Pravachansar-Hindi (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 256-272 ; Panchratna pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 28

 

Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version

ath kāraṇavaiparītyaphalavaiparītye darshayati
chhadumatthavihidavatthusu vadaṇiyamajjhayaṇajhāṇadāṇarado .
ṇa lahadi apuṇabbhāvan bhāvan sādappagan lahadi ..256..
chhadmasthavihitavastuṣhu vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ .
na labhate apunarbhāvan bhāvan sātātmakan labhate ..256..
shubhopayogasya sarvagnavyavasthāpitavastuṣhu praṇihitasya puṇyopachayapūrvako‘punarbhāvopalambhaḥ
kil phalan; tattu kāraṇavaiparītyādviparyay ev . tatra chhadmasthavyavasthāpitavastūni kāraṇavaiparītyan;
teṣhu vrataniyamādhyayanadhyānadānaratatvapraṇihitasya shubhopayogasyāpunarbhāvashūnyakevalapuṇyāpasad-
prāptiḥ phalavaiparītyan; tatsudevamanujatvam
..256..
draṣhṭāntamāhṇāṇābhūmigadāṇih bījāṇiv sassakālamhi nānābhūmigatānīh bījāni iv sasyakāle dhānya-
niṣhpattikāl iti . ayamatrārthaḥyathā jaghanyamadhyamotkr̥uṣhṭabhūmivisheṣheṇ tānyev bījāni bhinnabhinna-
phalan prayachchhanti, tathā sa ev bījasthānīyashubhopayogo bhūmisthānīyapātrabhūtavastuvisheṣheṇ bhinnabhinna-
phalan dadāti
. ten kin siddham . yadā pūrvasūtrakathitanyāyen samyaktvapūrvakaḥ shubhopayogo bhavati tadā
mukhyavr̥uttyā puṇyabandho bhavati, paramparayā nirvāṇan cha . no chetpuṇyabandhamātramev ..255.. ath kāraṇ-
vaiparītyāphalamapi viparītan bhavatīti tamevārthan draḍhayatiṇa lahadi na labhate . sa kaḥ kartā . vad-
ab kāraṇakī viparītatā aur phalakī viparītatā batalāte hain :
anvayārtha :[chhadmasthavihitavastuṣhu ] jo jīv chhadmasthavihit vastuommen (chhadmastha-
agnānīke dvārā kathit devgurudharmādimen) [vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ ] vratniyam
adhyayandhyāndānamen rat hotā hai vah jīv [apunarbhāvan ] mokṣhako [na labhate ] prāpta nahīn hotā,
(kintu) [sātātmakan bhāvan ] sātātmak bhāvako [labhate ] prāpta hotā hai ..256..
ṭīkā :1sarvagnasthāpit vastuommen yukta shubhopayogakā phal puṇyasañchayapūrvak
mokṣhakī prāpti hai . vah phal, kāraṇakī viparītatā honese viparīt hī hotā hai . vahān̐,
chhadmasthasthāpit vastuyen ve kāraṇaviparītatā hai; unamen vratniyamadhyayandhyāndānaratarūpase
yukta shubhopayogakā phal jo mokṣhashūnya keval 2puṇyāpasadakī prāpti hai vah phalakī viparītatā
hai; vah phal sudevmanuṣhyatva hai ..256..
1. sarvagnasthāpit = sarvagna kathit . 2. puṇyāpasad = puṇya apasad; adhamapuṇya; hatapuṇya .
chhadmasthaabhihit dhyānadāne vrataniyamapaṭhanādike
rat jīv mokṣha lahe nahīn, bas bhāv shātātmak lahe. 256.

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version

ath kāraṇavaiparītyaphalavaiparītye ev vyākhyāti
avididaparamatthesu ya visayakasāyādhigesu purisesu .
juṭṭhan kadan va dattan phaladi kudevesu maṇuvesu ..257..
aviditaparamārtheṣhu cha viṣhayakaṣhāyādhikeṣhu puruṣheṣhu .
juṣhṭan kr̥utan vā dattan phalati kudeveṣhu manujeṣhu ..257..
yāni hi chhadmasthavyavasthāpitavastūni kāraṇavaiparītyan; te khalu shuddhātmaparignānashūnya-
tayānavāptashuddhātmavr̥uttitayā chāviditaparamārthā viṣhayakaṣhāyādhikāḥ puruṣhāḥ . teṣhu shubhopayogā-
tmakānān juṣhṭopakr̥utadattānān yā kevalapuṇyāpasadaprāptiḥ phalavaiparītyan; tatkudevamanujatvam ..257..
ṇiyamajjhayaṇajhāṇadāṇarado vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ . keṣhu viṣhaye yāni vratādīni . chhadumatthavihidavatthusu
chhadmasthavihitavastuṣhu alpagnānipuruṣhavyavasthāpitapātrabhūtavastuṣhu . itthambhūtaḥ puruṣhaḥ kan na labhate .
apuṇabbhāvan apunarbhavashabdavāchyan mokṣham . tarhi kin labhate . bhāvan sādappagan lahadi bhāvan sātātmakan labhate .
bhāvashabden sudevamanuṣhyatvaparyāyo grāhyaḥ . sa cha kathambhūtaḥ . sātātmakaḥ sadvedyodayarūp iti . tathāhi
ye kechan nishchayavyavahāramokṣhamārgan na jānanti, puṇyamev muktikāraṇan bhaṇanti, te chhadmasthashabden gr̥uhyante,
na cha gaṇadharadevādayaḥ
. taiḥ chhadmasthairagnānibhiḥ shuddhātmopadeshashūnyairye dīkṣhitāstāni chhadmasthavihitavastūni
bhaṇyante . tatpātrasansargeṇ yadvrataniyamādhyayanadānādikan karoti tadapi shuddhātmabhāvanānukūlan na bhavati,
tataḥ kāraṇānmokṣhan na labhate . sudevamanuṣhyatvan labhat ityarthaḥ ..256.. ath samyaktvavratarahitapātreṣhu
bhaktānān kudevamanujatvan bhavatīti pratipādayatiphaladi phalati . keṣhu . kudevesu maṇuvesu kutsitadeveṣhu
ab (is gāthāmen bhī) kāraṇaviparītatā aur phalaviparītatā hī batalāte hain :
anvayārtha :[aviditaparamārtheṣhu ] jinhonne paramārthako nahīn jānā hai, [cha ] aur
[viṣhayakaṣhāyādhikeṣhu ] jo viṣhaykaṣhāyamen adhik hain, [puruṣheṣhu ] aise puruṣhoṅke prati [juṣhṭan kr̥utan
vā dattan ] sevā, upakār yā dān [kudeveṣhu manujeṣhu ] kudevarūpamen aur kumanuṣhyarūpamen [phalati ]
phalatā hai
..257..
ṭīkā :jo chhadmasthasthāpit vastuyen hain ve kāraṇaviparītatā hain; ve (viparīt kāraṇ)
vāstavamen (1) shuddhātmagnānase shūnyatāke kāraṇ, ‘paramārthake ajān’ aur (2)
shuddhātmapariṇatiko prāpta na karanese ‘viṣhayakaṣhāyamen adhik’ aise puruṣh hain
. unake prati
shubhopayogātmak jīvoṅkosevā, upakār yā dān karanevāle jīvoṅkojo keval
paramārthathī anabhigna, viṣhayakaṣhāyaadhik jano pare
upakār
sevādān sarva kudevamanujapaṇe phaḷe. 257.

Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version

ath kāraṇavaiparītyāt phalamaviparītan na sidhyatīti shraddhāpayati
jadi te visayakasāyā pāv tti parūvidā va satthesu .
kih te tappaḍibaddhā purisā ṇitthāragā honti ..258..
yadi te viṣhayakaṣhāyāḥ pāpamiti prarūpitā vā shāstreṣhu .
kathan te tatpratibaddhāḥ puruṣhā nistārakā bhavanti ..258..
viṣhayakaṣhāyāstāvatpāpamev; tadvantaḥ puruṣhā api pāpamev; tadanuraktā api
pāpānuraktatvāt pāpamev bhavanti . tato viṣhayakaṣhāyavantaḥ svānuraktānān puṇyāyāpi na
kalpyante, kathan punaḥ sansāranistāraṇāy . tato na tebhyaḥ phalamaviparītan sidhyet ..258..
manujeṣhu . kin kartr̥u . juṭṭhan juṣhṭan sevā kr̥utā, kadan va kr̥utan vā kimapi vaiyāvr̥uttyādikam, dattan dattan
kimapyāhārādikam . keṣhu . purisesu puruṣheṣhu pātreṣhu . kimvishiṣhṭeṣhu . avididaparamatthesu ya aviditaparamārtheṣhu
cha, paramātmatattvashraddhānagnānashūnyeṣhu . punarapi kinrūpeṣhu . visayakasāyādhigesu viṣhayakaṣhāyādhikeṣhu, viṣhay-
kaṣhāyādhīnatven nirviṣhayashuddhātmasvarūpabhāvanārahiteṣhu ityarthaḥ ..257.. ath tamevārthan prakārāntareṇ
draḍhayatijadi te visayakasāyā pāv tti parūvidā va satthesu yadi chet te viṣhayakaṣhāyāḥ pāpamiti prarūpitāḥ
puṇyāpasadakī prāpti vah phalaviparītatā hai; vah (phal) kudevamanuṣhyatva hai ..257..
ab, aisī shraddhā karavāte hain ki kāraṇakī viparītatāse aviparīt phal siddha nahīn hotā :
anvayārtha :[yadi vā ] jabaki ‘[te viṣhayakaṣhāyāḥ ] ve viṣhayakaṣhāy [pāpam ]
pāp hain’ [iti ] isaprakār [shāstreṣhu ] shāstrommen [prarūpitāḥ ] prarūpit kiyā gayā hai, to
[tatpratibaddhāḥ ] unamen pratibaddha (viṣhay
kaṣhāyommen līn) [te puruṣhāḥ ] ve puruṣh [nistārakāḥ ]
nistārak (pār lagānevāle) [kathan bhavanti ] kaise ho sakate hain ?..258..
ṭīkā :pratham to viṣhayakaṣhāy pāp hī hain; viṣhayakaṣhāyavān puruṣh bhī pāp hī hain;
viṣhayakaṣhāyavān puruṣhoṅke prati anurakta jīv bhī pāpamen anurakta honese pāp hī hain . isaliye
viṣhayakaṣhāyavān puruṣh svānurakta (apane prati anurāgavāle) puruṣhoṅko puṇyakā kāraṇ bhī nahīn
hote, tab phi ra ve sansārase nistārake kāraṇ to kaise ho sakate hain ? (nahīn ho sakate); isaliye
unase aviparīt phal siddha nahīn hotā (arthāt viṣhayakaṣhāyavān puruṣharūp viparīt kāraṇakā
phal aviparīt nahīn hotā)
..258..
‘viṣhayo kaṣhāyo pāp chhe’ jo em nirūpaṇ shāstramān,
to kem tatpratibaddha puruṣho hoy re nistārakā ? 258
.

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version

athāviparītaphalakāraṇan kāraṇamaviparītan darshayati
uvaradapāvo puriso samabhāvo dhammigesu savvesu .
guṇasamididovasevī havadi sa bhāgī sumaggassa ..259..
uparatapāpaḥ puruṣhaḥ samabhāvo dhārmikeṣhu sarveṣhu .
guṇasamititopasevī bhavati sa bhāgī sumārgasya ..259..
uparatapāpatven, sarvadharmimadhyasthatven, guṇagrāmopasevitven cha samyagdarshanagnānachāritra-
yaugapadyapariṇatinirvr̥uttaikāgrayātmakasumārgabhāgī, sa shramaṇaḥ svayam parasya mokṣhapuṇyāyatanatvād-
viparītaphalakāraṇan kāraṇamaviparītan pratyeyam ..259..
shāstreṣhu, kih te tappaḍibaddhā purisā ṇitthāragā honti kathan te tatpratibaddhā viṣhayakaṣhāyapratibaddhāḥ puruṣhā
nistārakāḥ sansārottārakā dātr̥̄uṇām, na kathamapīti . etaduktan bhavativiṣhayakaṣhāyāstāvatpāp-
svarūpāstadvantaḥ puruṣhā api pāpā ev, te cha svakīyabhaktānān dātr̥̄uṇān puṇyavināshakā eveti ..258..
ath pātrabhūtatapodhanalakṣhaṇan kathayatiuparatapāpatven, sarvadhārmikasamadarshitven, guṇagrāmasevakatven cha
svasya mokṣhakāraṇatvātpareṣhān puṇyakāraṇatvāchchetthambhūtaguṇayuktaḥ puruṣhaḥ samyagdarshanagnānachāritraikāgrayalakṣhaṇ-
nishchayamokṣhamārgasya bhājanan bhavatīti ..259.. ath teṣhāmev pātrabhūtatapodhanānān prakārāntareṇ
lakṣhaṇamupalakṣhayatishuddhopayogashubhopayogapariṇatapuruṣhāḥ pātran bhavantīti . tadyathānirvikalpa-
samādhibalen shubhāshubhopayogadvayarahitakāle kadāchidvītarāgachāritralakṣhaṇashuddhopayogayuktāḥ, kadāchitpun-
rmohadveṣhāshubharāgarahitakāle sarāgachāritralakṣhaṇashubhopayogayuktāḥ santo bhavyalokan nistārayanti, teṣhu cha
ab aviparīt phalakā kāraṇ, aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ yah batalāte hain :
anvayārtha :[uparatapāpaḥ] jisake pāp ruk gayā hai, [sarveṣhu dhārmikeṣhu samabhāvaḥ ]
jo sabhī dhārmikoṅke prati samabhāvavān hai aur [guṇasamititopasevī ] jo guṇasamudāyakā sevan
karanevālā hai, [saḥ puruṣhaḥ ] vah puruṣh [sumārgasya ] sumārgakā [bhāgī bhavati ] bhāgī hotā hai
.
(arthāt sumārgavān hai) ..259..
ṭīkā :pāpake ruk jānese sarvadharmiyoṅke prati svayam madhyastha honese aur
guṇasamūhakā sevan karanese jo shramaṇ samyagdarshangnānchāritrake yugapatpanerūp pariṇatise rachit
ekāgratāsvarūp sumārgakā bhāgī (sumārgashālīsumārgakā bhājan) hai vah nijako aur parako
mokṣhakā aur puṇyakā āyatan (sthān) hai isaliye vah (shramaṇ) aviparīt phalakā kāraṇ
aisā ‘aviparīt kāraṇ’ hai, aisī pratīti karanī chāhiye
..259..
te puruṣh jāṇ sumārgashāḷī, pāpuparam jehane,
samabhāv jyān sau dhārmike, guṇasamūh sevan jehane. 259.

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version

athāviparītaphalakāraṇan kāraṇamaviparītan vyākhyāti
asubhovaogarahidā suddhuvajuttā suhovajuttā vā .
ṇitthārayanti logan tesu pasatthan lahadi bhatto ..260..
ashubhopayogarahitāḥ shuddhopayuktāḥ shubhopayuktā vā .
nistārayanti lokan teṣhu prashastan labhate bhaktaḥ ..260..
yathoktalakṣhaṇā ev shramaṇā mohadveṣhāprashastarāgochchhedādashubhopayogaviyuktāḥ santaḥ,
sakalakaṣhāyodayavichchhedāt kadāchit shuddhopayuktāḥ prashastarāgavipākātkadāchichchhubhopayuktāḥ,
svayam mokṣhāyatanatven lokan nistārayanti; tadbhaktibhāvapravr̥uttaprashastabhāvā bhavanti pare cha
puṇyabhājaḥ
..260..
bhakto bhavyavarapuṇḍarīkaḥ prashastaphalabhūtan svargan labhate, paramparayā mokṣhan cheti bhāvārthaḥ ..260.. evan
pātrāpātraparīkṣhākathanamukhyatayā gāthāṣhaṭaken tr̥utīyasthalan gatam . it ūrdhvan āchārakathitakrameṇ pūrvan
kathitamapi punarapi dr̥uḍhīkaraṇārthan visheṣheṇ tapodhanasamāchāran kathayati . athābhyāgatatapodhanasya
dinatrayaparyantan sāmānyapratipattin, tadanantaran visheṣhapratipattin darshayativaṭṭadu vartatām . sa kaḥ . atratya
ab, aviparīt phalakā kāraṇ, aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ hai use visheṣh samajhāte
hain :
anvayārtha :[ashubhopayogarahitāḥ ] jo ashubhopayogarahit vartate hue
[shuddhopayuktāḥ ] shuddhopayukta [vā ] athavā [shubhopayuktāḥ ] shubhopayukta hote hain, ve (shramaṇ)
[lokan nistārayanti ] logoṅko tār dete hain; (aur) [teṣhu bhaktaḥ ] unake prati bhaktivān jīv
[prashastan ] prashasta (-puṇya) ko [labhate ] prāpta karatā hai
..260..
ṭīkā :yathokta lakṣhaṇavāle shramaṇ hījo ki moh, dveṣh aur aprashasta rāgake
uchchhedase ashubhopayogarahit vartate hue, samasta kaṣhāyodayake vichchhedase kadāchit shuddhopayukta
(shuddhopayogamen yukta) aur prashasta rāgake vipākake kadāchit shubhopayukta hote hain ve
svayam
mokṣhāyatan (mokṣhake sthān) honese lokako tār dete hain; aur unake prati bhaktibhāvase jinake
prashasta bhāv pravartatā hai aise par jīv puṇyake bhāgī (puṇyashālī) hote hain
..260..
ashubhopayog rahit shramaṇoshuddha vā shubhayukta je,
te lokane tāre; ane tadbhakta pāme puṇyane. 260.

