Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 256-272 ; Panchratna pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 26 of 28

 

Page 468 of 513
PDF/HTML Page 501 of 546
single page version

ath kAraNavaiparItyaphalavaiparItye darshayati
Chadumatthavihidavatthusu vadaNiyamajjhayaNajhANadANarado .
Na lahadi apuNabbhAva.n bhAva.n sAdappaga.n lahadi ..256..
ChadmasthavihitavastuShu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarataH .
na labhate apunarbhAva.n bhAva.n sAtAtmaka.n labhate ..256..
shubhopayogasya sarvaj~navyavasthApitavastuShu praNihitasya puNyopachayapUrvako.apunarbhAvopalambhaH
kil phala.n; tattu kAraNavaiparItyAdviparyay ev . tatra ChadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItya.n;
teShu vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnaratatvapraNihitasya shubhopayogasyApunarbhAvashUnyakevalapuNyApasad-
prAptiH phalavaiparItya.n; tatsudevamanujatvam
..256..
draShTAntamAhNANAbhUmigadANih bIjANiv sassakAlamhi nAnAbhUmigatAnIh bIjAni iv sasyakAle dhAnya-
niShpattikAl iti . ayamatrArthaHyathA jaghanyamadhyamotkR^iShTabhUmivisheSheN tAnyev bIjAni bhinnabhinna-
phala.n prayachChanti, tathA sa ev bIjasthAnIyashubhopayogo bhUmisthAnIyapAtrabhUtavastuvisheSheN bhinnabhinna-
phala.n dadAti
. ten ki.n siddham . yadA pUrvasUtrakathitanyAyen samyaktvapUrvakaH shubhopayogo bhavati tadA
mukhyavR^ittyA puNyabandho bhavati, para.nparayA nirvANa.n cha . no chetpuNyabandhamAtramev ..255.. ath kAraN-
vaiparItyAphalamapi viparIta.n bhavatIti tamevArtha.n draDhayatiNa lahadi na labhate . sa kaH kartA . vad-
ab kAraNakI viparItatA aur phalakI viparItatA batalAte hai.n :
anvayArtha :[ChadmasthavihitavastuShu ] jo jIv Chadmasthavihit vastuo.nme.n (Chadmastha-
aj~nAnIke dvArA kathit devgurudharmAdime.n) [vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarataH ] vratniyam
adhyayandhyAndAname.n rat hotA hai vah jIv [apunarbhAva.n ] mokShako [na labhate ] prApta nahI.n hotA,
(kintu) [sAtAtmaka.n bhAva.n ] sAtAtmak bhAvako [labhate ] prApta hotA hai ..256..
TIkA :1sarvaj~nasthApit vastuo.nme.n yukta shubhopayogakA phal puNyasa.nchayapUrvak
mokShakI prApti hai . vah phal, kAraNakI viparItatA honese viparIt hI hotA hai . vahA.N,
ChadmasthasthApit vastuye.n ve kAraNaviparItatA hai; uname.n vratniyamadhyayandhyAndAnaratarUpase
yukta shubhopayogakA phal jo mokShashUnya keval 2puNyApasadakI prApti hai vah phalakI viparItatA
hai; vah phal sudevmanuShyatva hai ..256..
1. sarvaj~nasthApit = sarvaj~na kathit . 2. puNyApasad = puNya apasad; adhamapuNya; hatapuNya .
Chadmasthaabhihit dhyAnadAne vrataniyamapaThanAdike
rat jIv mokSha lahe nahI.n, bas bhAv shAtAtmak lahe. 256.

