Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version
viyukto nityan gnānī syāt, sa khalu sampūrṇashrāmaṇyaḥ sākṣhāt shramaṇo helāvakīrṇa- sakalaprāktanakarmaphalatvādaniṣhpāditanūtanakarmaphalatvāchcha punaḥ prāṇadhāraṇadainyamanāskandan dvitīy- bhāvaparāvartābhāvāt shuddhasvabhāvāvasthitavr̥uttirmokṣhatattvamavabudhyatām ..272..
mokṣhatattvapariṇatapuruṣh evābheden mokṣhasvarūpan gnātavyamiti ..272.. ath mokṣhakāraṇamākhyāti — samman vididapadatthā sanshayaviparyayānadhyavasāyarahitānantagnānādisvabhāvanijaparamātmapadārthaprabhr̥utisamastavastu- vichārachaturachittachāturyaprakāshamānasātishayaparamavivekajyotiṣhā samyagviditapadārthāḥ . punarapi kinrūpāḥ. visayesu ṇāvasattā pañchendriyaviṣhayādhīnarahitatven nijātmatattvabhāvanārūpaparamasamādhisañjātaparamānandaik- vicharatā (krīṛā karatā) honese ‘ayathāchār rahit’ vartatā huā nitya gnānī ho, vāstavamen us sampūrṇa shrāmaṇyavāle sākṣhāt shramaṇako mokṣhatatva jānanā, kyoṅki pahaleke sakal karmoṅke phal usane līlāmātrase naṣhṭa kar diye hain isaliye aur vah nūtan karmaphaloṅko utpanna nahīn karatā isaliye punaḥ prāṇadhāraṇarūp dīnatāko prāpta na hotā huā dvitīy bhāvarūp parāvartanake abhāvake kāraṇ shuddhasvabhāvamen 1avasthit vr̥uttivālā rahatā hai ..272.. ab mokṣhatatvakā sādhanatatva pragaṭ karate hain : —
anvayārtha : — [samyagviditapadārthāḥ ] samyak (yathārthatayā) padārthoṅko jānate hue [ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahiraṅg tathā antaraṅg [upadhin ] parigrahako [tyaktvā ] chhoṛakar [viṣhayeṣhu na avasaktāḥ ] viṣhayommen āsakta nahīn hain, [te ] ve [shuddhāḥ iti nirdiṣhṭāḥ ] ‘shuddha’ kahe gaye hain ..273..
āsakta nahi viṣhayo viṣhe je, ‘shuddha’ bhākhyā temane. 273.
1. avasthit = sthir, [is sampūrṇa shrāmaṇyavāle jīvako anyabhāvarūp parāvartan (palaṭan) nahīn hotā, vah sadā ek hī bhāvarūp rahatā hai — shuddha svabhāvamen sthir pariṇatirūpase rahatā hai; isaliye vah jīv mokṣhatatva hī hai . ]
Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version
anekāntakalitasakalagnātr̥ugneyatattvayathāvasthitasvarūpapāṇḍityashauṇḍāḥ santaḥ samasta- bahiraṅgantaraṅgasaṅgatiparityāgaviviktāntashchakachakāyamānānantashaktichaitanyabhāsvarātmatattvasvarūpāḥ svarūpaguptasuṣhuptakalpāntastattvavr̥uttitayā viṣhayeṣhu manāgapyāsaktimanāsādayantaḥ samastānubhāvavanto bhagavantaḥ shuddhā evāsansāraghaṭitavikaṭakarmakavāṭavighaṭanapaṭīyasādhyavasāyen prakaṭīkriyamāṇā- vadānā mokṣhatattvasādhanatattvamavabudhyatām ..273..
ath mokṣhatattvasādhanatattvan sarvamanorathasthānatvenābhinandayati — suddhassa ya sāmaṇṇan bhaṇiyan suddhassa dansaṇan ṇāṇan .
suddhassa ya ṇivvāṇan so chchiy siddho ṇamo tassa ..274.. lakṣhaṇasukhasudhārasāsvādānubhavabalen viṣhayeṣhu manāgapyanāsaktāḥ . kin kr̥utvā . pūrvan svasvarūpaparigrahan svīkāran kr̥utvā, chattā tyaktvā . kam . uvahin upadhin parigraham . kimvishiṣhṭam . bahitthamajjhatthan bahisthan kṣhetravāstvādyanekavidhan madhyasthan mithyātvādichaturdashabhedabhinnam . je evaṅguṇavishiṣhṭāḥ ye mahātmānaḥ te suddha tti ṇiddiṭṭhā te shuddhāḥ shuddhopayoginaḥ iti nirdiṣhṭāḥ kathitāḥ . anen vyākhyānen kimuktan bhavati — itthambhūtāḥ paramayogin evābheden mokṣhamārga ityavaboddhavyam ..273.. ath shuddhopayogalakṣhaṇamokṣhamārgan sarvamanorathasthānatven pradarshayati — bhaṇiyan bhaṇitam . kim . sāmaṇṇan samyagdarshanagnānachāritraikāgāā āā ā
rr
rayalakṣhaṇan
ṭīkā : — anekāntake dvārā gnāt sakal gnātr̥utattva aur gneyatattvake yathāsthit svarūpamen jo pravīṇ hain, antaraṅgamen chakachakit hote hue anantashaktivāle chaitanyase bhāsvar (tejasvī) ātmatattvake svarūpako jinane samasta bahiraṅg tathā antaraṅg saṅgatike parityāgase vivikta (bhinna) kiyā hai, aur (isaliye) antaḥtattvakī vr̥utti (-ātmākī pariṇati) svarūp gupta tathā suṣhupta (jaise ki so gayā ho) samān ( – prashānt) rahanese jo viṣhayommen kiñchit bhī āsaktiko prāpta nahīn hote, – aise jo sakal – mahimāvān bhagavanta ‘shuddha’ (-shuddhopayogī) hain unhen hī mokṣhatattvakā sādhanatattva jānanā . (arthāt ve shuddhopayogī hī mokṣhamārgarūp hain ), kyoṅki ve anādi sansār se rachit – banda rahe hue vikaṭ karmakapāṭako toṛane – kholaneke ati ugra prayatnase parākram pragaṭ kar rahe hain ..273..
ab mokṣhatattvake sādhanatattvakā (arthāt shuddhopayogīkā) sarva manorathoṅke sthānake rūpamen abhinandan (prashansā) karate hain : —
chhe shuddhane nirvāṇ, shuddha ja siddha, praṇamun tehane. 274.
Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version
yattāvatsamyagdarshanagnānachāritrayaugapadyapravr̥uttaikāgārayalakṣhaṇan sākṣhānmokṣhamārgabhūtan shrāmaṇyan tachcha shuddhasyaiv . yachcha samastabhūtabhavadbhāvivyatirekakarambitānantavastvanvayātmakavishvasāmānyavisheṣh- pratyakṣhapratibhāsātmakan darshanan gnānan cha tat shuddhasyaiv . yachcha niḥpratighavijr̥umbhitasahajagnānānanda- mudritadivyasvabhāvan nirvāṇan tat shuddhasyaiv . yashcha ṭaṅkotkīrṇaparamānandāvasthāsusthitātmasva- bhāvopalambhagambhīro bhagavān siddhaḥ sa shuddha ev . alan vāgvistareṇ, sarvamanorathasthānasya mokṣhatattvasādhanatattvasya shuddhasya parasparamaṅgāṅgibhāvapariṇatabhāvyabhāvakabhāvatvāt pratyastamit- svaparavibhāgo bhāvanamaskāro‘stu ..274.. shatrumitrādisamabhāvapariṇatirūpan sākṣhānmokṣhakāraṇan yachchhrāmaṇyam . tattāvtttttka sya . suddhassa ya shuddhasya cha shuddhopayogin ev . suddhassa dansaṇan ṇāṇan trailokyodaravivaravartitrikālaviṣhayasamastavastugatānantadharmaik----- samayasāmānyavisheṣhaparichchhittisamarthan yaddarshanagnānadvayan tachchhuddhasyaiv . suddhassa ya ṇivvāṇan avyābādhānanta- sukhādiguṇādhārabhūtan parādhīnarahitatven svāyattan yannirvāṇan tachchhuddhasyaiv . so chchiy siddho yo
anvayārtha : — [shuddhasya cha ] shuddha (-shuddhopayogī) ko [shrāmaṇyan bhaṇitan ] shrāmaṇya kahā hai, [shuddhasya cha ] aur shuddhako [darshanan gnānan ] darshan tathā gnān kahā hai, [shuddhasya cha ] shuddhake [nirvāṇan ] nirvāṇ hotā hai; [saḥ ev ] vahī (-shuddha hī) [siddhaḥ ] siddha hotā hai; [tasmai namaḥ ] use namaskār ho ..274..
