Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version
chhadumatthavihidavatthusu vadaṇiyamajjhayaṇajhāṇadāṇarado .
shubhopayogasya sarvagnavyavasthāpitavastuṣhu praṇihitasya puṇyopachayapūrvako‘punarbhāvopalambhaḥ kil phalan; tattu kāraṇavaiparītyādviparyay ev . tatra chhadmasthavyavasthāpitavastūni kāraṇavaiparītyan; teṣhu vrataniyamādhyayanadhyānadānaratatvapraṇihitasya shubhopayogasyāpunarbhāvashūnyakevalapuṇyāpasad- prāptiḥ phalavaiparītyan; tatsudevamanujatvam ..256.. draṣhṭāntamāh — ṇāṇābhūmigadāṇih bījāṇiv sassakālamhi nānābhūmigatānīh bījāni iv sasyakāle dhānya- niṣhpattikāl iti . ayamatrārthaḥ — yathā jaghanyamadhyamotkr̥uṣhṭabhūmivisheṣheṇ tānyev bījāni bhinnabhinna- phalan prayachchhanti, tathā sa ev bījasthānīyashubhopayogo bhūmisthānīyapātrabhūtavastuvisheṣheṇ bhinnabhinna- phalan dadāti . ten kin siddham . yadā pūrvasūtrakathitanyāyen samyaktvapūrvakaḥ shubhopayogo bhavati tadā mukhyavr̥uttyā puṇyabandho bhavati, paramparayā nirvāṇan cha . no chetpuṇyabandhamātramev ..255.. ath kāraṇ- vaiparītyāphalamapi viparītan bhavatīti tamevārthan draḍhayati — ṇa lahadi na labhate . sa kaḥ kartā . vad- ab kāraṇakī viparītatā aur phalakī viparītatā batalāte hain : —
anvayārtha : — [chhadmasthavihitavastuṣhu ] jo jīv chhadmasthavihit vastuommen (chhadmastha- agnānīke dvārā kathit dev – guru – dharmādimen) [vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ ] vrat – niyam – adhyayan – dhyān – dānamen rat hotā hai vah jīv [apunarbhāvan ] mokṣhako [na labhate ] prāpta nahīn hotā, (kintu) [sātātmakan bhāvan ] sātātmak bhāvako [labhate ] prāpta hotā hai ..256..
ṭīkā : — 1sarvagnasthāpit vastuommen yukta shubhopayogakā phal puṇyasañchayapūrvak mokṣhakī prāpti hai . vah phal, kāraṇakī viparītatā honese viparīt hī hotā hai . vahān̐, chhadmasthasthāpit vastuyen ve kāraṇaviparītatā hai; unamen vrat – niyam – adhyayan – dhyān – dānaratarūpase yukta shubhopayogakā phal jo mokṣhashūnya keval 2puṇyāpasadakī prāpti hai vah phalakī viparītatā hai; vah phal sudev – manuṣhyatva hai ..256..
1. sarvagnasthāpit = sarvagna kathit . 2. puṇyāpasad = puṇya apasad; adhamapuṇya; hatapuṇya .
Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version
avididaparamatthesu ya visayakasāyādhigesu purisesu .
yāni hi chhadmasthavyavasthāpitavastūni kāraṇavaiparītyan; te khalu shuddhātmaparignānashūnya- tayānavāptashuddhātmavr̥uttitayā chāviditaparamārthā viṣhayakaṣhāyādhikāḥ puruṣhāḥ . teṣhu shubhopayogā- tmakānān juṣhṭopakr̥utadattānān yā kevalapuṇyāpasadaprāptiḥ phalavaiparītyan; tatkudevamanujatvam ..257.. ṇiyamajjhayaṇajhāṇadāṇarado vrataniyamādhyayanadhyānadānarataḥ . keṣhu viṣhaye yāni vratādīni . chhadumatthavihidavatthusu chhadmasthavihitavastuṣhu alpagnānipuruṣhavyavasthāpitapātrabhūtavastuṣhu . itthambhūtaḥ puruṣhaḥ kan na labhate . apuṇabbhāvan apunarbhavashabdavāchyan mokṣham . tarhi kin labhate . bhāvan sādappagan lahadi bhāvan sātātmakan labhate . bhāvashabden sudevamanuṣhyatvaparyāyo grāhyaḥ . sa cha kathambhūtaḥ . sātātmakaḥ sadvedyodayarūp iti . tathāhi – ye kechan nishchayavyavahāramokṣhamārgan na jānanti, puṇyamev muktikāraṇan bhaṇanti, te chhadmasthashabden gr̥uhyante, na cha gaṇadharadevādayaḥ . taiḥ chhadmasthairagnānibhiḥ shuddhātmopadeshashūnyairye dīkṣhitāstāni chhadmasthavihitavastūni bhaṇyante . tatpātrasansargeṇ yadvrataniyamādhyayanadānādikan karoti tadapi shuddhātmabhāvanānukūlan na bhavati, tataḥ kāraṇānmokṣhan na labhate . sudevamanuṣhyatvan labhat ityarthaḥ ..256.. ath samyaktvavratarahitapātreṣhu bhaktānān kudevamanujatvan bhavatīti pratipādayati — phaladi phalati . keṣhu . kudevesu maṇuvesu kutsitadeveṣhu
ab (is gāthāmen bhī) kāraṇaviparītatā aur phalaviparītatā hī batalāte hain : —
anvayārtha : — [aviditaparamārtheṣhu ] jinhonne paramārthako nahīn jānā hai, [cha ] aur [viṣhayakaṣhāyādhikeṣhu ] jo viṣhay – kaṣhāyamen adhik hain, [puruṣheṣhu ] aise puruṣhoṅke prati [juṣhṭan kr̥utan vā dattan ] sevā, upakār yā dān [kudeveṣhu manujeṣhu ] kudevarūpamen aur kumanuṣhyarūpamen [phalati ] phalatā hai ..257..
ṭīkā : — jo chhadmasthasthāpit vastuyen hain ve kāraṇaviparītatā hain; ve (viparīt kāraṇ) vāstavamen (1) shuddhātmagnānase shūnyatāke kāraṇ, ‘paramārthake ajān’ aur (2) shuddhātmapariṇatiko prāpta na karanese ‘viṣhayakaṣhāyamen adhik’ aise puruṣh hain . unake prati shubhopayogātmak jīvoṅko — sevā, upakār yā dān karanevāle jīvoṅko — jo keval
upakār – sevā – dān sarva kudevamanujapaṇe phaḷe. 257.
Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version
ath kāraṇavaiparītyāt phalamaviparītan na sidhyatīti shraddhāpayati — jadi te visayakasāyā pāv tti parūvidā va satthesu .
viṣhayakaṣhāyāstāvatpāpamev; tadvantaḥ puruṣhā api pāpamev; tadanuraktā api pāpānuraktatvāt pāpamev bhavanti . tato viṣhayakaṣhāyavantaḥ svānuraktānān puṇyāyāpi na kalpyante, kathan punaḥ sansāranistāraṇāy . tato na tebhyaḥ phalamaviparītan sidhyet ..258.. manujeṣhu . kin kartr̥u . juṭṭhan juṣhṭan sevā kr̥utā, kadan va kr̥utan vā kimapi vaiyāvr̥uttyādikam, dattan dattan kimapyāhārādikam . keṣhu . purisesu puruṣheṣhu pātreṣhu . kimvishiṣhṭeṣhu . avididaparamatthesu ya aviditaparamārtheṣhu cha, paramātmatattvashraddhānagnānashūnyeṣhu . punarapi kinrūpeṣhu . visayakasāyādhigesu viṣhayakaṣhāyādhikeṣhu, viṣhay- kaṣhāyādhīnatven nirviṣhayashuddhātmasvarūpabhāvanārahiteṣhu ityarthaḥ ..257.. ath tamevārthan prakārāntareṇ draḍhayati — jadi te visayakasāyā pāv tti parūvidā va satthesu yadi chet te viṣhayakaṣhāyāḥ pāpamiti prarūpitāḥ puṇyāpasadakī prāpti vah phalaviparītatā hai; vah (phal) kudevamanuṣhyatva hai ..257..
anvayārtha : — [yadi vā ] jabaki ‘[te viṣhayakaṣhāyāḥ ] ve viṣhayakaṣhāy [pāpam ] pāp hain’ [iti ] isaprakār [shāstreṣhu ] shāstrommen [prarūpitāḥ ] prarūpit kiyā gayā hai, to [tatpratibaddhāḥ ] unamen pratibaddha (viṣhay – kaṣhāyommen līn) [te puruṣhāḥ ] ve puruṣh [nistārakāḥ ] nistārak (pār lagānevāle) [kathan bhavanti ] kaise ho sakate hain ?..258..