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version

athāviparītaphalakāraṇāviparītakāraṇasamupāsanapravr̥uttin sāmānyavisheṣhato vidheyatayā
sūtradvaitenopadarshayati
diṭṭhā pagadan vatthun abbhuṭṭhāṇappadhāṇakiriyāhin .
vaṭṭadu tado guṇādo visesidavvo tti uvadeso ..261..
dr̥uṣhṭavā prakr̥utan vastvabhyutthānapradhānakriyābhiḥ .
vartatān tato guṇādvisheṣhitavya iti upadeshaḥ ..261..
shramaṇānāmātmavishuddhihetau prakr̥ute vastuni tadanukūlakriyāpravr̥uttyā guṇātishayādhānam-
pratiṣhiddham ..261..
āchāryaḥ . kin kr̥utvā . diṭṭhā dr̥uṣhṭavā . kim . vatthun tapodhanabhūtan pātran vastu . kimvishiṣhṭam . pagadan prakr̥utan
abhyantaraniruparāgashuddhātmabhāvanāgnāpakabahiraṅganirgranthanirvikārarūpam . kābhiḥ kr̥utvā vartatām .
abbhuṭṭhāṇappadhāṇakiriyāhin abhyāgatayogyāchāravihitābhirabhyutthānādikriyābhiḥ . tado guṇādo tato din-
pra. 60
ab, aviparīt phalakā kāraṇ aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ usakī upāsanārūp pravr̥utti
sāmānya aur visheṣharūpase karane yogya hai aisā do sūtron dvārā batalāte hain
anvayārtha :[prakr̥utan vastu ] 1prakr̥ut vastuko [dr̥uṣhṭvā ] dekhakar (pratham to)
[abhyutthānapradhānakriyābhiḥ ] 2abhyutthān ādi kriyāonse [vartatām ] (shramaṇ) varto; [tataḥ ]
phi ra [guṇāt ] guṇānusār [visheṣhitavyaḥ ] bhed karanā,[iti upadeshaḥ ] aisā upadesh
hai ..260..
ṭīkā :shramaṇoṅke ātmavishuddhikī hetubhūt prakr̥ut vastu (-shramaṇ) ke prati usake
yogya (shramaṇ yogya) kriyārūp pravr̥uttise guṇātishayatākā āropaṇ karanekā niṣhedh nahīn hai .
bhāvārtha :yadi koī shramaṇ anya shramaṇako dekhe to pratham hī, māno ve anya shramaṇ
guṇātishayavān hon isaprakār unake prati (abhyutthānādi) vyavahār karanā chāhiye . phi ra unakā
parichay honeke bād unake guṇānusār bartāv karanā chāhiye ..261..
1. prakr̥ut vastu = avikr̥ut vastu; aviparīt pātra (abhyantarniruparāgshuddha ātmākī bhāvanāko batānevālā
jo bahiraṅgnirgranthnirvikārarūp hai us rūpavāle shramaṇako yahān̐ ‘prakr̥utvastu’ kahā hai .)
2. abhyutthān = sammānārtha khaṛe ho jānā aur sammukh jānā .
prakr̥ut vastu dekhī abhyutthān ādi kriyā thakī
varto shramaṇ, pachhī vartanīy guṇānusār visheṣhathī. 261
.

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version

abbhuṭṭhāṇan gahaṇan uvāsaṇan posaṇan cha sakkāran .
añjalikaraṇan paṇaman bhaṇidamih guṇādhigāṇan hi ..262..
abhyutthānan grahaṇamupāsanan poṣhaṇan cha satkāraḥ .
añjalikaraṇan praṇāmo bhaṇitamih guṇādhikānān hi ..262..
shramaṇānān svato‘dhikaguṇānāmabhyutthānagrahaṇopāsanapoṣhaṇasatkārāñjalikaraṇapraṇām-
pravr̥uttayo na pratiṣhiddhāḥ ..262..
trayānantaran guṇādguṇavisheṣhāt visesidavvo ten āchāryeṇ sa tapodhano ratnatrayabhāvanāvr̥uddhikāraṇ-
kriyābhirvisheṣhitavyaḥ tti uvadeso ityupadeshaḥ sarvagnagaṇadharadevādīnāmiti ..261.. ath tamev visheṣhan
kathayati . bhaṇidan bhaṇitan kathitan ih asmingranthe . keṣhān sambandhī . guṇādhigāṇan hi guṇādhikatapodhanānān
hi sphu ṭam . kin bhaṇitam . abbhuṭṭhāṇan gahaṇan uvāsaṇan posaṇan cha sakkāran añjalikaraṇan paṇaman abhyutthān-
grahaṇopāsanapoṣhaṇasatkārāñjalikaraṇapraṇāmādikam . abhimukhagamanamabhyutthānam, grahaṇan svīkāraḥ,
upāsanan shuddhātmabhāvanāsahakārikāraṇanimittan sevā, tadarthamevāshanashayanādichintā poṣhaṇam, bhedābhed-
ratnatrayaguṇaprakāshanan satkāraḥ, baddhāñjalinamaskāro‘ñjalikaraṇam, namo‘stvitivachanavyāpāraḥ praṇām

iti
..262.. athābhyāgatānān tadevābhyutthānādikan prakārāntareṇ nirdishatiabbhuṭṭheyā yadyapi
chāritraguṇenādhikā na bhavanti, tapasā vā, tathāpi samyaggnānaguṇen jyeṣhṭhatvāchchhrutavinayārthamabhyuttheyāḥ
abhyutthānayogyā bhavanti
. ke te . samaṇā shramaṇā nirgranthāchāryāḥ . kimvishiṣhṭāḥ . suttatthavisāradā
vishuddhagnānadarshanasvabhāvaparamātmatattvaprabhr̥utyanekāntātmakapadārtheṣhu vītarāgasarvagnapraṇītamārgeṇ pramāṇanay-
nikṣhepairvichārachaturachetasaḥ sūtrārthavishāradāḥ
. na kevalamabhyuttheyāḥ, uvāseyā paramachijjotiḥparamātma-
(isaprakār pahalā sūtra kahakar ab isī viṣhayakā dūsarā sūtra kahate hain :)
anvayārtha :[guṇādhikānān hi ] guṇommen adhik (shramaṇon) ke prati [abhyutthānan ]
abhyutthān, [grahaṇan ] grahaṇ (ādarase svīkār), [upāsanan ] upāsan (sevā), [poṣhaṇan ] poṣhaṇ
(unake ashan, shayanādikī chintā), [satkāraḥ ] satkār (guṇoṅkī prashansā), [añjalikaraṇan ]
añjali karanā (vinayapūrvak hāth joṛanā) [cha ] aur [praṇāmaḥ ] praṇām karanā [ih ] yahān̐
[bhaṇitam ] kahā hai
..262..
ṭīkā :shramaṇoṅko apanese adhik guṇavān (shramaṇ) ke prati abhyutthān, grahaṇ,
upāsan, poṣhaṇ, satkār, añjalikaraṇ aur praṇāmarūp pravr̥uttiyān̐ niṣhiddha nahīn hain ..262..
guṇathī adhik shramaṇo prati satkār, abhyutthān ne
añjalikaraṇ, poṣhaṇ, grahaṇ, sevan ahīn upadiṣhṭa chhe.262
.