ṭīkā : — pratham to, samyagdarshan -gnān -chāritrake yugapadpanerūpase pravartamān ekāgratā jisakā lakṣhaṇ hai aisā jo sākṣhāt mokṣhamārgabhūt shrāmaṇya, ‘shuddha ke hī hotā hai; samasta bhūt – vartamān – bhāvī vyatirekoṅke sāth milit (mishrit), ananya vastuoṅkā anvayātmak jo vishva usake (1) sāmānya aur (2) visheṣhake pratyakṣha pratibhāsasvarūp jo (1) darshan aur (2) gnān ve ‘shuddha’ ke hī hote hain; nirvighna – khile hue sahaj gnānānandakī mudrāvālā (-svābhāvik gnān aur ānandakī chhāpavālā) divya jisakā svabhāv hai aisā jo nirvāṇ, vah ‘shuddha’ ke hī hotā hai; aur ṭaṅkotkīrṇa paramānanda – avasthārūpase susthit ātmasvabhāvakī upalabdhise gambhīr aise jo bhagavān siddha, ve ‘shuddha’ hī hote hain (arthāt shuddhopayogī hī siddha hote hain ), vachanavistārase bas ho ! sarva manorathoṅke sthānabhūt, mokṣhatatvake sādhanatatvarūp, ‘shuddha’ko, jisamen paraspar aṅgaaṅgīrūpase pariṇamit 1bhāvak – bhāvyatāke kāraṇ sva – parakā vibhāg asta
1. bhāvak (bhāvanamaskār karanevālā) vah aṅg (ansh) hai aur bhāvya (bhāvanamaskār karane yogya padārtha) vah aṅgī (anshī) hai, isaliye is bhāvanamaskāramen bhāvak tathā bhāvya svayam hī hai . aisā nahīn hai ki bhāvak svayam ho aur bhāvya par ho .
Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version
yo hi nām suvishuddhagnānadarshanamātrasvarūpavyavasthitavr̥uttisamāhitatvāt sākārā- nākāracharyayā yuktaḥ san shiṣhyavargaḥ svayam samastashāstrārthavistarasaṅkṣhepātmakashrutagnānopayog- laukikamāyāñjanarasadigvijayamantrayantrādisiddhavilakṣhaṇaḥ svashuddhātmopalambhalakṣhaṇaḥ ṭaṅkotkīrṇagnāyakaik- svabhāvo gnānāvaraṇādyaṣhṭavidhakarmarahitatven samyaktvādyaṣhṭaguṇāntarbhūtānantaguṇasahitaḥ siddho bhagavān sa chaiv shuddhaḥ ev . ṇamo tassa nirdoṣhinijaparamātmanyārādhyārādhakasambandhalakṣhaṇo bhāvanamaskāro‘stu tasyaiv . atraitaduktan bhavati — asya mokṣhakāraṇabhūtashuddhopayogasya madhye sarveṣhṭamanorathā labhyanta iti matvā sheṣhamanorathaparihāreṇ tatraiv bhāvanā kartavyeti ..274.. ath shiṣhyajanan shāstraphalan darshayan shāstran samāpayati — pappodi prāpnoti . so sa shiṣhyajanaḥ kartā . ka m . pavayaṇasāran pravachanasārashabdavāchyan nijaparamātmānam . ken . lahuṇā kāleṇ stokkālen . yaḥ kin karoti . jo bujjhadi yaḥ shiṣhyajano budhyate jānāti . kim . sāsaṇamedan shāstramidan . kin nām . pavayaṇasāran pravachanasāran, — samyaggnānasya tasyaiv huā hai aisā bhāvanamaskār ho ..274..
ab (bhagavān kundakundāchāryadev) shiṣhyajanako shāstrake phalake sāth joṛate hue shāstra samāpta karate hain : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo [sākārānākāracharyayā yuktaḥ ] sākār – anākār charyāse yukta vartatā huā [etat shāsanan ] is upadeshako [budhyate ] jānatā hai, [saḥ ] vah [laghunā kālen ] alpa kālamen hī [pravachanasāran ] pravachanake sārako (-bhagavān ātmāko) [prāpnoti ] pātā hai ..275..
ṭīkā : — 1suvishuddhagnānadarshanamātra svarūpamen avasthit pariṇatimen lagā honese sākār – anākār charyāse yukta vartatā huā, jo shiṣhyavarga svayam samasta shāstroṅke arthoṅke
2vistārasaṅkṣhepātmak shrutagnānopayogapūrvak prabhāv dvārā keval ātmāko anubhavatā huā, is
1. ātmākā svarūp mātra suvishuddha gnān aur darshan hai . [isamen, gnān sākār hai aur darshan anākār hai . ]
2. vistārasaṅkṣhepātmak = vistārātmak yā saṅkṣhepātmak .
Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version
pūrvakānubhāven kevalamātmānamanubhavanshāsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay- pravāhāvasthāyitven sakalārthasārthātmakasya pravachanasya sārabhūtan bhūtārthasvasamvedyadivyagnānānanda- svabhāvamananubhūtapūrvan bhagavantamātmānamavāpnoti ..275..
iti tattvadīpikāyān shrīmadamr̥utachandrasūrivirachitāyān pravachanasāravr̥uttau charaṇānuyogasūchikā chūlikā nām tr̥utīyaḥ shrutaskandhaḥ samāptaḥ ..3..
gneyabhūtaparamātmādipadārthānān tatsādhyasya nirvikārasvasamvedanagnānasya cha, tathaiv tattvārthashraddhānalakṣhaṇ- samyagdarshanasya tadviṣhayabhūtānekāntātmakaparamātmādidravyāṇān ten vyavahārasamyaktven sādhyasya nij- shuddhātmaruchirūpanishchayasamyaktvasya cha, tathaiv cha vratasamitigu ptyādyanuṣhṭhānarūpasya sarāgachāritrasya tenaiv sādhyasya svashuddhātmanishchalānubhūtirūpasya vītarāgachāritrasya cha pratipādakatvātpravachanasārābhidheyam . kathambhūtaḥ saḥ shiṣhyajanaḥ . sāgāraṇagārachariyayā jutto sāgārānāgāracharyayā yuktaḥ . ābhyantararatna- trayānuṣhṭhānamupādeyan kr̥utvā bahiraṅgaratnatrayānuṣhṭhānan sāgāracharyā shrāvakacharyā . bahiraṅgaratnatrayādhāreṇābhyantar- ratnatrayānuṣhṭhānamanāgāracharyā pramattasanyatāditapodhanacharyetyarthaḥ ..275.. iti gāthāpañchaken pañcharatnasañgnan pañchamasthalan vyākhyātam . evan ‘ṇichchhidasuttatthapado’ ityādi dvātrinshadgāthābhiḥ sthalapañchaken shubhop- yogābhidhānashchaturthāntarādhikāraḥ samāptaḥ ..
iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau pūrvoktakrameṇ ‘evan paṇamiy siddhe’ ityādyek- vinshatigāthābhirutsargādhikāraḥ . tadanantaran ‘ṇa hi ṇiravekkho chāgo’ ityādi trinshadgāthābhirapavādādhikāraḥ . tataḥ paran ‘eyaggagado samaṇo’ ityādichaturdashagāthābhiḥ shrāmaṇyāparanāmā mokṣhamārgādhikāraḥ . tato‘pyanantaran ‘ṇichchhidasuttatthapado’ ityādidvātrinshadgāthābhiḥ shubhopayogādhikārashchetyantarādhikārachatuṣhṭayen saptanavatigāthābhishcharaṇānuyogachūlikā nāmā tr̥utīyo mahādhikāraḥ samāptaḥ ..3.. upadeshako jānatā hai, vah vāstavamen, 1bhūtārthasvasamvedya – divya gnānānanda jisakā svabhāv hai, pūrvakālamen kabhī jisakā anubhav nahīn kiyā, aise bhagavān ātmāko prāpta karatā hai — jo ki (jo ātmā) tīnon kālake niravadhi pravāhamen sthāyī honese 2sakal padārthoṅke samūhātmak pravachanakā sārabhūt hai ..275..
isaprakār (shrīmad bhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasār shāstrakī shrīmadamr̥utachandrāchāryadev virachit tatvadīpikā nāmak ṭīkāmen charaṇānuyogasūchak chūlikā nāmakā tr̥utīy shrutaskandh samāpta huā .