ṭīkā : — pratham to viṣhayakaṣhāy pāp hī hain; viṣhayakaṣhāyavān puruṣh bhī pāp hī hain; viṣhayakaṣhāyavān puruṣhoṅke prati anurakta jīv bhī pāpamen anurakta honese pāp hī hain . isaliye viṣhayakaṣhāyavān puruṣh svānurakta (apane prati anurāgavāle) puruṣhoṅko puṇyakā kāraṇ bhī nahīn hote, tab phi ra ve sansārase nistārake kāraṇ to kaise ho sakate hain ? (nahīn ho sakate); isaliye unase aviparīt phal siddha nahīn hotā (arthāt viṣhayakaṣhāyavān puruṣharūp viparīt kāraṇakā phal aviparīt nahīn hotā) ..258..
to kem tatpratibaddha puruṣho hoy re nistārakā ? 258.
Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version
uparatapāpatven, sarvadharmimadhyasthatven, guṇagrāmopasevitven cha samyagdarshanagnānachāritra- yaugapadyapariṇatinirvr̥uttaikāgārayātmakasumārgabhāgī, sa shramaṇaḥ svayam parasya mokṣhapuṇyāyatanatvād- viparītaphalakāraṇan kāraṇamaviparītan pratyeyam ..259.. shāstreṣhu, kih te tappaḍibaddhā purisā ṇitthāragā honti kathan te tatpratibaddhā viṣhayakaṣhāyapratibaddhāḥ puruṣhā nistārakāḥ sansārottārakā dātr̥̄uṇām, na kathamapīti . etaduktan bhavati — viṣhayakaṣhāyāstāvatpāp- svarūpāstadvantaḥ puruṣhā api pāpā ev, te cha svakīyabhaktānān dātr̥̄uṇān puṇyavināshakā eveti ..258.. ath pātrabhūtatapodhanalakṣhaṇan kathayati — uparatapāpatven, sarvadhārmikasamadarshitven, guṇagrāmasevakatven cha svasya mokṣhakāraṇatvātpareṣhān puṇyakāraṇatvāchchetthambhūtaguṇayuktaḥ puruṣhaḥ samyagdarshanagnānachāritraikāgrayalakṣhaṇ- nishchayamokṣhamārgasya bhājanan bhavatīti ..259.. ath teṣhāmev pātrabhūtatapodhanānān prakārāntareṇ lakṣhaṇamupalakṣhayati — shuddhopayogashubhopayogapariṇatapuruṣhāḥ pātran bhavantīti . tadyathā — nirvikalpa- samādhibalen shubhāshubhopayogadvayarahitakāle kadāchidvītarāgachāritralakṣhaṇashuddhopayogayuktāḥ, kadāchitpun- rmohadveṣhāshubharāgarahitakāle sarāgachāritralakṣhaṇashubhopayogayuktāḥ santo bhavyalokan nistārayanti, teṣhu cha
ab aviparīt phalakā kāraṇ, aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ yah batalāte hain : —
anvayārtha : — [uparatapāpaḥ] jisake pāp ruk gayā hai, [sarveṣhu dhārmikeṣhu samabhāvaḥ ] jo sabhī dhārmikoṅke prati samabhāvavān hai aur [guṇasamititopasevī ] jo guṇasamudāyakā sevan karanevālā hai, [saḥ puruṣhaḥ ] vah puruṣh [sumārgasya ] sumārgakā [bhāgī bhavati ] bhāgī hotā hai . (arthāt sumārgavān hai) ..259..
ṭīkā : — pāpake ruk jānese sarvadharmiyoṅke prati svayam madhyastha honese aur guṇasamūhakā sevan karanese jo shramaṇ samyagdarshan – gnān – chāritrake yugapatpanerūp pariṇatise rachit ekāgratāsvarūp sumārgakā bhāgī (sumārgashālī – sumārgakā bhājan) hai vah nijako aur parako mokṣhakā aur puṇyakā āyatan (sthān) hai isaliye vah (shramaṇ) aviparīt phalakā kāraṇ aisā ‘aviparīt kāraṇ’ hai, aisī pratīti karanī chāhiye ..259..
Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version
yathoktalakṣhaṇā ev shramaṇā mohadveṣhāprashastarāgochchhedādashubhopayogaviyuktāḥ santaḥ, sakalakaṣhāyodayavichchhedāt kadāchit shuddhopayuktāḥ prashastarāgavipākātkadāchichchhubhopayuktāḥ, svayam mokṣhāyatanatven lokan nistārayanti; tadbhaktibhāvapravr̥uttaprashastabhāvā bhavanti pare cha puṇyabhājaḥ ..260.. bhakto bhavyavarapuṇḍarīkaḥ prashastaphalabhūtan svargan labhate, paramparayā mokṣhan cheti bhāvārthaḥ ..260.. evan pātrāpātraparīkṣhākathanamukhyatayā gāthāṣhaṭaken tr̥utīyasthalan gatam . it ūrdhvan āchārakathitakrameṇ pūrvan kathitamapi punarapi dr̥uḍhīkaraṇārthan visheṣheṇ tapodhanasamāchāran kathayati . athābhyāgatatapodhanasya dinatrayaparyantan sāmānyapratipattin, tadanantaran visheṣhapratipattin darshayati — vaṭṭadu vartatām . sa kaḥ . atratya
ab, aviparīt phalakā kāraṇ, aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ hai use visheṣh samajhāte hain : —
anvayārtha : — [ashubhopayogarahitāḥ ] jo ashubhopayogarahit vartate hue [shuddhopayuktāḥ ] shuddhopayukta [vā ] athavā [shubhopayuktāḥ ] shubhopayukta hote hain, ve (shramaṇ) [lokan nistārayanti ] logoṅko tār dete hain; (aur) [teṣhu bhaktaḥ ] unake prati bhaktivān jīv [prashastan ] prashasta (-puṇya) ko [labhate ] prāpta karatā hai ..260..
ṭīkā : — yathokta lakṣhaṇavāle shramaṇ hī — jo ki moh, dveṣh aur aprashasta rāgake uchchhedase ashubhopayogarahit vartate hue, samasta kaṣhāyodayake vichchhedase kadāchit shuddhopayukta (shuddhopayogamen yukta) aur prashasta rāgake vipākake kadāchit shubhopayukta hote hain ve — svayam mokṣhāyatan (mokṣhake sthān) honese lokako tār dete hain; aur unake prati bhaktibhāvase jinake prashasta bhāv pravartatā hai aise par jīv puṇyake bhāgī (puṇyashālī) hote hain ..260..
Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version
athāviparītaphalakāraṇāviparītakāraṇasamupāsanapravr̥uttin sāmānyavisheṣhato vidheyatayā sūtradvaitenopadarshayati —
shramaṇānāmātmavishuddhihetau prakr̥ute vastuni tadanukūlakriyāpravr̥uttyā guṇātishayādhānam- pratiṣhiddham ..261.. āchāryaḥ . kin kr̥utvā . diṭṭhā dr̥uṣhṭavā . kim . vatthun tapodhanabhūtan pātran vastu . kimvishiṣhṭam . pagadan prakr̥utan abhyantaraniruparāgashuddhātmabhāvanāgnāpakabahiraṅganirgranthanirvikārarūpam . kābhiḥ kr̥utvā vartatām . abbhuṭṭhāṇappadhāṇakiriyāhin abhyāgatayogyāchāravihitābhirabhyutthānādikriyābhiḥ . tado guṇādo tato din-
ab, aviparīt phalakā kāraṇ aisā jo ‘aviparīt kāraṇ’ usakī upāsanārūp pravr̥utti sāmānya aur visheṣharūpase karane yogya hai aisā do sūtron dvārā batalāte hain —
anvayārtha : — [prakr̥utan vastu ] 1prakr̥ut vastuko [dr̥uṣhṭvā ] dekhakar (pratham to) [abhyutthānapradhānakriyābhiḥ ] 2abhyutthān ādi kriyāonse [vartatām ] (shramaṇ) varto; [tataḥ ] phi ra [guṇāt ] guṇānusār [visheṣhitavyaḥ ] bhed karanā, — [iti upadeshaḥ ] aisā upadesh hai ..260..
ṭīkā : — shramaṇoṅke ātmavishuddhikī hetubhūt prakr̥ut vastu (-shramaṇ) ke prati usake yogya (shramaṇ yogya) kriyārūp pravr̥uttise guṇātishayatākā āropaṇ karanekā niṣhedh nahīn hai .
bhāvārtha : — yadi koī shramaṇ anya shramaṇako dekhe to pratham hī, māno ve anya shramaṇ guṇātishayavān hon isaprakār unake prati (abhyutthānādi) vyavahār karanā chāhiye . phi ra unakā parichay honeke bād unake guṇānusār bartāv karanā chāhiye ..261..
varto shramaṇ, pachhī vartanīy guṇānusār visheṣhathī. 261.
1. prakr̥ut vastu = avikr̥ut vastu; aviparīt pātra (abhyantar – niruparāg – shuddha ātmākī bhāvanāko batānevālā jo bahiraṅg – nirgranth – nirvikārarūp hai us rūpavāle shramaṇako yahān̐ ‘prakr̥ut – vastu’ kahā hai .)
2. abhyutthān = sammānārtha khaṛe ho jānā aur sammukh jānā .
Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version
shramaṇānān svato‘dhikaguṇānāmabhyutthānagrahaṇopāsanapoṣhaṇasatkārāñjalikaraṇapraṇām- pravr̥uttayo na pratiṣhiddhāḥ ..262.. trayānantaran guṇādguṇavisheṣhāt visesidavvo ten āchāryeṇ sa tapodhano ratnatrayabhāvanāvr̥uddhikāraṇ- kriyābhirvisheṣhitavyaḥ tti uvadeso ityupadeshaḥ sarvagnagaṇadharadevādīnāmiti ..261.. ath tamev visheṣhan kathayati . bhaṇidan bhaṇitan kathitan ih asmingranthe . keṣhān sambandhī . guṇādhigāṇan hi guṇādhikatapodhanānān hi sphu ṭam . kin bhaṇitam . abbhuṭṭhāṇan gahaṇan uvāsaṇan posaṇan cha sakkāran añjalikaraṇan paṇaman abhyutthān- grahaṇopāsanapoṣhaṇasatkārāñjalikaraṇapraṇāmādikam . abhimukhagamanamabhyutthānam, grahaṇan svīkāraḥ, upāsanan shuddhātmabhāvanāsahakārikāraṇanimittan sevā, tadarthamevāshanashayanādichintā poṣhaṇam, bhedābhed- ratnatrayaguṇaprakāshanan satkāraḥ, baddhāñjalinamaskāro‘ñjalikaraṇam, namo‘stvitivachanavyāpāraḥ praṇām iti ..262.. athābhyāgatānān tadevābhyutthānādikan prakārāntareṇ nirdishati — abbhuṭṭheyā yadyapi chāritraguṇenādhikā na bhavanti, tapasā vā, tathāpi samyaggnānaguṇen jyeṣhṭhatvāchchhrutavinayārthamabhyuttheyāḥ abhyutthānayogyā bhavanti . ke te . samaṇā shramaṇā nirgranthāchāryāḥ . kimvishiṣhṭāḥ . suttatthavisāradā vishuddhagnānadarshanasvabhāvaparamātmatattvaprabhr̥utyanekāntātmakapadārtheṣhu vītarāgasarvagnapraṇītamārgeṇ pramāṇanay- nikṣhepairvichārachaturachetasaḥ sūtrārthavishāradāḥ . na kevalamabhyuttheyāḥ, uvāseyā paramachijjotiḥparamātma-
(isaprakār pahalā sūtra kahakar ab isī viṣhayakā dūsarā sūtra kahate hain : — )
anvayārtha : — [guṇādhikānān hi ] guṇommen adhik (shramaṇon) ke prati [abhyutthānan ] abhyutthān, [grahaṇan ] grahaṇ (ādarase svīkār), [upāsanan ] upāsan (sevā), [poṣhaṇan ] poṣhaṇ (unake ashan, shayanādikī chintā), [satkāraḥ ] satkār (guṇoṅkī prashansā), [añjalikaraṇan ] añjali karanā (vinayapūrvak hāth joṛanā) [cha ] aur [praṇāmaḥ ] praṇām karanā [ih ] yahān̐ [bhaṇitam ] kahā hai ..262..
ṭīkā : — shramaṇoṅko apanese adhik guṇavān (shramaṇ) ke prati abhyutthān, grahaṇ, upāsan, poṣhaṇ, satkār, añjalikaraṇ aur praṇāmarūp pravr̥uttiyān̐ niṣhiddha nahīn hain ..262..
añjalikaraṇ, poṣhaṇ, grahaṇ, sevan ahīn upadiṣhṭa chhe.262.
Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version
ath shramaṇābhāseṣhu sarvāḥ pravr̥uttīḥ pratiṣhedhayati —
sūtrārthavaishāradyapravartitasanyamatapaḥsvatattvagnānānāmev shramaṇānāmabhyutthānādikāḥ pravr̥uttayo- ‘pratiṣhiddhā, itareṣhān tu shramaṇābhāsānān tāḥ pratiṣhiddhā ev ..263.. padārthaparignānārthamupāseyāḥ paramabhaktyā sevanīyāḥ . sañjamatavaṇāṇaḍḍhā paṇivadaṇīyā hi sanyamatapognānāḍhayāḥ praṇipatanīyāḥ hi sphu ṭan . bahiraṅgendriyasanyamaprāṇasanyamabalenābhyantare svashuddhātmani yatnaparatvan sanyamaḥ . bahiraṅgānashanāditapobalenābhyantare paradravyechchhānirodhen cha svasvarūpe pratapanan vijayanan tapaḥ . bahiraṅga- paramāgamābhyāsenābhyantare svasamvedanagnānan samyaggnānam . evamuktalakṣhaṇaiḥ sanyamatapognānairāḍhayāḥ paripūrṇā yathāsambhavan prativandanīyāḥ . kaiḥ . samaṇehin shramaṇairiti . atredan tātparyam — ye bahushrutā api chāritrādhikā na bhavanti, te‘pi paramāgamābhyāsanimittan yathāyogyan vandanīyāḥ . dvitīyan cha kāraṇam — te samyaktve gnāne cha pūrvamev dr̥uḍhatarāḥ, asya tu navataratapodhanasya samyaktve gnāne chāpi dāḍharyan nāsti . tarhi stokachāritrāṇān kimarthamāgame vandanādiniṣhedhaḥ kr̥ut iti chet . atiprasaṅganiṣhedhārthamiti ..263..
ab shramaṇabhāsoṅke prati samasta pravr̥uttiyoṅkā niṣhedh karate hain : —
anvayārtha : — [shramaṇaiḥ hi ] shramaṇoṅke dvārā [sūtrārthavishāradāḥ ] sūtrārthavishārad (sūtroṅke aur sūtrakathit padārthoṅke gnānamen nipuṇ) tathā [sanyamatapognānāḍhayāḥ ] sanyamatapagnānāḍhay, (sanyam, tap aur ātmagnānamen samr̥uddha) [shramaṇaḥ ] shramaṇ [abhyuttheyāḥ upāseyāḥ praṇipatanīyāḥ ] abhyutthān, upāsanā aur praṇām karane yogya hain ..263..
