Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 273-275 ; Parishista; Sadhak jivani drashti; Varnanukram gatha suchi.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 27 of 28

 

Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version

viyukto nitya.n j~nAnI syAt.h, sa khalu sampUrNashrAmaNyaH sAkShAt.h shramaNo helAvakIrNa-
sakalaprAktanakarmaphalatvAdaniShpAditanUtanakarmaphalatvAchcha punaH prANadhAraNadainyamanAskandan dvitIy-
bhAvaparAvartAbhAvAt
.h shuddhasvabhAvAvasthitavR^ittirmokShatattvamavabudhyatAm ..272..
ath mokShatattvasAdhanatattvamudghATayati
samma.n vididapadatthA chattA uvahi.n bahitthamajjhattha.n .
visayesu NAvasattA je te suddhA tti NiddiTThA ..273..
samyagviditapadArthAstyaktvopadhi.n bahisthamadhyastham .
viShayeShu nAvasaktA ye te shuddhA iti nirdiShTAH ..273..
mokShatattvapariNatapuruSh evAbheden mokShasvarUpa.n j~nAtavyamiti ..272.. ath mokShakAraNamAkhyAtisamma.n
vididapadatthA sa.nshayaviparyayAnadhyavasAyarahitAnantaj~nAnAdisvabhAvanijaparamAtmapadArthaprabhR^itisamastavastu-
vichArachaturachittachAturyaprakAshamAnasAtishayaparamavivekajyotiShA samyagviditapadArthAH . punarapi ki.nrUpAH.
visayesu NAvasattA pa~nchendriyaviShayAdhInarahitatven nijAtmatattvabhAvanArUpaparamasamAdhisa.njAtaparamAnandaik-
vicharatA (krI.DA karatA) honese ‘ayathAchAr rahit’ vartatA huA nitya j~nAnI ho, vAstavame.n us
sampUrNa shrAmaNyavAle sAkShAt shramaNako mokShatatva jAnanA, kyo.nki pahaleke sakal karmo.nke phal
usane lIlAmAtrase naShTa kar diye hai.n isaliye aur vah nUtan karmaphalo.nko utpanna nahI.n karatA
isaliye punaH prANadhAraNarUp dInatAko prApta na hotA huA dvitIy bhAvarUp parAvartanake abhAvake
kAraN shuddhasvabhAvame.n
1avasthit vR^ittivAlA rahatA hai ..272..
ab mokShatatvakA sAdhanatatva pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[samyagviditapadArthAH ] samyak (yathArthatayA) padArtho.nko jAnate hue
[ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahira.ng tathA a.ntara.ng [upadhi.n ] parigrahako [tyaktvA ] Cho.Dkar
[viShayeShu na avasaktAH ] viShayo.nme.n Asakta nahI.n hai.n, [te ] ve [shuddhAH iti nirdiShTAH ] ‘shuddha’
kahe gaye hai.n
..273..
1. avasthit = sthir, [is sa.npUrNa shrAmaNyavAle jIvako anyabhAvarUp parAvartan (palaTan) nahI.n hotA, vah
sadA ek hI bhAvarUp rahatA haishuddha svabhAvame.n sthir pariNatirUpase rahatA hai; isaliye vah jIv mokShatatva
hI hai . ]
jANI yathArtha padArthane, tajI sa.ng a.ntarbAhyane,
Asakta nahi viShayo viShe je, ‘shuddha’ bhAkhyA temane. 273
.

Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version

anekAntakalitasakalaj~nAtR^ij~neyatattvayathAvasthitasvarUpapANDityashauNDAH santaH samasta-
bahira.ngantara.ngasa.ngatiparityAgaviviktAntashchakachakAyamAnAnantashaktichaitanyabhAsvarAtmatattvasvarUpAH
svarUpaguptasuShuptakalpAntastattvavR^ittitayA viShayeShu manAgapyAsaktimanAsAdayantaH samastAnubhAvavanto
bhagavantaH shuddhA evAsa.nsAraghaTitavikaTakarmakavATavighaTanapaTIyasAdhyavasAyen prakaTIkriyamANA-
vadAnA mokShatattvasAdhanatattvamavabudhyatAm
..273..
ath mokShatattvasAdhanatattva.n sarvamanorathasthAnatvenAbhinandayati
suddhassa ya sAmaNNa.n bhaNiya.n suddhassa da.nsaNa.n NANa.n .
suddhassa ya NivvANa.n so chchiy siddho Namo tassa ..274..
lakShaNasukhasudhArasAsvAdAnubhavabalen viShayeShu manAgapyanAsaktAH . ki.n kR^itvA . pUrva.n svasvarUpaparigraha.n
svIkAra.n kR^itvA, chattA tyaktvA . kam . uvahi.n upadhi.n parigraham . ki.nvishiShTam . bahitthamajjhattha.n bahistha.n
kShetravAstvAdyanekavidha.n madhyastha.n mithyAtvAdichaturdashabhedabhinnam . je eva.nguNavishiShTAH ye mahAtmAnaH te suddha
tti NiddiTThA te shuddhAH shuddhopayoginaH iti nirdiShTAH kathitAH . anen vyAkhyAnen kimukta.n bhavati
ittha.nbhUtAH paramayogin evAbheden mokShamArga ityavaboddhavyam ..273.. ath shuddhopayogalakShaNamokShamArga.n
sarvamanorathasthAnatven pradarshayatibhaNiya.n bhaNitam . kim . sAmaNNa.n samyagdarshanaj~nAnachAritraikAgAA
AA
A
.hrra
.hrra
.hrayalakShaNa.n
yalakShaNa.n
pra. 62
TIkA :anekAntake dvArA j~nAt sakal j~nAtR^itattva aur j~neyatattvake yathAsthit
svarUpame.n jo pravIN hai.n, antara.ngame.n chakachakit hote hue anantashaktivAle chaitanyase bhAsvar
(tejasvI) Atmatattvake svarUpako jinane samasta bahira.ng tathA antara.ng sa.ngatike parityAgase
vivikta (bhinna) kiyA hai, aur (isaliye) antaHtattvakI vR^itti (-AtmAkI pariNati) svarUp
gupta tathA suShupta (jaise ki so gayA ho) samAn (
prashA.nt) rahanese jo viShayo.nme.n ki.nchit bhI
Asaktiko prApta nahI.n hote,aise jo sakalmahimAvAn bhagavanta ‘shuddha’ (-shuddhopayogI) hai.n
unhe.n hI mokShatattvakA sAdhanatattva jAnanA . (arthAt ve shuddhopayogI hI mokShamArgarUp hai.n ), kyo.nki
ve anAdi sa.nsAr se rachitbanda rahe hue vikaT karmakapATako to.Dnekholaneke ati ugra
prayatnase parAkram pragaT kar rahe hai.n ..273..
ab mokShatattvake sAdhanatattvakA (arthAt shuddhopayogIkA) sarva manoratho.nke sthAnake
rUpame.n abhinandan (prasha.nsA) karate hai.n :
re ! ‘shuddhane shrAmaNya bhAkhyu.n, j~nAn darshan shuddhane,
Che shuddhane nirvAN, shuddha ja siddha, praNamu.n tehane. 274
.

Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version

shuddhasya cha shrAmaNya.n bhaNita.n shuddhasya darshana.n j~nAnam .
shuddhasya cha nirvANa.n sa ev siddho namastasmai ..274..
yattAvatsamyagdarshanaj~nAnachAritrayaugapadyapravR^ittaikAgA.hrayalakShaNa.n sAkShAnmokShamArgabhUta.n shrAmaNya.n tachcha
shuddhasyaiv . yachcha samastabhUtabhavadbhAvivyatirekakarambitAnantavastvanvayAtmakavishvasAmAnyavisheSh-
pratyakShapratibhAsAtmaka.n darshana.n j~nAna.n cha tat.h shuddhasyaiv . yachcha niHpratighavijR^imbhitasahajaj~nAnAnanda-
mudritadivyasvabhAva.n nirvANa.n tat.h shuddhasyaiv . yashcha Ta.nkotkIrNaparamAnandAvasthAsusthitAtmasva-
bhAvopalambhagambhIro bhagavAn siddhaH sa shuddha ev . ala.n vAgvistareN, sarvamanorathasthAnasya
mokShatattvasAdhanatattvasya shuddhasya parasparama.ngA.ngibhAvapariNatabhAvyabhAvakabhAvatvAt pratyastamit-
svaparavibhAgo bhAvanamaskAro.astu
..274..
shatrumitrAdisamabhAvapariNatirUpa.n sAkShAnmokShakAraNa.n yachChrAmaNyam . tattAvtttttka sya . suddhassa ya shuddhasya cha
shuddhopayogin ev . suddhassa da.nsaNa.n NANa.n trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastavastugatAnantadharmaik-----
samayasAmAnyavisheShaparichChittisamartha.n yaddarshanaj~nAnadvaya.n tachChuddhasyaiv . suddhassa ya NivvANa.n avyAbAdhAnanta-
sukhAdiguNAdhArabhUta.n parAdhInarahitatven svAyatta.n yannirvANa.n tachChuddhasyaiv . so chchiy siddho yo
anvayArtha :[shuddhasya cha ] shuddha (-shuddhopayogI) ko [shrAmaNya.n bhaNita.n ] shrAmaNya
kahA hai, [shuddhasya cha ] aur shuddhako [darshana.n j~nAna.n ] darshan tathA j~nAn kahA hai, [shuddhasya cha ]
shuddhake [nirvANa.n ] nirvAN hotA hai; [saH ev ] vahI (-shuddha hI) [siddhaH ] siddha hotA hai;
[tasmai namaH ] use namaskAr ho
..274..
TIkA :pratham to, samyagdarshan -j~nAn -chAritrake yugapadpanerUpase pravartamAn ekAgratA
jisakA lakShaN hai aisA jo sAkShAt mokShamArgabhUt shrAmaNya, ‘shuddha ke hI hotA hai; samasta bhUt
vartamAnbhAvI vyatireko.nke sAth milit (mishrit), ananya vastuo.nkA anvayAtmak jo vishva
usake (1) sAmAnya aur (2) visheShake pratyakSha pratibhAsasvarUp jo (1) darshan aur (2)
j~nAn ve ‘shuddha’ ke hI hote hai.n; nirvighna
khile hue sahaj j~nAnAnandakI mudrAvAlA (-svAbhAvik
j~nAn aur AnandakI ChApavAlA) divya jisakA svabhAv hai aisA jo nirvAN, vah ‘shuddha’ ke
hI hotA hai; aur Ta.nkotkIrNa paramAnanda
avasthArUpase susthit AtmasvabhAvakI upalabdhise
ga.nbhIr aise jo bhagavAn siddha, ve ‘shuddha’ hI hote hai.n (arthAt shuddhopayogI hI siddha hote hai.n ),
vachanavistArase bas ho ! sarva manoratho.nke sthAnabhUt, mokShatatvake sAdhanatatvarUp, ‘shuddha’ko,
jisame.n paraspar a.ngaa.ngIrUpase pariNamit
1bhAvakbhAvyatAke kAraN svaparakA vibhAg asta
1. bhAvak (bhAvanamaskAr karanevAlA) vah a.ng (a.nsh) hai aur bhAvya (bhAvanamaskAr karane yogya padArtha)
vah a.ngI (a.nshI) hai, isaliye is bhAvanamaskArame.n bhAvak tathA bhAvya svaya.n hI hai . aisA nahI.n hai ki
bhAvak svaya.n ho aur bhAvya par ho .

Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version

ath shiShyajana.n shAstraphalen yojayan shAstra.n samApayati
bujjhadi sAsaNameda.n sAgAraNagArachariyayA jutto .
jo so pavayaNasAra.n lahuNA kAleN pappodi ..275..
budhyate shAsanametat.h sAkArAnAkAracharyayA yuktaH .
yaH sa pravachanasAra.n laghunA kAlen prApnoti ..275..
yo hi nAm suvishuddhaj~nAnadarshanamAtrasvarUpavyavasthitavR^ittisamAhitatvAt.h sAkArA-
nAkAracharyayA yuktaH san shiShyavargaH svaya.n samastashAstrArthavistarasa.nkShepAtmakashrutaj~nAnopayog-
laukikamAyA~njanarasadigvijayamantrayantrAdisiddhavilakShaNaH svashuddhAtmopalambhalakShaNaH Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaik-
svabhAvo j~nAnAvaraNAdyaShTavidhakarmarahitatven samyaktvAdyaShTaguNAntarbhUtAnantaguNasahitaH siddho bhagavAn sa

chaiv shuddhaH ev
. Namo tassa nirdoShinijaparamAtmanyArAdhyArAdhakasa.nbandhalakShaNo bhAvanamaskAro.astu tasyaiv .
atraitadukta.n bhavatiasya mokShakAraNabhUtashuddhopayogasya madhye sarveShTamanorathA labhyanta iti matvA
sheShamanorathaparihAreN tatraiv bhAvanA kartavyeti ..274.. ath shiShyajana.n shAstraphala.n darshayan shAstra.n
samApayatipappodi prApnoti . so sa shiShyajanaH kartA . ka m . pavayaNasAra.n pravachanasArashabdavAchya.n
nijaparamAtmAnam . ken . lahuNA kAleN stokkAlen . yaH ki.n karoti . jo bujjhadi yaH shiShyajano budhyate
jAnAti . kim . sAsaNameda.n shAstramida.n . ki.n nAm . pavayaNasAra.n pravachanasAra.n,samyagj~nAnasya tasyaiv
huA hai aisA bhAvanamaskAr ho ..274..
ab (bhagavAn kundakundAchAryadev) shiShyajanako shAstrake phalake sAth jo.Dte hue
shAstra samApta karate hai.n :
anvayArtha :[yaH ] jo [sAkArAnAkAracharyayA yuktaH ] sAkAranAkAr charyAse
yukta vartatA huA [etat shAsana.n ] is upadeshako [budhyate ] jAnatA hai, [saH ] vah [laghunA
kAlen ]
alpa kAlame.n hI [pravachanasAra.n ] pravachanake sArako (-bhagavAn AtmAko) [prApnoti ]
pAtA hai
..275..
TIkA :1suvishuddhaj~nAnadarshanamAtra svarUpame.n avasthit pariNatime.n lagA honese
sAkAranAkAr charyAse yukta vartatA huA, jo shiShyavarga svaya.n samasta shAstro.nke artho.nke
2vistArasa.nkShepAtmak shrutaj~nAnopayogapUrvak prabhAv dvArA keval AtmAko anubhavatA huA, is
1. AtmAkA svarUp mAtra suvishuddha j~nAn aur darshan hai . [isame.n, j~nAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai . ]
2. vistArasa.nkShepAtmak = vistArAtmak yA sa.nkShepAtmak .
sAkAr aNAkAr charyAyukta A upadeshane
je jANato, te alpakALe sAr pravachanano lahe. 275.

Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version

pUrvakAnubhAven kevalamAtmAnamanubhavanshAsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay-
pravAhAvasthAyitven sakalArthasArthAtmakasya pravachanasya sArabhUta.n bhUtArthasvasa.nvedyadivyaj~nAnAnanda-
svabhAvamananubhUtapUrva.n bhagavantamAtmAnamavApnoti
..275..
iti tattvadIpikAyA.n shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n pravachanasAravR^ittau charaNAnuyogasUchikA
chUlikA nAm tR^itIyaH shrutaskandhaH samAptaH ..3..
✽ ✽ ✽
j~neyabhUtaparamAtmAdipadArthAnA.n tatsAdhyasya nirvikArasvasa.nvedanaj~nAnasya cha, tathaiv tattvArthashraddhAnalakShaN-
samyagdarshanasya tadviShayabhUtAnekAntAtmakaparamAtmAdidravyANA.n ten vyavahArasamyaktven sAdhyasya nij-

shuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasya cha, tathaiv cha vratasamitigu ptyAdyanuShThAnarUpasya sarAgachAritrasya tenaiv

