha ev . alan vāgvistareṇ, sarvamanorathasthānasya
mokṣhatattvasādhanatattvasya shuddhasya parasparamaṅgāṅgibhāvapariṇatabhāvyabhāvakabhāvatvāt pratyastamit-
svaparavibhāgo bhāvanamaskāro‘stu
..274..
shatrumitrādisamabhāvapariṇatirūpan sākṣhānmokṣhakāraṇan yachchhrāmaṇyam . tattāvtttttka sya . suddhassa ya shuddhasya cha
shuddhopayogin ev . suddhassa dansaṇan ṇāṇan trailokyodaravivaravartitrikālaviṣhayasamastavastugatānantadharmaik-----
samayasāmānyavisheṣhaparichchhittisamarthan yaddarshanagnānadvayan tachchhuddhasyaiv . suddhassa ya ṇivvāṇan avyābādhānanta-
sukhādiguṇādhārabhūtan parādhīnarahitatven svāyattan yannirvāṇan tachchhuddhasyaiv . so chchiy siddho yo
anvayārtha :[shuddhasya cha ] shuddha (-shuddhopayogī) ko [shrāmaṇyan bhaṇitan ] shrāmaṇya
kahā hai, [shuddhasya cha ] aur shuddhako [darshanan gnānan ] darshan tathā gnān kahā hai, [shuddhasya cha ]
shuddhake [nirvāṇan ] nirvāṇ hotā hai; [saḥ ev ] vahī (-shuddha hī) [siddhaḥ ] siddha hotā hai;
[tasmai namaḥ ] use namaskār ho
..274..
ṭīkā :pratham to, samyagdarshan -gnān -chāritrake yugapadpanerūpase pravartamān ekāgratā
jisakā lakṣhaṇ hai aisā jo sākṣhāt mokṣhamārgabhūt shrāmaṇya, ‘shuddha ke hī hotā hai; samasta bhūt
vartamānbhāvī vyatirekoṅke sāth milit (mishrit), ananya vastuoṅkā anvayātmak jo vishva
usake (1) sāmānya aur (2) visheṣhake pratyakṣha pratibhāsasvarūp jo (1) darshan aur (2)
gnān ve ‘shuddha’ ke hī hote hain; nirvighna
khile hue sahaj gnānānandakī mudrāvālā (-svābhāvik
gnān aur ānandakī chhāpavālā) divya jisakā svabhāv hai aisā jo nirvāṇ, vah ‘shuddha’ ke
hī hotā hai; aur ṭaṅkotkīrṇa paramānanda
avasthārūpase susthit ātmasvabhāvakī upalabdhise
gambhīr aise jo bhagavān siddha, ve ‘shuddha’ hī hote hain (arthāt shuddhopayogī hī siddha hote hain ),
vachanavistārase bas ho ! sarva manorathoṅke sthānabhūt, mokṣhatatvake sādhanatatvarūp, ‘shuddha’ko,
jisamen paraspar aṅgaaṅgīrūpase pariṇamit
1bhāvakbhāvyatāke kāraṇ svaparakā vibhāg asta
1. bhāvak (bhāvanamaskār karanevālā) vah aṅg (ansh) hai aur bhāvya (bhāvanamaskār karane yogya padārtha)
vah aṅgī (anshī) hai, isaliye is bhāvanamaskāramen bhāvak tathā bhāvya svayam hī hai . aisā nahīn hai ki
bhāvak svayam ho aur bhāvya par ho .

Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version

ath shiṣhyajanan shāstraphalen yojayan shāstran samāpayati
bujjhadi sāsaṇamedan sāgāraṇagārachariyayā jutto .
jo so pavayaṇasāran lahuṇā kāleṇ pappodi ..275..
budhyate shāsanametat sākārānākāracharyayā yuktaḥ .
yaḥ sa pravachanasāran laghunā kālen prāpnoti ..275..
yo hi nām suvishuddhagnānadarshanamātrasvarūpavyavasthitavr̥uttisamāhitatvāt sākārā-
nākāracharyayā yuktaḥ san shiṣhyavargaḥ svayam samastashāstrārthavistarasaṅkṣhepātmakashrutagnānopayog-
laukikamāyāñjanarasadigvijayamantrayantrādisiddhavilakṣhaṇaḥ svashuddhātmopalambhalakṣhaṇaḥ ṭaṅkotkīrṇagnāyakaik-
svabhāvo gnānāvaraṇādyaṣhṭavidhakarmarahitatven samyaktvādyaṣhṭaguṇāntarbhūtānantaguṇasahitaḥ siddho bhagavān sa

chaiv shuddhaḥ ev
. ṇamo tassa nirdoṣhinijaparamātmanyārādhyārādhakasambandhalakṣhaṇo bhāvanamaskāro‘stu tasyaiv .
atraitaduktan bhavatiasya mokṣhakāraṇabhūtashuddhopayogasya madhye sarveṣhṭamanorathā labhyanta iti matvā
sheṣhamanorathaparihāreṇ tatraiv bhāvanā kartavyeti ..274.. ath shiṣhyajanan shāstraphalan darshayan shāstran
samāpayatipappodi prāpnoti . so sa shiṣhyajanaḥ kartā . ka m . pavayaṇasāran pravachanasārashabdavāchyan
nijaparamātmānam . ken . lahuṇā kāleṇ stokkālen . yaḥ kin karoti . jo bujjhadi yaḥ shiṣhyajano budhyate
jānāti . kim . sāsaṇamedan shāstramidan . kin nām . pavayaṇasāran pravachanasāran,samyaggnānasya tasyaiv
huā hai aisā bhāvanamaskār ho ..274..
ab (bhagavān kundakundāchāryadev) shiṣhyajanako shāstrake phalake sāth joṛate hue
shāstra samāpta karate hain :
anvayārtha :[yaḥ ] jo [sākārānākāracharyayā yuktaḥ ] sākāranākār charyāse
yukta vartatā huā [etat shāsanan ] is upadeshako [budhyate ] jānatā hai, [saḥ ] vah [laghunā
kālen ]
alpa kālamen hī [pravachanasāran ] pravachanake sārako (-bhagavān ātmāko) [prāpnoti ]
pātā hai
..275..
ṭīkā :1suvishuddhagnānadarshanamātra svarūpamen avasthit pariṇatimen lagā honese
sākāranākār charyāse yukta vartatā huā, jo shiṣhyavarga svayam samasta shāstroṅke arthoṅke
2vistārasaṅkṣhepātmak shrutagnānopayogapūrvak prabhāv dvārā keval ātmāko anubhavatā huā, is
1. ātmākā svarūp mātra suvishuddha gnān aur darshan hai . [isamen, gnān sākār hai aur darshan anākār hai . ]
2. vistārasaṅkṣhepātmak = vistārātmak yā saṅkṣhepātmak .
sākār aṇākār charyāyukta ā upadeshane
je jāṇato, te alpakāḷe sār pravachanano lahe. 275.

Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version

pūrvakānubhāven kevalamātmānamanubhavanshāsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay-
pravāhāvasthāyitven sakalārthasārthātmakasya pravachanasya sārabhūtan bhūtārthasvasamvedyadivyagnānānanda-
svabhāvamananubhūtapūrvan bhagavantamātmānamavāpnoti
..275..
iti tattvadīpikāyān shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān pravachanasāravr̥uttau charaṇānuyogasūchikā
chūlikā nām tr̥utīyaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ ..3..
✽ ✽ ✽
gneyabhūtaparamātmādipadārthānān tatsādhyasya nirvikārasvasamvedanagnānasya cha, tathaiv tattvārthashraddhānalakṣhaṇ-
samyagdarshanasya tadviṣhayabhūtānekāntātmakaparamātmādidravyāṇān ten vyavahārasamyaktven sādhyasya nij-

shuddhātmaruchirūpanishchayasamyaktvasya cha, tathaiv cha vratasamitigu ptyādyanuṣhṭhānarūpasya sarāgachāritrasya tenaiv

sādhyasya svashuddhātmanishchalānubhūtirūpasya vītarāgachāritrasya cha pratipādakatvātpravachanasārābhidheyam
.
kathambhūtaḥ saḥ shiṣhyajanaḥ . sāgāraṇagārachariyayā jutto sāgārānāgāracharyayā yuktaḥ . ābhyantararatna-
trayānuṣhṭhānamupādeyan kr̥utvā bahiraṅgaratnatrayānuṣhṭhānan sāgāracharyā shrāvakacharyā . bahiraṅgaratnatrayādhāreṇābhyantar-
ratnatrayānuṣhṭhānamanāgāracharyā pramattasanyatāditapodhanacharyetyarthaḥ ..275.. iti gāthāpañchaken pañcharatnasañgnan
pañchamasthalan vyākhyātam . evan ‘ṇichchhidasuttatthapado’ ityādi dvātrinshadgāthābhiḥ sthalapañchaken shubhop-
yogābhidhānashchaturthāntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau pūrvoktakrameṇ ‘evan paṇamiy siddhe’ ityādyek-
vinshatigāthābhirutsargādhikāraḥ . tadanantaran ‘ṇa hi ṇiravekkho chāgo’ ityādi trinshadgāthābhirapavādādhikāraḥ .
tataḥ paran ‘eyaggagado samaṇo’ ityādichaturdashagāthābhiḥ shrāmaṇyāparanāmā mokṣhamārgādhikāraḥ . tato‘pyanantaran
‘ṇichchhidasuttatthapado’ ityādidvātrinshadgāthābhiḥ shubhopayogādhikārashchetyantarādhikārachatuṣhṭayen
saptanavatigāthābhi
shcharaṇānuyogachūlikā nāmā tr̥utīyo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..3..
upadeshako jānatā hai, vah vāstavamen, 1bhūtārthasvasamvedyadivya gnānānanda jisakā svabhāv hai,
pūrvakālamen kabhī jisakā anubhav nahīn kiyā, aise bhagavān ātmāko prāpta karatā haijo ki
(jo ātmā) tīnon kālake niravadhi pravāhamen sthāyī honese 2sakal padārthoṅke samūhātmak
pravachanakā sārabhūt hai ..275..
isaprakār (shrīmad bhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasār shāstrakī
shrīmadamr̥utachandrāchāryadev virachit tatvadīpikā nāmak ṭīkāmen charaṇānuyogasūchak chūlikā
nāmakā tr̥utīy shrutaskandh samāpta huā
.
❊ ❊ ❊
1. bhūtārtha pāramārthik(satyārtha), svasamvedya aur divya aise jo gnān aur ānanda vah bhagavān ātmākā
svabhāv hai .
2. pravachan sakal padārthoṅke samūhakā pratipādan karatā hai, isaliye use sakal padārthoṅkā samūhātmak kahā
hai . [nij shuddhātmā pravachanakā sārabhūt hai, kyoṅki pravachan jo sarvapadārthasamūhakā pratipādan karatā hai usamen
ek nijātmapadārtha hī svayaṅko dhruv hai, dūsarā koī padārtha svayaṅko dhruv nahīn, ]

Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version

nanu ko‘yamātmā kathan chāvāpyat iti chet, abhihitametat punarapyabhidhīyate . ātmā
hi tāvachchaitanyasāmānyavyāptānantadharmādhiṣhṭhātrekan dravyamanantadharmavyāpakānantanayavyāpyekashrut-
gnānalakṣhaṇapramāṇapūrvakasvānubhavapramīyamāṇatvāt
. tattu dravyanayen paṭamātravachchinmātram 1 .
paryāyanayen tantumātravaddarshanagnānādimātram 2 . astitvanayenāyomayaguṇakārmukāntarālavarti-
sanhitāvasthalakṣhyonmukhavishikhavat svadravyakṣhetrakālabhāvairastitvavat 3 . nāstitvanayenānayomayā-
guṇakārmukāntarālavartyasanhitāvasthālakṣhyonmukhaprākta navishikhavat paradravyakṣhetrakālabhāvairnāsti-
atrāh shiṣhyaḥparamātmadravyan yadyapi pūrvan bahudhā vyākhyātam, tathāpi saṅkṣhepeṇ punarapi
kathyatāmiti . bhagavānāhkevalagnānādyanantaguṇānāmādhārabhūtan yattadātmadravyan bhaṇyate . tasya cha nayaiḥ
[ab ṭīkākār shrī amr̥utachandrāchāryadev parishiṣhṭarūpase kuchh kahate hain : ]
‘yah ātmā kaun hai (-kaisā hai) aur kaise prāpta kiyā jātā hai’ aisā prashna kiyā
jāy to isakā uttar (pahale hī) kahā jā chukā hai aur (yahān̐) punaḥ kahate hain :
pratham to, ātmā vāstavamen chaitanyasāmānyase vyāpta ananta dharmoṅkā adhiṣhṭhātā (svāmī)
ek dravya hai, kyoṅki ananta dharmommen vyāpta honevāle jo ananta nay hain unamen vyāpta honevālā
jo ek shrutagnānasvarūp pramāṇ hai, us pramāṇapūrvak svānubhavase (vah ātmadravya) pramey hotā
hai (-gnāt hotā hai)
.
vah ātmadravya dravyanayase, paṭamātrakī bhān̐ti, chinmātra hai (arthāt ātmā dravyanayase
chaitanyamātra hai, jaise vastra vastramātra hai tadanusār .) 1.
ātmadravya paryāyanayase, tantumātrakī bhān̐ti, darshanagnānādimātra hai (arthāt ātmā
paryāyanayase darshanagnānachāritrādimātra hai, jaise vastra tantumātra hai .) 2.
ātmadravya astitvanayase svadravyakṣhetrakālbhāvase astitvavālā hai; lohamay,
ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit, sandhānadashāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh bāṇakī bhān̐ti . (jaise
koī bāṇ svadravyase lohamay hai, svakṣhetrase ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit hai, svakālase sandhān
dashāmen hai, arthāt dhanuṣh par charḥākar kheñchī huī dashāmen hai, aur svabhāvase lakṣhyonmukh hai arthāt
nishānakī or hai, usīprakār ātmā astitvanayase svachatuṣhṭayase astitvavālā hai
.) 3.
ātmadravya nāstitvanayase paradravyakṣhetrakālbhāvase nāstitvavālā hai; alohamay,
ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhānadashāmen na rahe hue aur alakṣhyonmukh aise pahaleke
bāṇakī bhān̐ti
. (jaise pahalekā bāṇ anya bāṇake dravyakī apekṣhāse alohamay hai, anya
bāṇake kṣhetrakī apekṣhāse ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit nahīn hai, anya bāṇake kālakī
apekṣhāse sandhānadashāmen nahīn rahā huā aur anya bāṇake bhāvakī apekṣhāse alakṣhyonmukh hai,

Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version

tvavat 4 . astitvanāstitvanayenāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarāl-
vartisanhitāvasthāsanhitāvasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprāktanavishikhavat kramataḥ svaparadravyakṣhetra-
kālabhāvairastitvanāstitvavat 5 . avaktavyanayenāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇ-
kārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitāvasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprākta navishikhavat yugapatsvapar-
dravyakṣhetrakālabhāvairavakta vyam 6 . astitvāvaktavyanayenāyomayaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvastha-
lakṣhyonmukhāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitā-
pramāṇen cha parīkṣhā kriyate . tadyathāetāvat shuddhanishchayanayen nirupādhispha ṭikavatsamastarāgādi-
vikalpopādhirahitam . tadevāshuddhanishchayanayen sopādhispha ṭikavatsamastarāgādivikalpopādhisahitam .
shuddhasadbhūtavyavahāranayen shuddhasparsharasagnnnnndhavarṇānāmādhārabhūtapudgadgadgadgadgalaparamāṇuvatkevalagnānādishuddhaguṇānāmādhār-
usīprakār ātmā nāstitvanayase parachatuṣhṭayase nāstitvavālā hai .) 4.
ātmadravya astitvanāstitvanayase kramashaḥ svaparadravyakṣhetrakālbhāvase astitva
nāstitvavālā hai; lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur
dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur
lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti
. (jaise pahalekā bāṇ kramashaḥ
svachatuṣhṭayakī tathā parachatuṣhṭayakī apekṣhāse lohamayādi aur alohamayādi hai, usīprakār ātmā
astitva
nāstitvanayase kramashaḥ svachatuṣhṭay aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse astitvavālā aur
nāstitvavālā hai .) 5.
ātmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravyakṣhetrakālbhāvase avaktavya hai;
lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen
nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā
alakṣhyonmukh aise pahalekī bāṇakī bhān̐ti
. (jaise pahalekā bāṇ yugapat svachatuṣhṭayakī aur
parachatuṣhṭayakī apekṣhāse yugapat lohamayādi tathā alohamayādi honese avaktavya hai, usīprakār
ātmā avaktavyanayase yugapat svachatuṣhṭay aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse avaktavya hai
.) 6.
ātmadravya astitvaavaktavya nayase svadravyakṣhetrakālbhāvase tathā yugapat
svaparadravyakṣhetrakālbhāvase astitvavālāavaktavya hai; (svachatuṣhṭayase) lohamay, ḍorī
aur dhanuṣhake madhyamen sthit, sandhān avasthāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh aise tathā (yugapat sva-
parachatuṣhṭase) lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur dhanuṣhake
madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāen rahe hue tathā sandhān avasthāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh
tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti
. [jaise pahalekā bāṇ (1) svachatuṣhṭayase tathā
(2) ek hī sāth svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) lohamayādi tathā (2) avaktavya hai,

Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version

vasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprāktanavishikhavat svadravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakāl-
bhāvaishchāstitvavadavakta vyam 7 . nāstitvāvaktavyanayenānayomayāguṇakārmukāntarālavartyasanhitā-
vasthālakṣhyonmukhāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitā-
vasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprāktanavishikhavat
paradravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakāl-
bhāvaishcha nāstitvavadavakta vyam 8 . astitvanāstitvāvaktavyanayenāyomayaguṇakārmukāntarāl-
vartisanhitāvasthalakṣhyonmukhānayomayāguṇakārmukāntarālavartyasanhitāvasthālakṣhyonmukhāyomayānayo-
bhūtam . tadevāshuddhasadbhūtavyavahāranayenāshuddhasparsharasagandhavarṇānāmādhārabhūtavdyaṇukādiskandhavanmatignānādi-
vibhāvaguṇānāmādhārabhūtam . anupacharitāsadbhūtavyavahāranayen vdyaṇukādiskandheṣhu sanshleshabandhasthit-
usīprakār ātmā astitvaavaktavyanayase (1) svachatuṣhṭayakī tathā (2) yugapat
svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) astitvavālā tathā (2) avaktavya hai
. ] 7.
ātmadravya nāstitvaavaktavyanayase paradravyakṣhetrakāl bhāvase tathā yugapat
svaparadravyakṣhetrakālbhāvase nāstitvavālāavaktavya hai; (parachatuṣhṭayase) alohamay,
ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue aur alakṣhyonmukh aise tathā
(yugapat svaparachatuṣhṭayase) lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī
aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue
aur lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti
. [jaise pahalekā bāṇ
(1) parachatuṣhṭayakī tathā (2) ek hī sāth svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) alohamayādi tathā
(2) avaktavya hai, usīprakār ātmā nāstitva
avaktavyanayase (1) parachatuṣhṭayakī tathā
(2) yugapat svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) nāstitvavālā tathā (2) avaktavya hai . ] 8.
ātmadravya astitvanāstitvaavaktavyanayase svadravyakṣhetrakālabhāvase, paradravyakṣhetra
kālbhāvase tathā yugapat svaparadravyakṣhetrakālbhāvase astitvavālānāstitvavālā
avaktavya hai; (svachatuṣhṭayase) lohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit, sandhān avasthāmen
rahe hue aur lakṣhyonmukh aise, (parachatuṣhṭayase) alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn
sthit, sandhān avasthāmen na rahe hue aur alakṣhyonmukh aise tathā (yugapat svaparachatuṣhṭayase)
lohamay tathā alohamay, ḍoro aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā pratyañchā aur dhanuṣhake madhyamen
nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā
alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti
. [jaise pahalekā bāṇ (1) svachatuṣhṭayakī,
(2) parachatuṣhṭayakī tathā (3) yugapat svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) lohamay,
(2) alohamay tathā (3) avaktavya hai, usīprakār ātmā astitva
nāstitva
avaktavyanayase (1) svachatuṣhṭayakī, (2) parachatuṣhṭayakī tathā (3) yugapat svaparachatuṣhṭayakī

Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version

mayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitāvasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukh-
prākta navishikhavat
svadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchāsti-
tvanāstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen shishukumārasthaviraikapuruṣhavat savikalpam 10 .
avikalpanayenaikapuruṣhamātravadavikalpam 11 . nāmanayen tadātmavat shabdabrahmāmarshi 12 .
sthāpanānayen mūrtitvavat sakalapudgalālambi 13 . dravyanayen māṇavakashreṣhṭhishramaṇapārthiv-
vadanāgatātītaparyāyodbhāsi 14 . bhāvanayen puruṣhāyitapravr̥uttayoṣhidvattadātvaparyāyollāsi 15 .
pudgalaparamāṇuvatparamaudārikasharīre vītarāgasarvagnavadvā vivakṣhitaikadehasthitam . upacharitāsadbhūtavyavahāranayen
kāṣhṭhāsanādyupaviṣhṭadevadattavatsamavasaraṇasthitavītarāgasarvagnavadvā vivakṣhitaikagrāmagr̥uhādisthitam . ityādi
parasparasāpekṣhānekanayaiḥ pramīyamāṇan vyavahriyamāṇan krameṇ mechakasvabhāvavivakṣhitaikadharmavyāpakatvādek-
apekṣhāse (1) astitvavālā, (2) nāstitvavālā tathā (3) avaktavya hai . ] 9.
ātmadravya vikalpanayase, bālak, kumār aur vr̥uddha aise ek puruṣhakī bhān̐ti, savikalpa
hai (arthāt ātmā bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruṣh bālak, kumār aur vr̥uddha aise
bhedavālā hai
.) 10.
ātmadravya avikalpanayase, ek puruṣhamātrakī bhān̐ti, avikalpa hai (arthāt abhedanayase
ātmā abhed hai, jaise ki ek puruṣh bālak, kumār aur vr̥uddha aise bhedarahit ek puruṣhamātra
hai
.) 11.
ātmadravya nāmanayase, nāmavālekī bhān̐ti, shabdabrahmako sparsha karanevālā hai (arthāt
ātmā nāmanayase shabdabrahmase kahā jātā hai, jaise ki nāmavālā padārtha usake nāmarūp shabdase
kahā jātā hai
.) 12.
ātmadravya sthāpanānayase, mūrtipanekī bhān̐ti, sarva pudgaloṅkā avalamban karanevālā hai
(arthāt sthāpanānayase ātmadravyakī paudgalik sthāpanā kī jā sakatī hai, mūrtikī bhān̐ti) 13.
ātmadravya dravyanayase bālak seṭhakī bhān̐ti aur shramaṇ rājākī bhān̐ti, anāgat aur
atīt paryāyase pratibhāsit hotā hai (arthāt ātmā dravyanayase bhāvī aur bhūt paryāyarūpase
khyālamen ātā hai, jaise ki bālak seṭhapane svarūp bhāvī paryāyarūpase khyālamen ātā hai aur
muni rājāsvarūp bhūrtaparyāyarūpase ātā hai
.) 14.
ātmadravya bhāvanayase, puruṣhake samān pravartamān strīkī bhān̐ti, tatkāl (vartamān) kī
paryāyarūpase ullasitprakāshitpratibhāsit hotā hai (arthāt ātmā bhāvanayase vartamān
paryāyarūpase prakāshit hotā hai, jaise ki puruṣhake samān pravartamān strī puruṣhatvarūpaparyāyarūpase
pratibhāsit hotī hai
.) 15.

Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version

sāmānyanayen hārasragdāmasūtravadvayāpi 16 . visheṣhanayen tadekamuktāphalavadavyāpi 17 .
nityanayen naṭavadavasthāyi 18 . anityanayen rāmarāvaṇavadanavasthāyi 19 . sarvagatanayen
visphāritākṣhachakṣhurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mīlitākṣhachakṣhurvadātmavarti 21 . shūnyanayen
shūnyāgāravatkevalodbhāsi 22 . ashūnyanayen lokākrāntanauvanmilitodbhāsi 23 . gnānagneyā-
dvaitanayen mahadindhanabhārapariṇatadhūmaketuvadek m 24 . gnānagneyadvaitanayen parapratibimbasampr̥ukta-
svabhāvan bhavati . tadev jīvadravyan pramāṇen pramīyamāṇan mechakasvabhāvānāmanekadharmāṇān yugapadvayāpakatvā-
chchitrapaṭavadanekasvabhāvan bhavati . evan nayapramāṇābhyān tattvavichārakāle yo‘sau paramātmadravyan jānāti sa
pra. 63
ātmadravya sāmānyanayase, hārmālākaṇṭhīke ḍorekī bhān̐ti, vyāpak hai, (arthāt
ātmā sāmānyanayase sarva paryāyommen vyāpta rahatā hai, jaise motīkī mālākā ḍorā sāre motiyommen
vyāpta hotā hai
.) 16.
ātmadravya visheṣhanayase, usake ek motīkī bhān̐ti, avyāpak hai (arthāt ātmā
visheṣhanayase avyāpak hai, jaise pūrvokta mālākā ek motī sārī mālāmen avyāpak hai .) 17.
ātmadravya nityanayase, naṭakī bhān̐ti, avasthāyī hai (arthāt ātmā nityanayase nitya
sthāyī hai, jaise rāmrāvaṇarūp anek anitya svāṅg dhāraṇ karatā huā bhī naṭ to vahakā vahī
nitya hai .) 18.
ātmadravya anityanayase, rāmrāvaṇakī bhān̐ti, anavasthāyī hai (arthāt ātmā
anityanayase anitya hai, jaise naṭake dvārā dhāraṇ kiye gaye rāmrāvaṇarūp svāṅg anitya hai .) 19.
ātmadravya sarvagatanayase, khulī huī ān̐khakī bhān̐ti, sarvavartī (sabamen vyāpta honevālā)
hai . 20.
ātmadravya asarvagatanayase, mīñchī huī (banda) ān̐khakī bhān̐ti, ātmavartī (apanemen
rahanevālā) hai . 21.
ātmadravya shūnyanayase, shūnya (khālī) gharakī bhān̐ti, ekākī (amilit) bhāsit hotā
hai . 22.
ātmadravya ashūnyanayase, logonse bhare hue jahājakī bhān̐ti, milit bhāsit hotā hai . 23.
ātmadravya gnānagneyadvaitanayase (gnān aur gneyake advaitarūp nayase), mahān
īndhanasamūharūp pariṇat agnikī bhān̐ti, ek hai . 24.
ātmadravya gnānagneyadvaitanayase, parake pratibimbonse sampr̥ukta darpaṇakī bhān̐ti, anek hai (arthāt
ātmā gnān aur gneyake dvaitarūpanayase anek hai, jaise parpratibimboṅke saṅgavālā darpaṇ
anekarūp hai .) 25.

Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version

darpaṇavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauṣhṇyavahnivanniyatasvabhāvabhāsi 26 .
aniyatinayen niyatyaniyamitauṣhṇyapānīyavadaniyatasvabhāvabhāsi 27 . svabhāvanayenānishit-
tīkṣhṇakaṇṭakavatsanskārānarthakyakāri 28 . asvabhāvanayenāyaskāranishitatīkṣhṇavishikhavatsanskār-
sārthakya -kāri 29 . kālanayen nidāghadivasānusāripachyamānasahakāraphalavatsamayāyattasiddhiḥ
30 . akālanayen kr̥utrimoṣhmapāchyamānasahakāraphalavatsamayānāyattasiddhiḥ 31 . puruṣhakāranayen
nirvikalpasamādhiprastāve nirvikārasvasamvedanagnānenāpi jānātīti .. punarapyāh shiṣhyaḥgnātamevātma-
dravyan he bhagavannidānīn tasya prā ptyupāyaḥ kathyatām . bhagavānāhsakalavimalakevalagnān-
ātmadravya niyatinayase niyatasvabhāvarūp bhāsit hotā hai, jisakī uṣhṇatā niyamit
(-niyat) hotī hai aisī agnikī bhān̐ti . [ātmā niyatinayase niyatasvabhāvavālā bhāsit
hotā hai jaise agnike uṣhṇatākā niyam honese agni niyatasvabhāvavālī bhāsit hotī hai . ] 26.
ātmadravya aniyatanayase aniyatasvabhāvarūp bhāsit hotā hai, jisake uṣhṇatā niyati
(-niyam) se niyamit nahīn hai aise pānīke bhān̐ti . [ātmā aniyatinayase aniyatasvabhāvavālā
bhāsit hotā hai, jaise pānīke (agnike nimittase honevālī) uṣhṇatā aniyathonese pānī
aniyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai .] 27.
ātmadravya svabhāvanayase sanskārako nirarthak karanevālā hai (arthāt ātmāko
svabhāvanayase sanskār nirupayogī hai), jisakī kisīke nok nahīn nikālī jātī (kintu jo
svabhāvase hī nukīlā hai) aise paine kān̐ṭekī bhān̐ti
. 28.
ātmadravya asvabhāvanayase sanskārako sārthak karanevālā (arthāt ātmāko
asvabhāvanayase sanskār upayogī hai), jisakī (svabhāvase nok nahīn hotī, kintu sanskār karake
luhārake dvārā nok nikālī gaī ho aise paine bāṇakī bhān̐ti
.) 29.
ātmadravya kālanayase jisakī siddhi samayapar ādhār rakhatī hai aisā hai, garmīke dinoṅke
anusār pakanevāle āmraphalakī bhān̐ti . [kālanayase ātmadravyakī siddhi samay par ādhār
rakhatī hai, garmīke dinoṅke anusār pakanevāle āmakī bhān̐ti . ] 30.
ātmadravya akālanayase jisakī siddhi samayapar ādhār nahīn rakhatī aisā hai, kr̥utrim
garmīse pakāye gaye āmraphalakī bhān̐ti . 31.
ātmadravya puruṣhakāranayase jisakī siddhi yatnasādhya hai aisā hai, jise puruṣhakārase 1nībūkā
vr̥ukṣha prāpta hotā hai (ugatā hai) aise puruṣhakāravādīkī bhān̐ti . [puruṣhārthanayase ātmākī siddhi
1. sanskr̥it ṭīkāmen ‘madhukukkaṭī’ shabda hai, jisakā artha yahān̐ ‘nībūkā vr̥ukṣha’ kiyā hai; kintu hindī ṭīkāmen
shrī pāṇḍe hemarājajīne ‘madhuchhattā’ artha kiyā hai .

Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version

puruṣhakāropalabdhamadhukukkuṭīkapuruṣhakāravādivadyatnasādhyasiddhiḥ 32 . daivanayen puruṣhakār-
vādidattamadhukukkuṭīgarbhalabdhamāṇikyadaivavādivadayatnasādhyasiddhiḥ 33 . īshvaranayen dhātrīhaṭṭā-
valehyamānapānthabālakavatpāratantryabhoktr̥u 34 . anīshvaranayen svachchhandadāritakuraṅgakaṇṭhīravavatsvā-
tantryabhoktr̥u 35 . guṇinayenopādhyāyavinīyamānakumārakavadguṇagrāhi 36 . aguṇinayenopādhyāy-
vinīyamānakumārakādhyakṣhavat kevalamev sākṣhi 37 . kartr̥unayen rañjakavadrāgādipariṇām-
kartr̥u 38 . akartr̥unayen svakarmapravr̥uttarañjakādhyakṣhavatkevalamev sākṣhi 39 . bhoktr̥unayen hitā-
hitānnabhoktr̥uvyādhitavat sukhaduḥkhādibhoktr̥u 40 . abhoktr̥unayen hitāhitānnabhoktr̥u-
darshanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakshraddhānagnānānuṣhṭhānarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisañjātarāgādyupādhi-
rahitaparamānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utarasāsvādānubhavamalabhamānaḥ san pūrṇamāsīdivase jalakallolakṣhubhitasamudra
prayatnase hotī hai, jaise kisī puruṣhārthavādī manuṣhyako puruṣhārthase nībūkā vr̥ukṣha prāpta hotā hai . ] 32.
ātmadravya daivanayase jisakī siddhi ayatnasādhya hai (yatna binā hotā hai) aisā hai;
puruṣhakāravādī dvārā pradatta nībūke vr̥ukṣhake bhītarase jise (binā yatnake, daivase) māṇik prāpta ho
jātā hai aise daivavādīkī bhān̐ti
. 33.
ātmadravya īshvaranayase paratantratā bhoganevālā hai, dhāyakī dukān par dūdh pilāye jānevāle
rāhagīrake bālakakī bhān̐ti . 34.
ātmadravya anīshvaranayase svatantratā bhoganevālā hai, hiranako svachchhandatā (svatantratā,
svechchhā) pūrvak phāṛakar khā jānevāle sinhakī bhān̐ti . 35.
ātmadravya guṇīnayase guṇagrāhī hai, shikṣhakake dvārā jise shikṣhā dī jātī hai aise kumārakī
bhān̐ti . 36.
ātmadravya aguṇīnayase keval sākṣhī hī hai (guṇagrāhī nahīn hai), jise shikṣhakake dvārā
shikṣhā dī jā rahī hai aise kumārako dekhanevāle puruṣh (prekṣhak) kī bhān̐ti . 37.
ātmadravya kartr̥unayase, raṅgarejakī bhān̐ti, rāgādi pariṇāmakā kartā hai (arthāt ātmā
kartānayase rāgādipariṇāmoṅkā kartā hai, jaise raṅgarej raṅganeke kāryakā kartā hai .) 38.
ātmadravya akartr̥unayase keval sākṣhī hī hai (kartā nahīn), apane kāryamen pravr̥utta
raṅgarejako dekhanevāle puruṣh (-prekṣhak) kī bhān̐ti . 39.
ātmadravya bhoktr̥unayase sukhaduḥkhādikā bhoktā hai, hitakārīahitakārī annako
khānevāle rogīkī bhān̐ti . [ātmā bhoktānayase sukhaduḥkhādiko bhogatā hai, jaise hitakārak yā
ahitakārak annako khānevālā rogī sukh yā duḥkhako bhogatā hai . ] 40.
ātmadravya abhoktr̥unayase keval sākṣhī hī hai, hitakārīahitakārī annako khānevāle

Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version

vyādhitādhyakṣhadhanvantaricharavat kevalamev sākṣhi 41 . kriyānayen sthāṇubhinnamūrdhajātadr̥uṣhṭi-
labdhanidhānāndhavadanuṣhṭhānaprādhānyasādhyasiddhiḥ 42 . gnānanayen chaṇakamuṣhṭikrītachintāmaṇigr̥uh-
koṇavāṇijavad vivekaprādhānyasādhyasiddhiḥ 43 . vyavahāranayen bandhakamochakaparamāṇvantarasanyujya-
mānaviyujyamānaparamāṇuvad bandhamokṣhayordvaitānuvarti 44 . nishchayanayen kevalabadhyamānamuchyamān-
bandhamokṣhochitasrigdharūkṣhatvaguṇapariṇataparamāṇuvadbandhamokṣhayoradvaitānuvarti 45 . ashuddhanayen
iv rāgadveṣhamohakallolairyāvadasvastharūpeṇ kṣhobhan gachchhatyayan jīvastāvatkālan nijashuddhātmānan na prāpnoti
iti
. sa ev vītarāgasarvagnapraṇītopadeshāt ekendriyavikalendriyapañchendriyasañgniparyāptamanuṣhyadeshakul-
rogīko dekhanevāle vaidyakī bhān̐ti . [ātmā abhoktānayase keval sākṣhī hī haibhoktā nahīn;
jaise sukhduḥkhako bhoganevāle rogīko dekhanevālā vaidya vah to keval sākṣhī hī hai . ] 41.
ātmadravya kriyānayase anuṣhṭhānakī pradhānatāse siddhi sadhe aisā hai, khambhese sir phū ṭa jāne
par dr̥uṣhṭi utpanna hokar jise nidhān prāpta ho jāy aise andhakī bhān̐ti . [kriyānayase ātmā anuṣhṭhānakī
pradhānatāse siddhi ho aisā hai; jaise kisī andhapuruṣhako pattharake khambheke sāth sir phoṛanese sirake
raktakā vikār dūr honese ān̐khe khul jāyen aur nidhān prāpta ho, us prakār
. ] 42.
ātmadravya gnānanayase vivekakī pradhānatāse siddhi sadhe aisā hai; muṭṭhībhar chane dekar
chintāmaṇiratna kharīdanevāle gharake konemen baiṭhe hue vyāpārīkī bhān̐ti . [gnānanayase ātmāko
vivekakī pradhānatāse siddhi hotī hai, jaise gharake konemen baiṭhā huā vyāpārī muṭṭhībhar chanā dekar
chintāmaṇi
ratna kharīd letā hai, us prakār . ] 43.
ātmadravya vyavahāranayase bandh aur mokṣhamen 1dvaitakā anusaraṇ karanevālā bandhak hai, (bandh
karanevāle) aur mochak (mukta karanevāle) aise anya paramāṇuke sāth sanyukta honevāle aur
usase viyukta honevāle paramāṇukī bhān̐ti
. [vyavahāranayase ātmā bandh aur mokṣhamen (pudgalake
sāth) dvaitako prāpta hotā hai, jaise paramāṇuke bandhamen vah paramāṇu anya paramāṇuke sāth sanyogako
pānerūp dvaitako prāpta hotā hai aur paramāṇuke mokṣhamen vah paramāṇu anya paramāṇuse pr̥uthak honerūp
dvaitako pātā hai, us prakār
. ] 44.
ātmadravya nishchayanayase bandh aur mokṣhamen advaitakā anusaraṇ karanevālā hai, akele badhyamān
aur muchyamān aise bandhamokṣhochitta snigdhatvarūkṣhatvaguṇarūp pariṇat paramāṇukī bhān̐ti . [nishchayanayase
ātmā akelā hī baddha aur mukta hotā hai, jaise bandh aur mokṣhake yogya snigdha yā rūkṣhatvaguṇarūp
pariṇamit hotā huā paramāṇu akelā hī baddha aur mukta hotā hai, us prakār
. ] 45.
ātmadravya ashuddhanayase, ghaṭ aur rāmapātrase vishiṣhṭa miṭṭī mātrakī bhān̐ti,
1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahāranayase ātmāke bandhamen karmake sāthake sanyogakī apekṣhā ātī hai isaliye
dvait hai aur ātmākī muktimen karmake viyogakī apekṣhā ātī hai isaliye vahān̐ bhī dvait hai . ]

Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version

ghaṭasharāv -vishiṣhṭamr̥uṇmātravatsopādhisvabhāvam 46 . shuddhanayen kevalamr̥uṇmātravannirupādhisvabhāvam
47 . taduktam‘‘jāvadiyā vayaṇavahā tāvadiyā chev honti ṇayavādā . jāvadiyā ṇayavādā
tāvadiyā chev honti parasamayā ..’’ ‘‘parasamayāṇan vayaṇan michchhan khalu hodi savvahā vayaṇā .
jaiṇāṇan puṇ vayaṇan samman khu kahañchi vayaṇādo ..’’ evamanayā dishā pratyekamananta-
dharmavyāpakānantanayairnirūpyamāṇamudanvadantarālamiladdhavalanīlagāṅgayāmunodakabhāravadanantadharmāṇān
parasparamatadbhāvamātreṇāshakyavivechanatvādamechakasvabhāvaikadharmavyāpakaikadharmitvādyathoditaikāntātmā-
rūpendriyapaṭutvanirvyādhyāyuṣhyavarabuddhisaddharmashravaṇagrahaṇadhāraṇashraddhānasanyamaviṣhayasukhanivartanakrodhādikaṣhāyavyā-
vartanādiparamparādurlabhānyapi kathañchitkākatālīyanyāyenāvāpya sakalavimalakevalagnānadarshanasvabhāvanij-
sopādhisvabhāvavālā hai . 46.
ātmadravya shuddhanayase, keval miṭṭī mātrakī bhān̐ti, nirupādhisvabhāvavālā hai . 47.
isaliye kahā hai :
jāvadiyā vayaṇavahā tāvadiyā chev honti ṇayavādā .
jāvadiyā ṇayavādā tāvadiyā chev honti parasamayā ..
parasamayāṇan vayaṇan michchhan khalu hodi savvahā vayaṇā .
jaiṇāṇan puṇ vayaṇan samman khu kahañchi vayaṇādo ..
[artha :jitane 1vachanapanth hain utane vāstavamen nayavād hain; aur jitane nayavād hain utane
hī parasamay (par mat) hain .
parasamayon (mithyāmatiyon) kā vachan sarvathā (arthāt apekṣhā binā) kahā jāneke kāraṇ
vāstavamen mithyā hai; aur jainoṅkā vachan kathañchit (arthāt apekṣhā sahit) kahā jātā hai isaliye
vāstavamen samyak hai
. ]
isaprakār is (uparokta) sūchanānusār (arthāt 47 nayommen samajhāyā hai us vidhise)
ekek dharmamen ekek nay (vyāpe), isaprakār ananta dharmommen vyāpak ananta nayonse
nirūpaṇ kiyā jāy to, samudrake bhītar milanevāle 2shvetnīl gaṅgāyamunāke jalasamūhakī
bhān̐ti, anantadharmoṅko paraspar atadbhāvamātrase pr̥uthak karanemen ashakya honese, ātmadravya
3amechak svabhāvavālā, ek dharmamen vyāpta honevālā, ek dharmī honese yathokta ekāntātmak
(ekadharmasvarūp) hai . parantu yugapat anantadharmommen vyāpak aise ananta nayommen vyāpta honevālā
1. vachanapanth = vachanake prakār [jitane vachanake prakār hain utane nay hain . apekṣhā sahit nay ve samyak nay
hai aur apekṣhā rahit nay ve mithyānay hain; isaliye jitane samyak nay hain utane hī mithyānay hain . ]
2. gaṅgākā pānī shvet hotā hai aur yamunākā pānī nīl hotā hai .
3. amechak = abhed; vividhatā rahit; ek .

Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version

tmadravyam . yugapadanantadharmavyāpakānantanayavyāpyekashrutagnānalakṣhaṇapramāṇen nirūpyamāṇan tu
samastataraṅgiṇīpayaḥpūrasamavāyātmakaikamakarākaravadanantadharmāṇān vastutvenāshakyavivechanatvā-
nmechakasvabhāvānantadharmavyāpyekadharmitvād
yathoditānekāntātmātmadravyam .
syātkārashrīvāsavashyairnayaughaiḥ
pashyantītthan chet pramāṇen chāpi .
pashyantyev prasphu ṭānantadharma-
svātmadravyan shuddhachinmātramantaḥ
..19..
ityabhihitamātmadravyam idānīmetadavāptiprakāro‘bhidhīyateasya tāvadātmano nitya-
mevānādipaudgalikakarmanimittamohabhāvanānubhāvaghūrṇitātmavr̥uttitayā toyākarasyevātmanyev kṣhubhyataḥ
paramātmatattvasamyakshraddhānagnānānucharaṇarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisañjātarāgādyupādhirahitparamānandaik-
ek shrutagnānasvarūp pramāṇase nirūpaṇ kiyā jāy to, samastanadiyoṅke jalasamūhake
samavāyātmak (samudāyasvarūp) ek samudrakī bhān̐ti, ananta dharmoṅko vasturūpase pr̥uthak karanā
ashakya honese ātmadravya
1mechakasvabhāvavālā, ananta dharmommen vyāpta honevālā, ek dharmī honese
yathokta anekāntātmak (anek dharmasvarūp) hai . [jaiseek samay nadīke jalako jānanevāle
gnānānshase dekhā jāy to samudra ek nadīke jalasvarūpagnāt hotā hai, usīprakār ek samay ek
dharmako jānanevāle ek nayase dekhā jāy to ātmā ek dharma svarūp gnāt hotā hai; parantu jaise
ek hī sāth sarva nadiyoṅke jalako jānanevāle gnānase dekhā jāy to samudra sarva nadiyoṅke
jalasvarūp gnāt hotā hai, usīprakār ek hī sāth sarvadharmoṅko jānanevāle pramāṇase dekhā jāy
to ātmā anek dharmasvarūp gnāt hotā hai
. isaprakār ek nayase dekhane par ātmā ekāntātmak
hai aur pramāṇase dekhane par anekāntātmak hai . ]
ab isī āshayako kāvya dvārā kahakar ‘‘ātmā kaisā hai’’ is viṣhay kā kathan
samāpta kiyā jātā hai : ]
[artha : ] isaprakār syātkārashrī (syātkārarūpī lakṣhmī) ke nivāsake vashībhūt
vartate nayasamūhonse (jīv) dekhen to bhī aur pramāṇase dekhen to bhī spaṣhṭa ananta dharmomvāle nij
ātmadravyako bhītaramen shuddha chaitanyamātra dekhate hī hain
.
isaprakār ātmadravya kahā gayā . ab usakī prāptikā prakār kahā jātā hai :
pratham to, anādi paudgalik karma jisakā nimitta hai aisī mohabhāvanāke (mohake
anubhavake) prabhāvase ātmapariṇati sadā chakkar khātī hai, isaliye yah ātmā samudrakī bhān̐ti
shālinī chhand 1. mechak = pr̥uthak pr̥uthak; vividh; anek .

Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version

kramapravr̥uttābhiranantābhirgnaptivyaktibhiḥ parivartamānasya gnaptivyaktinimittatayā gneyabhūtāsu
bahirarthavyaktiṣhu pravr̥uttamaitrīkasya shithilitātmavivekatayātyantabahirmukhasya punaḥ paudgalikakarma-
nirmāpakarāgadveṣhadvaitamanuvartamānasya dūrat evātmāvāptiḥ
. ath yadā tvayamev prachaṇḍakarma-
kāṇḍochchaṇḍīkr̥utākhaṇḍagnānakāṇḍatvenānādipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghātakavibhāg-
gnānapūrvakavibhāgakaraṇāt
kevalātmabhāvānubhāvanishchalīkr̥utavr̥uttitayā toyākar ivātmanyevāti-
niṣhprakampastiṣhṭhan yugapadev vyāpyānantā gnaptivyaktīravakāshābhāvānna jātu vivartate, tadāsya
gnaptivyaktinimittatayā gneyabhūtāsu bahirarthavyaktiṣhu na nām maitrī pravartate; tataḥ
supratiṣhṭhitātmavivekatayātyantamantarmukhībhūtaḥ paudgalikakarmanirmāpakarāgadveṣhadvaitānuvr̥uttidūrībhūto
dūrat evānanubhūtapūrvamapūrvagnānānandasvabhāvan bhagavantamātmānamavāpnoti
. avāpnotvev
gnānānandātmānan jagadapi paramātmānamiti .
lakṣhaṇasukhāmr̥utarasāsvādānubhavalābhe satyamāvāsyā divase jalakallolakṣhobharahitasamudra iv rāgadveṣh-
mohakallolakṣhobharahitaprastāve yadā nijashuddhātmasvarūpe sthiro bhavati tadā tadaiv nijashuddhātmasvarūpan

prāpnoti
..
apanemen hī kṣhubdha hotā huā kramashaḥ pravartamān ananta 1gnaptivyaktiyonse parivartanako prāpta hotā
hai, isaliye gnaptivyaktiyoṅke nimittarūp honese jo gneyabhūt hain aisī bāhyapadārthavyaktiyoṅke prati
usakī maitrī pravartatī hai, isaliye ātmavivek shithil huā honese atyanta bahirmukh aisā vah
punaḥ paudgalik karmake rachayitā rāgadveṣhadvaitarūp pariṇamit hotā hai aur isaliye usake
ātmaprāpti dūr hī hai
. parantu ab jab yahī ātmā prachaṇḍa karmakāṇḍa dvārā akhaṇḍa gnānakāṇḍako
prachaṇḍ karanese anādipaudgalikkarmarachit mohako 2vadhyaghātakake vibhāgagnānapūrvak
vibhakta karanese (svayam) keval ātmabhāvanāke [ātmānubhavake ] prabhāvase pariṇati nishchalakī
honese samudrakī bhān̐ti apanemen hī ati niṣhkamp rahatā huā ek sāth hī ananta gnaptivyaktiyommen
vyāpta hokar avakāshake abhāvake kāraṇ sarvathā vivartan [parivartan ] ko prāpta nahīn hotā, tab
gnaptivyaktiyoṅke nimittarūp honese jo gneyabhūt hain aisī bāhyapadārthavyaktiyoṅke prati use vāstavamen
maitrī nahīn pravartatī aur isaliye ātmavivek supratiṣhṭhit [susthit ] huā honeke kāraṇ atyanta
antarmukh huā aisā yah ātmā paudgalik karmoṅke rachayitā rāgadveṣhadvaitarūp pariṇatise dūr hotā
huā pūrvamen anubhav nahīn kiye gaye apūrva gnānānandasvabhāvī bhagavān ātmāko ātyantik rūpase
hī prāpta karatā hai
. jagat bhī gnānānandātmak paramātmāko avashya prāpta karo .
1. vyaktiyon = pragaṭatāon; paryāyon; visheṣhon . [bāhyapadārthavisheṣh gnaptivisheṣhoṅke nimitta honese gneyabhūt hain . ]
2. ātmā vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghātak (hananevālā) hai .

Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version

bhavati chātra shlokaḥ
ānandāmr̥utapūranirbharavahatkaivalyakallolinī-
nirmagnan jagadīkṣhaṇakṣhamamahāsamvedanashrīmukham .
syātkārāṅk jineshashāsanavashādāsādayantūllasat
svan tattvan vr̥utajātyaratnakiraṇapraspaṣhṭamiṣhṭan janāḥ ..20..
vyākhyeyan kil vishvamātmasahitan vyākhyā tu gumpho girān
vyākhyātāmr̥utachandrasūririti mā mohājjano valgatu .
valgatvadya vishuddhabodhakalayā syādvādavidyābalād
labdhvaikan sakalātmashāshvatamidan svan tattvamavyākulaḥ ..21..
iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau evan pūrvoktakrameṇ ‘es surāsur’ ityādyekottarashat-
gāthāparyantan samyaggnānādhikāraḥ, tadanantaran ‘tamhā tassa ṇamāin’ ityādi trayodashottarashatagāthāparyantan
yahān̐ shlok bhī hai :
[artha : ] ānandāmr̥utake pūrase bharapūr bahatī huī kaivalyasaritāmen (muktirūpīnadīmen)
jo ḍūbā huā hai, jagatako dekhanemen samartha aisī mahāsamvedanarūpī shrī (mahāgnānarūpī lakṣhmī)
jisamen mukhya hai, jo uttam ratna
kiraṇakī bhān̐ti spaṣhṭa hai aur jo iṣhṭa hai aise ullasit
(prakāshamān, ānandamay) svatattvako jan syātkāralakṣhaṇ jinesh shāsanake vashase prāpta hon .
(‘syātkār’ jisakā chihna hai aise jinendrabhagavānake shāsanakā āshray lekarake prāpta karo .)
[ab, ‘amr̥utachandrasūri is ṭīkāke rachayitā hain ’ aisā mānanā yogya nahīn hai aise arthavāle
kāvya dvārā yathārtha vastusvarūpako pragaṭ karake svatattvaprāptikī preraṇā kī jātī hai : ]
[artha : ] (vāstavamen pudgal hī svayam shabdarūp pariṇamit hote hain, ātmā unhen
pariṇamit nahīn kar sakatā, tathā vāstavamen sarva padārtha hī svayam gneyarūpprameyarūp pariṇamit
hote hain, shabda unhen gney banāsamajhā nahīn sakate isaliye) ‘ātmā sahit vishva vah vyākhyey
(samajhāne yogya) hai, vāṇīkā gunthan vah vyākhyā hai aur amr̥utachandrasūri ve vyākhyātā hain,
isaprakār jan mohase mat nācho (
mat phū lo) (kintu) syādvādavidyābalase vishuddha gnānakī
kalā dvārā is ek samasta shāshvat svatattvako prāpta karake āj [jan ] avyākularūpase nācho
(
paramānandapariṇāmarūp pariṇat hoo . ]
[ab kāvya dvārā chaitanyakī mahimā gākar, vahī ek anubhav karane yogya hai aisī preraṇā
karake, is param pavitra paramāgamakī pūrṇāhuti kī jātī hai : ]
shārdūlavikrīḍit chhand

Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version

mālinī chhand.
iti gaditamanīchaistattvamuchchāvachan yat
chiti tadapi kilābhūtkalpamagnau hutasya .
anubhavatu taduchchaishchichchidevādya yasmād
aparamih na kiñchittattvamekan paran chit
..22..
samāpteyan tattvadīpikā vr̥uttiḥ .
✾ ✾ ✾
gneyādhikārāparanāmā samyaktvādhikāraḥ, tadanantaran ‘evan paṇamiy siddhe’ ityādi saptanavatigāthāparyantan
chāritrādhikārashcheti mahādhikāratrayeṇaikādashādhikatrishatagāthābhiḥ
pravachanasāraprābhr̥utan samāptam ..
samāpteyan tātparyavr̥uttiḥ pravachanasārasya .
pra. 64
[artha : ] isaprakār [is paramāgamamen ] amandarūpase [balapūrvak, jorashorase ] jo
thoṛābahut tattva kahā gayā hai, vah sab chaitanyamen vāstavamen agnimen homī gaī vastuke samān
[svāhā ] ho gayā hai . [agnimen home gaye ghīko agni khā jātī hai, māno kuchh homā hī na
gayā ho ! isīprakār ananta māhātmyavanta chaitanyakā chāhe jitanā varṇan kiyā jāy tathāpi māno
us samasta varṇanako ananta mahimāvān chaitanya khā jātā hai; chaitanyakī ananta mahimāke nikaṭ
sārā varṇan māno varṇan hī na huā ho is prakār tuchchhatāko prāpta hotā hai
. ] us chaitanyako
hī chaitanya āj prabalatāugratāse anubhav karo (arthāt us chitsvarūp ātmāko hī ātmā
āj atyanta anubhavo ] kyoṅki is lokamen dūsarā kuchh bhī [uttam ] nahīn hai, chaitanya hī param
[uttam ] tattva hai
.
is prakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pravachanasār shāstrakī shrīmad -
amr̥utachandrāchāryadevavirachit) tattvadīpikā nāmak sanskr̥it ṭīkāke shrī himmatalāl jeṭhālāl
shāh kr̥ut gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar samāpta huā
.
samāpta

Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version

sādhak jīvakī dr̥uṣhṭi
adhyātmamen sadā nishchayanay hī pradhān hai, usīke āshrayase dharma hotā hai . shāstrommen jahān̐
vikārī paryāyoṅkā vyavahāranayase kathan kiyā jāve vahān̐ bhī nishchayanay ko hī mukhya aur
vyavahāranayako gauṇ karanekā āshay hai aisā samajhanā chāhiye
. kyoṅki puruṣhārthake dvārā apanemen
shuddha paryāyako pragaṭ karane arthāt vikārī paryāyako ṭālaneke liye sadā nishchayanay hī ādaraṇīy
hai
. us samay donon nayoṅkā gnān hotā hai, kintu dharmako pragaṭ karaneke liye dr̥uṣhṭimen donon nay
kadāpi ādaraṇīy nahīn hain . vyavahāranayake āshrayase ka bhī ānshik dharma bhī nahīn hotā, pratyut
usake āshrayase rāgadveṣhake vikalpa hī uṭhā karate hain .
chhahon dravya, unake guṇ aur unakī paryāyoṅke svarūpakā gnān karāneke liye kabhī
nishchayanayakī mukhyatā aur vyavahāranayakī gauṇatā rakhakar kathan kiyā jātā hai, aur kabhī
vyavahāranayako mukhya karake aur nishchayanayako gauṇ rakhakar kathan kiyā jātā hai
. svayam vichār
kare usamen bhī kabhī nishchayanayakī aur kabhī vyavahāranayakī mukhyatā kī jātī hai .
adhyātmashāstramen bhī jīvakī vikārī paryāy jīv svayam karatā hai to hotī hai, aur vah jīvakā
ananya pariṇām hai
isaprakār vyavahāranayase kahā yā samajhāyā jāy, kintu us pratyek samayamen
dr̥uṣhṭimen to nishchayanay ek hī mukhya aur ādaraṇīy haiaisā gnāniyoṅkā kathan hai . shuddhatā
prakaṭ karaneke liye kabhī nishchayanay ādaraṇīy hotā hai aur kabhī vyavahāranayaisā mānanā
bhūl hai . tīnon kālamen ekamātra nishchayanayake āshrayase hī dharma pragaṭ hotā haiaisā samajhanā
chāhiye .
sādhak jīv prārambhase ant tak nishchayakī hī mukhyatā rakhakar vyavahārako gauṇ hī
karatā jātā hai, jisase sādhak dashāmen nishchayakī mukhyatāke balase sādhakake shuddhatākī vr̥uddhi
hī hotī jātī hai aur ashuddhatā ṭalatī hī jātī hai
. isaprakār nishchayakī mukhyatāke balase
pūrṇa kevalagnān hone par vahān̐ mukhyatva gauṇatva nahīn hotā aur nay bhī nahīn hote .

Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version

“ pravachanasārakī varṇānukram gāthāsūchī “
gāthā
pr̥uṣhṭha
a
aisayamādasamutthan
13
20
ajadhāchāravijutto
272
487
aṭṭhe ajadhāgahaṇan
85
145
aṭṭhesu jo ṇa mujjhadi
244
453
atthan akkhaṇivadidan
40
68
atthi amuttan muttan
53
90
atthittaṇichchhidassa
152
297
atthi tti ya ṇatthi tti
115
225
attho khalu davvamao
93
162
adhigaguṇā sāmaṇṇe
267
479
adhivāse va vivāse
213
392
apadesan sapadesan
41
69
apadeso paramāṇū
163
312
apayattā vā chariyā
216
396
aparichchattasahāveṇuppād
95
170
appaḍiku ṭṭhan uvadhin
223
408
appaḍikuṭṭhan piṇḍan
“34
424
appā uvaogappā
155
302
appā pariṇāmappā
125
245
abbhuṭṭhāṇan gahaṇan
262
474
abbhuṭṭheyā samaṇā
263
475
ayadāchāro samaṇo
218
400
arasamarūvamagandhan
172
324
arahantādisu bhattī
246
456
avavadadi sāsaṇatthan
265
477
avididaparamatthesu
257
469
asubhovaogarahidā
260
472
asuhodaeṇ ādā
12
18
asuhovaogarahido
159
307
gāthā
pr̥uṣhṭha
āgamachakkhū sāhū
234
435
āgamapuvvā diṭṭhī
236
438
āgamahīṇo samaṇo
233
433
āgāsamaṇuṇiviṭṭhan
140
277
āgāsassavagāho
133
263
ādā kammamalimaso dharedi
150
294
ādā kammamalimaso
121
238
ādā ṇāṇapamāṇan
23
40
ādāy tan pi liṅgan
207
384
āpichchha bandhuvaggan
202
375
āhāre va vihāre
231
426
i
indiyapāṇo ya tadhā
146
290
ihalogaṇirāvekkho
226
416
ih vivihalakkhaṇāṇan
97
179
u
uchchāliyamhi pāe
“15
399
udayagadā kammansā
43
72
upajjadi jadi ṇāṇan
50
85
uppādaṭṭhidibhaṅgā
129
255
uppādaṭṭhidibhaṅgā vijjante
101
193
uppādo paddhanso
142
281
uppādo ya viṇāso
18
30
uvaogamao jīvo
175
332
uvaogavisuddho jo
15
23
uvaogo jadi hi
156
303
uvakuṇadi jo vi
249
459
uvayaraṇan jiṇamagge
225
411
uvaradapāvo puriso
259
471