1. bhūtārtha pāramārthik – (satyārtha), svasamvedya aur divya aise jo gnān aur ānanda vah bhagavān ātmākā svabhāv hai .
2. pravachan sakal padārthoṅke samūhakā pratipādan karatā hai, isaliye use sakal padārthoṅkā samūhātmak kahā hai . [nij shuddhātmā pravachanakā sārabhūt hai, kyoṅki pravachan jo sarvapadārthasamūhakā pratipādan karatā hai usamen ek nijātmapadārtha hī svayaṅko dhruv hai, dūsarā koī padārtha svayaṅko dhruv nahīn, ]
Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version
nanu ko‘yamātmā kathan chāvāpyat iti chet, abhihitametat punarapyabhidhīyate . ātmā hi tāvachchaitanyasāmānyavyāptānantadharmādhiṣhṭhātrekan dravyamanantadharmavyāpakānantanayavyāpyekashrut- gnānalakṣhaṇapramāṇapūrvakasvānubhavapramīyamāṇatvāt . tattu dravyanayen paṭamātravachchinmātram 1 . paryāyanayen tantumātravaddarshanagnānādimātram 2 . astitvanayenāyomayaguṇakārmukāntarālavarti- sanhitāvasthalakṣhyonmukhavishikhavat svadravyakṣhetrakālabhāvairastitvavat 3 . nāstitvanayenānayomayā- guṇakārmukāntarālavartyasanhitāvasthālakṣhyonmukhaprākta navishikhavat paradravyakṣhetrakālabhāvairnāsti-
atrāh shiṣhyaḥ — paramātmadravyan yadyapi pūrvan bahudhā vyākhyātam, tathāpi saṅkṣhepeṇ punarapi kathyatāmiti . bhagavānāh — kevalagnānādyanantaguṇānāmādhārabhūtan yattadātmadravyan bhaṇyate . tasya cha nayaiḥ
[ab ṭīkākār shrī amr̥utachandrāchāryadev parishiṣhṭarūpase kuchh kahate hain : — ]
‘yah ātmā kaun hai (-kaisā hai) aur kaise prāpta kiyā jātā hai’ aisā prashna kiyā jāy to isakā uttar (pahale hī) kahā jā chukā hai aur (yahān̐) punaḥ kahate hain : —
pratham to, ātmā vāstavamen chaitanyasāmānyase vyāpta ananta dharmoṅkā adhiṣhṭhātā (svāmī) ek dravya hai, kyoṅki ananta dharmommen vyāpta honevāle jo ananta nay hain unamen vyāpta honevālā jo ek shrutagnānasvarūp pramāṇ hai, us pramāṇapūrvak svānubhavase (vah ātmadravya) pramey hotā hai (-gnāt hotā hai) .
vah ātmadravya dravyanayase, paṭamātrakī bhān̐ti, chinmātra hai (arthāt ātmā dravyanayase chaitanyamātra hai, jaise vastra vastramātra hai tadanusār .) 1.
ātmadravya paryāyanayase, tantumātrakī bhān̐ti, darshanagnānādimātra hai (arthāt ātmā paryāyanayase darshanagnānachāritrādimātra hai, jaise vastra tantumātra hai .) 2.
ātmadravya astitvanayase svadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase astitvavālā hai; — lohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit, sandhānadashāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh bāṇakī bhān̐ti . (jaise koī bāṇ svadravyase lohamay hai, svakṣhetrase ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit hai, svakālase sandhān – dashāmen hai, arthāt dhanuṣh par charḥākar kheñchī huī dashāmen hai, aur svabhāvase lakṣhyonmukh hai arthāt nishānakī or hai, usīprakār ātmā astitvanayase svachatuṣhṭayase astitvavālā hai .) 3.
ātmadravya nāstitvanayase paradravya – kṣhetra – kāl – bhāvase nāstitvavālā hai; — alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhānadashāmen na rahe hue aur alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . (jaise pahalekā bāṇ anya bāṇake dravyakī apekṣhāse alohamay hai, anya bāṇake kṣhetrakī apekṣhāse ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit nahīn hai, anya bāṇake kālakī apekṣhāse sandhānadashāmen nahīn rahā huā aur anya bāṇake bhāvakī apekṣhāse alakṣhyonmukh hai,
Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version
tvavat 4 . astitvanāstitvanayenāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarāl- vartisanhitāvasthāsanhitāvasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprāktanavishikhavat kramataḥ svaparadravyakṣhetra- kālabhāvairastitvanāstitvavat 5 . avaktavyanayenāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇ- kārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitāvasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprākta navishikhavat yugapatsvapar- dravyakṣhetrakālabhāvairavakta vyam 6 . astitvāvaktavyanayenāyomayaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvastha- lakṣhyonmukhāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitā- pramāṇen cha parīkṣhā kriyate . tadyathā – etāvat shuddhanishchayanayen nirupādhispha ṭikavatsamastarāgādi- vikalpopādhirahitam . tadevāshuddhanishchayanayen sopādhispha ṭikavatsamastarāgādivikalpopādhisahitam . shuddhasadbhūtavyavahāranayen shuddhasparsharasagnnnnndhavarṇānāmādhārabhūtapudgadgadgadgadgalaparamāṇuvatkevalagnānādishuddhaguṇānāmādhār- usīprakār ātmā nāstitvanayase parachatuṣhṭayase nāstitvavālā hai .) 4.
ātmadravya astitvanāstitvanayase kramashaḥ svaparadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase astitva – nāstitvavālā hai; — lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . (jaise pahalekā bāṇ kramashaḥ svachatuṣhṭayakī tathā parachatuṣhṭayakī apekṣhāse lohamayādi aur alohamayādi hai, usīprakār ātmā astitva – nāstitvanayase kramashaḥ svachatuṣhṭay aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse astitvavālā aur nāstitvavālā hai .) 5.
ātmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase avaktavya hai; — lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahalekī bāṇakī bhān̐ti . (jaise pahalekā bāṇ yugapat svachatuṣhṭayakī aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse yugapat lohamayādi tathā alohamayādi honese avaktavya hai, usīprakār ātmā avaktavyanayase yugapat svachatuṣhṭay aur parachatuṣhṭayakī apekṣhāse avaktavya hai .) 6.
ātmadravya astitva – avaktavya nayase svadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase tathā yugapat svaparadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase astitvavālā – avaktavya hai; ( – svachatuṣhṭayase) lohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit, sandhān avasthāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh aise tathā (yugapat sva- parachatuṣhṭase) lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāen rahe hue tathā sandhān avasthāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . [jaise pahalekā bāṇ (1) svachatuṣhṭayase tathā (2) ek hī sāth svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) lohamayādi tathā (2) avaktavya hai,
Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version
vasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprāktanavishikhavat svadravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakāl- bhāvaishchāstitvavadavakta vyam 7 . nāstitvāvaktavyanayenānayomayāguṇakārmukāntarālavartyasanhitā- vasthālakṣhyonmukhāyomayānayomayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitā- vasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukhaprāktanavishikhavat paradravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakāl- bhāvaishcha nāstitvavadavakta vyam 8 . astitvanāstitvāvaktavyanayenāyomayaguṇakārmukāntarāl- vartisanhitāvasthalakṣhyonmukhānayomayāguṇakārmukāntarālavartyasanhitāvasthālakṣhyonmukhāyomayānayo- bhūtam . tadevāshuddhasadbhūtavyavahāranayenāshuddhasparsharasagandhavarṇānāmādhārabhūtavdyaṇukādiskandhavanmatignānādi- vibhāvaguṇānāmādhārabhūtam . anupacharitāsadbhūtavyavahāranayen vdyaṇukādiskandheṣhu sanshleshabandhasthit- usīprakār ātmā astitvaavaktavyanayase (1) svachatuṣhṭayakī tathā (2) yugapat svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) astitvavālā tathā (2) avaktavya hai . ] 7.