sAdhyasya svashuddhAtmanishchalAnubhUtirUpasya vItarAgachAritrasya cha pratipAdakatvAtpravachanasArAbhidheyam
.
katha.nbhUtaH saH shiShyajanaH . sAgAraNagArachariyayA jutto sAgArAnAgAracharyayA yuktaH . Abhyantararatna-
trayAnuShThAnamupAdeya.n kR^itvA bahira~N.hgaratnatrayAnuShThAna.n sAgAracharyA shrAvakacharyA . bahira~N.hgaratnatrayAdhAreNAbhyantar-
ratnatrayAnuShThAnamanAgAracharyA pramattasa.nyatAditapodhanacharyetyarthaH ..275.. iti gAthApa~nchaken pa~ncharatnasa.nj~na.n
pa~nchamasthala.n vyAkhyAtam . eva.n ‘NichChidasuttatthapado’ ityAdi dvAtri.nshadgAthAbhiH sthalapa~nchaken shubhop-
yogAbhidhAnashchaturthAntarAdhikAraH samAptaH ..
iti shrIjayasenAchAryakR^itAyA.n tAtparyavR^ittau pUrvoktakrameN ‘eva.n paNamiy siddhe’ ityAdyek-
vi.nshatigAthAbhirutsargAdhikAraH . tadanantara.n ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi tri.nshadgAthAbhirapavAdAdhikAraH .
tataH para.n ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhiH shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAdhikAraH . tato.apyanantara.n
‘NichChidasuttatthapado’ ityAdidvAtri.nshadgAthAbhiH shubhopayogAdhikArashchetyantarAdhikArachatuShTayen
saptanavatigAthAbhi
shcharaNAnuyogachUlikA nAmA tR^itIyo mahAdhikAraH samAptaH ..3..
upadeshako jAnatA hai, vah vAstavame.n, 1bhUtArthasvasa.nvedyadivya j~nAnAnanda jisakA svabhAv hai,
pUrvakAlame.n kabhI jisakA anubhav nahI.n kiyA, aise bhagavAn AtmAko prApta karatA haijo ki
(jo AtmA) tIno.n kAlake niravadhi pravAhame.n sthAyI honese 2sakal padArtho.nke samUhAtmak
pravachanakA sArabhUt hai ..275..
isaprakAr (shrImad bhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI
shrImadamR^itachandrAchAryadev virachit tatvadIpikA nAmak TIkAme.n charaNAnuyogasUchak chUlikA
nAmakA tR^itIy shrutaska.ndh samApta huA
.
❊ ❊ ❊
1. bhUtArtha pAramArthik(satyArtha), svasa.nvedya aur divya aise jo j~nAn aur Ananda vah bhagavAn AtmAkA
svabhAv hai .
2. pravachan sakal padArtho.nke samUhakA pratipAdan karatA hai, isaliye use sakal padArtho.nkA samUhAtmak kahA
hai . [nij shuddhAtmA pravachanakA sArabhUt hai, kyo.nki pravachan jo sarvapadArthasamUhakA pratipAdan karatA hai usame.n
ek nijAtmapadArtha hI svaya.nko dhruv hai, dUsarA koI padArtha svaya.nko dhruv nahI.n, ]

Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version

nanu ko.ayamAtmA katha.n chAvApyat iti chet.h, abhihitametat.h punarapyabhidhIyate . AtmA
hi tAvachchaitanyasAmAnyavyAptAnantadharmAdhiShThAtreka.n dravyamanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrut-
j~nAnalakShaNapramANapUrvakasvAnubhavapramIyamANatvAt
.h . tattu dravyanayen paTamAtravachchinmAtram 1 .
paryAyanayen tantumAtravaddarshanaj~nAnAdimAtram 2 . astitvanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavarti-
sa.nhitAvasthalakShyonmukhavishikhavat.h svadravyakShetrakAlabhAvairastitvavat.h 3 . nAstitvanayenAnayomayA-
guNakArmukAntarAlavartyasa.nhitAvasthAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat.h paradravyakShetrakAlabhAvairnAsti-
atrAh shiShyaHparamAtmadravya.n yadyapi pUrva.n bahudhA vyAkhyAtam, tathApi sa.nkShepeN punarapi
kathyatAmiti . bhagavAnAhkevalaj~nAnAdyanantaguNAnAmAdhArabhUta.n yattadAtmadravya.n bhaNyate . tasya cha nayaiH
[ab TIkAkAr shrI amR^itachandrAchAryadev parishiShTarUpase kuCh kahate hai.n : ]
‘yah AtmA kaun hai (-kaisA hai) aur kaise prApta kiyA jAtA hai’ aisA prashna kiyA
jAy to isakA uttar (pahale hI) kahA jA chukA hai aur (yahA.N) punaH kahate hai.n :
pratham to, AtmA vAstavame.n chaitanyasAmAnyase vyApta ananta dharmo.nkA adhiShThAtA (svAmI)
ek dravya hai, kyo.nki ananta dharmo.nme.n vyApta honevAle jo ananta nay hai.n uname.n vyApta honevAlA
jo ek shrutaj~nAnasvarUp pramAN hai, us pramANapUrvak svAnubhavase (vah Atmadravya) pramey hotA
hai (-j~nAt hotA hai)
.
vah Atmadravya dravyanayase, paTamAtrakI bhA.Nti, chinmAtra hai (arthAt AtmA dravyanayase
chaitanyamAtra hai, jaise vastra vastramAtra hai tadanusAr .) 1.
Atmadravya paryAyanayase, ta.ntumAtrakI bhA.Nti, darshanaj~nAnAdimAtra hai (arthAt AtmA
paryAyanayase darshanaj~nAnachAritrAdimAtra hai, jaise vastra ta.ntumAtra hai .) 2.
Atmadravya astitvanayase svadravyakShetrakAlbhAvase astitvavAlA hai; lohamay,
DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit, sa.ndhAnadashAme.n rahe hue aur lakShyonmukh bANakI bhA.Nti . (jaise
koI bAN svadravyase lohamay hai, svakShetrase DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit hai, svakAlase sa.ndhAn
dashAme.n hai, arthAt dhanuSh par cha.DhAkar khe.nchI huI dashAme.n hai, aur svabhAvase lakShyonmukh hai arthAt
nishAnakI or hai, usIprakAr AtmA astitvanayase svachatuShTayase astitvavAlA hai
.) 3.
Atmadravya nAstitvanayase paradravyakShetrakAlbhAvase nAstitvavAlA hai; alohamay,
DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAnadashAme.n na rahe hue aur alakShyonmukh aise pahaleke
bANakI bhA.Nti
. (jaise pahalekA bAN anya bANake dravyakI apekShAse alohamay hai, anya
bANake kShetrakI apekShAse DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit nahI.n hai, anya bANake kAlakI
apekShAse sa.ndhAnadashAme.n nahI.n rahA huA aur anya bANake bhAvakI apekShAse alakShyonmukh hai,

Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version

tvavat.h 4 . astitvanAstitvanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAl-
vartisa.nhitAvasthAsa.nhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat.h kramataH svaparadravyakShetra-
kAlabhAvairastitvanAstitvavat.h 5 . avaktavyanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguN-
kArmukA.ntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat.h yugapatsvapar-
dravyakShetrakAlabhAvairavakta vyam 6 . astitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvastha-
lakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitA-
pramANen cha parIkShA kriyate . tadyathAetAvat shuddhanishchayanayen nirupAdhispha TikavatsamastarAgAdi-
vikalpopAdhirahitam . tadevAshuddhanishchayanayen sopAdhispha TikavatsamastarAgAdivikalpopAdhisahitam .
shuddhasadbhUtavyavahAranayen shuddhasparsharasag.n.n.n.n.ndhavarNAnAmAdhArabhUtapudgadgadgadgadgalaparamANuvatkevalaj~nAnAdishuddhaguNAnAmAdhAr-
usIprakAr AtmA nAstitvanayase parachatuShTayase nAstitvavAlA hai .) 4.
Atmadravya astitvanAstitvanayase kramashaH svaparadravyakShetrakAlbhAvase astitva
nAstitvavAlA hai; lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur
dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur
lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti
. (jaise pahalekA bAN kramashaH
svachatuShTayakI tathA parachatuShTayakI apekShAse lohamayAdi aur alohamayAdi hai, usIprakAr AtmA
astitva
nAstitvanayase kramashaH svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse astitvavAlA aur
nAstitvavAlA hai .) 5.
Atmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravyakShetrakAlbhAvase avaktavya hai;
lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyame.n
nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur lakShyonmukh tathA
alakShyonmukh aise pahalekI bANakI bhA.Nti
. (jaise pahalekA bAN yugapat svachatuShTayakI aur
parachatuShTayakI apekShAse yugapat lohamayAdi tathA alohamayAdi honese avaktavya hai, usIprakAr
AtmA avaktavyanayase yugapat svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse avaktavya hai
.) 6.
Atmadravya astitvaavaktavya nayase svadravyakShetrakAlbhAvase tathA yugapat
svaparadravyakShetrakAlbhAvase astitvavAlAavaktavya hai; (svachatuShTayase) lohamay, DorI
aur dhanuShake madhyame.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur lakShyonmukh aise tathA (yugapat sva-
parachatuShTase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur dhanuShake
madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAe.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur lakShyonmukh
tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti
. [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayase tathA
(2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamayAdi tathA (2) avaktavya hai,

Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version

vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat.h svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl-
bhAvaishchAstitvavadavakta vyam 7 . nAstitvAvaktavyanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasa.nhitA-
vasthAlakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitA-
vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat
.h paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl-
bhAvaishcha nAstitvavadavakta vyam 8 . astitvanAstitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAl-
vartisa.nhitAvasthalakShyonmukhAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasa.nhitAvasthAlakShyonmukhAyomayAnayo-
bhUtam . tadevAshuddhasadbhUtavyavahAranayenAshuddhasparsharasagandhavarNAnAmAdhArabhUtavdyaNukAdiskandhavanmatij~nAnAdi-
vibhAvaguNAnAmAdhArabhUtam . anupacharitAsadbhUtavyavahAranayen vdyaNukAdiskandheShu sa.nshleshabandhasthit-
usIprakAr AtmA astitvaavaktavyanayase (1) svachatuShTayakI tathA (2) yugapat
svaparachatuShTayakI apekShAse (1) astitvavAlA tathA (2) avaktavya hai
. ] 7.
Atmadravya nAstitvaavaktavyanayase paradravyakShetrakAl bhAvase tathA yugapat
svaparadravyakShetrakAlbhAvase nAstitvavAlAavaktavya hai; (parachatuShTayase) alohamay,
DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA
(yugapat svaparachatuShTayase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI
aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue
aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti
. [jaise pahalekA bAN
(1) parachatuShTayakI tathA (2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) alohamayAdi tathA
(2) avaktavya hai, usIprakAr AtmA nAstitva
avaktavyanayase (1) parachatuShTayakI tathA
(2) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) nAstitvavAlA tathA (2) avaktavya hai . ] 8.
Atmadravya astitvanAstitvaavaktavyanayase svadravyakShetrakAlabhAvase, paradravyakShetra
kAlbhAvase tathA yugapat svaparadravyakShetrakAlbhAvase astitvavAlAnAstitvavAlA
avaktavya hai; (svachatuShTayase) lohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n
rahe hue aur lakShyonmukh aise, (parachatuShTayase) alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n
sthit, sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA (yugapat svaparachatuShTayase)
lohamay tathA alohamay, Doro aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA pratya~nchA aur dhanuShake madhyame.n
nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur lakShyonmukh tathA
alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti
. [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayakI,
(2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamay,
(2) alohamay tathA (3) avaktavya hai, usIprakAr AtmA astitva
nAstitva
avaktavyanayase (1) svachatuShTayakI, (2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat svaparachatuShTayakI

Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version

mayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukh-
prAkta navishikhavat
.h svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAsti-
tvanAstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen shishukumArasthaviraikapuruShavat.h savikalpam 10 .
avikalpanayenaikapuruShamAtravadavikalpam 11 . nAmanayen tadAtmavat.h shabdabrahmAmarshi 12 .
sthApanAnayen mUrtitvavat.h sakalapudgalAlambi 13 . dravyanayen mANavakashreShThishramaNapArthiv-
vadanAgatAtItaparyAyodbhAsi 14 . bhAvanayen puruShAyitapravR^ittayoShidvattadAtvaparyAyollAsi 15 .
pudgalaparamANuvatparamaudArikasharIre vItarAgasarvaj~navadvA vivakShitaikadehasthitam . upacharitAsadbhUtavyavahAranayen
kAShThAsanAdyupaviShTadevadattavatsamavasaraNasthitavItarAgasarvaj~navadvA vivakShitaikagrAmagR^ihAdisthitam . ityAdi
parasparasApekShAnekanayaiH pramIyamANa.n vyavahriyamANa.n krameN mechakasvabhAvavivakShitaikadharmavyApakatvAdek-
apekShAse (1) astitvavAlA, (2) nAstitvavAlA tathA (3) avaktavya hai . ] 9.
Atmadravya vikalpanayase, bAlak, kumAr aur vR^iddha aise ek puruShakI bhA.Nti, savikalpa
hai (arthAt AtmA bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vR^iddha aise
bhedavAlA hai
.) 10.
Atmadravya avikalpanayase, ek puruShamAtrakI bhA.Nti, avikalpa hai (arthAt abhedanayase
AtmA abhed hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vR^iddha aise bhedarahit ek puruShamAtra
hai
.) 11.
Atmadravya nAmanayase, nAmavAlekI bhA.Nti, shabdabrahmako sparsha karanevAlA hai (arthAt
AtmA nAmanayase shabdabrahmase kahA jAtA hai, jaise ki nAmavAlA padArtha usake nAmarUp shabdase
kahA jAtA hai
.) 12.
Atmadravya sthApanAnayase, mUrtipanekI bhA.Nti, sarva pudgalo.nkA avalamban karanevAlA hai
(arthAt sthApanAnayase AtmadravyakI paudgalik sthApanA kI jA sakatI hai, mUrtikI bhA.Nti) 13.
Atmadravya dravyanayase bAlak seThakI bhA.Nti aur shramaN rAjAkI bhA.Nti, anAgat aur
atIt paryAyase pratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA dravyanayase bhAvI aur bhUt paryAyarUpase
khyAlame.n AtA hai, jaise ki bAlak seThapane svarUp bhAvI paryAyarUpase khyAlame.n AtA hai aur
muni rAjAsvarUp bhUrtaparyAyarUpase AtA hai
.) 14.
Atmadravya bhAvanayase, puruShake samAn pravartamAn strIkI bhA.Nti, tatkAl (vartamAn) kI
paryAyarUpase ullasitprakAshitpratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA bhAvanayase vartamAn
paryAyarUpase prakAshit hotA hai, jaise ki puruShake samAn pravartamAn strI puruShatvarUpaparyAyarUpase
pratibhAsit hotI hai
.) 15.

Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version

sAmAnyanayen hArasragdAmasUtravadvayApi 16 . visheShanayen tadekamuktAphalavadavyApi 17 .
nityanayen naTavadavasthAyi 18 . anityanayen rAmarAvaNavadanavasthAyi 19 . sarvagatanayen
visphAritAkShachakShurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mIlitAkShachakShurvadAtmavarti 21 . shUnyanayen
shUnyAgAravatkevalodbhAsi 22 . ashUnyanayen lokAkrAntanauvanmilitodbhAsi 23 . j~nAnaj~neyA-
dvaitanayen mahadindhanabhArapariNatadhUmaketuvadek m 24 . j~nAnaj~neyadvaitanayen parapratibimbasampR^ikta-
svabhAva.n bhavati . tadev jIvadravya.n pramANen pramIyamANa.n mechakasvabhAvAnAmanekadharmANA.n yugapadvayApakatvA-
chchitrapaTavadanekasvabhAva.n bhavati . eva.n nayapramANAbhyA.n tattvavichArakAle yo.asau paramAtmadravya.n jAnAti sa
pra. 63
Atmadravya sAmAnyanayase, hArmAlAka.nThIke DorekI bhA.Nti, vyApak hai, (arthAt
AtmA sAmAnyanayase sarva paryAyo.nme.n vyApta rahatA hai, jaise motIkI mAlAkA DorA sAre motiyo.nme.n
vyApta hotA hai
.) 16.
Atmadravya visheShanayase, usake ek motIkI bhA.Nti, avyApak hai (arthAt AtmA
visheShanayase avyApak hai, jaise pUrvokta mAlAkA ek motI sArI mAlAme.n avyApak hai .) 17.
Atmadravya nityanayase, naTakI bhA.Nti, avasthAyI hai (arthAt AtmA nityanayase nitya
sthAyI hai, jaise rAmrAvaNarUp anek anitya svA.ng dhAraN karatA huA bhI naT to vahakA vahI
nitya hai .) 18.
Atmadravya anityanayase, rAmrAvaNakI bhA.Nti, anavasthAyI hai (arthAt AtmA
anityanayase anitya hai, jaise naTake dvArA dhAraN kiye gaye rAmrAvaNarUp svA.ng anitya hai .) 19.
Atmadravya sarvagatanayase, khulI huI A.NkhakI bhA.Nti, sarvavartI (sabame.n vyApta honevAlA)
hai . 20.
Atmadravya asarvagatanayase, mI.nchI huI (banda) A.NkhakI bhA.Nti, AtmavartI (apaneme.n
rahanevAlA) hai . 21.
Atmadravya shUnyanayase, shUnya (khAlI) gharakI bhA.Nti, ekAkI (amilit) bhAsit hotA
hai . 22.
Atmadravya ashUnyanayase, logo.nse bhare hue jahAjakI bhA.Nti, milit bhAsit hotA hai . 23.
Atmadravya j~nAnaj~neyadvaitanayase (j~nAn aur j~neyake advaitarUp nayase), mahAn
I.ndhanasamUharUp pariNat agnikI bhA.Nti, ek hai . 24.
Atmadravya j~nAnaj~neyadvaitanayase, parake pratibi.nbo.nse sa.npR^ikta darpaNakI bhA.Nti, anek hai (arthAt
AtmA j~nAn aur j~neyake dvaitarUpanayase anek hai, jaise parpratibimbo.nke sa.ngavAlA darpaN
anekarUp hai .) 25.

Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version

darpaNavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauShNyavahnivanniyatasvabhAvabhAsi 26 .
aniyatinayen niyatyaniyamitauShNyapAnIyavadaniyatasvabhAvabhAsi 27 . svabhAvanayenAnishit-
tIkShNakaNTakavatsa.nskArAnarthakyakAri 28 . asvabhAvanayenAyaskAranishitatIkShNavishikhavatsa.nskAr-
sArthakya -kAri 29 . kAlanayen nidAghadivasAnusAripachyamAnasahakAraphalavatsamayAyattasiddhiH
30 . akAlanayen kR^itrimoShmapAchyamAnasahakAraphalavatsamayAnAyattasiddhiH 31 . puruShakAranayen
nirvikalpasamAdhiprastAve nirvikArasvasa.nvedanaj~nAnenApi jAnAtIti .. punarapyAh shiShyaHj~nAtamevAtma-
dravya.n he bhagavannidAnI.n tasya prA ptyupAyaH kathyatAm . bhagavAnAhsakalavimalakevalaj~nAn-
Atmadravya niyatinayase niyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisakI uShNatA niyamit
(-niyat) hotI hai aisI agnikI bhA.Nti . [AtmA niyatinayase niyatasvabhAvavAlA bhAsit
hotA hai jaise agnike uShNatAkA niyam honese agni niyatasvabhAvavAlI bhAsit hotI hai . ] 26.
Atmadravya aniyatanayase aniyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisake uShNatA niyati
(-niyam) se niyamit nahI.n hai aise pAnIke bhA.Nti . [AtmA aniyatinayase aniyatasvabhAvavAlA
bhAsit hotA hai, jaise pAnIke (agnike nimittase honevAlI) uShNatA aniyathonese pAnI
aniyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai .] 27.
Atmadravya svabhAvanayase sa.nskArako nirarthak karanevAlA hai (arthAt AtmAko
svabhAvanayase sa.nskAr nirupayogI hai), jisakI kisIke nok nahI.n nikAlI jAtI (kintu jo
svabhAvase hI nukIlA hai) aise paine kA.NTekI bhA.Nti
. 28.
Atmadravya asvabhAvanayase sa.nskArako sArthak karanevAlA (arthAt AtmAko
asvabhAvanayase sa.nskAr upayogI hai), jisakI (svabhAvase nok nahI.n hotI, kintu sa.nskAr karake
luhArake dvArA nok nikAlI gaI ho aise paine bANakI bhA.Nti
.) 29.
Atmadravya kAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr rakhatI hai aisA hai, garmIke dino.nke
anusAr pakanevAle AmraphalakI bhA.Nti . [kAlanayase AtmadravyakI siddhi samay par AdhAr
rakhatI hai, garmIke dino.nke anusAr pakanevAle AmakI bhA.Nti . ] 30.
Atmadravya akAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr nahI.n rakhatI aisA hai, kR^itrim
garmIse pakAye gaye AmraphalakI bhA.Nti . 31.
Atmadravya puruShakAranayase jisakI siddhi yatnasAdhya hai aisA hai, jise puruShakArase 1nIbUkA
vR^ikSha prApta hotA hai (ugatA hai) aise puruShakAravAdIkI bhA.Nti . [puruShArthanayase AtmAkI siddhi
1. sa.nskR^it TIkAme.n ‘madhukukkaTI’ shabda hai, jisakA artha yahA.N ‘nIbUkA vR^ikSha’ kiyA hai; kintu hindI TIkAme.n
shrI pA.nDe hemarAjajIne ‘madhuChattA’ artha kiyA hai .

Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version

puruShakAropalabdhamadhukukkuTIkapuruShakAravAdivadyatnasAdhyasiddhiH 32 . daivanayen puruShakAr-
vAdidattamadhukukkuTIgarbhalabdhamANikyadaivavAdivadayatnasAdhyasiddhiH 33 . Ishvaranayen dhAtrIhaTTA-
valehyamAnapAnthabAlakavatpAratantryabhoktR^i 34 . anIshvaranayen svachChandadAritakura.ngakaNThIravavatsvA-
tantryabhoktR^i 35 . guNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakavadguNagrAhi 36 . aguNinayenopAdhyAy-
vinIyamAnakumArakAdhyakShavat.h kevalamev sAkShi 37 . kartR^inayen ra.njakavadrAgAdipariNAm-
kartR^i 38 . akartR^inayen svakarmapravR^ittara.njakAdhyakShavatkevalamev sAkShi 39 . bhoktR^inayen hitA-
hitAnnabhoktR^ivyAdhitavat.h sukhaduHkhAdibhoktR^i 40 . abhoktR^inayen hitAhitAnnabhoktR^i-
darshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnaj~nAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisa.njAtarAgAdyupAdhi-
rahitaparamAnandaikalakShaNasukhAmR^itarasAsvAdAnubhavamalabhamAnaH san pUrNamAsIdivase jalakallolakShubhitasamudra
prayatnase hotI hai, jaise kisI puruShArthavAdI manuShyako puruShArthase nIbUkA vR^ikSha prApta hotA hai . ] 32.
Atmadravya daivanayase jisakI siddhi ayatnasAdhya hai (yatna binA hotA hai) aisA hai;
puruShakAravAdI dvArA pradatta nIbUke vR^ikShake bhItarase jise (binA yatnake, daivase) mANik prApta ho
jAtA hai aise daivavAdIkI bhA.Nti
. 33.
Atmadravya Ishvaranayase parata.ntratA bhoganevAlA hai, dhAyakI dukAn par dUdh pilAye jAnevAle
rAhagIrake bAlakakI bhA.Nti . 34.
Atmadravya anIshvaranayase svata.ntratA bhoganevAlA hai, hiranako svachChandatA (svatantratA,
svechChA) pUrvak phA.Dkar khA jAnevAle si.nhakI bhA.Nti . 35.
Atmadravya guNInayase guNagrAhI hai, shikShakake dvArA jise shikShA dI jAtI hai aise kumArakI
bhA.Nti . 36.
Atmadravya aguNInayase keval sAkShI hI hai (guNagrAhI nahI.n hai), jise shikShakake dvArA
shikShA dI jA rahI hai aise kumArako dekhanevAle puruSh (prekShak) kI bhA.Nti . 37.
Atmadravya kartR^inayase, ra.ngarejakI bhA.Nti, rAgAdi pariNAmakA kartA hai (arthAt AtmA
kartAnayase rAgAdipariNAmo.nkA kartA hai, jaise ra.ngarej ra.nganeke kAryakA kartA hai .) 38.
Atmadravya akartR^inayase keval sAkShI hI hai (kartA nahI.n), apane kAryame.n pravR^itta
ra.ngarejako dekhanevAle puruSh (-prekShak) kI bhA.Nti . 39.
Atmadravya bhoktR^inayase sukhaduHkhAdikA bhoktA hai, hitakArIahitakArI annako
khAnevAle rogIkI bhA.Nti . [AtmA bhoktAnayase sukhaduHkhAdiko bhogatA hai, jaise hitakArak yA
ahitakArak annako khAnevAlA rogI sukh yA duHkhako bhogatA hai . ] 40.
Atmadravya abhoktR^inayase keval sAkShI hI hai, hitakArIahitakArI annako khAnevAle

Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version

vyAdhitAdhyakShadhanvantaricharavat.h kevalamev sAkShi 41 . kriyAnayen sthANubhinnamUrdhajAtadR^iShTi-
labdhanidhAnAndhavadanuShThAnaprAdhAnyasAdhyasiddhiH 42 . j~nAnanayen chaNakamuShTikrItachintAmaNigR^ih-
koNavANijavad vivekaprAdhAnyasAdhyasiddhiH 43 . vyavahAranayen bandhakamochakaparamANvantarasa.nyujya-
mAnaviyujyamAnaparamANuvad bandhamokShayordvaitAnuvarti 44 . nishchayanayen kevalabadhyamAnamuchyamAn-
bandhamokShochitasrigdharUkShatvaguNapariNataparamANuvadbandhamokShayoradvaitAnuvarti 45 . ashuddhanayen
iv rAgadveShamohakallolairyAvadasvastharUpeN kShobha.n gachChatyaya.n jIvastAvatkAla.n nijashuddhAtmAna.n na prApnoti
iti
. sa ev vItarAgasarvaj~napraNItopadeshAt ekendriyavikalendriyapa~nchendriyasa.nj~niparyAptamanuShyadeshakul-
rogIko dekhanevAle vaidyakI bhA.Nti . [AtmA abhoktAnayase keval sAkShI hI haibhoktA nahI.n;
jaise sukhduHkhako bhoganevAle rogIko dekhanevAlA vaidya vah to keval sAkShI hI hai . ] 41.
Atmadravya kriyAnayase anuShThAnakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai, khambhese sir phU Ta jAne
par dR^iShTi utpanna hokar jise nidhAn prApta ho jAy aise a.ndhakI bhA.Nti . [kriyAnayase AtmA anuShThAnakI
pradhAnatAse siddhi ho aisA hai; jaise kisI a.ndhapuruShako pattharake khambheke sAth sir pho.Dnese sirake
raktakA vikAr dUr honese A.Nkhe khul jAye.n aur nidhAn prApta ho, us prakAr
. ] 42.
Atmadravya j~nAnanayase vivekakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai; muTThIbhar chane dekar
chi.ntAmaNiratna kharIdanevAle gharake koneme.n baiThe hue vyApArIkI bhA.Nti . [j~nAnanayase AtmAko
vivekakI pradhAnatAse siddhi hotI hai, jaise gharake koneme.n baiThA huA vyApArI muTThIbhar chanA dekar
chi.ntAmaNi
ratna kharId letA hai, us prakAr . ] 43.
Atmadravya vyavahAranayase ba.ndh aur mokShame.n 1dvaitakA anusaraN karanevAlA ba.ndhak hai, (ba.ndh
karanevAle) aur mochak (mukta karanevAle) aise anya paramANuke sAth sa.nyukta honevAle aur
usase viyukta honevAle paramANukI bhA.Nti
. [vyavahAranayase AtmA ba.ndh aur mokShame.n (pudgalake
sAth) dvaitako prApta hotA hai, jaise paramANuke ba.ndhame.n vah paramANu anya paramANuke sAth sa.nyogako
pAnerUp dvaitako prApta hotA hai aur paramANuke mokShame.n vah paramANu anya paramANuse pR^ithak honerUp
dvaitako pAtA hai, us prakAr
. ] 44.
Atmadravya nishchayanayase ba.ndh aur mokShame.n advaitakA anusaraN karanevAlA hai, akele badhyamAn
aur muchyamAn aise ba.ndhamokShochitta snigdhatvarUkShatvaguNarUp pariNat paramANukI bhA.Nti . [nishchayanayase
AtmA akelA hI baddha aur mukta hotA hai, jaise ba.ndh aur mokShake yogya snigdha yA rUkShatvaguNarUp
pariNamit hotA huA paramANu akelA hI baddha aur mukta hotA hai, us prakAr
. ] 45.
Atmadravya ashuddhanayase, ghaT aur rAmapAtrase vishiShTa miTTI mAtrakI bhA.Nti,
1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahAranayase AtmAke bandhame.n karmake sAthake sa.nyogakI apekShA AtI hai isaliye
dvait hai aur AtmAkI muktime.n karmake viyogakI apekShA AtI hai isaliye vahA.N bhI dvait hai . ]

Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version

ghaTasharAv -vishiShTamR^iNmAtravatsopAdhisvabhAvam 46 . shuddhanayen kevalamR^iNmAtravannirupAdhisvabhAvam
47 . taduktam‘‘jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA chev ho.nti NayavAdA . jAvadiyA NayavAdA
tAvadiyA chev ho.nti parasamayA ..’’ ‘‘parasamayANa.n vayaNa.n michCha.n khalu hodi savvahA vayaNA .
jaiNANa.n puN vayaNa.n samma.n khu kaha.nchi vayaNAdo ..’’ evamanayA dishA pratyekamananta-
dharmavyApakAnantanayairnirUpyamANamudanvadantarAlamiladdhavalanIlagA.ngayAmunodakabhAravadanantadharmANA.n
parasparamatadbhAvamAtreNAshakyavivechanatvAdamechakasvabhAvaikadharmavyApakaikadharmitvAdyathoditaikAntAtmA-
rUpendriyapaTutvanirvyAdhyAyuShyavarabuddhisaddharmashravaNagrahaNadhAraNashraddhAnasa.nyamaviShayasukhanivartanakrodhAdikaShAyavyA-
vartanAdipara.nparAdurlabhAnyapi katha.nchitkAkatAlIyanyAyenAvApya sakalavimalakevalaj~nAnadarshanasvabhAvanij-
sopAdhisvabhAvavAlA hai . 46.
Atmadravya shuddhanayase, keval miTTI mAtrakI bhA.Nti, nirupAdhisvabhAvavAlA hai . 47.
isaliye kahA hai :
jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA chev ho.nti NayavAdA .
jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA chev ho.nti parasamayA ..
parasamayANa.n vayaNa.n michCha.n khalu hodi savvahA vayaNA .
jaiNANa.n puN vayaNa.n samma.n khu kaha.nchi vayaNAdo ..
[artha :jitane 1vachanapa.nth hai.n utane vAstavame.n nayavAd hai.n; aur jitane nayavAd hai.n utane
hI parasamay (par mat) hai.n .
parasamayo.n (mithyAmatiyo.n) kA vachan sarvathA (arthAt apekShA binA) kahA jAneke kAraN
vAstavame.n mithyA hai; aur jaino.nkA vachan katha.nchit (arthAt apekShA sahit) kahA jAtA hai isaliye
vAstavame.n samyak hai
. ]
isaprakAr is (uparokta) sUchanAnusAr (arthAt 47 nayo.nme.n samajhAyA hai us vidhise)
ekek dharmame.n ekek nay (vyApe), isaprakAr ananta dharmo.nme.n vyApak ananta nayo.nse
nirUpaN kiyA jAy to, samudrake bhItar milanevAle 2shvetnIl ga.ngAyamunAke jalasamUhakI
bhA.Nti, anantadharmo.nko paraspar atadbhAvamAtrase pR^ithak karaneme.n ashakya honese, Atmadravya
3amechak svabhAvavAlA, ek dharmame.n vyApta honevAlA, ek dharmI honese yathokta ekAntAtmak
(ekadharmasvarUp) hai . parantu yugapat anantadharmo.nme.n vyApak aise ananta nayo.nme.n vyApta honevAlA
1. vachanapa.nth = vachanake prakAr [jitane vachanake prakAr hai.n utane nay hai.n . apekShA sahit nay ve samyak nay
hai aur apekShA rahit nay ve mithyAnay hai.n; isaliye jitane samyak nay hai.n utane hI mithyAnay hai.n . ]
2. ga.ngAkA pAnI shvet hotA hai aur yamunAkA pAnI nIl hotA hai .
3. amechak = abhed; vividhatA rahit; ek .

Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version

tmadravyam . yugapadanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrutaj~nAnalakShaNapramANen nirUpyamANa.n tu
samastatara.ngiNIpayaHpUrasamavAyAtmakaikamakarAkaravadanantadharmANA.n vastutvenAshakyavivechanatvA-
nmechakasvabhAvAnantadharmavyApyekadharmitvAd
.h yathoditAnekAntAtmAtmadravyam .
syAtkArashrIvAsavashyairnayaughaiH
pashyantIttha.n chet.h pramANen chApi .
pashyantyev prasphu TAnantadharma-
svAtmadravya.n shuddhachinmAtramantaH
..19..
ityabhihitamAtmadravyam idAnImetadavAptiprakAro.abhidhIyateasya tAvadAtmano nitya-
mevAnAdipaudgalikakarmanimittamohabhAvanAnubhAvaghUrNitAtmavR^ittitayA toyAkarasyevAtmanyev kShubhyataH
paramAtmatattvasamyakshraddhAnaj~nAnAnucharaNarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisa.njAtarAgAdyupAdhirahitparamAnandaik-
ek shrutaj~nAnasvarUp pramANase nirUpaN kiyA jAy to, samastanadiyo.nke jalasamUhake
samavAyAtmak (samudAyasvarUp) ek samudrakI bhA.Nti, ananta dharmo.nko vasturUpase pR^ithak karanA
ashakya honese Atmadravya
1mechakasvabhAvavAlA, ananta dharmo.nme.n vyApta honevAlA, ek dharmI honese
yathokta anekAntAtmak (anek dharmasvarUp) hai . [jaiseek samay nadIke jalako jAnanevAle
j~nAnA.nshase dekhA jAy to samudra ek nadIke jalasvarUpaj~nAt hotA hai, usIprakAr ek samay ek
dharmako jAnanevAle ek nayase dekhA jAy to AtmA ek dharma svarUp j~nAt hotA hai; parantu jaise
ek hI sAth sarva nadiyo.nke jalako jAnanevAle j~nAnase dekhA jAy to samudra sarva nadiyo.nke
jalasvarUp j~nAt hotA hai, usIprakAr ek hI sAth sarvadharmo.nko jAnanevAle pramANase dekhA jAy
to AtmA anek dharmasvarUp j~nAt hotA hai
. isaprakAr ek nayase dekhane par AtmA ekAntAtmak
hai aur pramANase dekhane par anekAntAtmak hai . ]
ab isI Ashayako kAvya dvArA kahakar ‘‘AtmA kaisA hai’’ is viShay kA kathan
samApta kiyA jAtA hai : ]
[artha : ] isaprakAr syAtkArashrI (syAtkArarUpI lakShmI) ke nivAsake vashIbhUt
vartate nayasamUho.nse (jIv) dekhe.n to bhI aur pramANase dekhe.n to bhI spaShTa ananta dharmo.nvAle nij
Atmadravyako bhItarame.n shuddha chaitanyamAtra dekhate hI hai.n
.
isaprakAr Atmadravya kahA gayA . ab usakI prAptikA prakAr kahA jAtA hai :
pratham to, anAdi paudgalik karma jisakA nimitta hai aisI mohabhAvanAke (mohake
anubhavake) prabhAvase AtmapariNati sadA chakkar khAtI hai, isaliye yah AtmA samudrakI bhA.Nti
shAlinI Cha.nd 1. mechak = pR^ithak pR^ithak; vividh; anek .

Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version

kramapravR^ittAbhiranantAbhirj~naptivyaktibhiH parivartamAnasya j~naptivyaktinimittatayA j~neyabhUtAsu
bahirarthavyaktiShu pravR^ittamaitrIkasya shithilitAtmavivekatayAtyantabahirmukhasya punaH paudgalikakarma-
nirmApakarAgadveShadvaitamanuvartamAnasya dUrat evAtmAvAptiH
. ath yadA tvayamev prachaNDakarma-
kANDochchaNDIkR^itAkhaNDaj~nAnakANDatvenAnAdipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghAtakavibhAg-
j~nAnapUrvakavibhAgakaraNAt
.h kevalAtmabhAvAnubhAvanishchalIkR^itavR^ittitayA toyAkar ivAtmanyevAti-
niShprakampastiShThan yugapadev vyApyAnantA j~naptivyaktIravakAshAbhAvAnna jAtu vivartate, tadAsya
j~naptivyaktinimittatayA j~neyabhUtAsu bahirarthavyaktiShu na nAm maitrI pravartate; tataH
supratiShThitAtmavivekatayAtyantamantarmukhIbhUtaH paudgalikakarmanirmApakarAgadveShadvaitAnuvR^ittidUrIbhUto
dUrat evAnanubhUtapUrvamapUrvaj~nAnAnandasvabhAva.n bhagavantamAtmAnamavApnoti
. avApnotvev
j~nAnAnandAtmAna.n jagadapi paramAtmAnamiti .
lakShaNasukhAmR^itarasAsvAdAnubhavalAbhe satyamAvAsyA divase jalakallolakShobharahitasamudra iv rAgadveSh-
mohakallolakShobharahitaprastAve yadA nijashuddhAtmasvarUpe sthiro bhavati tadA tadaiv nijashuddhAtmasvarUpa.n

prApnoti
..
apaneme.n hI kShubdha hotA huA kramashaH pravartamAn ananta 1j~naptivyaktiyo.nse parivartanako prApta hotA
hai, isaliye j~naptivyaktiyo.nke nimittarUp honese jo j~neyabhUt hai.n aisI bAhyapadArthavyaktiyo.nke prati
usakI maitrI pravartatI hai, isaliye Atmavivek shithil huA honese atyanta bahirmukh aisA vah
punaH paudgalik karmake rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNamit hotA hai aur isaliye usake
AtmaprApti dUr hI hai
. parantu ab jab yahI AtmA prachaNDa karmakANDa dvArA akhaNDa j~nAnakA.nDako
pracha.nD karanese anAdipaudgalikkarmarachit mohako 2vadhyaghAtakake vibhAgaj~nAnapUrvak
vibhakta karanese (svaya.n) keval AtmabhAvanAke [AtmAnubhavake ] prabhAvase pariNati nishchalakI
honese samudrakI bhA.Nti apaneme.n hI ati niShka.np rahatA huA ek sAth hI ananta j~naptivyaktiyo.nme.n
vyApta hokar avakAshake abhAvake kAraN sarvathA vivartan [parivartan ] ko prApta nahI.n hotA, tab
j~naptivyaktiyo.nke nimittarUp honese jo j~neyabhUt hai.n aisI bAhyapadArthavyaktiyo.nke prati use vAstavame.n
maitrI nahI.n pravartatI aur isaliye Atmavivek supratiShThit [susthit ] huA honeke kAraN atyanta
antarmukh huA aisA yah AtmA paudgalik karmo.nke rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNatise dUr hotA
huA pUrvame.n anubhav nahI.n kiye gaye apUrva j~nAnAnandasvabhAvI bhagavAn AtmAko Atya.ntik rUpase
hI prApta karatA hai
. jagat bhI j~nAnAnandAtmak paramAtmAko avashya prApta karo .
1. vyaktiyo.n = pragaTatAo.n; paryAyo.n; visheSho.n . [bAhyapadArthavisheSh j~naptivisheSho.nke nimitta honese j~neyabhUt hai.n . ]
2. AtmA vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghAtak (hananevAlA) hai .

Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version

bhavati chAtra shlokaH
AnandAmR^itapUranirbharavahatkaivalyakallolinI-
nirmagna.n jagadIkShaNakShamamahAsa.nvedanashrImukham .
syAtkArA.nk jineshashAsanavashAdAsAdayantUllasat.h
sva.n tattva.n vR^itajAtyaratnakiraNapraspaShTamiShTa.n janAH ..20..
vyAkhyeya.n kil vishvamAtmasahita.n vyAkhyA tu gumpho girA.n
vyAkhyAtAmR^itachandrasUririti mA mohAjjano valgatu .
valgatvadya vishuddhabodhakalayA syAdvAdavidyAbalAd.h
labdhvaika.n sakalAtmashAshvatamida.n sva.n tattvamavyAkulaH ..21..
iti shrIjayasenAchAryakR^itAyA.n tAtparyavR^ittau eva.n pUrvoktakrameN ‘es surAsur’ ityAdyekottarashat-
gAthAparyanta.n samyagj~nAnAdhikAraH, tadanantara.n ‘tamhA tassa NamAi.n’ ityAdi trayodashottarashatagAthAparyanta.n
yahA.N shlok bhI hai :
[artha : ] AnandAmR^itake pUrase bharapUr bahatI huI kaivalyasaritAme.n (muktirUpInadIme.n)
jo DUbA huA hai, jagatako dekhaneme.n samartha aisI mahAsa.nvedanarUpI shrI (mahAj~nAnarUpI lakShmI)
jisame.n mukhya hai, jo uttam ratna
kiraNakI bhA.Nti spaShTa hai aur jo iShTa hai aise ullasit
(prakAshamAn, Anandamay) svatattvako jan syAtkAralakShaN jinesh shAsanake vashase prApta ho.n .
(‘syAtkAr’ jisakA chihna hai aise jinendrabhagavAnake shAsanakA Ashray lekarake prApta karo .)
[ab, ‘amR^itachandrasUri is TIkAke rachayitA hai.n ’ aisA mAnanA yogya nahI.n hai aise arthavAle
kAvya dvArA yathArtha vastusvarUpako pragaT karake svatattvaprAptikI preraNA kI jAtI hai : ]
[artha : ] (vAstavame.n pudgal hI svaya.n shabdarUp pariNamit hote hai.n, AtmA unhe.n
pariNamit nahI.n kar sakatA, tathA vAstavame.n sarva padArtha hI svaya.n j~neyarUpprameyarUp pariNamit
hote hai.n, shabda unhe.n j~ney banAsamajhA nahI.n sakate isaliye) ‘AtmA sahit vishva vah vyAkhyey
(samajhAne yogya) hai, vANIkA gu.nthan vah vyAkhyA hai aur amR^itachandrasUri ve vyAkhyAtA hai.n,
isaprakAr jan mohase mat nAcho (
mat phU lo) (kintu) syAdvAdavidyAbalase vishuddha j~nAnakI
kalA dvArA is ek samasta shAshvat svatattvako prApta karake Aj [jan ] avyAkularUpase nAcho
(
paramAnandapariNAmarUp pariNat hoo . ]
[ab kAvya dvArA chaitanyakI mahimA gAkar, vahI ek anubhav karane yogya hai aisI preraNA
karake, is param pavitra paramAgamakI pUrNAhuti kI jAtI hai : ]
shArdUlavikrIDit Cha.nd

Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version

mAlinI Cha.nd.
iti gaditamanIchaistattvamuchchAvacha.n yat.h
chiti tadapi kilAbhUtkalpamagnau hutasya .
anubhavatu taduchchaishchichchidevAdya yasmAd
aparamih na ki.nchittattvameka.n para.n chit
.h ..22..
samApteya.n tattvadIpikA vR^ittiH .
✾ ✾ ✾
j~neyAdhikArAparanAmA samyaktvAdhikAraH, tadanantara.n ‘eva.n paNamiy siddhe’ ityAdi saptanavatigAthAparyanta.n
chAritrAdhikArashcheti mahAdhikAratrayeNaikAdashAdhikatrishatagAthAbhiH
pravachanasAraprAbhR^ita.n samAptam ..
samApteya.n tAtparyavR^ittiH pravachanasArasya .
pra. 64
[artha : ] isaprakAr [is paramAgamame.n ] amandarUpase [balapUrvak, jorashorase ] jo
tho.DAbahut tattva kahA gayA hai, vah sab chaitanyame.n vAstavame.n agnime.n homI gaI vastuke samAn
[svAhA ] ho gayA hai . [agnime.n home gaye ghIko agni khA jAtI hai, mAno kuCh homA hI na
gayA ho ! isIprakAr ananta mAhAtmyavanta chaitanyakA chAhe jitanA varNan kiyA jAy tathApi mAno
us samasta varNanako ananta mahimAvAn chaitanya khA jAtA hai; chaitanyakI ananta mahimAke nikaT
sArA varNan mAno varNan hI na huA ho is prakAr tuchChatAko prApta hotA hai
. ] us chaitanyako
hI chaitanya Aj prabalatAugratAse anubhav karo (arthAt us chitsvarUp AtmAko hI AtmA
Aj atyanta anubhavo ] kyo.nki is lokame.n dUsarA kuCh bhI [uttam ] nahI.n hai, chaitanya hI param
[uttam ] tattva hai
.
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad -
amR^itachandrAchAryadevavirachit) tattvadIpikA nAmak sa.nskR^it TIkAke shrI himmatalAl jeThAlAl
shAh kR^it gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA
.
samApta

Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version

sAdhak jIvakI dR^iShTi
adhyAtmame.n sadA nishchayanay hI pradhAn hai, usIke Ashrayase dharma hotA hai . shAstro.nme.n jahA.N
vikArI paryAyo.nkA vyavahAranayase kathan kiyA jAve vahA.N bhI nishchayanay ko hI mukhya aur
vyavahAranayako gauN karanekA Ashay hai aisA samajhanA chAhiye
. kyo.nki puruShArthake dvArA apaneme.n
shuddha paryAyako pragaT karane arthAt vikArI paryAyako TAlaneke liye sadA nishchayanay hI AdaraNIy
hai
. us samay dono.n nayo.nkA j~nAn hotA hai, kintu dharmako pragaT karaneke liye dR^iShTime.n dono.n nay
kadApi AdaraNIy nahI.n hai.n . vyavahAranayake Ashrayase ka bhI A.nshik dharma bhI nahI.n hotA, pratyut
usake Ashrayase rAgadveShake vikalpa hI uThA karate hai.n .
Chaho.n dravya, unake guN aur unakI paryAyo.nke svarUpakA j~nAn karAneke liye kabhI
nishchayanayakI mukhyatA aur vyavahAranayakI gauNatA rakhakar kathan kiyA jAtA hai, aur kabhI
vyavahAranayako mukhya karake aur nishchayanayako gauN rakhakar kathan kiyA jAtA hai
. svaya.n vichAr
kare usame.n bhI kabhI nishchayanayakI aur kabhI vyavahAranayakI mukhyatA kI jAtI hai .
adhyAtmashAstrame.n bhI jIvakI vikArI paryAy jIv svaya.n karatA hai to hotI hai, aur vah jIvakA
ananya pariNAm hai
isaprakAr vyavahAranayase kahA yA samajhAyA jAy, kintu us pratyek samayame.n
dR^iShTime.n to nishchayanay ek hI mukhya aur AdaraNIy haiaisA j~nAniyo.nkA kathan hai . shuddhatA
prakaT karaneke liye kabhI nishchayanay AdaraNIy hotA hai aur kabhI vyavahAranayaisA mAnanA
bhUl hai . tIno.n kAlame.n ekamAtra nishchayanayake Ashrayase hI dharma pragaT hotA haiaisA samajhanA
chAhiye .
sAdhak jIv prAra.nbhase a.nt tak nishchayakI hI mukhyatA rakhakar vyavahArako gauN hI
karatA jAtA hai, jisase sAdhak dashAme.n nishchayakI mukhyatAke balase sAdhakake shuddhatAkI vR^iddhi
hI hotI jAtI hai aur ashuddhatA TalatI hI jAtI hai
. isaprakAr nishchayakI mukhyatAke balase
pUrNa kevalaj~nAn hone par vahA.N mukhyatva gauNatva nahI.n hotA aur nay bhI nahI.n hote .

Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version

“ pravachanasArakI varNAnukram gAthAsUchI “
gAthA
pR^iShTha
a
aisayamAdasamuttha.n
13
20
ajadhAchAravijutto
272
487
aTThe ajadhAgahaNa.n
85
145
aTThesu jo Na mujjhadi
244
453
attha.n akkhaNivadida.n
40
68
atthi amutta.n mutta.n
53
90
atthittaNichChidassa
152
297
atthi tti ya Natthi tti
115
225
attho khalu davvamao
93
162
adhigaguNA sAmaNNe
267
479
adhivAse va vivAse
213
392
apadesa.n sapadesa.n
41
69
apadeso paramANU
163
312
apayattA vA chariyA
216
396
aparichchattasahAveNuppAd
95
170
appaDiku TTha.n uvadhi.n
223
408
appaDikuTTha.n pi.nDa.n
“34
424
appA uvaogappA
155
302
appA pariNAmappA
125
245
abbhuTThANa.n gahaNa.n
262
474
abbhuTTheyA samaNA
263
475
ayadAchAro samaNo
218
400
arasamarUvamaga.ndha.n
172
324
araha.ntAdisu bhattI
246
456
avavadadi sAsaNattha.n
265
477
avididaparamatthesu
257
469
asubhovaogarahidA
260
472
asuhodaeN AdA
12
18
asuhovaogarahido
159
307
gAthA
pR^iShTha
A
AgamachakkhU sAhU
234
435
AgamapuvvA diTThI
236
438
AgamahINo samaNo
233
433
AgAsamaNuNiviTTha.n
140
277
AgAsassavagAho
133
263
AdA kammamalimaso dharedi
150
294
AdA kammamalimaso
121
238
AdA NANapamANa.n
23
40
AdAy ta.n pi li.nga.n
207
384
ApichCha ba.ndhuvagga.n
202
375
AhAre va vihAre
231
426
i
i.ndiyapANo ya tadhA
146
290
ihalogaNirAvekkho
226
416
ih vivihalakkhaNANa.n
97
179
u
uchchAliyamhi pAe
“15
399
udayagadA kamma.nsA
43
72
upajjadi jadi NANa.n
50
85
uppAdaTThidibha.ngA
129
255
uppAdaTThidibha.ngA vijja.nte
101
193
uppAdo paddha.nso
142
281
uppAdo ya viNAso
18
30
uvaogamao jIvo
175
332
uvaogavisuddho jo
15
23
uvaogo jadi hi
156
303
uvakuNadi jo vi
249
459
uvayaraNa.n jiNamagge
225
411
uvaradapAvo puriso
259
471