Page 488 of 513
PDF/HTML Page 521 of 546
single page version
viyukto nitya.n j~nAnI syAt, sa khalu sampUrNashrAmaNyaH sAkShAt shramaNo helAvakIrNa- sakalaprAktanakarmaphalatvAdaniShpAditanUtanakarmaphalatvAchcha punaH prANadhAraNadainyamanAskandan dvitIy- bhAvaparAvartAbhAvAt shuddhasvabhAvAvasthitavR^ittirmokShatattvamavabudhyatAm ..272..
mokShatattvapariNatapuruSh evAbheden mokShasvarUpa.n j~nAtavyamiti ..272.. ath mokShakAraNamAkhyAti — samma.n vididapadatthA sa.nshayaviparyayAnadhyavasAyarahitAnantaj~nAnAdisvabhAvanijaparamAtmapadArthaprabhR^itisamastavastu- vichArachaturachittachAturyaprakAshamAnasAtishayaparamavivekajyotiShA samyagviditapadArthAH . punarapi ki.nrUpAH. visayesu NAvasattA pa~nchendriyaviShayAdhInarahitatven nijAtmatattvabhAvanArUpaparamasamAdhisa.njAtaparamAnandaik- vicharatA (krI.DA karatA) honese ‘ayathAchAr rahit’ vartatA huA nitya j~nAnI ho, vAstavame.n us sampUrNa shrAmaNyavAle sAkShAt shramaNako mokShatatva jAnanA, kyo.nki pahaleke sakal karmo.nke phal usane lIlAmAtrase naShTa kar diye hai.n isaliye aur vah nUtan karmaphalo.nko utpanna nahI.n karatA isaliye punaH prANadhAraNarUp dInatAko prApta na hotA huA dvitIy bhAvarUp parAvartanake abhAvake kAraN shuddhasvabhAvame.n 1avasthit vR^ittivAlA rahatA hai ..272.. ab mokShatatvakA sAdhanatatva pragaT karate hai.n : —
anvayArtha : — [samyagviditapadArthAH ] samyak (yathArthatayA) padArtho.nko jAnate hue [ye ] jo [bahisthamadhyastham ] bahira.ng tathA a.ntara.ng [upadhi.n ] parigrahako [tyaktvA ] Cho.Dkar [viShayeShu na avasaktAH ] viShayo.nme.n Asakta nahI.n hai.n, [te ] ve [shuddhAH iti nirdiShTAH ] ‘shuddha’ kahe gaye hai.n ..273..
Asakta nahi viShayo viShe je, ‘shuddha’ bhAkhyA temane. 273.
1. avasthit = sthir, [is sa.npUrNa shrAmaNyavAle jIvako anyabhAvarUp parAvartan (palaTan) nahI.n hotA, vah sadA ek hI bhAvarUp rahatA hai — shuddha svabhAvame.n sthir pariNatirUpase rahatA hai; isaliye vah jIv mokShatatva hI hai . ]
Page 489 of 513
PDF/HTML Page 522 of 546
single page version
anekAntakalitasakalaj~nAtR^ij~neyatattvayathAvasthitasvarUpapANDityashauNDAH santaH samasta- bahira.ngantara.ngasa.ngatiparityAgaviviktAntashchakachakAyamAnAnantashaktichaitanyabhAsvarAtmatattvasvarUpAH svarUpaguptasuShuptakalpAntastattvavR^ittitayA viShayeShu manAgapyAsaktimanAsAdayantaH samastAnubhAvavanto bhagavantaH shuddhA evAsa.nsAraghaTitavikaTakarmakavATavighaTanapaTIyasAdhyavasAyen prakaTIkriyamANA- vadAnA mokShatattvasAdhanatattvamavabudhyatAm ..273..
ath mokShatattvasAdhanatattva.n sarvamanorathasthAnatvenAbhinandayati — suddhassa ya sAmaNNa.n bhaNiya.n suddhassa da.nsaNa.n NANa.n .
suddhassa ya NivvANa.n so chchiy siddho Namo tassa ..274.. lakShaNasukhasudhArasAsvAdAnubhavabalen viShayeShu manAgapyanAsaktAH . ki.n kR^itvA . pUrva.n svasvarUpaparigraha.n svIkAra.n kR^itvA, chattA tyaktvA . kam . uvahi.n upadhi.n parigraham . ki.nvishiShTam . bahitthamajjhattha.n bahistha.n kShetravAstvAdyanekavidha.n madhyastha.n mithyAtvAdichaturdashabhedabhinnam . je eva.nguNavishiShTAH ye mahAtmAnaH te suddha tti NiddiTThA te shuddhAH shuddhopayoginaH iti nirdiShTAH kathitAH . anen vyAkhyAnen kimukta.n bhavati — ittha.nbhUtAH paramayogin evAbheden mokShamArga ityavaboddhavyam ..273.. ath shuddhopayogalakShaNamokShamArga.n sarvamanorathasthAnatven pradarshayati — bhaNiya.n bhaNitam . kim . sAmaNNa.n samyagdarshanaj~nAnachAritraikAgAA AA A
rr
rayalakShaNa.n
TIkA : — anekAntake dvArA j~nAt sakal j~nAtR^itattva aur j~neyatattvake yathAsthit svarUpame.n jo pravIN hai.n, antara.ngame.n chakachakit hote hue anantashaktivAle chaitanyase bhAsvar (tejasvI) Atmatattvake svarUpako jinane samasta bahira.ng tathA antara.ng sa.ngatike parityAgase vivikta (bhinna) kiyA hai, aur (isaliye) antaHtattvakI vR^itti (-AtmAkI pariNati) svarUp gupta tathA suShupta (jaise ki so gayA ho) samAn ( – prashA.nt) rahanese jo viShayo.nme.n ki.nchit bhI Asaktiko prApta nahI.n hote, – aise jo sakal – mahimAvAn bhagavanta ‘shuddha’ (-shuddhopayogI) hai.n unhe.n hI mokShatattvakA sAdhanatattva jAnanA . (arthAt ve shuddhopayogI hI mokShamArgarUp hai.n ), kyo.nki ve anAdi sa.nsAr se rachit – banda rahe hue vikaT karmakapATako to.Dne – kholaneke ati ugra prayatnase parAkram pragaT kar rahe hai.n ..273..
ab mokShatattvake sAdhanatattvakA (arthAt shuddhopayogIkA) sarva manoratho.nke sthAnake rUpame.n abhinandan (prasha.nsA) karate hai.n : —
Che shuddhane nirvAN, shuddha ja siddha, praNamu.n tehane. 274.
Page 490 of 513
PDF/HTML Page 523 of 546
single page version
yattAvatsamyagdarshanaj~nAnachAritrayaugapadyapravR^ittaikAgA.hrayalakShaNa.n sAkShAnmokShamArgabhUta.n shrAmaNya.n tachcha shuddhasyaiv . yachcha samastabhUtabhavadbhAvivyatirekakarambitAnantavastvanvayAtmakavishvasAmAnyavisheSh- pratyakShapratibhAsAtmaka.n darshana.n j~nAna.n cha tat shuddhasyaiv . yachcha niHpratighavijR^imbhitasahajaj~nAnAnanda- mudritadivyasvabhAva.n nirvANa.n tat shuddhasyaiv . yashcha Ta.nkotkIrNaparamAnandAvasthAsusthitAtmasva- bhAvopalambhagambhIro bhagavAn siddhaH sa shuddha ev . ala.n vAgvistareN, sarvamanorathasthAnasya mokShatattvasAdhanatattvasya shuddhasya parasparama.ngA.ngibhAvapariNatabhAvyabhAvakabhAvatvAt pratyastamit- svaparavibhAgo bhAvanamaskAro.astu ..274.. shatrumitrAdisamabhAvapariNatirUpa.n sAkShAnmokShakAraNa.n yachChrAmaNyam . tattAvtttttka sya . suddhassa ya shuddhasya cha shuddhopayogin ev . suddhassa da.nsaNa.n NANa.n trailokyodaravivaravartitrikAlaviShayasamastavastugatAnantadharmaik----- samayasAmAnyavisheShaparichChittisamartha.n yaddarshanaj~nAnadvaya.n tachChuddhasyaiv . suddhassa ya NivvANa.n avyAbAdhAnanta- sukhAdiguNAdhArabhUta.n parAdhInarahitatven svAyatta.n yannirvANa.n tachChuddhasyaiv . so chchiy siddho yo
anvayArtha : — [shuddhasya cha ] shuddha (-shuddhopayogI) ko [shrAmaNya.n bhaNita.n ] shrAmaNya kahA hai, [shuddhasya cha ] aur shuddhako [darshana.n j~nAna.n ] darshan tathA j~nAn kahA hai, [shuddhasya cha ] shuddhake [nirvANa.n ] nirvAN hotA hai; [saH ev ] vahI (-shuddha hI) [siddhaH ] siddha hotA hai; [tasmai namaH ] use namaskAr ho ..274..