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version

ath shramaṇābhāseṣhu sarvāḥ pravr̥uttīḥ pratiṣhedhayati
abbhuṭṭheyā samaṇā suttatthavisāradā uvāseyā .
sañjamatavaṇāṇaḍḍhā paṇivadaṇīyā hi samaṇehin ..263..
abhyuttheyāḥ shramaṇāḥ sūtrārthavishāradā upāseyāḥ .
sanyamatapognānāḍhayāḥ praṇipatanīyā hi shramaṇaiḥ ..263..
sūtrārthavaishāradyapravartitasanyamatapaḥsvatattvagnānānāmev shramaṇānāmabhyutthānādikāḥ pravr̥uttayo-
‘pratiṣhiddhā, itareṣhān tu shramaṇābhāsānān tāḥ pratiṣhiddhā ev ..263..
padārthaparignānārthamupāseyāḥ paramabhaktyā sevanīyāḥ . sañjamatavaṇāṇaḍḍhā paṇivadaṇīyā hi sanyamatapognānāḍhayāḥ
praṇipatanīyāḥ hi sphu ṭan . bahiraṅgendriyasanyamaprāṇasanyamabalenābhyantare svashuddhātmani yatnaparatvan sanyamaḥ .
bahiraṅgānashanāditapobalenābhyantare paradravyechchhānirodhen cha svasvarūpe pratapanan vijayanan tapaḥ . bahiraṅga-
paramāgamābhyāsenābhyantare svasamvedanagnānan samyaggnānam . evamuktalakṣhaṇaiḥ sanyamatapognānairāḍhayāḥ paripūrṇā
yathāsambhavan prativandanīyāḥ . kaiḥ . samaṇehin shramaṇairiti . atredan tātparyamye bahushrutā api
chāritrādhikā na bhavanti, te‘pi paramāgamābhyāsanimittan yathāyogyan vandanīyāḥ . dvitīyan cha kāraṇam
te samyaktve gnāne cha pūrvamev dr̥uḍhatarāḥ, asya tu navataratapodhanasya samyaktve gnāne chāpi dāḍharyan nāsti .
tarhi stokachāritrāṇān kimarthamāgame vandanādiniṣhedhaḥ kr̥ut iti chet . atiprasaṅganiṣhedhārthamiti ..263..
ab shramaṇabhāsoṅke prati samasta pravr̥uttiyoṅkā niṣhedh karate hain :
anvayārtha :[shramaṇaiḥ hi ] shramaṇoṅke dvārā [sūtrārthavishāradāḥ ] sūtrārthavishārad
(sūtroṅke aur sūtrakathit padārthoṅke gnānamen nipuṇ) tathā [sanyamatapognānāḍhayāḥ ]
sanyamatapagnānāḍhay, (sanyam, tap aur ātmagnānamen samr̥uddha) [shramaṇaḥ ] shramaṇ [abhyuttheyāḥ
upāseyāḥ praṇipatanīyāḥ ]
abhyutthān, upāsanā aur praṇām karane yogya hain
..263..
ṭīkā :jinake sūtrommen aur padārthommen vishāradapaneke dvārā sanyam, tap aur svatatvakā
gnān pravartatā hai un shramaṇoṅke prati hī abhyutthānādik pravr̥uttiyān̐ aniṣhiddha hain, parantu usake
atirikta anya shramaṇābhāsoṅke prati ve pravr̥uttiyān̐ niṣhiddha hī hain
..263..
munisūtraartha pravīṇ sanyamagnānatapasamr̥uddhane
praṇipāt, abhyutthān, sevā sādhue kartavya chhe. 263.

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version

ath kīdr̥ushaḥ shramaṇābhāso bhavatītyākhyāti
ṇa havadi samaṇo tti mado sañjamatavasuttasampajutto vi .
jadi saddahadi ṇa atthe ādapadhāṇe jiṇakkhāde ..264..
na bhavati shramaṇ iti mataḥ sanyamatapaḥsūtrasamprayukto‘pi .
yadi shraddhatte nārthānātmapradhānān jinākhyātān ..264..
āgamagno‘pi, sanyato‘pi, tapaḥstho‘pi, jinoditamanantārthanirbharan vishvan svenātmanā
gneyatven niṣhpītatvādātmapradhānamashraddadhānaḥ shramaṇābhāso bhavati ..264..
ath shramaṇābhāsaḥ kīdr̥usho bhavatīti pr̥uṣhṭe pratyuttaran dadātiṇa havadi samaṇo sa shramaṇo na bhavati tti
mado iti mataḥ sammataḥ . kva . āgame . kathambhūto‘pi . sañjamatavasuttasampajutto vi sanyamatapaḥshrutaiḥ
samprayukto‘pi sahito‘pi . yadi kim . jadi saddahadi ṇa yadi chenmūḍhatrayādipañchavinshatisamyaktvamalasahitaḥ
san na shraddhatte, na rochate, na manyate . kān . atthe padārthān . kathambhūtān . ādapadhāṇe
nirdoṣhiparamātmaprabhr̥utīn . punarapi kathambhūtān . jiṇakkhāde vītarāgasarvagnajineshvareṇākhyātān, divya-
dhvaninā praṇītān, gaṇadharadevairgranthavirachitānityarthaḥ ..264.. ath mārgasthashramaṇadūṣhaṇe doṣhan darshayati
avavadadi apavadati dūṣhayatyapavādan karoti . sa kaḥ . jo hi yaḥ kartā hi sphu ṭam . ka m . samaṇan shramaṇan
ab, kaisā jīv shramaṇābhās hai so kahate hain :
anvayārtha :[sanyamatapaḥsūtrasamprayuktaḥ api ] sūtra, sanyam aur tapase sanyukta hone
par bhī [yadi ] yadi (vah jīv) [jinākhyātān ] jinokta [ātmapradhānān ] ātmapradhān
[arthān ] padārthoṅkā [na shraddhatte ] shraddhān nahīn karatā to vah [shramaṇaḥ na bhavati ] shramaṇ nahīn
hai,
[iti mataḥ ] aisā (āgamamen) kahā hai ..264..
ṭīkā :āgamakā gnātā hone par bhī, sanyat hone par bhī, tapamen sthit hone par bhī,
jinokta ananta padārthonse bhare hue vishvakojo ki (vishva) apane ātmāse gneyarūpase piyā
jātā honeke kāraṇ 1ātmapradhān hai usakājo jīv shraddhān nahīn karatā vah shramaṇābhās
hai ..264..
1. ātmapradhān = jisamen ātmā pradhān hai aisā; [ātmā samasta vishvako jānatā hai isaliye vah vishvamen
vishvake samasta padārthommenpradhān hai . ]
shāstre kahyuntapasūtrasanyamayukta paṇ sādhu nahīn,
jin - ukta ātmapradhān sarva padārtha jo shraddhe nahīn. 264.

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version

ath shrāmaṇyen samamananumanyamānasya vināshan darshayati
avavadadi sāsaṇatthan samaṇan diṭṭhā padosado jo hi .
kiriyāsu ṇāṇumaṇṇadi havadi hi so ṇaṭṭhachāritto ..265..
apavadati shāsanasthan shramaṇan dr̥uṣhṭavā pradveṣhato yo hi .
kriyāsu nānumanyate bhavati hi sa naṣhṭachāritraḥ ..265..
shramaṇan shāsanasthamapi pradveṣhādapavadataḥ kriyāsvananumanyamānasya cha pradveṣhakaṣhāyitatvāt
chāritran nashyati ..265..
tapodhanam . ka thambhūtam . sāsaṇatthan shāsanasthan nishchayavyavahāramokṣhamārgastham . kasmāt . padosado
nirdoṣhiparamātmabhāvanāvilakṣhaṇāt pradveṣhātkaṣhāyāt . kin kr̥utvā pūrvam . diṭṭhā dr̥uṣhṭavā . na kevalan apavadati,
ṇāṇumaṇṇadi nānumanyate . kāsu viṣhaye . kiriyāsu yathāyogyan vandanādikriyāsu . havadi hi so bhavati hi
sphu ṭan saḥ . kimvishiṣhṭaḥ . ṇaṭṭhachāritto kathañchidatiprasaṅgānnaṣhṭachāritro bhavatīti . tathāhimārgasthatapodhanan
dr̥uṣhṭavā yadi kathañchinmātsaryavashāddoṣhagrahaṇan karoti tadā chāritrabhraṣhṭo bhavati sphu ṭan; pashchādātmanindān kr̥utvā
nivartate tadā doṣho nāsti, kālāntare vā nivartate tathāpi doṣho nāsti
. yadi punastatraivānubandhan kr̥utvā
tīvrakaṣhāyavashādatiprasaṅgan karoti tadā chāritrabhraṣhṭo bhavatīti . ayamatra bhāvārthaḥbahushrutairalpa-
shrutatapodhanānān doṣho na grāhyastairapi tapodhanaiḥ kimapi pāṭhamātran gr̥uhītvā teṣhān doṣho na grāhyaḥ, kintu
kimapi sārapadan gr̥uhītvā svayam bhāvanaiv kartavyā
. kasmāditi chet . rāgadveṣhotpattau satyān bahushrutānān
ab, jo shrāmaṇyase samān hain unakā anumodan (-ādar) na karanevālekā vināsh
batalāte hain :
anvayārtha :[yaḥ hi ] jo [shāsanasthan shramaṇan ] shāsanastha (jinadevake shāsanamen
sthit) shramaṇako [dr̥uṣhṭvā ] dekhakar [pradveṣhataḥ ] dveṣhase [apavadati ] usakā apavād karatā hai
aur [kriyāsu na anumanyate ] (satkārādi) kriyāonse karanemen anumat (prasanna) nahīn hai [saḥ
naṣhṭachāritraḥ hi bhavati ]
usakā chāritra naṣhṭa hotā hai
..265..
ṭīkā :jo shramaṇ dveṣhake kāraṇ shāsanastha shramaṇakā bhī apavād bolatā hai aur
(usake prati satkārādi) kriyāyen karanemen anumat nahīn hai, vah shramaṇ dveṣhase 1kaṣhāyit honese
usakā chāritra naṣhṭa ho jātā hai ..265..
1. kaṣhāyit = krodhamānādik kaṣhāyavāle; raṅgit; vikārī .
muni shāsane sthit dekhīne je dveṣhathī nindā kare,
anumat nahīn kiriyā viṣhe, te nāsh charaṇ taṇo kare. 265
.