ṭīkā : — jinake sūtrommen aur padārthommen vishāradapaneke dvārā sanyam, tap aur svatatvakā gnān pravartatā hai un shramaṇoṅke prati hī abhyutthānādik pravr̥uttiyān̐ aniṣhiddha hain, parantu usake atirikta anya shramaṇābhāsoṅke prati ve pravr̥uttiyān̐ niṣhiddha hī hain ..263..
Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version
ath kīdr̥ushaḥ shramaṇābhāso bhavatītyākhyāti — ṇa havadi samaṇo tti mado sañjamatavasuttasampajutto vi .
āgamagno‘pi, sanyato‘pi, tapaḥstho‘pi, jinoditamanantārthanirbharan vishvan svenātmanā gneyatven niṣhpītatvādātmapradhānamashraddadhānaḥ shramaṇābhāso bhavati ..264.. ath shramaṇābhāsaḥ kīdr̥usho bhavatīti pr̥uṣhṭe pratyuttaran dadāti — ṇa havadi samaṇo sa shramaṇo na bhavati tti mado iti mataḥ sammataḥ . kva . āgame . kathambhūto‘pi . sañjamatavasuttasampajutto vi sanyamatapaḥshrutaiḥ samprayukto‘pi sahito‘pi . yadi kim . jadi saddahadi ṇa yadi chenmūḍhatrayādipañchavinshatisamyaktvamalasahitaḥ san na shraddhatte, na rochate, na manyate . kān . atthe padārthān . kathambhūtān . ādapadhāṇe nirdoṣhiparamātmaprabhr̥utīn . punarapi kathambhūtān . jiṇakkhāde vītarāgasarvagnajineshvareṇākhyātān, divya- dhvaninā praṇītān, gaṇadharadevairgranthavirachitānityarthaḥ ..264.. ath mārgasthashramaṇadūṣhaṇe doṣhan darshayati — avavadadi apavadati dūṣhayatyapavādan karoti . sa kaḥ . jo hi yaḥ kartā hi sphu ṭam . ka m . samaṇan shramaṇan
ab, kaisā jīv shramaṇābhās hai so kahate hain : —
anvayārtha : — [sanyamatapaḥsūtrasamprayuktaḥ api ] sūtra, sanyam aur tapase sanyukta hone par bhī [yadi ] yadi (vah jīv) [jinākhyātān ] jinokta [ātmapradhānān ] ātmapradhān [arthān ] padārthoṅkā [na shraddhatte ] shraddhān nahīn karatā to vah [shramaṇaḥ na bhavati ] shramaṇ nahīn hai, — [iti mataḥ ] aisā (āgamamen) kahā hai ..264..
ṭīkā : — āgamakā gnātā hone par bhī, sanyat hone par bhī, tapamen sthit hone par bhī, jinokta ananta padārthonse bhare hue vishvako — jo ki (vishva) apane ātmāse gneyarūpase piyā jātā honeke kāraṇ 1ātmapradhān hai usakā — jo jīv shraddhān nahīn karatā vah shramaṇābhās hai ..264..
1. ātmapradhān = jisamen ātmā pradhān hai aisā; [ātmā samasta vishvako jānatā hai isaliye vah vishvamen — vishvake samasta padārthommen — pradhān hai . ]
Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version
ath shrāmaṇyen samamananumanyamānasya vināshan darshayati — avavadadi sāsaṇatthan samaṇan diṭṭhā padosado jo hi .
shramaṇan shāsanasthamapi pradveṣhādapavadataḥ kriyāsvananumanyamānasya cha pradveṣhakaṣhāyitatvāt chāritran nashyati ..265.. tapodhanam . ka thambhūtam . sāsaṇatthan shāsanasthan nishchayavyavahāramokṣhamārgastham . kasmāt . padosado nirdoṣhiparamātmabhāvanāvilakṣhaṇāt pradveṣhātkaṣhāyāt . kin kr̥utvā pūrvam . diṭṭhā dr̥uṣhṭavā . na kevalan apavadati, ṇāṇumaṇṇadi nānumanyate . kāsu viṣhaye . kiriyāsu yathāyogyan vandanādikriyāsu . havadi hi so bhavati hi sphu ṭan saḥ . kimvishiṣhṭaḥ . ṇaṭṭhachāritto kathañchidatiprasaṅgānnaṣhṭachāritro bhavatīti . tathāhi — mārgasthatapodhanan dr̥uṣhṭavā yadi kathañchinmātsaryavashāddoṣhagrahaṇan karoti tadā chāritrabhraṣhṭo bhavati sphu ṭan; pashchādātmanindān kr̥utvā nivartate tadā doṣho nāsti, kālāntare vā nivartate tathāpi doṣho nāsti . yadi punastatraivānubandhan kr̥utvā tīvrakaṣhāyavashādatiprasaṅgan karoti tadā chāritrabhraṣhṭo bhavatīti . ayamatra bhāvārthaḥ — bahushrutairalpa- shrutatapodhanānān doṣho na grāhyastairapi tapodhanaiḥ kimapi pāṭhamātran gr̥uhītvā teṣhān doṣho na grāhyaḥ, kintu kimapi sārapadan gr̥uhītvā svayam bhāvanaiv kartavyā . kasmāditi chet . rāgadveṣhotpattau satyān bahushrutānān
ab, jo shrāmaṇyase samān hain unakā anumodan (-ādar) na karanevālekā vināsh batalāte hain : —
anvayārtha : — [yaḥ hi ] jo [shāsanasthan shramaṇan ] shāsanastha (jinadevake shāsanamen sthit) shramaṇako [dr̥uṣhṭvā ] dekhakar [pradveṣhataḥ ] dveṣhase [apavadati ] usakā apavād karatā hai aur [kriyāsu na anumanyate ] (satkārādi) kriyāonse karanemen anumat (prasanna) nahīn hai [saḥ naṣhṭachāritraḥ hi bhavati ] usakā chāritra naṣhṭa hotā hai ..265..
ṭīkā : — jo shramaṇ dveṣhake kāraṇ shāsanastha shramaṇakā bhī apavād bolatā hai aur (usake prati satkārādi) kriyāyen karanemen anumat nahīn hai, vah shramaṇ dveṣhase 1kaṣhāyit honese usakā chāritra naṣhṭa ho jātā hai ..265..
anumat nahīn kiriyā viṣhe, te nāsh charaṇ taṇo kare. 265.
1. kaṣhāyit = krodhamānādik kaṣhāyavāle; raṅgit; vikārī .
Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version
guṇato‘dhikasya vinayan pratyeṣhako yo‘pi bhavāmi shramaṇ iti .
bhavan guṇādharo yadi sa bhavatyanantasansārī ..266..
svayam jaghanyaguṇaḥ san shramaṇo‘hamapītyavalepātpareṣhān guṇādhikānān vinayan pratīchchhan shrāmaṇyāvalepavashāt kadāchidanantasansāryapi bhavati ..266.. shrutaphalan nāsti, tapodhanānān tapaḥphalan cheti ..265.. atrāh shiṣhyaḥ — apavādavyākhyānaprastāve shubhopayogo vyākhyātaḥ, punarapi kimarthan atra vyākhyānan kr̥utamiti . parihāramāh — yuktamidan bhavadīyavachanan, kintu tatra sarvatyāgalakṣhaṇotsargavyākhyāne kr̥ute sati tatrāsamarthatapodhanaiḥ kālāpekṣhayā kimapi gnānasanyamashauchopakaraṇādikan grāhyamityapavādavyākhyānamev mukhyam . atra tu yathā bhedanayen samyagdarshanagnānachāritratapashcharaṇarūpā chaturvidhārādhanā bhavati, saivābhedanayen samyaktvachāritrarūpeṇ dvidhā bhavati, tatrāpyabhedavivakṣhayā punarekaiv vītarāgachāritrārādhanā, tathā bhedanayen samyagdarshanasamyaggnān- samyakchāritrarūpastrividhamokṣhamārgo bhavati, sa evābhedanayen shrāmaṇyāparamokṣhamārganāmā punarek ev, sa chābhedarūpo mukhyavr̥uttyā ‘eyaggagado samaṇo’ ityādichaturdashagāthābhiḥ pūrvamev vyākhyātaḥ . ayan tu
ab, jo shrāmaṇyamen adhik ho usake prati jaise ki vah shrāmaṇyamen hīn (apanese munipanemen nīchā) ho aisā ācharaṇ karanevālekā vināsh batalāte hain : —
anvayārtha : — [yaḥ ] jo shramaṇ [yadi guṇādharaḥ bhavan ] guṇommen hīn hone par bhī [api shramaṇaḥ bhavāmi ] ‘main bhī shramaṇ hūn̐’ [iti ] aisā mānakar arthāt garva karake [guṇataḥ adhikasya ] guṇommen adhik (aise shramaṇ) ke pāsase [vinayan pratyeṣhakaḥ ] vinay (karavānā) chāhatā hai [saḥ ] vah [anantasansārī bhavati ] anantasansārī hotā hai ..266..
ṭīkā : — jo shramaṇ svayam jaghanya guṇomvālā hone par bhī ‘main bhī shramaṇ hūn̐’ aise garvake kāraṇ dūsare adhik guṇavālon (shramaṇon) se vinayakī ichchhā karatā hai, vah shrāmaṇyake garvake vashase kadāchit ananta sansārī bhī hotā hai ..266..
ichchhe vinay guṇ – adhik pās, anantasansārī bane. 266.
Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version
adhigaguṇā sāmaṇṇe vaṭṭanti guṇādharehin kiriyāsu .
bhedarūpo mukhyavr̥uttyā shubhopayogarūpeṇedānīn vyākhyāto, nāsti punaruktadoṣh iti . evan samāchāravisheṣhavivaraṇarūpeṇ chaturthasthale gāthāṣhṭakan gatam . ath svayam guṇahīnaḥ san pareṣhān guṇādhikānān yo‘sau vinayan vāñchhati, tasya guṇavināshan darshayati — so hodi aṇantasansārī sa kathañchidanantasansārī sambhavati . yaḥ kin karoti . paḍichchhago jo du pratyeṣhako yastu, abhilāṣhako‘pekṣhak iti . kam . viṇayan vandanādivinayam . kasya sambandhinam . guṇadodhigassa bāhyābhyantararatnatrayaguṇābhyāmadhikasyānya- tapodhanasya . ken kr̥utvā . homi samaṇo tti ahamapi shramaṇo bhavāmītyabhimānen garveṇ . yadi kim . hojjan guṇādharo jadi nishchayavyavahāraratnatrayaguṇābhyān hīnaḥ svayam yadi chedbhavatīti . ayamatrārthaḥ — yadi chedguṇādhikebhyaḥ sakāshādgarveṇ pūrvan vinayavāñchhān karoti, pashchādvivekabalenātmanindān karoti, tadānantasansārī na bhavati, yadi punastatraiv mithyābhimānen khyātipūjālābhārthan durāgrahan karoti tadā bhavati . athavā yadi kālāntare‘pyātmanindān karoti tathāpi na bhavatīti ..266.. ath svayamadhikaguṇāḥ santo yadi guṇādharaiḥ sah vandanādikriyāsu vartante tadā guṇavināshan darshayati — vaṭṭanti vartante pravartante jadi yadi chet . kva vartante . kiriyāsu vandanādikriyāsu . kaiḥ sah . guṇādharehin guṇādharairguṇarahitaiḥ . svayam kathambhūtāḥ santaḥ . adhigaguṇā adhikaguṇāḥ . kva . sāmaṇṇe shrāmaṇye chāritre . te michchhattapauttā havanti te kathañchidatiprasaṅgānmithyātvaprayuktā bhavanti . na kevalan mithyātvaprayuktāḥ, pabbhaṭṭhachārittā prabhraṣhṭachāritrāshcha bhavanti . tathāhi — yadi bahushrutānān pārshve gnānādiguṇavr̥uddhayarthan svayam chāritraguṇādhikā api vandanādikriyāsu vartante tadā doṣho nāsti . yadi punaḥ kevalan khyātipūjālābhārthan
ab, jo shramaṇ shrāmaṇyase adhik ho vah, jo apanese hīn shramaṇake prati samān jaisā (-apane barābarīvāle jaisā) ācharaṇ kare to usakā vināsh batalāte hain : —
anvayārtha : — [yadi shrāmaṇye adhikaguṇāḥ ] jo shrāmaṇyamen adhik guṇavāle hain, tathāpi [guṇādharaiḥ ] hīnaguṇavāloṅke prati [kriyāsu ] (vandanādi) kriyāommen [vartante ] vartate hain, [te ] ve [mithyopayuktāḥ ] mithyā upayukta hote hue [prabhraṣhṭachāritrāḥ bhavanti ] chāritrase bhraṣhṭa hote hain ..267..
to bhraṣhṭa thāy charitrathī upayukta mithyā bhāvamān. 267.
Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version
svayamadhikaguṇā guṇādharaiḥ paraiḥ sah kriyāsu vartamānā mohādasamyagupayuktatvāt chāritrād bhrashyanti ..267..
ṇichchhidasuttatthapado samidakasāo tavodhigo chāvi .
vartante tadātiprasaṅgāddoṣho bhavati . idamatra tātparyam — vandanādikriyāsu vā tattvavichārādau vā yatra rāgadveṣhotpattirbhavati tatra sarvatra doṣh ev . nanu bhavadīyakalpaneyamāgame tathā nāsti . naivam, āgamaḥ sarvo‘pi rāgadveṣhaparihārārtha ev, paran kintu ye kechanotsargāpavādarūpeṇāgamanayavibhāgan na jānanti ta ev rāgadveṣhau kurvanti, na chānya iti ..267.. iti pūrvoktakrameṇ ‘eyaggagado’ ityādichaturdashagāthābhiḥ sthalachatuṣhṭayen shrāmaṇyāparanāmā mokṣhamārgābhidhānastr̥utīyo‘ntarādhikāraḥ samāptaḥ . athānantaran dvātrinshadgāthāparyantan pañchabhiḥ sthalaiḥ shubhopayogādhikāraḥ kathyate . tatrādau laukikasansarganiṣhedhamukhyatven ‘ṇichchhidasuttatthapado’ ityādipāṭhakrameṇ gāthāpañchakam . tadanantaran sarāgasanyamāparanāmashubhopayog – svarūpakathanapradhānatven ‘samaṇā suddhuvajuttā’ ityādi sūtrāṣhṭakam . tatashcha pātrāpātraparīkṣhāpratipādanarūpeṇ ‘rāgo pasatthabhūdo’ ityādi gāthāṣhaṣhṭakam . tataḥ paramāchārādivihitakrameṇ punarapi saṅkṣheparūpeṇ samāchār- vyākhyānapradhānatven ‘diṭṭhā pagadan vatthu’ ityādi sūtrāṣhṭakam . tataḥ paran pañcharatnamukhyatven ‘je
ṭīkā : — jo svayam adhik guṇavāle hone par bhī anya hīnaguṇavālon (shramaṇon) ke prati (vandanādi) kriyāommen vartate hain ve mohake kāraṇ asamyak upayukta hote hue (-mithyābhāvommen yukta hote hue) chāritrase bhraṣhṭa hote hain ..267..