Page 469 of 513
PDF/HTML Page 502 of 546
single page version

ath kAraNavaiparItyaphalavaiparItye ev vyAkhyAti
avididaparamatthesu ya visayakasAyAdhigesu purisesu .
juTTha.n kada.n va datta.n phaladi kudevesu maNuvesu ..257..
aviditaparamArtheShu cha viShayakaShAyAdhikeShu puruSheShu .
juShTa.n kR^ita.n vA datta.n phalati kudeveShu manujeShu ..257..
yAni hi ChadmasthavyavasthApitavastUni kAraNavaiparItya.n; te khalu shuddhAtmaparij~nAnashUnya-
tayAnavAptashuddhAtmavR^ittitayA chAviditaparamArthA viShayakaShAyAdhikAH puruShAH . teShu shubhopayogA-
tmakAnA.n juShTopakR^itadattAnA.n yA kevalapuNyApasadaprAptiH phalavaiparItya.n; tatkudevamanujatvam ..257..
NiyamajjhayaNajhANadANarado vrataniyamAdhyayanadhyAnadAnarataH . keShu viShaye yAni vratAdIni . Chadumatthavihidavatthusu
ChadmasthavihitavastuShu alpaj~nAnipuruShavyavasthApitapAtrabhUtavastuShu . ittha.nbhUtaH puruShaH ka.n na labhate .
apuNabbhAva.n apunarbhavashabdavAchya.n mokSham . tarhi ki.n labhate . bhAva.n sAdappaga.n lahadi bhAva.n sAtAtmaka.n labhate .
bhAvashabden sudevamanuShyatvaparyAyo grAhyaH . sa cha katha.nbhUtaH . sAtAtmakaH sadvedyodayarUp iti . tathAhi
ye kechan nishchayavyavahAramokShamArga.n na jAnanti, puNyamev muktikAraNa.n bhaNanti, te Chadmasthashabden gR^ihyante,
na cha gaNadharadevAdayaH
. taiH Chadmasthairaj~nAnibhiH shuddhAtmopadeshashUnyairye dIkShitAstAni ChadmasthavihitavastUni
bhaNyante . tatpAtrasa.nsargeN yadvrataniyamAdhyayanadAnAdika.n karoti tadapi shuddhAtmabhAvanAnukUla.n na bhavati,
tataH kAraNAnmokSha.n na labhate . sudevamanuShyatva.n labhat ityarthaH ..256.. ath samyaktvavratarahitapAtreShu
bhaktAnA.n kudevamanujatva.n bhavatIti pratipAdayatiphaladi phalati . keShu . kudevesu maNuvesu kutsitadeveShu
ab (is gAthAme.n bhI) kAraNaviparItatA aur phalaviparItatA hI batalAte hai.n :
anvayArtha :[aviditaparamArtheShu ] jinho.nne paramArthako nahI.n jAnA hai, [cha ] aur
[viShayakaShAyAdhikeShu ] jo viShaykaShAyame.n adhik hai.n, [puruSheShu ] aise puruSho.nke prati [juShTa.n kR^ita.n
vA datta.n ] sevA, upakAr yA dAn [kudeveShu manujeShu ] kudevarUpame.n aur kumanuShyarUpame.n [phalati ]
phalatA hai
..257..
TIkA :jo ChadmasthasthApit vastuye.n hai.n ve kAraNaviparItatA hai.n; ve (viparIt kAraN)
vAstavame.n (1) shuddhAtmaj~nAnase shUnyatAke kAraN, ‘paramArthake ajAn’ aur (2)
shuddhAtmapariNatiko prApta na karanese ‘viShayakaShAyame.n adhik’ aise puruSh hai.n
. unake prati
shubhopayogAtmak jIvo.nkosevA, upakAr yA dAn karanevAle jIvo.nkojo keval
paramArthathI anabhij~na, viShayakaShAyaadhik jano pare
upakAr
sevAdAn sarva kudevamanujapaNe phaLe. 257.