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version

ath shrāmaṇyenādhikan hīnamivācharato vināshan darshayati
guṇadodhigassa viṇayan paḍichchhago jo vi homi samaṇo tti .
hojjan guṇādharo jadi so hodi aṇantasansārī ..266..
guṇato‘dhikasya vinayan pratyeṣhako yo‘pi bhavāmi shramaṇ iti .
bhavan guṇādharo yadi sa bhavatyanantasansārī ..266..
svayam jaghanyaguṇaḥ san shramaṇo‘hamapītyavalepātpareṣhān guṇādhikānān vinayan pratīchchhan
shrāmaṇyāvalepavashāt kadāchidanantasansāryapi bhavati ..266..
shrutaphalan nāsti, tapodhanānān tapaḥphalan cheti ..265.. atrāh shiṣhyaḥapavādavyākhyānaprastāve
shubhopayogo vyākhyātaḥ, punarapi kimarthan atra vyākhyānan kr̥utamiti . parihāramāhyuktamidan
bhavadīyavachanan, kintu tatra sarvatyāgalakṣhaṇotsargavyākhyāne kr̥ute sati tatrāsamarthatapodhanaiḥ kālāpekṣhayā
kimapi gnānasanyamashauchopakaraṇādikan grāhyamityapavādavyākhyānamev mukhyam
. atra tu yathā bhedanayen
samyagdarshanagnānachāritratapashcharaṇarūpā chaturvidhārādhanā bhavati, saivābhedanayen samyaktvachāritrarūpeṇ dvidhā
bhavati, tatrāpyabhedavivakṣhayā punarekaiv vītarāgachāritrārādhanā, tathā bhedanayen samyagdarshanasamyaggnān-

samyakchāritrarūpastrividhamokṣhamārgo bhavati, sa evābhedanayen shrāmaṇyāparamokṣhamārganāmā punarek ev, sa

chābhedarūpo mukhyavr̥uttyā ‘eyaggagado samaṇo’ ityādichaturdashagāthābhiḥ pūrvamev vyākhyātaḥ
. ayan tu
ab, jo shrāmaṇyamen adhik ho usake prati jaise ki vah shrāmaṇyamen hīn (apanese
munipanemen nīchā) ho aisā ācharaṇ karanevālekā vināsh batalāte hain :
anvayārtha :[yaḥ ] jo shramaṇ [yadi guṇādharaḥ bhavan ] guṇommen hīn hone par bhī
[api shramaṇaḥ bhavāmi ] ‘main bhī shramaṇ hūn̐’ [iti ] aisā mānakar arthāt garva karake [guṇataḥ
adhikasya ]
guṇommen adhik (aise shramaṇ) ke pāsase [vinayan pratyeṣhakaḥ ] vinay (karavānā)
chāhatā hai [saḥ ] vah [anantasansārī bhavati ] anantasansārī hotā hai
..266..
ṭīkā :jo shramaṇ svayam jaghanya guṇomvālā hone par bhī ‘main bhī shramaṇ hūn̐’ aise garvake
kāraṇ dūsare adhik guṇavālon (shramaṇon) se vinayakī ichchhā karatā hai, vah shrāmaṇyake garvake
vashase kadāchit ananta sansārī bhī hotā hai
..266..
je hīnaguṇ hovā chhatān ‘hun paṇ shramaṇ chhun’ mad kare,
ichchhe vinay guṇ
adhik pās, anantasansārī bane. 266.

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version

ath shrāmaṇyenādhikasya hīnan samamivācharato vināshan darshayati
adhigaguṇā sāmaṇṇe vaṭṭanti guṇādharehin kiriyāsu .
jadi te michchhuvajuttā havanti pabbhaṭṭhachārittā ..267..
adhikaguṇāḥ shrāmaṇye vartante guṇādharaiḥ kriyāsu .
yadi te mithyopayuktā bhavanti prabhraṣhṭachāritrāḥ ..267..
bhedarūpo mukhyavr̥uttyā shubhopayogarūpeṇedānīn vyākhyāto, nāsti punaruktadoṣh iti . evan
samāchāravisheṣhavivaraṇarūpeṇ chaturthasthale gāthāṣhṭakan gatam . ath svayam guṇahīnaḥ san pareṣhān guṇādhikānān
yo‘sau vinayan vāñchhati, tasya guṇavināshan darshayatiso hodi aṇantasansārī sa kathañchidanantasansārī
sambhavati . yaḥ kin karoti . paḍichchhago jo du pratyeṣhako yastu, abhilāṣhako‘pekṣhak iti . kam . viṇayan
vandanādivinayam . kasya sambandhinam . guṇadodhigassa bāhyābhyantararatnatrayaguṇābhyāmadhikasyānya-
tapodhanasya . ken kr̥utvā . homi samaṇo tti ahamapi shramaṇo bhavāmītyabhimānen garveṇ . yadi kim . hojjan
guṇādharo jadi nishchayavyavahāraratnatrayaguṇābhyān hīnaḥ svayam yadi chedbhavatīti . ayamatrārthaḥyadi
chedguṇādhikebhyaḥ sakāshādgarveṇ pūrvan vinayavāñchhān karoti, pashchādvivekabalenātmanindān karoti,
tadānantasansārī na bhavati, yadi punastatraiv mithyābhimānen khyātipūjālābhārthan durāgrahan karoti tadā

bhavati
. athavā yadi kālāntare‘pyātmanindān karoti tathāpi na bhavatīti ..266.. ath
svayamadhikaguṇāḥ santo yadi guṇādharaiḥ sah vandanādikriyāsu vartante tadā guṇavināshan darshayativaṭṭanti
vartante pravartante jadi yadi chet . kva vartante . kiriyāsu vandanādikriyāsu . kaiḥ sah . guṇādharehin
guṇādharairguṇarahitaiḥ . svayam kathambhūtāḥ santaḥ . adhigaguṇā adhikaguṇāḥ . kva . sāmaṇṇe shrāmaṇye chāritre .
te michchhattapauttā havanti te kathañchidatiprasaṅgānmithyātvaprayuktā bhavanti . na kevalan mithyātvaprayuktāḥ,
pabbhaṭṭhachārittā prabhraṣhṭachāritrāshcha bhavanti . tathāhiyadi bahushrutānān pārshve gnānādiguṇavr̥uddhayarthan svayam
chāritraguṇādhikā api vandanādikriyāsu vartante tadā doṣho nāsti . yadi punaḥ kevalan khyātipūjālābhārthan
ab, jo shramaṇ shrāmaṇyase adhik ho vah, jo apanese hīn shramaṇake prati samān jaisā
(-apane barābarīvāle jaisā) ācharaṇ kare to usakā vināsh batalāte hain :
anvayārtha :[yadi shrāmaṇye adhikaguṇāḥ ] jo shrāmaṇyamen adhik guṇavāle hain,
tathāpi [guṇādharaiḥ ] hīnaguṇavāloṅke prati [kriyāsu ] (vandanādi) kriyāommen [vartante ] vartate
hain, [te ] ve [mithyopayuktāḥ ] mithyā upayukta hote hue [prabhraṣhṭachāritrāḥ bhavanti ] chāritrase bhraṣhṭa
hote hain
..267..
muni adhikaguṇ hīnaguṇ prati varte yadi vinayādimān,
to bhraṣhṭa thāy charitrathī upayukta mithyā bhāvamān. 267
.