ātmadravya nāstitva – avaktavyanayase paradravya – kṣhetra – kāl bhāvase tathā yugapat svaparadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase nāstitvavālā – avaktavya hai; — (parachatuṣhṭayase) alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue aur alakṣhyonmukh aise tathā (yugapat svaparachatuṣhṭayase) lohamay tathā alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . [jaise pahalekā bāṇ (1) parachatuṣhṭayakī tathā (2) ek hī sāth svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) alohamayādi tathā (2) avaktavya hai, usīprakār ātmā nāstitva – avaktavyanayase (1) parachatuṣhṭayakī tathā (2) yugapat svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) nāstitvavālā tathā (2) avaktavya hai . ] 8.
ātmadravya astitva – nāstitva – avaktavyanayase svadravyakṣhetrakālabhāvase, paradravyakṣhetra – kāl – bhāvase tathā yugapat svaparadravya – kṣhetra – kāl – bhāvase astitvavālā – nāstitvavālā avaktavya hai; — (svachatuṣhṭayase) lohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen sthit, sandhān avasthāmen rahe hue aur lakṣhyonmukh aise, – (parachatuṣhṭayase) alohamay, ḍorī aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen na rahe hue aur alakṣhyonmukh aise tathā (yugapat svaparachatuṣhṭayase) lohamay tathā alohamay, ḍoro aur dhanuṣhake madhyamen sthit tathā pratyañchā aur dhanuṣhake madhyamen nahīn sthit, sandhān avasthāmen rahe hue tathā sandhān avasthāmen na rahe hue aur lakṣhyonmukh tathā alakṣhyonmukh aise pahaleke bāṇakī bhān̐ti . [jaise pahalekā bāṇ (1) svachatuṣhṭayakī, (2) parachatuṣhṭayakī tathā (3) yugapat svaparachatuṣhṭayakī apekṣhāse (1) lohamay, (2) alohamay tathā (3) avaktavya hai, usīprakār ātmā astitva – nāstitva – avaktavyanayase (1) svachatuṣhṭayakī, (2) parachatuṣhṭayakī tathā (3) yugapat sva – parachatuṣhṭayakī
Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version
mayaguṇakārmukāntarālavartyaguṇakārmukāntarālavartisanhitāvasthāsanhitāvasthalakṣhyonmukhālakṣhyonmukh- prākta navishikhavat svadravyakṣhetrakālabhāvaiḥ paradravyakṣhetrakālabhāvairyugapatsvaparadravyakṣhetrakālabhāvaishchāsti- tvanāstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen shishukumārasthaviraikapuruṣhavat savikalpam 10 . avikalpanayenaikapuruṣhamātravadavikalpam 11 . nāmanayen tadātmavat shabdabrahmāmarshi 12 . sthāpanānayen mūrtitvavat sakalapudgalālambi 13 . dravyanayen māṇavakashreṣhṭhishramaṇapārthiv- vadanāgatātītaparyāyodbhāsi 14 . bhāvanayen puruṣhāyitapravr̥uttayoṣhidvattadātvaparyāyollāsi 15 . pudgalaparamāṇuvatparamaudārikasharīre vītarāgasarvagnavadvā vivakṣhitaikadehasthitam . upacharitāsadbhūtavyavahāranayen kāṣhṭhāsanādyupaviṣhṭadevadattavatsamavasaraṇasthitavītarāgasarvagnavadvā vivakṣhitaikagrāmagr̥uhādisthitam . ityādi parasparasāpekṣhānekanayaiḥ pramīyamāṇan vyavahriyamāṇan krameṇ mechakasvabhāvavivakṣhitaikadharmavyāpakatvādek- apekṣhāse (1) astitvavālā, (2) nāstitvavālā tathā (3) avaktavya hai . ] 9.
ātmadravya vikalpanayase, bālak, kumār aur vr̥uddha aise ek puruṣhakī bhān̐ti, savikalpa hai (arthāt ātmā bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruṣh bālak, kumār aur vr̥uddha aise bhedavālā hai .) 10.
ātmadravya avikalpanayase, ek puruṣhamātrakī bhān̐ti, avikalpa hai (arthāt abhedanayase ātmā abhed hai, jaise ki ek puruṣh bālak, kumār aur vr̥uddha aise bhedarahit ek puruṣhamātra hai .) 11.
ātmadravya nāmanayase, nāmavālekī bhān̐ti, shabdabrahmako sparsha karanevālā hai (arthāt ātmā nāmanayase shabdabrahmase kahā jātā hai, jaise ki nāmavālā padārtha usake nāmarūp shabdase kahā jātā hai .) 12.
ātmadravya sthāpanānayase, mūrtipanekī bhān̐ti, sarva pudgaloṅkā avalamban karanevālā hai (arthāt sthāpanānayase ātmadravyakī paudgalik sthāpanā kī jā sakatī hai, mūrtikī bhān̐ti) 13.
ātmadravya dravyanayase bālak seṭhakī bhān̐ti aur shramaṇ rājākī bhān̐ti, anāgat aur atīt paryāyase pratibhāsit hotā hai (arthāt ātmā dravyanayase bhāvī aur bhūt paryāyarūpase khyālamen ātā hai, jaise ki bālak seṭhapane svarūp bhāvī paryāyarūpase khyālamen ātā hai aur muni rājāsvarūp bhūrtaparyāyarūpase ātā hai .) 14.
ātmadravya bhāvanayase, puruṣhake samān pravartamān strīkī bhān̐ti, tatkāl (vartamān) kī paryāyarūpase ullasit – prakāshit – pratibhāsit hotā hai (arthāt ātmā bhāvanayase vartamān paryāyarūpase prakāshit hotā hai, jaise ki puruṣhake samān pravartamān strī puruṣhatvarūpaparyāyarūpase pratibhāsit hotī hai .) 15.
Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version
sāmānyanayen hārasragdāmasūtravadvayāpi 16 . visheṣhanayen tadekamuktāphalavadavyāpi 17 . nityanayen naṭavadavasthāyi 18 . anityanayen rāmarāvaṇavadanavasthāyi 19 . sarvagatanayen visphāritākṣhachakṣhurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mīlitākṣhachakṣhurvadātmavarti 21 . shūnyanayen shūnyāgāravatkevalodbhāsi 22 . ashūnyanayen lokākrāntanauvanmilitodbhāsi 23 . gnānagneyā- dvaitanayen mahadindhanabhārapariṇatadhūmaketuvadek m 24 . gnānagneyadvaitanayen parapratibimbasampr̥ukta- svabhāvan bhavati . tadev jīvadravyan pramāṇen pramīyamāṇan mechakasvabhāvānāmanekadharmāṇān yugapadvayāpakatvā- chchitrapaṭavadanekasvabhāvan bhavati . evan nayapramāṇābhyān tattvavichārakāle yo‘sau paramātmadravyan jānāti sa
ātmadravya sāmānyanayase, hār – mālā – kaṇṭhīke ḍorekī bhān̐ti, vyāpak hai, (arthāt ātmā sāmānyanayase sarva paryāyommen vyāpta rahatā hai, jaise motīkī mālākā ḍorā sāre motiyommen vyāpta hotā hai .) 16.
ātmadravya visheṣhanayase, usake ek motīkī bhān̐ti, avyāpak hai (arthāt ātmā visheṣhanayase avyāpak hai, jaise pūrvokta mālākā ek motī sārī mālāmen avyāpak hai .) 17.