TIkA : — pratham to, samyagdarshan -j~nAn -chAritrake yugapadpanerUpase pravartamAn ekAgratA jisakA lakShaN hai aisA jo sAkShAt mokShamArgabhUt shrAmaNya, ‘shuddha ke hI hotA hai; samasta bhUt – vartamAn – bhAvI vyatireko.nke sAth milit (mishrit), ananya vastuo.nkA anvayAtmak jo vishva usake (1) sAmAnya aur (2) visheShake pratyakSha pratibhAsasvarUp jo (1) darshan aur (2) j~nAn ve ‘shuddha’ ke hI hote hai.n; nirvighna – khile hue sahaj j~nAnAnandakI mudrAvAlA (-svAbhAvik j~nAn aur AnandakI ChApavAlA) divya jisakA svabhAv hai aisA jo nirvAN, vah ‘shuddha’ ke hI hotA hai; aur Ta.nkotkIrNa paramAnanda – avasthArUpase susthit AtmasvabhAvakI upalabdhise ga.nbhIr aise jo bhagavAn siddha, ve ‘shuddha’ hI hote hai.n (arthAt shuddhopayogI hI siddha hote hai.n ), vachanavistArase bas ho ! sarva manoratho.nke sthAnabhUt, mokShatatvake sAdhanatatvarUp, ‘shuddha’ko, jisame.n paraspar a.ngaa.ngIrUpase pariNamit 1bhAvak – bhAvyatAke kAraN sva – parakA vibhAg asta
1. bhAvak (bhAvanamaskAr karanevAlA) vah a.ng (a.nsh) hai aur bhAvya (bhAvanamaskAr karane yogya padArtha) vah a.ngI (a.nshI) hai, isaliye is bhAvanamaskArame.n bhAvak tathA bhAvya svaya.n hI hai . aisA nahI.n hai ki bhAvak svaya.n ho aur bhAvya par ho .
Page 491 of 513
PDF/HTML Page 524 of 546
single page version
yo hi nAm suvishuddhaj~nAnadarshanamAtrasvarUpavyavasthitavR^ittisamAhitatvAt sAkArA- nAkAracharyayA yuktaH san shiShyavargaH svaya.n samastashAstrArthavistarasa.nkShepAtmakashrutaj~nAnopayog- laukikamAyA~njanarasadigvijayamantrayantrAdisiddhavilakShaNaH svashuddhAtmopalambhalakShaNaH Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaik- svabhAvo j~nAnAvaraNAdyaShTavidhakarmarahitatven samyaktvAdyaShTaguNAntarbhUtAnantaguNasahitaH siddho bhagavAn sa chaiv shuddhaH ev . Namo tassa nirdoShinijaparamAtmanyArAdhyArAdhakasa.nbandhalakShaNo bhAvanamaskAro.astu tasyaiv . atraitadukta.n bhavati — asya mokShakAraNabhUtashuddhopayogasya madhye sarveShTamanorathA labhyanta iti matvA sheShamanorathaparihAreN tatraiv bhAvanA kartavyeti ..274.. ath shiShyajana.n shAstraphala.n darshayan shAstra.n samApayati — pappodi prApnoti . so sa shiShyajanaH kartA . ka m . pavayaNasAra.n pravachanasArashabdavAchya.n nijaparamAtmAnam . ken . lahuNA kAleN stokkAlen . yaH ki.n karoti . jo bujjhadi yaH shiShyajano budhyate jAnAti . kim . sAsaNameda.n shAstramida.n . ki.n nAm . pavayaNasAra.n pravachanasAra.n, — samyagj~nAnasya tasyaiv huA hai aisA bhAvanamaskAr ho ..274..
ab (bhagavAn kundakundAchAryadev) shiShyajanako shAstrake phalake sAth jo.Dte hue shAstra samApta karate hai.n : —
anvayArtha : — [yaH ] jo [sAkArAnAkAracharyayA yuktaH ] sAkAr – anAkAr charyAse yukta vartatA huA [etat shAsana.n ] is upadeshako [budhyate ] jAnatA hai, [saH ] vah [laghunA kAlen ] alpa kAlame.n hI [pravachanasAra.n ] pravachanake sArako (-bhagavAn AtmAko) [prApnoti ] pAtA hai ..275..
TIkA : — 1suvishuddhaj~nAnadarshanamAtra svarUpame.n avasthit pariNatime.n lagA honese sAkAr – anAkAr charyAse yukta vartatA huA, jo shiShyavarga svaya.n samasta shAstro.nke artho.nke
2vistArasa.nkShepAtmak shrutaj~nAnopayogapUrvak prabhAv dvArA keval AtmAko anubhavatA huA, is
1. AtmAkA svarUp mAtra suvishuddha j~nAn aur darshan hai . [isame.n, j~nAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai . ]
2. vistArasa.nkShepAtmak = vistArAtmak yA sa.nkShepAtmak .
Page 492 of 513
PDF/HTML Page 525 of 546
single page version
pUrvakAnubhAven kevalamAtmAnamanubhavanshAsanametad budhyate sa khalu niravadhitrisamay- pravAhAvasthAyitven sakalArthasArthAtmakasya pravachanasya sArabhUta.n bhUtArthasvasa.nvedyadivyaj~nAnAnanda- svabhAvamananubhUtapUrva.n bhagavantamAtmAnamavApnoti ..275..
iti tattvadIpikAyA.n shrImadamR^itachandrasUrivirachitAyA.n pravachanasAravR^ittau charaNAnuyogasUchikA chUlikA nAm tR^itIyaH shrutaskandhaH samAptaH ..3..
j~neyabhUtaparamAtmAdipadArthAnA.n tatsAdhyasya nirvikArasvasa.nvedanaj~nAnasya cha, tathaiv tattvArthashraddhAnalakShaN- samyagdarshanasya tadviShayabhUtAnekAntAtmakaparamAtmAdidravyANA.n ten vyavahArasamyaktven sAdhyasya nij- shuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasya cha, tathaiv cha vratasamitigu ptyAdyanuShThAnarUpasya sarAgachAritrasya tenaiv sAdhyasya svashuddhAtmanishchalAnubhUtirUpasya vItarAgachAritrasya cha pratipAdakatvAtpravachanasArAbhidheyam . katha.nbhUtaH saH shiShyajanaH . sAgAraNagArachariyayA jutto sAgArAnAgAracharyayA yuktaH . Abhyantararatna- trayAnuShThAnamupAdeya.n kR^itvA bahira~N.hgaratnatrayAnuShThAna.n sAgAracharyA shrAvakacharyA . bahira~N.hgaratnatrayAdhAreNAbhyantar- ratnatrayAnuShThAnamanAgAracharyA pramattasa.nyatAditapodhanacharyetyarthaH ..275.. iti gAthApa~nchaken pa~ncharatnasa.nj~na.n pa~nchamasthala.n vyAkhyAtam . eva.n ‘NichChidasuttatthapado’ ityAdi dvAtri.nshadgAthAbhiH sthalapa~nchaken shubhop- yogAbhidhAnashchaturthAntarAdhikAraH samAptaH ..
iti shrIjayasenAchAryakR^itAyA.n tAtparyavR^ittau pUrvoktakrameN ‘eva.n paNamiy siddhe’ ityAdyek- vi.nshatigAthAbhirutsargAdhikAraH . tadanantara.n ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi tri.nshadgAthAbhirapavAdAdhikAraH . tataH para.n ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhiH shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAdhikAraH . tato.apyanantara.n ‘NichChidasuttatthapado’ ityAdidvAtri.nshadgAthAbhiH shubhopayogAdhikArashchetyantarAdhikArachatuShTayen saptanavatigAthAbhishcharaNAnuyogachUlikA nAmA tR^itIyo mahAdhikAraH samAptaH ..3.. upadeshako jAnatA hai, vah vAstavame.n, 1bhUtArthasvasa.nvedya – divya j~nAnAnanda jisakA svabhAv hai, pUrvakAlame.n kabhI jisakA anubhav nahI.n kiyA, aise bhagavAn AtmAko prApta karatA hai — jo ki (jo AtmA) tIno.n kAlake niravadhi pravAhame.n sthAyI honese 2sakal padArtho.nke samUhAtmak pravachanakA sArabhUt hai ..275..
isaprakAr (shrImad bhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstrakI shrImadamR^itachandrAchAryadev virachit tatvadIpikA nAmak TIkAme.n charaNAnuyogasUchak chUlikA nAmakA tR^itIy shrutaska.ndh samApta huA .