ab, asatsaṅg niṣhedhya hai aisā batalāte hain : —
anvayārtha : — [nishchitasūtrārthapadaḥ ] jisane sūtron aur arthoṅke padako – adhiṣhṭhānako (arthāt gnātr̥utattvako) nishchit kiyā hai, [samitakaṣhāyaḥ ] jisane kaṣhāyoṅkā shaman kiyā hai, [cha ] aur [tapo‘dhikaḥ api ] jo adhik tapavān hai — aisā jīv bhī [yadi ] yadi [laukikajanasansarga ] laukikajanoṅke sansargako [na tyajati ] nahīn chhoṛatā, [sanyataḥ na bhavati ] to vah sanyat nahīn hai (arthāt asanyat ho jātā hai) ..268..
Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version
yataḥ sakalasyāpi vishvavāchakasya sallakṣhmaṇaḥ shabdabrahmaṇastadvāchyasya sakalasyāpi sallakṣhmaṇo vishvasya cha yugapadanusyūtatadubhayagneyākāratayādhiṣhṭhānabhūtasya sallakṣhmaṇo gnātr̥utattvasya nishchayanānnishchitasūtrārthapadatven, niruparāgopayogatvāt samitakaṣhāyatven, bahusho‘bhyasta- niṣhkampopayogatvāttapo‘dhikatven cha suṣhṭhu sanyato‘pi saptārchiḥsaṅgatan toyamivāvashyambhāvi- vikāratvāt laukikasaṅgādasanyat ev syāt, tatastatsaṅgaḥ sarvathā pratiṣhedhya ev ..268.. ajadhāgahidatthā’ ityādi gāthāpañchakam . evan dvātrinshadgāthābhiḥ sthalapañchaken chaturthāntarādhikāre samudāyapātanikā . tadyathā — ath laukikasansargan pratiṣhedhayati — ṇichchhidasuttatthapado nishchitāni gnātāni nirṇītānyanekāntasvabhāvanijashuddhātmādipadārthapratipādakāni sūtrārthapadāni yen sa bhavati nishchit- sūtrārthapadaḥ, samidakasāo paraviṣhaye krodhādiparihāreṇ tathābhyantare paramopashamabhāvapariṇatanijashuddhātma- bhāvanābalen cha shamitakaṣhāyaḥ, tavodhigo chāvi anashanādibahiraṅgatapobalen tathaivābhyantare shuddhātmatattva- bhāvanāviṣhaye pratapanādvijayanāchcha tapo‘dhikashchāpi san svayam sanyataḥ kartā logigajaṇasansaggan ṇa chayadi jadi laukikāḥ svechchhāchāriṇasteṣhān sansargo laukikasansargastan na tyajati yadi chet sañjado ṇa havadi tarhi sanyato na bhavatīti . ayamatrārthaḥ — svayam bhāvitātmāpi yadyasamvr̥utajanasansargan na tyajati tadātiparichayādagnisaṅgatan jalamiv vikr̥utibhāvan gachchhatīti ..268..
ṭīkā : — (1) vishvake vāchak, ‘sat’ lakṣhaṇavān aisā jo shabdabrahma aur us shabdabrahmake vāchya ‘sat’ lakṣhaṇavālā aisā jo sampūrṇa vishva un donoṅke gneyākār apanemen yugapat gunth jānese ( – gnātr̥utattvamen ek hī sāth gnāt honese) un donoṅkā 1adhiṣhṭhānabhūt — aisā ‘sat’ lakṣhaṇavāle gnātr̥utvakā nishchay kiyā honese ‘jisane sūtron aur arthoṅke padako ( – adhiṣhṭhānako) nishchit kiyā hai aisā’ ho, (2) niruparāg upayogake kāraṇ ‘jisane kaṣhāyoṅko shamit kiyā hai aisā’ ho, aur (3) niṣhkamp upayogakā 2bahushaḥ abhyās karanese ‘adhik tapavālā’ ho, — isaprakār (in tīn kāraṇonse) jo jīv bhalībhān̐ti sanyat ho, vah bhī laukik (janoṅke) saṅgase asanyat hī hotā hai, kyoṅki agnikī saṅgatimen rahe hue pānīkī bhān̐ti use vikār avashyambhāvī hai . isaliye laukik saṅg sarvathā niṣhedhya hī hai .
bhāvārtha : — jo jīv sanyat ho, arthāt (1) jisane shabdabrahmako aur usake vāchyarūp samasta padārthoṅko jānanevāle gnātr̥utattvakā nirṇay kiyā ho, (2) jisane kaṣhāyoṅko shamit kiyā ho (3) aur jo adhik tapavān ho, vah jīv bhī laukikajanake saṅgase asanyat hī hotā hai; kyoṅki jaise agnike saṅgase pānīmen uṣhṇatārūp vikār avashya hotā hai, usīprakār laukikajanake sansargako na chhoṛanevāle sanyatake asanyatatārūp vikār avashya hotā hai . isaliye laukik janoṅkā saṅg sarvaprakārase tyājya hī hai ..268.. pra. 61
1. gnātr̥utattvakā svabhāv shabdabrahmako aur usake vāchyarūp vishvako yugapad jānanekā hai isaliye us apekṣhā gnātr̥utattvako shabdabrahmakā tathā vishvakā adhiṣhṭhān – ādhār kahā gayā hai . sanyat jīvako aise gnātr̥utattvakā nishchay hotā hai .2. bahushaḥ = (1) bahut; khūb (2) bārambār .
Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version
ath laukikalakṣhaṇamupalakṣhayati —
pratignātaparamanairgranthyapravrajyatvādudūḍhasanyamatapobhāro‘pi mohabahulatayā shlathīkr̥ut- shuddhachetanavyavahāro muhurmanuṣhyavyavahāreṇ vyāghūrṇamānatvādaihikak rmānivr̥uttau laukik ityuchyate ..269..
athānukampālakṣhaṇan kathyate —
tisidan bubhukkhidan vā duhidan daṭṭhūṇ jo hi duhidamaṇo paḍivajjadi tr̥uṣhitan vā bubhukṣhitan vā duḥkhitan vā dr̥uṣhṭavā kamapi prāṇinan yo hi sphu ṭan duḥkhitamanāḥ san pratipadyate svīkaroti . kan karmatāpannam . tan tan prāṇinam . kayā . kivayā kr̥upayā dayāpariṇāmen . tassesā hodi aṇukan pā tasya puruṣhasyaiṣhā pratyakṣhībhūtā shubhopayogarūpānukampā dayā bhavatīti . imān chānukampān gnānī svasthabhāvanāmavināshayan
ab, ‘laukik’ (jan) kā lakṣhaṇ kahate hain : —
anvayārtha : — [nairgranthyan pravrajitaḥ ] jo (jīv) nirgrantharūpase dīkṣhit honeke kāraṇ [sanyamatapaḥ samprayuktaḥ api ] sanyamatapasanyukta ho use bhī, [yadi saḥ ] yadi vah [aihikaiḥ karmabhiḥ vartate ] aihik kāryon sahit vartatā ho to, [laukikaḥ iti bhaṇitaḥ ] ‘laukik’ kahā gayā hai ..269..