ātmadravya nityanayase, naṭakī bhān̐ti, avasthāyī hai (arthāt ātmā nityanayase nitya – sthāyī hai, jaise rām – rāvaṇarūp anek anitya svāṅg dhāraṇ karatā huā bhī naṭ to vahakā vahī nitya hai .) 18.
ātmadravya anityanayase, rām – rāvaṇakī bhān̐ti, anavasthāyī hai (arthāt ātmā anityanayase anitya hai, jaise naṭake dvārā dhāraṇ kiye gaye rām – rāvaṇarūp svāṅg anitya hai .) 19.
ātmadravya sarvagatanayase, khulī huī ān̐khakī bhān̐ti, sarvavartī (sabamen vyāpta honevālā) hai . 20.
ātmadravya asarvagatanayase, mīñchī huī (banda) ān̐khakī bhān̐ti, ātmavartī (apanemen rahanevālā) hai . 21.
ātmadravya shūnyanayase, shūnya (khālī) gharakī bhān̐ti, ekākī (amilit) bhāsit hotā hai . 22.
ātmadravya ashūnyanayase, logonse bhare hue jahājakī bhān̐ti, milit bhāsit hotā hai . 23.
ātmadravya gnānagney – advaitanayase (gnān aur gneyake advaitarūp nayase), mahān īndhanasamūharūp pariṇat agnikī bhān̐ti, ek hai . 24.
ātmadravya gnānagneyadvaitanayase, parake pratibimbonse sampr̥ukta darpaṇakī bhān̐ti, anek hai (arthāt ātmā gnān aur gneyake dvaitarūpanayase anek hai, jaise par – pratibimboṅke saṅgavālā darpaṇ anekarūp hai .) 25. pra. 63
Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version
darpaṇavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauṣhṇyavahnivanniyatasvabhāvabhāsi 26 . aniyatinayen niyatyaniyamitauṣhṇyapānīyavadaniyatasvabhāvabhāsi 27 . svabhāvanayenānishit- tīkṣhṇakaṇṭakavatsanskārānarthakyakāri 28 . asvabhāvanayenāyaskāranishitatīkṣhṇavishikhavatsanskār- sārthakya -kāri 29 . kālanayen nidāghadivasānusāripachyamānasahakāraphalavatsamayāyattasiddhiḥ nirvikalpasamādhiprastāve nirvikārasvasamvedanagnānenāpi jānātīti .. punarapyāh shiṣhyaḥ — gnātamevātma- dravyan he bhagavannidānīn tasya prā ptyupāyaḥ kathyatām . bhagavānāh — sakalavimalakevalagnān-
ātmadravya niyatinayase niyatasvabhāvarūp bhāsit hotā hai, jisakī uṣhṇatā niyamit (-niyat) hotī hai aisī agnikī bhān̐ti . [ātmā niyatinayase niyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai jaise agnike uṣhṇatākā niyam honese agni niyatasvabhāvavālī bhāsit hotī hai . ] 26.
ātmadravya aniyatanayase aniyatasvabhāvarūp bhāsit hotā hai, jisake uṣhṇatā niyati (-niyam) se niyamit nahīn hai aise pānīke bhān̐ti . [ātmā aniyatinayase aniyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai, jaise pānīke (agnike nimittase honevālī) uṣhṇatā aniyat – honese pānī aniyatasvabhāvavālā bhāsit hotā hai .] 27.
ātmadravya svabhāvanayase sanskārako nirarthak karanevālā hai (arthāt ātmāko svabhāvanayase sanskār nirupayogī hai), jisakī kisīke nok nahīn nikālī jātī (kintu jo svabhāvase hī nukīlā hai) aise paine kān̐ṭekī bhān̐ti . 28.
ātmadravya asvabhāvanayase sanskārako sārthak karanevālā (arthāt ātmāko asvabhāvanayase sanskār upayogī hai), jisakī (svabhāvase nok nahīn hotī, kintu sanskār karake luhārake dvārā nok nikālī gaī ho aise paine bāṇakī bhān̐ti .) 29.
ātmadravya kālanayase jisakī siddhi samayapar ādhār rakhatī hai aisā hai, garmīke dinoṅke anusār pakanevāle āmraphalakī bhān̐ti . [kālanayase ātmadravyakī siddhi samay par ādhār rakhatī hai, garmīke dinoṅke anusār pakanevāle āmakī bhān̐ti . ] 30.
ātmadravya akālanayase jisakī siddhi samayapar ādhār nahīn rakhatī aisā hai, kr̥utrim garmīse pakāye gaye āmraphalakī bhān̐ti . 31.
ātmadravya puruṣhakāranayase jisakī siddhi yatnasādhya hai aisā hai, jise puruṣhakārase 1nībūkā vr̥ukṣha prāpta hotā hai ( – ugatā hai) aise puruṣhakāravādīkī bhān̐ti . [puruṣhārthanayase ātmākī siddhi
30 . akālanayen kr̥utrimoṣhmapāchyamānasahakāraphalavatsamayānāyattasiddhiḥ 31 . puruṣhakāranayen
1. sanskr̥it ṭīkāmen ‘madhukukkaṭī’ shabda hai, jisakā artha yahān̐ ‘nībūkā vr̥ukṣha’ kiyā hai; kintu hindī ṭīkāmen shrī pāṇḍe hemarājajīne ‘madhuchhattā’ artha kiyā hai .
Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version
puruṣhakāropalabdhamadhukukkuṭīkapuruṣhakāravādivadyatnasādhyasiddhiḥ 32 . daivanayen puruṣhakār- vādidattamadhukukkuṭīgarbhalabdhamāṇikyadaivavādivadayatnasādhyasiddhiḥ 33 . īshvaranayen dhātrīhaṭṭā- valehyamānapānthabālakavatpāratantryabhoktr̥u 34 . anīshvaranayen svachchhandadāritakuraṅgakaṇṭhīravavatsvā- tantryabhoktr̥u 35 . guṇinayenopādhyāyavinīyamānakumārakavadguṇagrāhi 36 . aguṇinayenopādhyāy- vinīyamānakumārakādhyakṣhavat kevalamev sākṣhi 37 . kartr̥unayen rañjakavadrāgādipariṇām- kartr̥u 38 . akartr̥unayen svakarmapravr̥uttarañjakādhyakṣhavatkevalamev sākṣhi 39 . bhoktr̥unayen hitā- hitānnabhoktr̥uvyādhitavat sukhaduḥkhādibhoktr̥u 40 . abhoktr̥unayen hitāhitānnabhoktr̥u- darshanasvabhāvanijaparamātmatattvasamyakshraddhānagnānānuṣhṭhānarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisañjātarāgādyupādhi- rahitaparamānandaikalakṣhaṇasukhāmr̥utarasāsvādānubhavamalabhamānaḥ san pūrṇamāsīdivase jalakallolakṣhubhitasamudra prayatnase hotī hai, jaise kisī puruṣhārthavādī manuṣhyako puruṣhārthase nībūkā vr̥ukṣha prāpta hotā hai . ] 32.
ātmadravya daivanayase jisakī siddhi ayatnasādhya hai ( – yatna binā hotā hai) aisā hai; puruṣhakāravādī dvārā pradatta nībūke vr̥ukṣhake bhītarase jise (binā yatnake, daivase) māṇik prāpta ho jātā hai aise daivavādīkī bhān̐ti . 33.
ātmadravya īshvaranayase paratantratā bhoganevālā hai, dhāyakī dukān par dūdh pilāye jānevāle rāhagīrake bālakakī bhān̐ti . 34.
ātmadravya anīshvaranayase svatantratā bhoganevālā hai, hiranako svachchhandatā (svatantratā, svechchhā) pūrvak phāṛakar khā jānevāle sinhakī bhān̐ti . 35.
ātmadravya guṇīnayase guṇagrāhī hai, shikṣhakake dvārā jise shikṣhā dī jātī hai aise kumārakī bhān̐ti . 36.