1. bhUtArtha pAramArthik – (satyArtha), svasa.nvedya aur divya aise jo j~nAn aur Ananda vah bhagavAn AtmAkA svabhAv hai .
2. pravachan sakal padArtho.nke samUhakA pratipAdan karatA hai, isaliye use sakal padArtho.nkA samUhAtmak kahA hai . [nij shuddhAtmA pravachanakA sArabhUt hai, kyo.nki pravachan jo sarvapadArthasamUhakA pratipAdan karatA hai usame.n ek nijAtmapadArtha hI svaya.nko dhruv hai, dUsarA koI padArtha svaya.nko dhruv nahI.n, ]
Page 493 of 513
PDF/HTML Page 526 of 546
single page version
nanu ko.ayamAtmA katha.n chAvApyat iti chet, abhihitametat punarapyabhidhIyate . AtmA hi tAvachchaitanyasAmAnyavyAptAnantadharmAdhiShThAtreka.n dravyamanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrut- j~nAnalakShaNapramANapUrvakasvAnubhavapramIyamANatvAt . tattu dravyanayen paTamAtravachchinmAtram 1 . paryAyanayen tantumAtravaddarshanaj~nAnAdimAtram 2 . astitvanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavarti- sa.nhitAvasthalakShyonmukhavishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvairastitvavat 3 . nAstitvanayenAnayomayA- guNakArmukAntarAlavartyasa.nhitAvasthAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat paradravyakShetrakAlabhAvairnAsti-
atrAh shiShyaH — paramAtmadravya.n yadyapi pUrva.n bahudhA vyAkhyAtam, tathApi sa.nkShepeN punarapi kathyatAmiti . bhagavAnAh — kevalaj~nAnAdyanantaguNAnAmAdhArabhUta.n yattadAtmadravya.n bhaNyate . tasya cha nayaiH
[ab TIkAkAr shrI amR^itachandrAchAryadev parishiShTarUpase kuCh kahate hai.n : — ]
‘yah AtmA kaun hai (-kaisA hai) aur kaise prApta kiyA jAtA hai’ aisA prashna kiyA jAy to isakA uttar (pahale hI) kahA jA chukA hai aur (yahA.N) punaH kahate hai.n : —
pratham to, AtmA vAstavame.n chaitanyasAmAnyase vyApta ananta dharmo.nkA adhiShThAtA (svAmI) ek dravya hai, kyo.nki ananta dharmo.nme.n vyApta honevAle jo ananta nay hai.n uname.n vyApta honevAlA jo ek shrutaj~nAnasvarUp pramAN hai, us pramANapUrvak svAnubhavase (vah Atmadravya) pramey hotA hai (-j~nAt hotA hai) .
vah Atmadravya dravyanayase, paTamAtrakI bhA.Nti, chinmAtra hai (arthAt AtmA dravyanayase chaitanyamAtra hai, jaise vastra vastramAtra hai tadanusAr .) 1.
Atmadravya paryAyanayase, ta.ntumAtrakI bhA.Nti, darshanaj~nAnAdimAtra hai (arthAt AtmA paryAyanayase darshanaj~nAnachAritrAdimAtra hai, jaise vastra ta.ntumAtra hai .) 2.
Atmadravya astitvanayase svadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitvavAlA hai; — lohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit, sa.ndhAnadashAme.n rahe hue aur lakShyonmukh bANakI bhA.Nti . (jaise koI bAN svadravyase lohamay hai, svakShetrase DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit hai, svakAlase sa.ndhAn – dashAme.n hai, arthAt dhanuSh par cha.DhAkar khe.nchI huI dashAme.n hai, aur svabhAvase lakShyonmukh hai arthAt nishAnakI or hai, usIprakAr AtmA astitvanayase svachatuShTayase astitvavAlA hai .) 3.
Atmadravya nAstitvanayase paradravya – kShetra – kAl – bhAvase nAstitvavAlA hai; — alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAnadashAme.n na rahe hue aur alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti . (jaise pahalekA bAN anya bANake dravyakI apekShAse alohamay hai, anya bANake kShetrakI apekShAse DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit nahI.n hai, anya bANake kAlakI apekShAse sa.ndhAnadashAme.n nahI.n rahA huA aur anya bANake bhAvakI apekShAse alakShyonmukh hai,
Page 494 of 513
PDF/HTML Page 527 of 546
single page version
tvavat 4 . astitvanAstitvanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAl- vartisa.nhitAvasthAsa.nhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat kramataH svaparadravyakShetra- kAlabhAvairastitvanAstitvavat 5 . avaktavyanayenAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguN- kArmukA.ntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAkta navishikhavat yugapatsvapar- dravyakShetrakAlabhAvairavakta vyam 6 . astitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvastha- lakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitA- pramANen cha parIkShA kriyate . tadyathA – etAvat shuddhanishchayanayen nirupAdhispha TikavatsamastarAgAdi- vikalpopAdhirahitam . tadevAshuddhanishchayanayen sopAdhispha TikavatsamastarAgAdivikalpopAdhisahitam . shuddhasadbhUtavyavahAranayen shuddhasparsharasag.n.n.n.n.ndhavarNAnAmAdhArabhUtapudgadgadgadgadgalaparamANuvatkevalaj~nAnAdishuddhaguNAnAmAdhAr- usIprakAr AtmA nAstitvanayase parachatuShTayase nAstitvavAlA hai .) 4.
Atmadravya astitvanAstitvanayase kramashaH svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitva – nAstitvavAlA hai; — lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti . (jaise pahalekA bAN kramashaH svachatuShTayakI tathA parachatuShTayakI apekShAse lohamayAdi aur alohamayAdi hai, usIprakAr AtmA astitva – nAstitvanayase kramashaH svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse astitvavAlA aur nAstitvavAlA hai .) 5.
Atmadravya avyaktavyanayase yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase avaktavya hai; — lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahalekI bANakI bhA.Nti . (jaise pahalekA bAN yugapat svachatuShTayakI aur parachatuShTayakI apekShAse yugapat lohamayAdi tathA alohamayAdi honese avaktavya hai, usIprakAr AtmA avaktavyanayase yugapat svachatuShTay aur parachatuShTayakI apekShAse avaktavya hai .) 6.
Atmadravya astitva – avaktavya nayase svadravya – kShetra – kAl – bhAvase tathA yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitvavAlA – avaktavya hai; ( – svachatuShTayase) lohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur lakShyonmukh aise tathA (yugapat sva- parachatuShTase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAe.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti . [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayase tathA (2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamayAdi tathA (2) avaktavya hai,
Page 495 of 513
PDF/HTML Page 528 of 546
single page version
vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl- bhAvaishchAstitvavadavakta vyam 7 . nAstitvAvaktavyanayenAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasa.nhitA- vasthAlakShyonmukhAyomayAnayomayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitA- vasthalakShyonmukhAlakShyonmukhaprAktanavishikhavat paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAl- bhAvaishcha nAstitvavadavakta vyam 8 . astitvanAstitvAvaktavyanayenAyomayaguNakArmukAntarAl- vartisa.nhitAvasthalakShyonmukhAnayomayAguNakArmukAntarAlavartyasa.nhitAvasthAlakShyonmukhAyomayAnayo- bhUtam . tadevAshuddhasadbhUtavyavahAranayenAshuddhasparsharasagandhavarNAnAmAdhArabhUtavdyaNukAdiskandhavanmatij~nAnAdi- vibhAvaguNAnAmAdhArabhUtam . anupacharitAsadbhUtavyavahAranayen vdyaNukAdiskandheShu sa.nshleshabandhasthit- usIprakAr AtmA astitvaavaktavyanayase (1) svachatuShTayakI tathA (2) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) astitvavAlA tathA (2) avaktavya hai . ] 7.