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version

svayamadhikaguṇā guṇādharaiḥ paraiḥ sah kriyāsu vartamānā mohādasamyagupayuktatvāt
chāritrād bhrashyanti ..267..
athāsatsaṅgan pratiṣhedhyatven darshayati
ṇichchhidasuttatthapado samidakasāo tavodhigo chāvi .
logigajaṇasansaggan ṇa chayadi jadi sañjado ṇa havadi ..268..
nishchitasūtrārthapadaḥ shamitakaṣhāyastapo‘dhikashchāpi .
laukikajanasansargan na tyajati yadi sanyato na bhavati ..268..
vartante tadātiprasaṅgāddoṣho bhavati . idamatra tātparyamvandanādikriyāsu vā tattvavichārādau vā yatra
rāgadveṣhotpattirbhavati tatra sarvatra doṣh ev . nanu bhavadīyakalpaneyamāgame tathā nāsti . naivam, āgamaḥ
sarvo‘pi rāgadveṣhaparihārārtha ev, paran kintu ye kechanotsargāpavādarūpeṇāgamanayavibhāgan na jānanti ta ev
rāgadveṣhau kurvanti, na chānya iti
..267.. iti pūrvoktakrameṇ ‘eyaggagado’ ityādichaturdashagāthābhiḥ
sthalachatuṣhṭayen shrāmaṇyāparanāmā mokṣhamārgābhidhānastr̥utīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ . athānantaran
dvātrinshadgāthāparyantan pañchabhiḥ sthalaiḥ shubhopayogādhikāraḥ kathyate . tatrādau laukikasansarganiṣhedhamukhyatven
‘ṇichchhidasuttatthapado’ ityādipāṭhakrameṇ gāthāpañchakam . tadanantaran sarāgasanyamāparanāmashubhopayog
svarūpakathanapradhānatven ‘samaṇā suddhuvajuttā’ ityādi sūtrāṣhṭakam . tatashcha pātrāpātraparīkṣhāpratipādanarūpeṇ
‘rāgo pasatthabhūdo’ ityādi gāthāṣhaṣhṭakam . tataḥ paramāchārādivihitakrameṇ punarapi saṅkṣheparūpeṇ samāchār-
vyākhyānapradhānatven ‘diṭṭhā pagadan vatthu’ ityādi sūtrāṣhṭakam . tataḥ paran pañcharatnamukhyatven ‘je
ṭīkā :jo svayam adhik guṇavāle hone par bhī anya hīnaguṇavālon (shramaṇon) ke
prati (vandanādi) kriyāommen vartate hain ve mohake kāraṇ asamyak upayukta hote hue
(-mithyābhāvommen yukta hote hue) chāritrase bhraṣhṭa hote hain
..267..
ab, asatsaṅg niṣhedhya hai aisā batalāte hain :
anvayārtha :[nishchitasūtrārthapadaḥ ] jisane sūtron aur arthoṅke padakoadhiṣhṭhānako
(arthāt gnātr̥utattvako) nishchit kiyā hai, [samitakaṣhāyaḥ ] jisane kaṣhāyoṅkā shaman kiyā hai,
[cha ] aur [tapo‘dhikaḥ api ] jo adhik tapavān hai
aisā jīv bhī [yadi ] yadi
[laukikajanasansarga ] laukikajanoṅke sansargako [na tyajati ] nahīn chhoṛatā, [sanyataḥ na bhavati ]
to vah sanyat nahīn hai (arthāt asanyat ho jātā hai)
..268..
sutrārthapadanishchay, kaṣhāyaprashānti, tapadhikatva chhe,
te paṇ asanyat thāy, jo chhoḍe na laukiksaṅgane. 268.

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version

yataḥ sakalasyāpi vishvavāchakasya sallakṣhmaṇaḥ shabdabrahmaṇastadvāchyasya sakalasyāpi
sallakṣhmaṇo vishvasya cha yugapadanusyūtatadubhayagneyākāratayādhiṣhṭhānabhūtasya sallakṣhmaṇo gnātr̥utattvasya
nishchayanānnishchitasūtrārthapadatven, niruparāgopayogatvāt
samitakaṣhāyatven, bahusho‘bhyasta-
niṣhkampopayogatvāttapo‘dhikatven cha suṣhṭhu sanyato‘pi saptārchiḥsaṅgatan toyamivāvashyambhāvi-
vikāratvāt
laukikasaṅgādasanyat ev syāt, tatastatsaṅgaḥ sarvathā pratiṣhedhya ev ..268..
ajadhāgahidatthā’ ityādi gāthāpañchakam . evan dvātrinshadgāthābhiḥ sthalapañchaken chaturthāntarādhikāre
samudāyapātanikā . tadyathāath laukikasansargan pratiṣhedhayatiṇichchhidasuttatthapado nishchitāni gnātāni
nirṇītānyanekāntasvabhāvanijashuddhātmādipadārthapratipādakāni sūtrārthapadāni yen sa bhavati nishchit-
sūtrārthapadaḥ,
samidakasāo paraviṣhaye krodhādiparihāreṇ tathābhyantare paramopashamabhāvapariṇatanijashuddhātma-
bhāvanābalen cha shamitakaṣhāyaḥ, tavodhigo chāvi anashanādibahiraṅgatapobalen tathaivābhyantare shuddhātmatattva-
bhāvanāviṣhaye pratapanādvijayanāchcha tapo‘dhikashchāpi san svayam sanyataḥ kartā logigajaṇasansaggan ṇa chayadi jadi
laukikāḥ svechchhāchāriṇasteṣhān sansargo laukikasansargastan na tyajati yadi chet
sañjado ṇa havadi tarhi sanyato
na bhavatīti . ayamatrārthaḥsvayam bhāvitātmāpi yadyasamvr̥utajanasansargan na tyajati tadātiparichayādagnisaṅgatan
jalamiv vikr̥utibhāvan gachchhatīti ..268..
pra. 61
ṭīkā :(1) vishvake vāchak, ‘sat’ lakṣhaṇavān aisā jo shabdabrahma aur us
shabdabrahmake vāchya ‘sat’ lakṣhaṇavālā aisā jo sampūrṇa vishva un donoṅke gneyākār apanemen yugapat
gunth jānese (
gnātr̥utattvamen ek hī sāth gnāt honese) un donoṅkā 1adhiṣhṭhānabhūtaisā ‘sat’
lakṣhaṇavāle gnātr̥utvakā nishchay kiyā honese ‘jisane sūtron aur arthoṅke padako (adhiṣhṭhānako)
nishchit kiyā hai aisā’ ho, (2) niruparāg upayogake kāraṇ ‘jisane kaṣhāyoṅko shamit kiyā
hai aisā’ ho, aur (3) niṣhkamp upayogakā
2bahushaḥ abhyās karanese ‘adhik tapavālā’ ho,
isaprakār (in tīn kāraṇonse) jo jīv bhalībhān̐ti sanyat ho, vah bhī laukik (janoṅke)
saṅgase asanyat hī hotā hai, kyoṅki agnikī saṅgatimen rahe hue pānīkī bhān̐ti use vikār
avashyambhāvī hai
. isaliye laukik saṅg sarvathā niṣhedhya hī hai .
bhāvārtha :jo jīv sanyat ho, arthāt (1) jisane shabdabrahmako aur usake
vāchyarūp samasta padārthoṅko jānanevāle gnātr̥utattvakā nirṇay kiyā ho, (2) jisane kaṣhāyoṅko
shamit kiyā ho (3) aur jo adhik tapavān ho, vah jīv bhī laukikajanake saṅgase asanyat
hī hotā hai; kyoṅki jaise agnike saṅgase pānīmen uṣhṇatārūp vikār avashya hotā hai, usīprakār
laukikajanake sansargako na chhoṛanevāle sanyatake asanyatatārūp vikār avashya hotā hai
. isaliye
laukik janoṅkā saṅg sarvaprakārase tyājya hī hai ..268..
1. gnātr̥utattvakā svabhāv shabdabrahmako aur usake vāchyarūp vishvako yugapad jānanekā hai isaliye us apekṣhā
gnātr̥utattvako shabdabrahmakā tathā vishvakā adhiṣhṭhānādhār kahā gayā hai . sanyat jīvako aise gnātr̥utattvakā
nishchay hotā hai .2. bahushaḥ = (1) bahut; khūb (2) bārambār .

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version

ath laukikalakṣhaṇamupalakṣhayati
ṇigganthan pavvaido vaṭṭadi jadi ehigehin kammehin .
so logigo tti bhaṇido sañjamatavasampajutto vi ..269..
nairgranthyan pravrajito vartate yadyaihikaiḥ karmabhiḥ .
sa laukik iti bhaṇitaḥ sanyamatapaḥsamprayukto‘pi ..269..
pratignātaparamanairgranthyapravrajyatvādudūḍhasanyamatapobhāro‘pi mohabahulatayā shlathīkr̥ut-
shuddhachetanavyavahāro muhurmanuṣhyavyavahāreṇ vyāghūrṇamānatvādaihikak rmānivr̥uttau laukik
ityuchyate
..269..
athānukampālakṣhaṇan kathyate
tisidan bubhukkhidan vā duhidan daṭṭhūṇ jo hi duhidamaṇo .
paḍivajjadi tan kivayā tassesā hodi aṇukan pā ..“36..
tisidan bubhukkhidan vā duhidan daṭṭhūṇ jo hi duhidamaṇo paḍivajjadi tr̥uṣhitan vā bubhukṣhitan vā duḥkhitan
vā dr̥uṣhṭavā kamapi prāṇinan yo hi sphu ṭan duḥkhitamanāḥ san pratipadyate svīkaroti . kan karmatāpannam . tan
tan prāṇinam . kayā . kivayā kr̥upayā dayāpariṇāmen . tassesā hodi aṇukan pā tasya puruṣhasyaiṣhā pratyakṣhībhūtā
shubhopayogarūpānukampā dayā bhavatīti . imān chānukampān gnānī svasthabhāvanāmavināshayan
ab, ‘laukik’ (jan) kā lakṣhaṇ kahate hain :
anvayārtha :[nairgranthyan pravrajitaḥ ] jo (jīv) nirgrantharūpase dīkṣhit honeke kāraṇ
[sanyamatapaḥ samprayuktaḥ api ] sanyamatapasanyukta ho use bhī, [yadi saḥ ] yadi vah [aihikaiḥ
karmabhiḥ vartate ]
aihik kāryon sahit vartatā ho to, [laukikaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘laukik’ kahā
gayā hai
..269..
ṭīkā :paramanirgranthatārūp pravrajyākī pratignā lī honese jo jīv sanyamatapake bhārako
vahan karatā ho use bhī, yadi us mohakī bahulatāke kāraṇ shuddhachetan vyavahārako chhoṛakar
nirantar manuṣhyavyavahārake dvārā chakkar khānese
1aihik karmonse anivr̥utta ho to, ‘laukik’ kahā
jātā hai ..269..
1. aihik = laukik .
nirgrantharūp dīkṣhā vaḍe sanyamatape sanyukta je,
laukik kahyo tene ya, jo chhoḍe na aihik karmane. 269
.