ātmadravya aguṇīnayase keval sākṣhī hī hai ( – guṇagrāhī nahīn hai), jise shikṣhakake dvārā shikṣhā dī jā rahī hai aise kumārako dekhanevāle puruṣh ( – prekṣhak) kī bhān̐ti . 37.
ātmadravya kartr̥unayase, raṅgarejakī bhān̐ti, rāgādi pariṇāmakā kartā hai (arthāt ātmā kartānayase rāgādipariṇāmoṅkā kartā hai, jaise raṅgarej raṅganeke kāryakā kartā hai .) 38.
ātmadravya akartr̥unayase keval sākṣhī hī hai ( – kartā nahīn), apane kāryamen pravr̥utta raṅgarejako dekhanevāle puruṣh (-prekṣhak) kī bhān̐ti . 39.
ātmadravya bhoktr̥unayase sukhaduḥkhādikā bhoktā hai, hitakārī – ahitakārī annako khānevāle rogīkī bhān̐ti . [ātmā bhoktānayase sukhaduḥkhādiko bhogatā hai, jaise hitakārak yā ahitakārak annako khānevālā rogī sukh yā duḥkhako bhogatā hai . ] 40.
ātmadravya abhoktr̥unayase keval sākṣhī hī hai, hitakārī – ahitakārī annako khānevāle
Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version
vyādhitādhyakṣhadhanvantaricharavat kevalamev sākṣhi 41 . kriyānayen sthāṇubhinnamūrdhajātadr̥uṣhṭi- labdhanidhānāndhavadanuṣhṭhānaprādhānyasādhyasiddhiḥ 42 . gnānanayen chaṇakamuṣhṭikrītachintāmaṇigr̥uh- koṇavāṇijavad vivekaprādhānyasādhyasiddhiḥ 43 . vyavahāranayen bandhakamochakaparamāṇvantarasanyujya- mānaviyujyamānaparamāṇuvad bandhamokṣhayordvaitānuvarti 44 . nishchayanayen kevalabadhyamānamuchyamān- bandhamokṣhochitasrigdharūkṣhatvaguṇapariṇataparamāṇuvadbandhamokṣhayoradvaitānuvarti 45 . ashuddhanayen iv rāgadveṣhamohakallolairyāvadasvastharūpeṇ kṣhobhan gachchhatyayan jīvastāvatkālan nijashuddhātmānan na prāpnoti iti . sa ev vītarāgasarvagnapraṇītopadeshāt ekendriyavikalendriyapañchendriyasañgniparyāptamanuṣhyadeshakul- rogīko dekhanevāle vaidyakī bhān̐ti . [ātmā abhoktānayase keval sākṣhī hī hai — bhoktā nahīn; jaise sukh – duḥkhako bhoganevāle rogīko dekhanevālā vaidya vah to keval sākṣhī hī hai . ] 41.
ātmadravya kriyānayase anuṣhṭhānakī pradhānatāse siddhi sadhe aisā hai, khambhese sir phū ṭa jāne par dr̥uṣhṭi utpanna hokar jise nidhān prāpta ho jāy aise andhakī bhān̐ti . [kriyānayase ātmā anuṣhṭhānakī pradhānatāse siddhi ho aisā hai; jaise kisī andhapuruṣhako pattharake khambheke sāth sir phoṛanese sirake raktakā vikār dūr honese ān̐khe khul jāyen aur nidhān prāpta ho, us prakār . ] 42.
ātmadravya gnānanayase vivekakī pradhānatāse siddhi sadhe aisā hai; muṭṭhībhar chane dekar chintāmaṇi – ratna kharīdanevāle gharake konemen baiṭhe hue vyāpārīkī bhān̐ti . [gnānanayase ātmāko vivekakī pradhānatāse siddhi hotī hai, jaise gharake konemen baiṭhā huā vyāpārī muṭṭhībhar chanā dekar chintāmaṇi – ratna kharīd letā hai, us prakār . ] 43.
ātmadravya vyavahāranayase bandh aur mokṣhamen 1dvaitakā anusaraṇ karanevālā bandhak hai, (bandh karanevāle) aur mochak (mukta karanevāle) aise anya paramāṇuke sāth sanyukta honevāle aur usase viyukta honevāle paramāṇukī bhān̐ti . [vyavahāranayase ātmā bandh aur mokṣhamen (pudgalake sāth) dvaitako prāpta hotā hai, jaise paramāṇuke bandhamen vah paramāṇu anya paramāṇuke sāth sanyogako pānerūp dvaitako prāpta hotā hai aur paramāṇuke mokṣhamen vah paramāṇu anya paramāṇuse pr̥uthak honerūp dvaitako pātā hai, us prakār . ] 44.
ātmadravya nishchayanayase bandh aur mokṣhamen advaitakā anusaraṇ karanevālā hai, akele badhyamān aur muchyamān aise bandhamokṣhochitta snigdhatvarūkṣhatvaguṇarūp pariṇat paramāṇukī bhān̐ti . [nishchayanayase ātmā akelā hī baddha aur mukta hotā hai, jaise bandh aur mokṣhake yogya snigdha yā rūkṣhatvaguṇarūp pariṇamit hotā huā paramāṇu akelā hī baddha aur mukta hotā hai, us prakār . ] 45.
ātmadravya ashuddhanayase, ghaṭ aur rāmapātrase vishiṣhṭa miṭṭī mātrakī bhān̐ti,
1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahāranayase ātmāke bandhamen karmake sāthake sanyogakī apekṣhā ātī hai isaliye dvait hai aur ātmākī muktimen karmake viyogakī apekṣhā ātī hai isaliye vahān̐ bhī dvait hai . ]
Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version
ghaṭasharāv -vishiṣhṭamr̥uṇmātravatsopādhisvabhāvam 46 . shuddhanayen kevalamr̥uṇmātravannirupādhisvabhāvam tāvadiyā chev honti parasamayā ..’’ ‘‘parasamayāṇan vayaṇan michchhan khalu hodi savvahā vayaṇā . jaiṇāṇan puṇ vayaṇan samman khu kahañchi vayaṇādo ..’’ evamanayā dishā pratyekamananta- dharmavyāpakānantanayairnirūpyamāṇamudanvadantarālamiladdhavalanīlagāṅgayāmunodakabhāravadanantadharmāṇān parasparamatadbhāvamātreṇāshakyavivechanatvādamechakasvabhāvaikadharmavyāpakaikadharmitvādyathoditaikāntātmā- rūpendriyapaṭutvanirvyādhyāyuṣhyavarabuddhisaddharmashravaṇagrahaṇadhāraṇashraddhānasanyamaviṣhayasukhanivartanakrodhādikaṣhāyavyā- vartanādiparamparādurlabhānyapi kathañchitkākatālīyanyāyenāvāpya sakalavimalakevalagnānadarshanasvabhāvanij- sopādhisvabhāvavālā hai . 46.
ātmadravya shuddhanayase, keval miṭṭī mātrakī bhān̐ti, nirupādhisvabhāvavālā hai . 47.
isaliye kahā hai : —
[artha : — jitane 1vachanapanth hain utane vāstavamen nayavād hain; aur jitane nayavād hain utane hī parasamay (par mat) hain .
parasamayon (mithyāmatiyon) kā vachan sarvathā (arthāt apekṣhā binā) kahā jāneke kāraṇ vāstavamen mithyā hai; aur jainoṅkā vachan kathañchit (arthāt apekṣhā sahit) kahā jātā hai isaliye vāstavamen samyak hai . ]
isaprakār is (uparokta) sūchanānusār (arthāt 47 nayommen samajhāyā hai us vidhise) ek – ek dharmamen ek – ek nay (vyāpe), isaprakār ananta dharmommen vyāpak ananta nayonse nirūpaṇ kiyā jāy to, samudrake bhītar milanevāle 2shvet – nīl gaṅgā – yamunāke jalasamūhakī bhān̐ti, anantadharmoṅko paraspar atadbhāvamātrase pr̥uthak karanemen ashakya honese, ātmadravya (ekadharmasvarūp) hai . parantu yugapat anantadharmommen vyāpak aise ananta nayommen vyāpta honevālā
47 . taduktam — ‘‘jāvadiyā vayaṇavahā tāvadiyā chev honti ṇayavādā . jāvadiyā ṇayavādā
3amechak svabhāvavālā, ek dharmamen vyāpta honevālā, ek dharmī honese yathokta ekāntātmak
1. vachanapanth = vachanake prakār [jitane vachanake prakār hain utane nay hain . apekṣhā sahit nay ve samyak nay hai aur apekṣhā rahit nay ve mithyānay hain; isaliye jitane samyak nay hain utane hī mithyānay hain . ]
2. gaṅgākā pānī shvet hotā hai aur yamunākā pānī nīl hotā hai .