Atmadravya nAstitva – avaktavyanayase paradravya – kShetra – kAl bhAvase tathA yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase nAstitvavAlA – avaktavya hai; — (parachatuShTayase) alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA (yugapat svaparachatuShTayase) lohamay tathA alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti . [jaise pahalekA bAN (1) parachatuShTayakI tathA (2) ek hI sAth svaparachatuShTayakI apekShAse (1) alohamayAdi tathA (2) avaktavya hai, usIprakAr AtmA nAstitva – avaktavyanayase (1) parachatuShTayakI tathA (2) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) nAstitvavAlA tathA (2) avaktavya hai . ] 8.
Atmadravya astitva – nAstitva – avaktavyanayase svadravyakShetrakAlabhAvase, paradravyakShetra – kAl – bhAvase tathA yugapat svaparadravya – kShetra – kAl – bhAvase astitvavAlA – nAstitvavAlA avaktavya hai; — (svachatuShTayase) lohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue aur lakShyonmukh aise, – (parachatuShTayase) alohamay, DorI aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur alakShyonmukh aise tathA (yugapat svaparachatuShTayase) lohamay tathA alohamay, Doro aur dhanuShake madhyame.n sthit tathA pratya~nchA aur dhanuShake madhyame.n nahI.n sthit, sa.ndhAn avasthAme.n rahe hue tathA sa.ndhAn avasthAme.n na rahe hue aur lakShyonmukh tathA alakShyonmukh aise pahaleke bANakI bhA.Nti . [jaise pahalekA bAN (1) svachatuShTayakI, (2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat svaparachatuShTayakI apekShAse (1) lohamay, (2) alohamay tathA (3) avaktavya hai, usIprakAr AtmA astitva – nAstitva – avaktavyanayase (1) svachatuShTayakI, (2) parachatuShTayakI tathA (3) yugapat sva – parachatuShTayakI
Page 496 of 513
PDF/HTML Page 529 of 546
single page version
mayaguNakArmukAntarAlavartyaguNakArmukAntarAlavartisa.nhitAvasthAsa.nhitAvasthalakShyonmukhAlakShyonmukh- prAkta navishikhavat svadravyakShetrakAlabhAvaiH paradravyakShetrakAlabhAvairyugapatsvaparadravyakShetrakAlabhAvaishchAsti- tvanAstitvavadavakta vyam 9 . vikalpanayen shishukumArasthaviraikapuruShavat savikalpam 10 . avikalpanayenaikapuruShamAtravadavikalpam 11 . nAmanayen tadAtmavat shabdabrahmAmarshi 12 . sthApanAnayen mUrtitvavat sakalapudgalAlambi 13 . dravyanayen mANavakashreShThishramaNapArthiv- vadanAgatAtItaparyAyodbhAsi 14 . bhAvanayen puruShAyitapravR^ittayoShidvattadAtvaparyAyollAsi 15 . pudgalaparamANuvatparamaudArikasharIre vItarAgasarvaj~navadvA vivakShitaikadehasthitam . upacharitAsadbhUtavyavahAranayen kAShThAsanAdyupaviShTadevadattavatsamavasaraNasthitavItarAgasarvaj~navadvA vivakShitaikagrAmagR^ihAdisthitam . ityAdi parasparasApekShAnekanayaiH pramIyamANa.n vyavahriyamANa.n krameN mechakasvabhAvavivakShitaikadharmavyApakatvAdek- apekShAse (1) astitvavAlA, (2) nAstitvavAlA tathA (3) avaktavya hai . ] 9.
Atmadravya vikalpanayase, bAlak, kumAr aur vR^iddha aise ek puruShakI bhA.Nti, savikalpa hai (arthAt AtmA bhedanayase, bhedasahit hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vR^iddha aise bhedavAlA hai .) 10.
Atmadravya avikalpanayase, ek puruShamAtrakI bhA.Nti, avikalpa hai (arthAt abhedanayase AtmA abhed hai, jaise ki ek puruSh bAlak, kumAr aur vR^iddha aise bhedarahit ek puruShamAtra hai .) 11.
Atmadravya nAmanayase, nAmavAlekI bhA.Nti, shabdabrahmako sparsha karanevAlA hai (arthAt AtmA nAmanayase shabdabrahmase kahA jAtA hai, jaise ki nAmavAlA padArtha usake nAmarUp shabdase kahA jAtA hai .) 12.
Atmadravya sthApanAnayase, mUrtipanekI bhA.Nti, sarva pudgalo.nkA avalamban karanevAlA hai (arthAt sthApanAnayase AtmadravyakI paudgalik sthApanA kI jA sakatI hai, mUrtikI bhA.Nti) 13.
Atmadravya dravyanayase bAlak seThakI bhA.Nti aur shramaN rAjAkI bhA.Nti, anAgat aur atIt paryAyase pratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA dravyanayase bhAvI aur bhUt paryAyarUpase khyAlame.n AtA hai, jaise ki bAlak seThapane svarUp bhAvI paryAyarUpase khyAlame.n AtA hai aur muni rAjAsvarUp bhUrtaparyAyarUpase AtA hai .) 14.
Atmadravya bhAvanayase, puruShake samAn pravartamAn strIkI bhA.Nti, tatkAl (vartamAn) kI paryAyarUpase ullasit – prakAshit – pratibhAsit hotA hai (arthAt AtmA bhAvanayase vartamAn paryAyarUpase prakAshit hotA hai, jaise ki puruShake samAn pravartamAn strI puruShatvarUpaparyAyarUpase pratibhAsit hotI hai .) 15.
Page 497 of 513
PDF/HTML Page 530 of 546
single page version
sAmAnyanayen hArasragdAmasUtravadvayApi 16 . visheShanayen tadekamuktAphalavadavyApi 17 . nityanayen naTavadavasthAyi 18 . anityanayen rAmarAvaNavadanavasthAyi 19 . sarvagatanayen visphAritAkShachakShurvatsarvavarti 20 . asarvagatanayen mIlitAkShachakShurvadAtmavarti 21 . shUnyanayen shUnyAgAravatkevalodbhAsi 22 . ashUnyanayen lokAkrAntanauvanmilitodbhAsi 23 . j~nAnaj~neyA- dvaitanayen mahadindhanabhArapariNatadhUmaketuvadek m 24 . j~nAnaj~neyadvaitanayen parapratibimbasampR^ikta- svabhAva.n bhavati . tadev jIvadravya.n pramANen pramIyamANa.n mechakasvabhAvAnAmanekadharmANA.n yugapadvayApakatvA- chchitrapaTavadanekasvabhAva.n bhavati . eva.n nayapramANAbhyA.n tattvavichArakAle yo.asau paramAtmadravya.n jAnAti sa
Atmadravya sAmAnyanayase, hAr – mAlA – ka.nThIke DorekI bhA.Nti, vyApak hai, (arthAt AtmA sAmAnyanayase sarva paryAyo.nme.n vyApta rahatA hai, jaise motIkI mAlAkA DorA sAre motiyo.nme.n vyApta hotA hai .) 16.
Atmadravya visheShanayase, usake ek motIkI bhA.Nti, avyApak hai (arthAt AtmA visheShanayase avyApak hai, jaise pUrvokta mAlAkA ek motI sArI mAlAme.n avyApak hai .) 17.
Atmadravya nityanayase, naTakI bhA.Nti, avasthAyI hai (arthAt AtmA nityanayase nitya – sthAyI hai, jaise rAm – rAvaNarUp anek anitya svA.ng dhAraN karatA huA bhI naT to vahakA vahI nitya hai .) 18.