ṭīkā : — paramanirgranthatārūp pravrajyākī pratignā lī honese jo jīv sanyamatapake bhārako vahan karatā ho use bhī, yadi us mohakī bahulatāke kāraṇ shuddhachetan vyavahārako chhoṛakar nirantar manuṣhyavyavahārake dvārā chakkar khānese 1aihik karmonse anivr̥utta ho to, ‘laukik’ kahā jātā hai ..269..
laukik kahyo tene ya, jo chhoḍe na aihik karmane. 269.
1. aihik = laukik .
Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version
ath satsaṅg vidheyatven darshayati — tamhā saman guṇādo samaṇo samaṇan guṇehin vā ahiyan .
yataḥ pariṇāmasvabhāvatvenātmanaḥ saptārchiḥsaṅgatan toyamivāvashyambhāvivikāratvā- llaukikasaṅgātsanyato‘pyasanyat ev syāt; tato duḥkhamokṣhārthinā guṇaiḥ samo‘dhiko vā shramaṇaḥ saṅkleshaparihāreṇ karoti . agnānī punaḥ saṅkleshenāpi karotītyarthaḥ ..“36.. ath laukikalakṣhaṇan kathayati — ṇiggantho pavvaido vastrādiparigraharahitatven nirgrantho‘pi dīkṣhāgrahaṇen pravrajito‘pi vaṭṭadi jadi vartate yadi chet . kaiḥ . ehigehi kammehin aihikaiḥ karmabhiḥ bhedābhedaratnatrayabhāvanāshakaiḥ khyātipūjālābhanimitairjyotiṣhamantravādavaidakādibhiraihikajīvanopāyakarmabhiḥ . so logigo tti bhaṇido sa laukiko vyāvahārik iti bhaṇitaḥ . kimvishiṣhṭo‘pi . sañjamatavasañjudo chāvi dravyarūpasanyamatapobhyān sanyuktashchāpītyarthaḥ ..269.. athottamasansargaḥ kartavya ityupadishati — tamhā yasmāddhīnasansargādguṇahāni- rbhavati tasmātkāraṇāt adhivasadu adhivasatu tiṣhṭhatu . sa kaḥ kartā . samaṇo shramaṇaḥ . kva . tamhi tasminnadhikaraṇabhūte. ṇichchan nityan sarvakālam . tasminkutra . samaṇan shramaṇe . lakṣhaṇavashādadhikaraṇe karma
ab, satsaṅg vidhey ( – karane yogya) hai, aisā batalāte hain : —
anvayārtha : — [tasmāt ] (laukikajanake saṅgase sanyat bhī asanyat hotā hai) isaliye [yadi ] yadi [shramaṇaḥ ] shramaṇ [duḥkhaparimokṣham ichchhati ] duḥkhase parimukta honā chāhatā ho to vah [guṇātsaman ] samān guṇomvāle shramaṇake [vā ] athavā [guṇaiḥ adhikan shramaṇan tatra ] adhik guṇomvāle shramaṇake saṅgamen [nityam ] sadā [adhivasatu ] nivās karo ..270..
ṭīkā : — ātmā pariṇāmasvabhāvavālā hai isaliye agnike saṅgamen rahe hue pānīkī bhān̐ti (sanyatake bhī) laukikasaṅgase vikār avashyambhāvī honese sanyat bhī asanyat hī ho jātā hai . isaliye duḥkhamokṣhārthī (-duḥkhonse mukti chāhanevāle) shramaṇako
to nitya vasavun samān agar visheṣh guṇīnān saṅgamān. 270.
Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version
shramaṇen nityamevādhivasanīyaḥ . tathāsya shītāpavarakakoṇanihitashītatoyavatsamaguṇasaṅgāt guṇarakṣhā, shītataratuhinasharkarāsampr̥uktashītatoyavat guṇādhikasaṅgāt guṇavr̥uddhiḥ ..270..
gnānānandamayīn dashāmanubhavatvekāntataḥ shāshvatīm ..17..
paṭhayate . kathambhūte shramaṇe . saman same samāne . kasmāt . guṇādo bāhyābhyantararatnatrayalakṣhaṇaguṇāt . punarapi kathambhūte . ahiyan vā svasmādadhike vā . kaiḥ . guṇehin mūlottaraguṇaiḥ . yadi kim . ichchhadi jadi ichchhati vāñchhati yadi chet . kam . dukkhaparimokkhan svātmotthasukhavilakṣhaṇānān nārakādiduḥkhānān mokṣhan duḥkhaparimokṣhamiti . ath vistaraḥ — yathāgnisanyogāt jalasya shītalaguṇavināsho bhavati tathā vyāvahārikajanasansargātsanyatasya sanyamaguṇavināsho bhavatīti gnātvā tapodhanaḥ kartā samaguṇan guṇādhikan vā tapodhanamāshrayati, tadāsya tapodhanasya yathā shītalabhājanasahitashītalajalasya shītalaguṇarakṣhā bhavati (1) samān guṇavāle shramaṇake sāth athavā (2) adhik guṇavāle shramaṇake sāth sadā hī nivās karanā chāhiye . isaprakār us shramaṇake (1) shītal gharake konemen rakhe hue shītal pānīkī bhān̐ti samān guṇavālekī saṅgatise guṇarakṣhā hotī hai aur (2) adhik shītal him (baraph ) ke samparkamen rahanevāle shītal pānīkī bhān̐ti adhik guṇavāleke saṅgase guṇavr̥uddhi hotī hai ..270..
[ab shlok dvārā yah kahate hain ki shramaṇ kramashaḥ param nivr̥uttiko prāpta karake shāshvat gnānānandamayadashākā anubhav karo : — ]
[artha : — ] isaprakār shubhopayogajanit kiñchit pravr̥uttikā sevan karake yati samyak prakārase sanyamake sauṣhṭhav (shreṣhṭhatā, sundaratā) se kramashaḥ param nivr̥uttiko prāpta hotā huā; jisakā ramya uday samasta vastusamūhake vistārako līlāmātrase prāpta ho jātā hai (-jān letā hai) aisī shāshvatī gnānānandamayī dashākā ekāntataḥ (keval, sarvathā, atyanta) anubhav karo .