3. amechak = abhed; vividhatā rahit; ek .
Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version
tmadravyam . yugapadanantadharmavyāpakānantanayavyāpyekashrutagnānalakṣhaṇapramāṇen nirūpyamāṇan tu samastataraṅgiṇīpayaḥpūrasamavāyātmakaikamakarākaravadanantadharmāṇān vastutvenāshakyavivechanatvā- nmechakasvabhāvānantadharmavyāpyekadharmitvād yathoditānekāntātmātmadravyam .
svātmadravyan shuddhachinmātramantaḥ ..19..
ityabhihitamātmadravyam idānīmetadavāptiprakāro‘bhidhīyate — asya tāvadātmano nitya- mevānādipaudgalikakarmanimittamohabhāvanānubhāvaghūrṇitātmavr̥uttitayā toyākarasyevātmanyev kṣhubhyataḥ paramātmatattvasamyakshraddhānagnānānucharaṇarūpābhedaratnatrayātmakanirvikalpasamādhisañjātarāgādyupādhirahitparamānandaik- ek shrutagnānasvarūp pramāṇase nirūpaṇ kiyā jāy to, samastanadiyoṅke jalasamūhake samavāyātmak (samudāyasvarūp) ek samudrakī bhān̐ti, ananta dharmoṅko vasturūpase pr̥uthak karanā ashakya honese ātmadravya 1mechakasvabhāvavālā, ananta dharmommen vyāpta honevālā, ek dharmī honese yathokta anekāntātmak (anek dharmasvarūp) hai . [jaise – ek samay nadīke jalako jānanevāle gnānānshase dekhā jāy to samudra ek nadīke jalasvarūpagnāt hotā hai, usīprakār ek samay ek dharmako jānanevāle ek nayase dekhā jāy to ātmā ek dharma svarūp gnāt hotā hai; parantu jaise ek hī sāth sarva nadiyoṅke jalako jānanevāle gnānase dekhā jāy to samudra sarva nadiyoṅke jalasvarūp gnāt hotā hai, usīprakār ek hī sāth sarvadharmoṅko jānanevāle pramāṇase dekhā jāy to ātmā anek dharmasvarūp gnāt hotā hai . isaprakār ek nayase dekhane par ātmā ekāntātmak hai aur pramāṇase dekhane par anekāntātmak hai . ]
ab isī āshayako kāvya dvārā kahakar ‘‘ātmā kaisā hai’’ is viṣhay kā kathan samāpta kiyā jātā hai : ]
[artha : — ] isaprakār syātkārashrī (syātkārarūpī lakṣhmī) ke nivāsake vashībhūt vartate nayasamūhonse (jīv) dekhen to bhī aur pramāṇase dekhen to bhī spaṣhṭa ananta dharmomvāle nij ātmadravyako bhītaramen shuddha chaitanyamātra dekhate hī hain .
isaprakār ātmadravya kahā gayā . ab usakī prāptikā prakār kahā jātā hai : —
pratham to, anādi paudgalik karma jisakā nimitta hai aisī mohabhāvanāke (mohake anubhavake) prabhāvase ātmapariṇati sadā chakkar khātī hai, isaliye yah ātmā samudrakī bhān̐ti ★shālinī chhand 1. mechak = pr̥uthak pr̥uthak; vividh; anek .
Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version
kramapravr̥uttābhiranantābhirgnaptivyaktibhiḥ parivartamānasya gnaptivyaktinimittatayā gneyabhūtāsu bahirarthavyaktiṣhu pravr̥uttamaitrīkasya shithilitātmavivekatayātyantabahirmukhasya punaḥ paudgalikakarma- nirmāpakarāgadveṣhadvaitamanuvartamānasya dūrat evātmāvāptiḥ . ath yadā tvayamev prachaṇḍakarma- kāṇḍochchaṇḍīkr̥utākhaṇḍagnānakāṇḍatvenānādipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghātakavibhāg- gnānapūrvakavibhāgakaraṇāt kevalātmabhāvānubhāvanishchalīkr̥utavr̥uttitayā toyākar ivātmanyevāti- niṣhprakampastiṣhṭhan yugapadev vyāpyānantā gnaptivyaktīravakāshābhāvānna jātu vivartate, tadāsya gnaptivyaktinimittatayā gneyabhūtāsu bahirarthavyaktiṣhu na nām maitrī pravartate; tataḥ supratiṣhṭhitātmavivekatayātyantamantarmukhībhūtaḥ paudgalikakarmanirmāpakarāgadveṣhadvaitānuvr̥uttidūrībhūto dūrat evānanubhūtapūrvamapūrvagnānānandasvabhāvan bhagavantamātmānamavāpnoti . avāpnotvev gnānānandātmānan jagadapi paramātmānamiti . lakṣhaṇasukhāmr̥utarasāsvādānubhavalābhe satyamāvāsyā divase jalakallolakṣhobharahitasamudra iv rāgadveṣh- mohakallolakṣhobharahitaprastāve yadā nijashuddhātmasvarūpe sthiro bhavati tadā tadaiv nijashuddhātmasvarūpan prāpnoti .. apanemen hī kṣhubdha hotā huā kramashaḥ pravartamān ananta 1gnaptivyaktiyonse parivartanako prāpta hotā hai, isaliye gnaptivyaktiyoṅke nimittarūp honese jo gneyabhūt hain aisī bāhyapadārthavyaktiyoṅke prati usakī maitrī pravartatī hai, isaliye ātmavivek shithil huā honese atyanta bahirmukh aisā vah punaḥ paudgalik karmake rachayitā rāgadveṣhadvaitarūp pariṇamit hotā hai aur isaliye usake ātmaprāpti dūr hī hai . parantu ab jab yahī ātmā prachaṇḍa karmakāṇḍa dvārā akhaṇḍa gnānakāṇḍako prachaṇḍ karanese anādi – paudgalik – karmarachit mohako 2vadhya – ghātakake vibhāgagnānapūrvak vibhakta karanese (svayam) keval ātmabhāvanāke [ātmānubhavake ] prabhāvase pariṇati nishchalakī honese samudrakī bhān̐ti apanemen hī ati niṣhkamp rahatā huā ek sāth hī ananta gnaptivyaktiyommen vyāpta hokar avakāshake abhāvake kāraṇ sarvathā vivartan [parivartan ] ko prāpta nahīn hotā, tab gnaptivyaktiyoṅke nimittarūp honese jo gneyabhūt hain aisī bāhyapadārthavyaktiyoṅke prati use vāstavamen maitrī nahīn pravartatī aur isaliye ātmavivek supratiṣhṭhit [susthit ] huā honeke kāraṇ atyanta antarmukh huā aisā yah ātmā paudgalik karmoṅke rachayitā rāgadveṣhadvaitarūp pariṇatise dūr hotā huā pūrvamen anubhav nahīn kiye gaye apūrva gnānānandasvabhāvī bhagavān ātmāko ātyantik rūpase hī prāpta karatā hai . jagat bhī gnānānandātmak paramātmāko avashya prāpta karo .
1. vyaktiyon = pragaṭatāon; paryāyon; visheṣhon . [bāhyapadārthavisheṣh gnaptivisheṣhoṅke nimitta honese gneyabhūt hain . ]
2. ātmā vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghātak (hananevālā) hai .
Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version
“vyākhyeyan kil vishvamātmasahitan vyākhyā tu gumpho girān vyākhyātāmr̥utachandrasūririti mā mohājjano valgatu . valgatvadya vishuddhabodhakalayā syādvādavidyābalād
labdhvaikan sakalātmashāshvatamidan svan tattvamavyākulaḥ ..21..
iti shrījayasenāchāryakr̥utāyān tātparyavr̥uttau evan pūrvoktakrameṇ ‘es surāsur’ ityādyekottarashat- gāthāparyantan samyaggnānādhikāraḥ, tadanantaran ‘tamhā tassa ṇamāin’ ityādi trayodashottarashatagāthāparyantan
yahān̐ shlok bhī hai : —
[artha : — ] ānandāmr̥utake pūrase bharapūr bahatī huī kaivalyasaritāmen (muktirūpīnadīmen) jo ḍūbā huā hai, jagatako dekhanemen samartha aisī mahāsamvedanarūpī shrī (mahāgnānarūpī lakṣhmī) jisamen mukhya hai, jo uttam ratna – kiraṇakī bhān̐ti spaṣhṭa hai aur jo iṣhṭa hai aise ullasit (prakāshamān, ānandamay) svatattvako jan syātkāralakṣhaṇ jinesh shāsanake vashase prāpta hon . ( – ‘syātkār’ jisakā chihna hai aise jinendrabhagavānake shāsanakā āshray lekarake prāpta karo .)
[ab, ‘amr̥utachandrasūri is ṭīkāke rachayitā hain ’ aisā mānanā yogya nahīn hai aise arthavāle kāvya dvārā yathārtha vastusvarūpako pragaṭ karake svatattvaprāptikī preraṇā kī jātī hai : — ]
[artha : — ] (vāstavamen pudgal hī svayam shabdarūp pariṇamit hote hain, ātmā unhen pariṇamit nahīn kar sakatā, tathā vāstavamen sarva padārtha hī svayam gneyarūp – prameyarūp pariṇamit hote hain, shabda unhen gney banā – samajhā nahīn sakate isaliye) ‘ātmā sahit vishva vah vyākhyey (samajhāne yogya) hai, vāṇīkā gunthan vah vyākhyā hai aur amr̥utachandrasūri ve vyākhyātā hain, isaprakār jan mohase mat nācho ( – mat phū lo) (kintu) syādvādavidyābalase vishuddha gnānakī kalā dvārā is ek samasta shāshvat svatattvako prāpta karake āj [jan ] avyākularūpase nācho ( – paramānandapariṇāmarūp pariṇat hoo . ]
[ab kāvya dvārā chaitanyakī mahimā gākar, vahī ek anubhav karane yogya hai aisī preraṇā karake, is param pavitra paramāgamakī pūrṇāhuti kī jātī hai : — ] ★shārdūlavikrīḍit chhand
Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version
aparamih na kiñchittattvamekan paran chit ..22..
gneyādhikārāparanāmā samyaktvādhikāraḥ, tadanantaran ‘evan paṇamiy siddhe’ ityādi saptanavatigāthāparyantan chāritrādhikārashcheti mahādhikāratrayeṇaikādashādhikatrishatagāthābhiḥ pravachanasāraprābhr̥utan samāptam ..
[artha : — ] isaprakār [is paramāgamamen ] amandarūpase [balapūrvak, jorashorase ] jo thoṛā – bahut tattva kahā gayā hai, vah sab chaitanyamen vāstavamen agnimen homī gaī vastuke samān [svāhā ] ho gayā hai . [agnimen home gaye ghīko agni khā jātī hai, māno kuchh homā hī na gayā ho ! isīprakār ananta māhātmyavanta chaitanyakā chāhe jitanā varṇan kiyā jāy tathāpi māno us samasta varṇanako ananta mahimāvān chaitanya khā jātā hai; chaitanyakī ananta mahimāke nikaṭ sārā varṇan māno varṇan hī na huā ho is prakār tuchchhatāko prāpta hotā hai . ] us chaitanyako hī chaitanya āj prabalatā – ugratāse anubhav karo (arthāt us chitsvarūp ātmāko hī ātmā āj atyanta anubhavo ] kyoṅki is lokamen dūsarā kuchh bhī [uttam ] nahīn hai, chaitanya hī param [uttam ] tattva hai .
is prakār (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī pravachanasār shāstrakī shrīmad - amr̥utachandrāchāryadevavirachit) tattvadīpikā nāmak sanskr̥it ṭīkāke shrī himmatalāl jeṭhālāl shāh kr̥ut gujarātī anuvādakā hindī rūpāntar samāpta huā .
mālinī chhand. pra. 64
Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version
adhyātmamen sadā nishchayanay hī pradhān hai, usīke āshrayase dharma hotā hai . shāstrommen jahān̐ vikārī paryāyoṅkā vyavahāranayase kathan kiyā jāve vahān̐ bhī nishchayanay ko hī mukhya aur vyavahāranayako gauṇ karanekā āshay hai aisā samajhanā chāhiye . kyoṅki puruṣhārthake dvārā apanemen shuddha paryāyako pragaṭ karane arthāt vikārī paryāyako ṭālaneke liye sadā nishchayanay hī ādaraṇīy hai . us samay donon nayoṅkā gnān hotā hai, kintu dharmako pragaṭ karaneke liye dr̥uṣhṭimen donon nay kadāpi ādaraṇīy nahīn hain . vyavahāranayake āshrayase ka bhī ānshik dharma bhī nahīn hotā, pratyut usake āshrayase rāgadveṣhake vikalpa hī uṭhā karate hain .
chhahon dravya, unake guṇ aur unakī paryāyoṅke svarūpakā gnān karāneke liye kabhī nishchayanayakī mukhyatā aur vyavahāranayakī gauṇatā rakhakar kathan kiyā jātā hai, aur kabhī vyavahāranayako mukhya karake aur nishchayanayako gauṇ rakhakar kathan kiyā jātā hai . svayam vichār kare usamen bhī kabhī nishchayanayakī aur kabhī vyavahāranayakī mukhyatā kī jātī hai . adhyātmashāstramen bhī jīvakī vikārī paryāy jīv svayam karatā hai to hotī hai, aur vah jīvakā ananya pariṇām hai — isaprakār vyavahāranayase kahā yā samajhāyā jāy, kintu us pratyek samayamen dr̥uṣhṭimen to nishchayanay ek hī mukhya aur ādaraṇīy hai — aisā gnāniyoṅkā kathan hai . shuddhatā prakaṭ karaneke liye kabhī nishchayanay ādaraṇīy hotā hai aur kabhī vyavahāranay – aisā mānanā bhūl hai . tīnon kālamen ekamātra nishchayanayake āshrayase hī dharma pragaṭ hotā hai – aisā samajhanā chāhiye .
sādhak jīv prārambhase ant tak nishchayakī hī mukhyatā rakhakar vyavahārako gauṇ hī karatā jātā hai, jisase sādhak dashāmen nishchayakī mukhyatāke balase sādhakake shuddhatākī vr̥uddhi hī hotī jātī hai aur ashuddhatā ṭalatī hī jātī hai . isaprakār nishchayakī mukhyatāke balase pūrṇa kevalagnān hone par vahān̐ mukhyatva gauṇatva nahīn hotā aur nay bhī nahīn hote .
Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version
āgamachakkhū sāhū
āgamapuvvā diṭṭhī
āgamahīṇo samaṇo
āgāsamaṇuṇiviṭṭhan
āgāsassavagāho
ādā kammamalimaso dharedi
ādā kammamalimaso
ādā ṇāṇapamāṇan
ādāy tan pi liṅgan
āpichchha bandhuvaggan
āhāre va vihāre
indiyapāṇo ya tadhā
ihalogaṇirāvekkho
ih vivihalakkhaṇāṇan
uchchāliyamhi pāe
udayagadā kammansā
upajjadi jadi ṇāṇan
uppādaṭṭhidibhaṅgā
uppādaṭṭhidibhaṅgā vijjante
uppādo paddhanso
uppādo ya viṇāso
uvaogamao jīvo
uvaogavisuddho jo
uvaogo jadi hi
uvakuṇadi jo vi
uvayaraṇan jiṇamagge
uvaradapāvo puriso