Atmadravya anityanayase, rAm – rAvaNakI bhA.Nti, anavasthAyI hai (arthAt AtmA anityanayase anitya hai, jaise naTake dvArA dhAraN kiye gaye rAm – rAvaNarUp svA.ng anitya hai .) 19.
Atmadravya sarvagatanayase, khulI huI A.NkhakI bhA.Nti, sarvavartI (sabame.n vyApta honevAlA) hai . 20.
Atmadravya asarvagatanayase, mI.nchI huI (banda) A.NkhakI bhA.Nti, AtmavartI (apaneme.n rahanevAlA) hai . 21.
Atmadravya shUnyanayase, shUnya (khAlI) gharakI bhA.Nti, ekAkI (amilit) bhAsit hotA hai . 22.
Atmadravya ashUnyanayase, logo.nse bhare hue jahAjakI bhA.Nti, milit bhAsit hotA hai . 23.
Atmadravya j~nAnaj~ney – advaitanayase (j~nAn aur j~neyake advaitarUp nayase), mahAn I.ndhanasamUharUp pariNat agnikI bhA.Nti, ek hai . 24.
Atmadravya j~nAnaj~neyadvaitanayase, parake pratibi.nbo.nse sa.npR^ikta darpaNakI bhA.Nti, anek hai (arthAt AtmA j~nAn aur j~neyake dvaitarUpanayase anek hai, jaise par – pratibimbo.nke sa.ngavAlA darpaN anekarUp hai .) 25. pra. 63
Page 498 of 513
PDF/HTML Page 531 of 546
single page version
darpaNavadanekam 25 . niyatinayen niyatiniyamitauShNyavahnivanniyatasvabhAvabhAsi 26 . aniyatinayen niyatyaniyamitauShNyapAnIyavadaniyatasvabhAvabhAsi 27 . svabhAvanayenAnishit- tIkShNakaNTakavatsa.nskArAnarthakyakAri 28 . asvabhAvanayenAyaskAranishitatIkShNavishikhavatsa.nskAr- sArthakya -kAri 29 . kAlanayen nidAghadivasAnusAripachyamAnasahakAraphalavatsamayAyattasiddhiH nirvikalpasamAdhiprastAve nirvikArasvasa.nvedanaj~nAnenApi jAnAtIti .. punarapyAh shiShyaH — j~nAtamevAtma- dravya.n he bhagavannidAnI.n tasya prA ptyupAyaH kathyatAm . bhagavAnAh — sakalavimalakevalaj~nAn-
Atmadravya niyatinayase niyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisakI uShNatA niyamit (-niyat) hotI hai aisI agnikI bhA.Nti . [AtmA niyatinayase niyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai jaise agnike uShNatAkA niyam honese agni niyatasvabhAvavAlI bhAsit hotI hai . ] 26.
Atmadravya aniyatanayase aniyatasvabhAvarUp bhAsit hotA hai, jisake uShNatA niyati (-niyam) se niyamit nahI.n hai aise pAnIke bhA.Nti . [AtmA aniyatinayase aniyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai, jaise pAnIke (agnike nimittase honevAlI) uShNatA aniyat – honese pAnI aniyatasvabhAvavAlA bhAsit hotA hai .] 27.
Atmadravya svabhAvanayase sa.nskArako nirarthak karanevAlA hai (arthAt AtmAko svabhAvanayase sa.nskAr nirupayogI hai), jisakI kisIke nok nahI.n nikAlI jAtI (kintu jo svabhAvase hI nukIlA hai) aise paine kA.NTekI bhA.Nti . 28.
Atmadravya asvabhAvanayase sa.nskArako sArthak karanevAlA (arthAt AtmAko asvabhAvanayase sa.nskAr upayogI hai), jisakI (svabhAvase nok nahI.n hotI, kintu sa.nskAr karake luhArake dvArA nok nikAlI gaI ho aise paine bANakI bhA.Nti .) 29.
Atmadravya kAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr rakhatI hai aisA hai, garmIke dino.nke anusAr pakanevAle AmraphalakI bhA.Nti . [kAlanayase AtmadravyakI siddhi samay par AdhAr rakhatI hai, garmIke dino.nke anusAr pakanevAle AmakI bhA.Nti . ] 30.
Atmadravya akAlanayase jisakI siddhi samayapar AdhAr nahI.n rakhatI aisA hai, kR^itrim garmIse pakAye gaye AmraphalakI bhA.Nti . 31.
Atmadravya puruShakAranayase jisakI siddhi yatnasAdhya hai aisA hai, jise puruShakArase 1nIbUkA vR^ikSha prApta hotA hai ( – ugatA hai) aise puruShakAravAdIkI bhA.Nti . [puruShArthanayase AtmAkI siddhi
30 . akAlanayen kR^itrimoShmapAchyamAnasahakAraphalavatsamayAnAyattasiddhiH 31 . puruShakAranayen
1. sa.nskR^it TIkAme.n ‘madhukukkaTI’ shabda hai, jisakA artha yahA.N ‘nIbUkA vR^ikSha’ kiyA hai; kintu hindI TIkAme.n shrI pA.nDe hemarAjajIne ‘madhuChattA’ artha kiyA hai .
Page 499 of 513
PDF/HTML Page 532 of 546
single page version
puruShakAropalabdhamadhukukkuTIkapuruShakAravAdivadyatnasAdhyasiddhiH 32 . daivanayen puruShakAr- vAdidattamadhukukkuTIgarbhalabdhamANikyadaivavAdivadayatnasAdhyasiddhiH 33 . Ishvaranayen dhAtrIhaTTA- valehyamAnapAnthabAlakavatpAratantryabhoktR^i 34 . anIshvaranayen svachChandadAritakura.ngakaNThIravavatsvA- tantryabhoktR^i 35 . guNinayenopAdhyAyavinIyamAnakumArakavadguNagrAhi 36 . aguNinayenopAdhyAy- vinIyamAnakumArakAdhyakShavat kevalamev sAkShi 37 . kartR^inayen ra.njakavadrAgAdipariNAm- kartR^i 38 . akartR^inayen svakarmapravR^ittara.njakAdhyakShavatkevalamev sAkShi 39 . bhoktR^inayen hitA- hitAnnabhoktR^ivyAdhitavat sukhaduHkhAdibhoktR^i 40 . abhoktR^inayen hitAhitAnnabhoktR^i- darshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnaj~nAnAnuShThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisa.njAtarAgAdyupAdhi- rahitaparamAnandaikalakShaNasukhAmR^itarasAsvAdAnubhavamalabhamAnaH san pUrNamAsIdivase jalakallolakShubhitasamudra prayatnase hotI hai, jaise kisI puruShArthavAdI manuShyako puruShArthase nIbUkA vR^ikSha prApta hotA hai . ] 32.
Atmadravya daivanayase jisakI siddhi ayatnasAdhya hai ( – yatna binA hotA hai) aisA hai; puruShakAravAdI dvArA pradatta nIbUke vR^ikShake bhItarase jise (binA yatnake, daivase) mANik prApta ho jAtA hai aise daivavAdIkI bhA.Nti . 33.
Atmadravya Ishvaranayase parata.ntratA bhoganevAlA hai, dhAyakI dukAn par dUdh pilAye jAnevAle rAhagIrake bAlakakI bhA.Nti . 34.
Atmadravya anIshvaranayase svata.ntratA bhoganevAlA hai, hiranako svachChandatA (svatantratA, svechChA) pUrvak phA.Dkar khA jAnevAle si.nhakI bhA.Nti . 35.
Atmadravya guNInayase guNagrAhI hai, shikShakake dvArA jise shikShA dI jAtI hai aise kumArakI bhA.Nti . 36.
Atmadravya aguNInayase keval sAkShI hI hai ( – guNagrAhI nahI.n hai), jise shikShakake dvArA shikShA dI jA rahI hai aise kumArako dekhanevAle puruSh ( – prekShak) kI bhA.Nti . 37.
Atmadravya kartR^inayase, ra.ngarejakI bhA.Nti, rAgAdi pariNAmakA kartA hai (arthAt AtmA kartAnayase rAgAdipariNAmo.nkA kartA hai, jaise ra.ngarej ra.nganeke kAryakA kartA hai .) 38.