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version

ath satsaṅg vidheyatven darshayati
tamhā saman guṇādo samaṇo samaṇan guṇehin vā ahiyan .
adhivasadu tamhi ṇichchan ichchhadi jadi dukkhaparimokkhan ..270..
tasmātsaman guṇāt shramaṇaḥ shramaṇan guṇairvādhikam .
adhivasatu tatra nityan ichchhati yadi duḥkhaparimokṣham ..270..
yataḥ pariṇāmasvabhāvatvenātmanaḥ saptārchiḥsaṅgatan toyamivāvashyambhāvivikāratvā-
llaukikasaṅgātsanyato‘pyasanyat ev syāt; tato duḥkhamokṣhārthinā guṇaiḥ samo‘dhiko vā shramaṇaḥ
saṅkleshaparihāreṇ karoti . agnānī punaḥ saṅkleshenāpi karotītyarthaḥ ..“36.. ath laukikalakṣhaṇan
kathayatiṇiggantho pavvaido vastrādiparigraharahitatven nirgrantho‘pi dīkṣhāgrahaṇen pravrajito‘pi vaṭṭadi
jadi vartate yadi chet . kaiḥ . ehigehi kammehin aihikaiḥ karmabhiḥ bhedābhedaratnatrayabhāvanāshakaiḥ
khyātipūjālābhanimitairjyotiṣhamantravādavaidakādibhiraihikajīvanopāyakarmabhiḥ . so logigo tti bhaṇido sa
laukiko vyāvahārik iti bhaṇitaḥ . kimvishiṣhṭo‘pi . sañjamatavasañjudo chāvi dravyarūpasanyamatapobhyān
sanyuktashchāpītyarthaḥ ..269.. athottamasansargaḥ kartavya ityupadishatitamhā yasmāddhīnasansargādguṇahāni-
rbhavati tasmātkāraṇāt adhivasadu adhivasatu tiṣhṭhatu . sa kaḥ kartā . samaṇo shramaṇaḥ . kva . tamhi
tasminnadhikaraṇabhūte. ṇichchan nityan sarvakālam . tasminkutra . samaṇan shramaṇe . lakṣhaṇavashādadhikaraṇe karma
ab, satsaṅg vidhey (karane yogya) hai, aisā batalāte hain :
anvayārtha :[tasmāt ] (laukikajanake saṅgase sanyat bhī asanyat hotā
hai) isaliye [yadi ] yadi [shramaṇaḥ ] shramaṇ [duḥkhaparimokṣham ichchhati ] duḥkhase parimukta
honā chāhatā ho to vah [guṇātsaman ] samān guṇomvāle shramaṇake [vā ] athavā [guṇaiḥ
adhikan shramaṇan tatra ]
adhik guṇomvāle shramaṇake saṅgamen [nityam ] sadā [adhivasatu ]
nivās karo
..270..
ṭīkā :ātmā pariṇāmasvabhāvavālā hai isaliye agnike saṅgamen rahe hue
pānīkī bhān̐ti (sanyatake bhī) laukikasaṅgase vikār avashyambhāvī honese sanyat bhī asanyat
hī ho jātā hai
. isaliye duḥkhamokṣhārthī (-duḥkhonse mukti chāhanevāle) shramaṇako
tethī shramaṇane hoy jo duḥkhamukti kerī bhāvanā,
to nitya vasavun samān agar visheṣh guṇīnān saṅgamān. 270
.

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version

shramaṇen nityamevādhivasanīyaḥ . tathāsya shītāpavarakakoṇanihitashītatoyavatsamaguṇasaṅgāt
guṇarakṣhā, shītataratuhinasharkarāsampr̥uktashītatoyavat guṇādhikasaṅgāt guṇavr̥uddhiḥ ..270..
ityadhyāsya shubhopayogajanitān kāñchitpravr̥uttin yatiḥ
samyak sanyamasauṣhṭhaven paramān krāmannivr̥uttin kramāt .
helākrāntasamastavastuvisaraprastāraramyodayān
gnānānandamayīn dashāmanubhavatvekāntataḥ shāshvatīm
..17..
iti shubhopayogapragnāpanam .
paṭhayate . kathambhūte shramaṇe . saman same samāne . kasmāt . guṇādo bāhyābhyantararatnatrayalakṣhaṇaguṇāt .
punarapi kathambhūte . ahiyan vā svasmādadhike vā . kaiḥ . guṇehin mūlottaraguṇaiḥ . yadi kim . ichchhadi jadi
ichchhati vāñchhati yadi chet . kam . dukkhaparimokkhan svātmotthasukhavilakṣhaṇānān nārakādiduḥkhānān mokṣhan
duḥkhaparimokṣhamiti . ath vistaraḥyathāgnisanyogāt jalasya shītalaguṇavināsho bhavati tathā
vyāvahārikajanasansargātsanyatasya sanyamaguṇavināsho bhavatīti gnātvā tapodhanaḥ kartā samaguṇan guṇādhikan
vā tapodhanamāshrayati, tadāsya tapodhanasya yathā shītalabhājanasahitashītalajalasya shītalaguṇarakṣhā bhavati
(1) samān guṇavāle shramaṇake sāth athavā (2) adhik guṇavāle shramaṇake sāth sadā
hī nivās karanā chāhiye
. isaprakār us shramaṇake (1) shītal gharake konemen rakhe hue
shītal pānīkī bhān̐ti samān guṇavālekī saṅgatise guṇarakṣhā hotī hai aur (2) adhik
shītal him (baraph ) ke samparkamen rahanevāle shītal pānīkī bhān̐ti adhik guṇavāleke
saṅgase guṇavr̥uddhi hotī hai
..270..
[ab shlok dvārā yah kahate hain ki shramaṇ kramashaḥ param nivr̥uttiko prāpta karake shāshvat
gnānānandamayadashākā anubhav karo : ]
[artha : ] isaprakār shubhopayogajanit kiñchit pravr̥uttikā sevan karake yati
samyak prakārase sanyamake sauṣhṭhav (shreṣhṭhatā, sundaratā) se kramashaḥ param nivr̥uttiko prāpta hotā
huā; jisakā ramya uday samasta vastusamūhake vistārako līlāmātrase prāpta ho jātā hai
(-jān letā hai) aisī shāshvatī gnānānandamayī dashākā ekāntataḥ (keval, sarvathā, atyanta)
anubhav karo
.
“isaprakār shubhopayogpragnāpan pūrṇa huā .’’
shārdūlavikrīḍit chhand