“isaprakār shubhopayog – pragnāpan pūrṇa huā .’’ ★shārdūlavikrīḍit chhand
Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version
jīyātsamprati pañcharatnamanaghan sūtrairimaiḥ pañchabhiḥ ..18..
ath sansāratattvamudghāṭayati — je ajadhāgahidatthā ede tachcha tti ṇichchhidā samaye .
achchantaphalasamiddhan bhamanti te to paran kālan ..271.. tathā samaguṇasansargādguṇarakṣhā bhavati . yathā cha tasyaiv jalasya karpūrasharkarādishītaladravyanikṣhepe kr̥ute sati shītalaguṇavr̥uddhirbhavati tathā nishchayavyavahāraratnatrayaguṇādhikasansargādguṇavr̥uddhirbhavatīti sūtrārthaḥ ..270.. itaḥparan pañchamasthale saṅkṣhepeṇ sansārasvarūpasya mokṣhasvarūpasya cha pratītyarthan pañcharatnabhūtagāthāpañchaken vyākhyānan karoti . tadyathā — ath sansārasvarūpan prakaṭayati — je ajadhāgahidatthā vītarāgasarvagna- praṇītanishchayavyavahāraratnatrayārthaparignānābhāvāt ye‘yathāgr̥uhītārthāḥ viparītagr̥uhītārthāḥ . punarapi kathambhūtāḥ . ede tachcha tti ṇichchhidā ete tattvamiti nishchitāḥ, ete ye mayā kalpitāḥ padārthāsta ev tattvamiti nishchitāḥ, nishchayan kr̥utavantaḥ . kva sthitvā . samaye nirgrantharūpadravyasamaye . achchantaphalasamiddhan ab pañcharatna hain (arthāt pān̐ch ratnon jaisī pān̐ch gāthāyen kahate hain ) . [vahān̐ pahale, shlok dvārā un pān̐ch gāthāoṅkī mahimā kahate hain : — ]
artha : — ab is shāstrake kalagīke alaṅkār jaise ( – chūḍāmaṇi – mukuṭamaṇi samān) yah pān̐ch sūtrarūp nirmal pañcharatna — joki saṅkṣhepase arhantabhagavānake samagra advitīy shāsanako sarvataḥ prakāshit karate hain ve — 1vilakṣhaṇ panthavālī sansār – mokṣhakī sthitiko jagatake samakṣha prakaṭ karate hue jayavanta varto .
ab sansāratattvako prakaṭ karate hain : — ★shārdūlavikrīḍit chhand
atyantaphalasamr̥uddha bhāvī kāḷamān jīv te bhame. 271.
1. vilakṣhaṇ = bhinna – bhinna [sansār aur mokṣhakī sthiti bhinna – bhinna panthavālī hai, arthāt sansār aur mokṣhakā mārga alag – alag hai . ]
Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version
ye svayamavivekato‘nyathaiv pratipadyārthānitthamev tattvamiti nishchayamārachayantaḥ satatan samupachīyamānamahāmohamalamalīmasamānasatayā nityamagnānino bhavanti, te khalu samaye sthitā apyanāsāditaparamārthashrāmaṇyatayā shramaṇābhāsāḥ santo‘nantakarmaphalopabhogaprāgbhārabhayaṅkar- manantakālamanantabhāvāntaraparāvartairanavasthitavr̥uttayaḥ sansāratattvamevāvabudhyatām ..271.. bhamanti te to paran kālan atyantaphalasamr̥uddhan bhramanti te ataḥ paran kālam . dravyakṣhetrakālabhavabhāvapañchaprakār- sansāraparibhramaṇarahitashuddhātmasvarūpabhāvanāchyutāḥ santaḥ paribhramanti . kam . paran kālan anantakālam . nārakādiduḥkharūpātyantaphalasamr̥uddham . punarapi kathambhūtam . ato vartamānakālātparan bhāvinamiti . kathambhūtam . ayamatrārthaḥ — itthambhūtasansāraparibhramaṇapariṇatapuruṣhā evābheden sansārasvarūpan gnātavya- miti ..271.. ath mokṣhasvarūpan prakāshayati — ajadhāchāravijutto nishchayavyavahārapañchāchārabhāvanā-
anvayārtha : — [ye ] jo [samaye ] bhale hī samayamen hon (-bhale hī ve dravyaliṅgīke rūpamen jinamatamen hon) tathāpi ve [ete tattvam ] ‘yah tattva hai (vastusvarūp aisā hī hai)’ [iti nishchitāḥ ] isaprakār nishchayavān vartate hue [ayathāgr̥uhītārthāḥ ] padārthoṅko ayathārtharūpase grahaṇ karate hain (-jaise nahīn hain vaisā samajhate hain ), [te ] ve [atyantaphalasamr̥uddham ] atyantaphalasamr̥uddha (ananta karmaphalonse bhare hue) aise [ataḥ paran kālan ] abase āgāmī kālamen [bhramanti ] paribhramaṇ kareṅge ..271..
ṭīkā : — jo svayam avivekase padārthoṅko anyathā hī aṅgīkr̥ut karake (-anya prakārase hī samajhakar) ‘aisā hī tattva (vastusvarūp) hai’ aisā nishchay karate hue, satat ekatrit kiye jānevāle mahā mohamalase malin manavāle honese nitya agnānī hain, ve bhale hī samayamen (-dravyaliṅgī rūpase jinamārgamen) sthit hon tathāpi paramārtha shrāmaṇyako prāpta na honese vāstavamen shramaṇābhās vartate hue ananta karmaphalakī upabhogarāshise bhayaṅkar aise anantakāl tak ananta bhāvāntararūp parāvarttanonse 1anavasthit vr̥uttivāle rahanese, unako sansāratattva hī jānanā ..271..
1. anavasthit = asthir [mithyādr̥uṣhṭiyonne bhale hī dravyaliṅg dhāraṇ kiyā ho tathāpi unake anantakāl tak ananta bhinna – bhinna bhāvarūpase – bhāvāntararūpase parāvartan hote rahanese ve asthir pariṇativāle raheṅge, aur isaliye ve sansāratattva hī hain .]
Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version
ath mokṣhatattvamudghāṭayati —
yastrilokachūlikāyamānanirmalavivekadīpikālokashālitayā yathāvasthitapadārthanishchay- nivartitautsukyasvarūpamantharasatatopashāntātmā san svarūpamekamevābhimukhyen charannayathāchār- pariṇatatvādayathāchāraviyuktaḥ, viparītāchārarahit ityarthaḥ, jadhatthapadaṇichchhido sahajānandaikasvabhāvanij- paramātmādipadārthaparignānasahitatvādyathārthapadanishchitaḥ, pasantappā vishiṣhṭaparamopashamabhāvapariṇatanijātma- dravyabhāvanāsahitatvātprashāntātmā, jo yaḥ kartā so sampuṇṇasāmaṇṇo sa sampūrṇashrāmaṇyaḥ san chiran ṇa jīvadi chiran bahutarakālan na jīvati, na tiṣhṭhati . kva . aphale shuddhātmasamvittisamutpannasukhāmr̥utarasāsvād- rahitatvenāphale phalarahite sansāre . kintu shīghran mokṣhan gachchhatīti . ayamatra bhāvārthaḥ — itthambhūt-
ab mokṣha tatvako pragaṭ karate hain : —
anvayārtha : — [yathārthapadanishchitaḥ ] jo jīv yathārthatayā padoṅkā tathā arthon (padārthon) kā nishchayavālā honese [prashāntātmā ] 1prashāntātmā hai aur [ayathāchāraviyuktaḥ ] ayathāchār ( – anyathāācharaṇ, ayathārthaācharaṇ) rahit hai, [saḥ sampūrṇashrāmaṇyaḥ ] vah sampūrṇa shrāmaṇyavālā jīv [aphale ] aphal ( – karmaphal rahit hue) [ih ] is sansāramen [chiran na jīvati ] chirakāl tak nahīn rahatā ( – alpakālamen hī mukta hotā hai .) ..272..
ṭīkā : — jo (shramaṇ) trilokakī chūlikā (kalagī) ke samān nirmal vivekarūpī dīpikāke prakāshavālā honese yathāsthit padārthanishchayase utsukatākā nivartan karake
2svarūpamanthar rahanese satat ‘upashāntātmā’ vartatā huā, svarūpamen ekamen hī abhimukharūpase
1. prashāntātmā = prashāntasvarūp; prashāntamūrti; upashānt; sthir huā .
2. svarūpamanthar = svarūpamen jamā huā [mantharakā artha hai susta, ālasī . yah shramaṇ svarūpamen tr̥upta tr̥upta honese
māno vah svarūpase bāhar nikalaneko susta yā ālasī ho, isaprakār svarūpaprashāntimen magna hokar rahā
hai .]