Atmadravya akartR^inayase keval sAkShI hI hai ( – kartA nahI.n), apane kAryame.n pravR^itta ra.ngarejako dekhanevAle puruSh (-prekShak) kI bhA.Nti . 39.
Atmadravya bhoktR^inayase sukhaduHkhAdikA bhoktA hai, hitakArI – ahitakArI annako khAnevAle rogIkI bhA.Nti . [AtmA bhoktAnayase sukhaduHkhAdiko bhogatA hai, jaise hitakArak yA ahitakArak annako khAnevAlA rogI sukh yA duHkhako bhogatA hai . ] 40.
Atmadravya abhoktR^inayase keval sAkShI hI hai, hitakArI – ahitakArI annako khAnevAle
Page 500 of 513
PDF/HTML Page 533 of 546
single page version
vyAdhitAdhyakShadhanvantaricharavat kevalamev sAkShi 41 . kriyAnayen sthANubhinnamUrdhajAtadR^iShTi- labdhanidhAnAndhavadanuShThAnaprAdhAnyasAdhyasiddhiH 42 . j~nAnanayen chaNakamuShTikrItachintAmaNigR^ih- koNavANijavad vivekaprAdhAnyasAdhyasiddhiH 43 . vyavahAranayen bandhakamochakaparamANvantarasa.nyujya- mAnaviyujyamAnaparamANuvad bandhamokShayordvaitAnuvarti 44 . nishchayanayen kevalabadhyamAnamuchyamAn- bandhamokShochitasrigdharUkShatvaguNapariNataparamANuvadbandhamokShayoradvaitAnuvarti 45 . ashuddhanayen iv rAgadveShamohakallolairyAvadasvastharUpeN kShobha.n gachChatyaya.n jIvastAvatkAla.n nijashuddhAtmAna.n na prApnoti iti . sa ev vItarAgasarvaj~napraNItopadeshAt ekendriyavikalendriyapa~nchendriyasa.nj~niparyAptamanuShyadeshakul- rogIko dekhanevAle vaidyakI bhA.Nti . [AtmA abhoktAnayase keval sAkShI hI hai — bhoktA nahI.n; jaise sukh – duHkhako bhoganevAle rogIko dekhanevAlA vaidya vah to keval sAkShI hI hai . ] 41.
Atmadravya kriyAnayase anuShThAnakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai, khambhese sir phU Ta jAne par dR^iShTi utpanna hokar jise nidhAn prApta ho jAy aise a.ndhakI bhA.Nti . [kriyAnayase AtmA anuShThAnakI pradhAnatAse siddhi ho aisA hai; jaise kisI a.ndhapuruShako pattharake khambheke sAth sir pho.Dnese sirake raktakA vikAr dUr honese A.Nkhe khul jAye.n aur nidhAn prApta ho, us prakAr . ] 42.
Atmadravya j~nAnanayase vivekakI pradhAnatAse siddhi sadhe aisA hai; muTThIbhar chane dekar chi.ntAmaNi – ratna kharIdanevAle gharake koneme.n baiThe hue vyApArIkI bhA.Nti . [j~nAnanayase AtmAko vivekakI pradhAnatAse siddhi hotI hai, jaise gharake koneme.n baiThA huA vyApArI muTThIbhar chanA dekar chi.ntAmaNi – ratna kharId letA hai, us prakAr . ] 43.
Atmadravya vyavahAranayase ba.ndh aur mokShame.n 1dvaitakA anusaraN karanevAlA ba.ndhak hai, (ba.ndh karanevAle) aur mochak (mukta karanevAle) aise anya paramANuke sAth sa.nyukta honevAle aur usase viyukta honevAle paramANukI bhA.Nti . [vyavahAranayase AtmA ba.ndh aur mokShame.n (pudgalake sAth) dvaitako prApta hotA hai, jaise paramANuke ba.ndhame.n vah paramANu anya paramANuke sAth sa.nyogako pAnerUp dvaitako prApta hotA hai aur paramANuke mokShame.n vah paramANu anya paramANuse pR^ithak honerUp dvaitako pAtA hai, us prakAr . ] 44.
Atmadravya nishchayanayase ba.ndh aur mokShame.n advaitakA anusaraN karanevAlA hai, akele badhyamAn aur muchyamAn aise ba.ndhamokShochitta snigdhatvarUkShatvaguNarUp pariNat paramANukI bhA.Nti . [nishchayanayase AtmA akelA hI baddha aur mukta hotA hai, jaise ba.ndh aur mokShake yogya snigdha yA rUkShatvaguNarUp pariNamit hotA huA paramANu akelA hI baddha aur mukta hotA hai, us prakAr . ] 45.
Atmadravya ashuddhanayase, ghaT aur rAmapAtrase vishiShTa miTTI mAtrakI bhA.Nti,
1. dvait = dvitva, dvaitapan, [vyavahAranayase AtmAke bandhame.n karmake sAthake sa.nyogakI apekShA AtI hai isaliye dvait hai aur AtmAkI muktime.n karmake viyogakI apekShA AtI hai isaliye vahA.N bhI dvait hai . ]
Page 501 of 513
PDF/HTML Page 534 of 546
single page version
ghaTasharAv -vishiShTamR^iNmAtravatsopAdhisvabhAvam 46 . shuddhanayen kevalamR^iNmAtravannirupAdhisvabhAvam tAvadiyA chev ho.nti parasamayA ..’’ ‘‘parasamayANa.n vayaNa.n michCha.n khalu hodi savvahA vayaNA . jaiNANa.n puN vayaNa.n samma.n khu kaha.nchi vayaNAdo ..’’ evamanayA dishA pratyekamananta- dharmavyApakAnantanayairnirUpyamANamudanvadantarAlamiladdhavalanIlagA.ngayAmunodakabhAravadanantadharmANA.n parasparamatadbhAvamAtreNAshakyavivechanatvAdamechakasvabhAvaikadharmavyApakaikadharmitvAdyathoditaikAntAtmA- rUpendriyapaTutvanirvyAdhyAyuShyavarabuddhisaddharmashravaNagrahaNadhAraNashraddhAnasa.nyamaviShayasukhanivartanakrodhAdikaShAyavyA- vartanAdipara.nparAdurlabhAnyapi katha.nchitkAkatAlIyanyAyenAvApya sakalavimalakevalaj~nAnadarshanasvabhAvanij- sopAdhisvabhAvavAlA hai . 46.
Atmadravya shuddhanayase, keval miTTI mAtrakI bhA.Nti, nirupAdhisvabhAvavAlA hai . 47.
isaliye kahA hai : —
[artha : — jitane 1vachanapa.nth hai.n utane vAstavame.n nayavAd hai.n; aur jitane nayavAd hai.n utane hI parasamay (par mat) hai.n .
parasamayo.n (mithyAmatiyo.n) kA vachan sarvathA (arthAt apekShA binA) kahA jAneke kAraN vAstavame.n mithyA hai; aur jaino.nkA vachan katha.nchit (arthAt apekShA sahit) kahA jAtA hai isaliye vAstavame.n samyak hai . ]
isaprakAr is (uparokta) sUchanAnusAr (arthAt 47 nayo.nme.n samajhAyA hai us vidhise) ek – ek dharmame.n ek – ek nay (vyApe), isaprakAr ananta dharmo.nme.n vyApak ananta nayo.nse nirUpaN kiyA jAy to, samudrake bhItar milanevAle 2shvet – nIl ga.ngA – yamunAke jalasamUhakI bhA.Nti, anantadharmo.nko paraspar atadbhAvamAtrase pR^ithak karaneme.n ashakya honese, Atmadravya (ekadharmasvarUp) hai . parantu yugapat anantadharmo.nme.n vyApak aise ananta nayo.nme.n vyApta honevAlA
47 . taduktam — ‘‘jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA chev ho.nti NayavAdA . jAvadiyA NayavAdA
3amechak svabhAvavAlA, ek dharmame.n vyApta honevAlA, ek dharmI honese yathokta ekAntAtmak
1. vachanapa.nth = vachanake prakAr [jitane vachanake prakAr hai.n utane nay hai.n . apekShA sahit nay ve samyak nay hai aur apekShA rahit nay ve mithyAnay hai.n; isaliye jitane samyak nay hai.n utane hI mithyAnay hai.n . ]
2. ga.ngAkA pAnI shvet hotA hai aur yamunAkA pAnI nIl hotA hai .