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version

ath pañcharatnam .
tantrasyāsya shikhaṇḍamaṇḍanamiv pradyotayatsarvato-
‘dvaitīyīkamathārhato bhagavataḥ saṅkṣhepataḥ shāsanam .
vyākurvañjagato vilakṣhaṇapathān sansāramokṣhasthitin
jīyātsamprati pañcharatnamanaghan sūtrairimaiḥ pañchabhiḥ
..18..
ath sansāratattvamudghāṭayati
je ajadhāgahidatthā ede tachcha tti ṇichchhidā samaye .
achchantaphalasamiddhan bhamanti te to paran kālan ..271..
tathā samaguṇasansargādguṇarakṣhā bhavati . yathā cha tasyaiv jalasya karpūrasharkarādishītaladravyanikṣhepe kr̥ute sati
shītalaguṇavr̥uddhirbhavati tathā nishchayavyavahāraratnatrayaguṇādhikasansargādguṇavr̥uddhirbhavatīti sūtrārthaḥ ..270..
itaḥparan pañchamasthale saṅkṣhepeṇ sansārasvarūpasya mokṣhasvarūpasya cha pratītyarthan pañcharatnabhūtagāthāpañchaken
vyākhyānan karoti
. tadyathāath sansārasvarūpan prakaṭayatije ajadhāgahidatthā vītarāgasarvagna-
praṇītanishchayavyavahāraratnatrayārthaparignānābhāvāt ye‘yathāgr̥uhītārthāḥ viparītagr̥uhītārthāḥ . punarapi
kathambhūtāḥ . ede tachcha tti ṇichchhidā ete tattvamiti nishchitāḥ, ete ye mayā kalpitāḥ padārthāsta ev
tattvamiti nishchitāḥ, nishchayan kr̥utavantaḥ . kva sthitvā . samaye nirgrantharūpadravyasamaye . achchantaphalasamiddhan
ab pañcharatna hain (arthāt pān̐ch ratnon jaisī pān̐ch gāthāyen kahate hain ) .
[vahān̐ pahale, shlok dvārā un pān̐ch gāthāoṅkī mahimā kahate hain :]
artha :ab is shāstrake kalagīke alaṅkār jaise (chūḍāmaṇimukuṭamaṇi samān)
yah pān̐ch sūtrarūp nirmal pañcharatnajoki saṅkṣhepase arhantabhagavānake samagra advitīy shāsanako
sarvataḥ prakāshit karate hain ve1vilakṣhaṇ panthavālī sansārmokṣhakī sthitiko jagatake samakṣha
prakaṭ karate hue jayavanta varto .
ab sansāratattvako prakaṭ karate hain :
shārdūlavikrīḍit chhand
1. vilakṣhaṇ = bhinnabhinna [sansār aur mokṣhakī sthiti bhinnabhinna panthavālī hai, arthāt sansār aur mokṣhakā
mārga alagalag hai . ]
samayastha ho paṇ sevī bhram ayathā grahe je arthane,
atyantaphalasamr̥uddha bhāvī kāḷamān jīv te bhame. 271
.

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version

ye ayathāgr̥uhītārthā ete tattvamiti nishchitāḥ samaye .
atyantaphalasamr̥uddhan bhramanti te ataḥ paran kālam ..271..
ye svayamavivekato‘nyathaiv pratipadyārthānitthamev tattvamiti nishchayamārachayantaḥ satatan
samupachīyamānamahāmohamalamalīmasamānasatayā nityamagnānino bhavanti, te khalu samaye sthitā
apyanāsāditaparamārthashrāmaṇyatayā shramaṇābhāsāḥ santo‘nantakarmaphalopabhogaprāgbhārabhayaṅkar-
manantakālamanantabhāvāntaraparāvartairanavasthitavr̥uttayaḥ sansāratattvamevāvabudhyatām
..271..
bhamanti te to paran kālan atyantaphalasamr̥uddhan bhramanti te ataḥ paran kālam . dravyakṣhetrakālabhavabhāvapañchaprakār-
sansāraparibhramaṇarahitashuddhātmasvarūpabhāvanāchyutāḥ santaḥ paribhramanti . kam . paran kālan anantakālam .
nārakādiduḥkharūpātyantaphalasamr̥uddham . punarapi kathambhūtam . ato vartamānakālātparan bhāvinamiti .
kathambhūtam . ayamatrārthaḥitthambhūtasansāraparibhramaṇapariṇatapuruṣhā evābheden sansārasvarūpan gnātavya-
miti ..271.. ath mokṣhasvarūpan prakāshayatiajadhāchāravijutto nishchayavyavahārapañchāchārabhāvanā-
anvayārtha :[ye ] jo [samaye ] bhale hī samayamen hon (-bhale hī ve dravyaliṅgīke
rūpamen jinamatamen hon) tathāpi ve [ete tattvam ] ‘yah tattva hai (vastusvarūp aisā hī hai)’ [iti
nishchitāḥ ]
isaprakār nishchayavān vartate hue [ayathāgr̥uhītārthāḥ ] padārthoṅko ayathārtharūpase grahaṇ
karate hain (-jaise nahīn hain vaisā samajhate hain ), [te ] ve [atyantaphalasamr̥uddham ] atyantaphalasamr̥uddha
(ananta karmaphalonse bhare hue) aise [ataḥ paran kālan ] abase āgāmī kālamen [bhramanti ]
paribhramaṇ kareṅge
..271..
ṭīkā :jo svayam avivekase padārthoṅko anyathā hī aṅgīkr̥ut karake (-anya
prakārase hī samajhakar) ‘aisā hī tattva (vastusvarūp) hai’ aisā nishchay karate hue, satat
ekatrit kiye jānevāle mahā mohamalase malin manavāle honese nitya agnānī hain, ve bhale
hī samayamen (-dravyaliṅgī rūpase jinamārgamen) sthit hon tathāpi paramārtha shrāmaṇyako prāpta na
honese vāstavamen shramaṇābhās vartate hue ananta karmaphalakī upabhogarāshise bhayaṅkar aise
anantakāl tak ananta bhāvāntararūp parāvarttanonse
1anavasthit vr̥uttivāle rahanese, unako
sansāratattva hī jānanā ..271..
1. anavasthit = asthir [mithyādr̥uṣhṭiyonne bhale hī dravyaliṅg dhāraṇ kiyā ho tathāpi unake anantakāl tak
ananta bhinnabhinna bhāvarūpasebhāvāntararūpase parāvartan hote rahanese ve asthir pariṇativāle raheṅge, aur
isaliye ve sansāratattva hī hain .]

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version

ath mokṣhatattvamudghāṭayati
ajadhāchāravijutto jadhatthapadaṇichchhido pasantappā .
aphale chiran ṇa jīvadi ih so sampuṇṇasāmaṇṇo ..272..
ayathāchāraviyukto yathārthapadanishchitaḥ prashāntātmā .
aphale chiran na jīvati ih sa sampūrṇashrāmaṇyaḥ ..272..
yastrilokachūlikāyamānanirmalavivekadīpikālokashālitayā yathāvasthitapadārthanishchay-
nivartitautsukyasvarūpamantharasatatopashāntātmā san svarūpamekamevābhimukhyen charannayathāchār-
pariṇatatvādayathāchāraviyuktaḥ, viparītāchārarahit ityarthaḥ, jadhatthapadaṇichchhido sahajānandaikasvabhāvanij-
paramātmādipadārthaparignānasahitatvādyathārthapadanishchitaḥ, pasantappā vishiṣhṭaparamopashamabhāvapariṇatanijātma-
dravyabhāvanāsahitatvātprashāntātmā, jo yaḥ kartā so sampuṇṇasāmaṇṇo sa sampūrṇashrāmaṇyaḥ san chiran ṇa jīvadi
chiran bahutarakālan na jīvati, na tiṣhṭhati . kva . aphale shuddhātmasamvittisamutpannasukhāmr̥utarasāsvād-
rahitatvenāphale phalarahite sansāre . kintu shīghran mokṣhan gachchhatīti . ayamatra bhāvārthaḥitthambhūt-
ab mokṣha tatvako pragaṭ karate hain :
anvayārtha :[yathārthapadanishchitaḥ ] jo jīv yathārthatayā padoṅkā tathā arthon (padārthon)
kā nishchayavālā honese [prashāntātmā ] 1prashāntātmā hai aur [ayathāchāraviyuktaḥ ] ayathāchār (
anyathāācharaṇ, ayathārthaācharaṇ) rahit hai, [saḥ sampūrṇashrāmaṇyaḥ ] vah sampūrṇa shrāmaṇyavālā jīv
[aphale ] aphal (
karmaphal rahit hue) [ih ] is sansāramen [chiran na jīvati ] chirakāl tak
nahīn rahatā (alpakālamen hī mukta hotā hai .) ..272..
ṭīkā :jo (shramaṇ) trilokakī chūlikā (kalagī) ke samān nirmal vivekarūpī
dīpikāke prakāshavālā honese yathāsthit padārthanishchayase utsukatākā nivartan karake
2svarūpamanthar rahanese satat ‘upashāntātmā’ vartatā huā, svarūpamen ekamen hī abhimukharūpase
1. prashāntātmā = prashāntasvarūp; prashāntamūrti; upashānt; sthir huā .
2. svarūpamanthar = svarūpamen jamā huā [mantharakā artha hai susta, ālasī . yah shramaṇ svarūpamen tr̥upta tr̥upta honese
māno vah svarūpase bāhar nikalaneko susta yā ālasī ho, isaprakār svarūpaprashāntimen magna hokar rahā
hai
.]
ayathācharaṇahīn, sūtraarthasunishchayī upashānt je,
te pūrṇa sādhu aph ḷa ā sansāramān chir nahi rahe. 272.