3. amechak = abhed; vividhatA rahit; ek .
Page 502 of 513
PDF/HTML Page 535 of 546
single page version
tmadravyam . yugapadanantadharmavyApakAnantanayavyApyekashrutaj~nAnalakShaNapramANen nirUpyamANa.n tu samastatara.ngiNIpayaHpUrasamavAyAtmakaikamakarAkaravadanantadharmANA.n vastutvenAshakyavivechanatvA- nmechakasvabhAvAnantadharmavyApyekadharmitvAd yathoditAnekAntAtmAtmadravyam .
svAtmadravya.n shuddhachinmAtramantaH ..19..
ityabhihitamAtmadravyam idAnImetadavAptiprakAro.abhidhIyate — asya tAvadAtmano nitya- mevAnAdipaudgalikakarmanimittamohabhAvanAnubhAvaghUrNitAtmavR^ittitayA toyAkarasyevAtmanyev kShubhyataH paramAtmatattvasamyakshraddhAnaj~nAnAnucharaNarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisa.njAtarAgAdyupAdhirahitparamAnandaik- ek shrutaj~nAnasvarUp pramANase nirUpaN kiyA jAy to, samastanadiyo.nke jalasamUhake samavAyAtmak (samudAyasvarUp) ek samudrakI bhA.Nti, ananta dharmo.nko vasturUpase pR^ithak karanA ashakya honese Atmadravya 1mechakasvabhAvavAlA, ananta dharmo.nme.n vyApta honevAlA, ek dharmI honese yathokta anekAntAtmak (anek dharmasvarUp) hai . [jaise – ek samay nadIke jalako jAnanevAle j~nAnA.nshase dekhA jAy to samudra ek nadIke jalasvarUpaj~nAt hotA hai, usIprakAr ek samay ek dharmako jAnanevAle ek nayase dekhA jAy to AtmA ek dharma svarUp j~nAt hotA hai; parantu jaise ek hI sAth sarva nadiyo.nke jalako jAnanevAle j~nAnase dekhA jAy to samudra sarva nadiyo.nke jalasvarUp j~nAt hotA hai, usIprakAr ek hI sAth sarvadharmo.nko jAnanevAle pramANase dekhA jAy to AtmA anek dharmasvarUp j~nAt hotA hai . isaprakAr ek nayase dekhane par AtmA ekAntAtmak hai aur pramANase dekhane par anekAntAtmak hai . ]
ab isI Ashayako kAvya dvArA kahakar ‘‘AtmA kaisA hai’’ is viShay kA kathan samApta kiyA jAtA hai : ]
[artha : — ] isaprakAr syAtkArashrI (syAtkArarUpI lakShmI) ke nivAsake vashIbhUt vartate nayasamUho.nse (jIv) dekhe.n to bhI aur pramANase dekhe.n to bhI spaShTa ananta dharmo.nvAle nij Atmadravyako bhItarame.n shuddha chaitanyamAtra dekhate hI hai.n .
isaprakAr Atmadravya kahA gayA . ab usakI prAptikA prakAr kahA jAtA hai : —
pratham to, anAdi paudgalik karma jisakA nimitta hai aisI mohabhAvanAke (mohake anubhavake) prabhAvase AtmapariNati sadA chakkar khAtI hai, isaliye yah AtmA samudrakI bhA.Nti ★shAlinI Cha.nd 1. mechak = pR^ithak pR^ithak; vividh; anek .
Page 503 of 513
PDF/HTML Page 536 of 546
single page version
kramapravR^ittAbhiranantAbhirj~naptivyaktibhiH parivartamAnasya j~naptivyaktinimittatayA j~neyabhUtAsu bahirarthavyaktiShu pravR^ittamaitrIkasya shithilitAtmavivekatayAtyantabahirmukhasya punaH paudgalikakarma- nirmApakarAgadveShadvaitamanuvartamAnasya dUrat evAtmAvAptiH . ath yadA tvayamev prachaNDakarma- kANDochchaNDIkR^itAkhaNDaj~nAnakANDatvenAnAdipaudgalikak rmanirmitasya mohasya vadhyaghAtakavibhAg- j~nAnapUrvakavibhAgakaraNAt kevalAtmabhAvAnubhAvanishchalIkR^itavR^ittitayA toyAkar ivAtmanyevAti- niShprakampastiShThan yugapadev vyApyAnantA j~naptivyaktIravakAshAbhAvAnna jAtu vivartate, tadAsya j~naptivyaktinimittatayA j~neyabhUtAsu bahirarthavyaktiShu na nAm maitrI pravartate; tataH supratiShThitAtmavivekatayAtyantamantarmukhIbhUtaH paudgalikakarmanirmApakarAgadveShadvaitAnuvR^ittidUrIbhUto dUrat evAnanubhUtapUrvamapUrvaj~nAnAnandasvabhAva.n bhagavantamAtmAnamavApnoti . avApnotvev j~nAnAnandAtmAna.n jagadapi paramAtmAnamiti . lakShaNasukhAmR^itarasAsvAdAnubhavalAbhe satyamAvAsyA divase jalakallolakShobharahitasamudra iv rAgadveSh- mohakallolakShobharahitaprastAve yadA nijashuddhAtmasvarUpe sthiro bhavati tadA tadaiv nijashuddhAtmasvarUpa.n prApnoti .. apaneme.n hI kShubdha hotA huA kramashaH pravartamAn ananta 1j~naptivyaktiyo.nse parivartanako prApta hotA hai, isaliye j~naptivyaktiyo.nke nimittarUp honese jo j~neyabhUt hai.n aisI bAhyapadArthavyaktiyo.nke prati usakI maitrI pravartatI hai, isaliye Atmavivek shithil huA honese atyanta bahirmukh aisA vah punaH paudgalik karmake rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNamit hotA hai aur isaliye usake AtmaprApti dUr hI hai . parantu ab jab yahI AtmA prachaNDa karmakANDa dvArA akhaNDa j~nAnakA.nDako pracha.nD karanese anAdi – paudgalik – karmarachit mohako 2vadhya – ghAtakake vibhAgaj~nAnapUrvak vibhakta karanese (svaya.n) keval AtmabhAvanAke [AtmAnubhavake ] prabhAvase pariNati nishchalakI honese samudrakI bhA.Nti apaneme.n hI ati niShka.np rahatA huA ek sAth hI ananta j~naptivyaktiyo.nme.n vyApta hokar avakAshake abhAvake kAraN sarvathA vivartan [parivartan ] ko prApta nahI.n hotA, tab j~naptivyaktiyo.nke nimittarUp honese jo j~neyabhUt hai.n aisI bAhyapadArthavyaktiyo.nke prati use vAstavame.n maitrI nahI.n pravartatI aur isaliye Atmavivek supratiShThit [susthit ] huA honeke kAraN atyanta antarmukh huA aisA yah AtmA paudgalik karmo.nke rachayitA rAgadveShadvaitarUp pariNatise dUr hotA huA pUrvame.n anubhav nahI.n kiye gaye apUrva j~nAnAnandasvabhAvI bhagavAn AtmAko Atya.ntik rUpase hI prApta karatA hai . jagat bhI j~nAnAnandAtmak paramAtmAko avashya prApta karo .
1. vyaktiyo.n = pragaTatAo.n; paryAyo.n; visheSho.n . [bAhyapadArthavisheSh j~naptivisheSho.nke nimitta honese j~neyabhUt hai.n . ]
2. AtmA vadhya (hanan yogya) hai aur moh ghAtak (hananevAlA) hai .
Page 504 of 513
PDF/HTML Page 537 of 546
single page version
“vyAkhyeya.n kil vishvamAtmasahita.n vyAkhyA tu gumpho girA.n vyAkhyAtAmR^itachandrasUririti mA mohAjjano valgatu . valgatvadya vishuddhabodhakalayA syAdvAdavidyAbalAd
labdhvaika.n sakalAtmashAshvatamida.n sva.n tattvamavyAkulaH ..21..
iti shrIjayasenAchAryakR^itAyA.n tAtparyavR^ittau eva.n pUrvoktakrameN ‘es surAsur’ ityAdyekottarashat- gAthAparyanta.n samyagj~nAnAdhikAraH, tadanantara.n ‘tamhA tassa NamAi.n’ ityAdi trayodashottarashatagAthAparyanta.n
yahA.N shlok bhI hai : —
[artha : — ] AnandAmR^itake pUrase bharapUr bahatI huI kaivalyasaritAme.n (muktirUpInadIme.n) jo DUbA huA hai, jagatako dekhaneme.n samartha aisI mahAsa.nvedanarUpI shrI (mahAj~nAnarUpI lakShmI) jisame.n mukhya hai, jo uttam ratna – kiraNakI bhA.Nti spaShTa hai aur jo iShTa hai aise ullasit (prakAshamAn, Anandamay) svatattvako jan syAtkAralakShaN jinesh shAsanake vashase prApta ho.n . ( – ‘syAtkAr’ jisakA chihna hai aise jinendrabhagavAnake shAsanakA Ashray lekarake prApta karo .)
[ab, ‘amR^itachandrasUri is TIkAke rachayitA hai.n ’ aisA mAnanA yogya nahI.n hai aise arthavAle kAvya dvArA yathArtha vastusvarUpako pragaT karake svatattvaprAptikI preraNA kI jAtI hai : — ]
[artha : — ] (vAstavame.n pudgal hI svaya.n shabdarUp pariNamit hote hai.n, AtmA unhe.n pariNamit nahI.n kar sakatA, tathA vAstavame.n sarva padArtha hI svaya.n j~neyarUp – prameyarUp pariNamit hote hai.n, shabda unhe.n j~ney banA – samajhA nahI.n sakate isaliye) ‘AtmA sahit vishva vah vyAkhyey (samajhAne yogya) hai, vANIkA gu.nthan vah vyAkhyA hai aur amR^itachandrasUri ve vyAkhyAtA hai.n, isaprakAr jan mohase mat nAcho ( – mat phU lo) (kintu) syAdvAdavidyAbalase vishuddha j~nAnakI kalA dvArA is ek samasta shAshvat svatattvako prApta karake Aj [jan ] avyAkularUpase nAcho ( – paramAnandapariNAmarUp pariNat hoo . ]
[ab kAvya dvArA chaitanyakI mahimA gAkar, vahI ek anubhav karane yogya hai aisI preraNA karake, is param pavitra paramAgamakI pUrNAhuti kI jAtI hai : — ] ★shArdUlavikrIDit Cha.nd
Page 505 of 513
PDF/HTML Page 538 of 546
single page version
aparamih na ki.nchittattvameka.n para.n chit ..22..
j~neyAdhikArAparanAmA samyaktvAdhikAraH, tadanantara.n ‘eva.n paNamiy siddhe’ ityAdi saptanavatigAthAparyanta.n chAritrAdhikArashcheti mahAdhikAratrayeNaikAdashAdhikatrishatagAthAbhiH pravachanasAraprAbhR^ita.n samAptam ..
[artha : — ] isaprakAr [is paramAgamame.n ] amandarUpase [balapUrvak, jorashorase ] jo tho.DA – bahut tattva kahA gayA hai, vah sab chaitanyame.n vAstavame.n agnime.n homI gaI vastuke samAn [svAhA ] ho gayA hai . [agnime.n home gaye ghIko agni khA jAtI hai, mAno kuCh homA hI na gayA ho ! isIprakAr ananta mAhAtmyavanta chaitanyakA chAhe jitanA varNan kiyA jAy tathApi mAno us samasta varNanako ananta mahimAvAn chaitanya khA jAtA hai; chaitanyakI ananta mahimAke nikaT sArA varNan mAno varNan hI na huA ho is prakAr tuchChatAko prApta hotA hai . ] us chaitanyako hI chaitanya Aj prabalatA – ugratAse anubhav karo (arthAt us chitsvarUp AtmAko hI AtmA Aj atyanta anubhavo ] kyo.nki is lokame.n dUsarA kuCh bhI [uttam ] nahI.n hai, chaitanya hI param [uttam ] tattva hai .
is prakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI pravachanasAr shAstrakI shrImad - amR^itachandrAchAryadevavirachit) tattvadIpikA nAmak sa.nskR^it TIkAke shrI himmatalAl jeThAlAl shAh kR^it gujarAtI anuvAdakA hindI rUpAntar samApta huA .
mAlinI Cha.nd. pra. 64
Page 506 of 513
PDF/HTML Page 539 of 546
single page version
adhyAtmame.n sadA nishchayanay hI pradhAn hai, usIke Ashrayase dharma hotA hai . shAstro.nme.n jahA.N vikArI paryAyo.nkA vyavahAranayase kathan kiyA jAve vahA.N bhI nishchayanay ko hI mukhya aur vyavahAranayako gauN karanekA Ashay hai aisA samajhanA chAhiye . kyo.nki puruShArthake dvArA apaneme.n shuddha paryAyako pragaT karane arthAt vikArI paryAyako TAlaneke liye sadA nishchayanay hI AdaraNIy hai . us samay dono.n nayo.nkA j~nAn hotA hai, kintu dharmako pragaT karaneke liye dR^iShTime.n dono.n nay kadApi AdaraNIy nahI.n hai.n . vyavahAranayake Ashrayase ka bhI A.nshik dharma bhI nahI.n hotA, pratyut usake Ashrayase rAgadveShake vikalpa hI uThA karate hai.n .
Chaho.n dravya, unake guN aur unakI paryAyo.nke svarUpakA j~nAn karAneke liye kabhI nishchayanayakI mukhyatA aur vyavahAranayakI gauNatA rakhakar kathan kiyA jAtA hai, aur kabhI vyavahAranayako mukhya karake aur nishchayanayako gauN rakhakar kathan kiyA jAtA hai . svaya.n vichAr kare usame.n bhI kabhI nishchayanayakI aur kabhI vyavahAranayakI mukhyatA kI jAtI hai . adhyAtmashAstrame.n bhI jIvakI vikArI paryAy jIv svaya.n karatA hai to hotI hai, aur vah jIvakA ananya pariNAm hai — isaprakAr vyavahAranayase kahA yA samajhAyA jAy, kintu us pratyek samayame.n dR^iShTime.n to nishchayanay ek hI mukhya aur AdaraNIy hai — aisA j~nAniyo.nkA kathan hai . shuddhatA prakaT karaneke liye kabhI nishchayanay AdaraNIy hotA hai aur kabhI vyavahAranay – aisA mAnanA bhUl hai . tIno.n kAlame.n ekamAtra nishchayanayake Ashrayase hI dharma pragaT hotA hai – aisA samajhanA chAhiye .
sAdhak jIv prAra.nbhase a.nt tak nishchayakI hI mukhyatA rakhakar vyavahArako gauN hI karatA jAtA hai, jisase sAdhak dashAme.n nishchayakI mukhyatAke balase sAdhakake shuddhatAkI vR^iddhi hI hotI jAtI hai aur ashuddhatA TalatI hI jAtI hai . isaprakAr nishchayakI mukhyatAke balase pUrNa kevalaj~nAn hone par vahA.N mukhyatva gauNatva nahI.n hotA aur nay bhI nahI.n hote .
Page 507 of 513
PDF/HTML Page 540 of 546
single page version
AgamachakkhU sAhU
AgamapuvvA diTThI
AgamahINo samaNo
AgAsamaNuNiviTTha.n
AgAsassavagAho
AdA kammamalimaso dharedi
AdA kammamalimaso
AdA NANapamANa.n
AdAy ta.n pi li.nga.n
ApichCha ba.ndhuvagga.n
AhAre va vihAre
i.ndiyapANo ya tadhA
ihalogaNirAvekkho
ih vivihalakkhaNANa.n
uchchAliyamhi pAe
udayagadA kamma.nsA
upajjadi jadi NANa.n
uppAdaTThidibha.ngA
uppAdaTThidibha.ngA vijja.nte
uppAdo paddha.nso
uppAdo ya viNAso
uvaogamao jIvo
uvaogavisuddho jo
uvaogo jadi hi
uvakuNadi jo vi
uvayaraNa.n jiNamagge
uvaradapAvo puriso