Page 470 of 513
PDF/HTML Page 503 of 546
single page version

ath kAraNavaiparItyAt.h phalamaviparIta.n na sidhyatIti shraddhApayati
jadi te visayakasAyA pAv tti parUvidA va satthesu .
kih te tappaDibaddhA purisA NitthAragA ho.nti ..258..
yadi te viShayakaShAyAH pApamiti prarUpitA vA shAstreShu .
katha.n te tatpratibaddhAH puruShA nistArakA bhavanti ..258..
viShayakaShAyAstAvatpApamev; tadvantaH puruShA api pApamev; tadanuraktA api
pApAnuraktatvAt.h pApamev bhavanti . tato viShayakaShAyavantaH svAnuraktAnA.n puNyAyApi na
kalpyante, katha.n punaH sa.nsAranistAraNAy . tato na tebhyaH phalamaviparIta.n sidhyet.h ..258..
manujeShu . ki.n kartR^i . juTTha.n juShTa.n sevA kR^itA, kada.n va kR^ita.n vA kimapi vaiyAvR^ittyAdikam, datta.n datta.n
kimapyAhArAdikam . keShu . purisesu puruSheShu pAtreShu . ki.nvishiShTeShu . avididaparamatthesu ya aviditaparamArtheShu
cha, paramAtmatattvashraddhAnaj~nAnashUnyeShu . punarapi ki.nrUpeShu . visayakasAyAdhigesu viShayakaShAyAdhikeShu, viShay-
kaShAyAdhInatven nirviShayashuddhAtmasvarUpabhAvanArahiteShu ityarthaH ..257.. ath tamevArtha.n prakArAntareN
draDhayatijadi te visayakasAyA pAv tti parUvidA va satthesu yadi chet te viShayakaShAyAH pApamiti prarUpitAH
puNyApasadakI prApti vah phalaviparItatA hai; vah (phal) kudevamanuShyatva hai ..257..
ab, aisI shraddhA karavAte hai.n ki kAraNakI viparItatAse aviparIt phal siddha nahI.n hotA :
anvayArtha :[yadi vA ] jabaki ‘[te viShayakaShAyAH ] ve viShayakaShAy [pApam ]
pAp hai.n’ [iti ] isaprakAr [shAstreShu ] shAstro.nme.n [prarUpitAH ] prarUpit kiyA gayA hai, to
[tatpratibaddhAH ] uname.n pratibaddha (viShay
kaShAyo.nme.n lIn) [te puruShAH ] ve puruSh [nistArakAH ]
nistArak (pAr lagAnevAle) [katha.n bhavanti ] kaise ho sakate hai.n ?..258..
TIkA :pratham to viShayakaShAy pAp hI hai.n; viShayakaShAyavAn puruSh bhI pAp hI hai.n;
viShayakaShAyavAn puruSho.nke prati anurakta jIv bhI pApame.n anurakta honese pAp hI hai.n . isaliye
viShayakaShAyavAn puruSh svAnurakta (apane prati anurAgavAle) puruSho.nko puNyakA kAraN bhI nahI.n
hote, tab phi ra ve sa.nsArase nistArake kAraN to kaise ho sakate hai.n ? (nahI.n ho sakate); isaliye
unase aviparIt phal siddha nahI.n hotA (arthAt viShayakaShAyavAn puruSharUp viparIt kAraNakA
phal aviparIt nahI.n hotA)
..258..
‘viShayo kaShAyo pAp Che’ jo em nirUpaN shAstramA.n,
to kem tatpratibaddha puruSho hoy re nistArakA ? 258
.

Page 471 of 513
PDF/HTML Page 504 of 546
single page version

athAviparItaphalakAraNa.n kAraNamaviparIta.n darshayati
uvaradapAvo puriso samabhAvo dhammigesu savvesu .
guNasamididovasevI havadi sa bhAgI sumaggassa ..259..
uparatapApaH puruShaH samabhAvo dhArmikeShu sarveShu .
guNasamititopasevI bhavati sa bhAgI sumArgasya ..259..
uparatapApatven, sarvadharmimadhyasthatven, guNagrAmopasevitven cha samyagdarshanaj~nAnachAritra-
yaugapadyapariNatinirvR^ittaikAgA.hrayAtmakasumArgabhAgI, sa shramaNaH svaya.n parasya mokShapuNyAyatanatvAd-
viparItaphalakAraNa.n kAraNamaviparIta.n pratyeyam ..259..
shAstreShu, kih te tappaDibaddhA purisA NitthAragA ho.nti katha.n te tatpratibaddhA viShayakaShAyapratibaddhAH puruShA
nistArakAH sa.nsArottArakA dAtR^INAm, na kathamapIti . etadukta.n bhavativiShayakaShAyAstAvatpAp-
svarUpAstadvantaH puruShA api pApA ev, te cha svakIyabhaktAnA.n dAtR^INA.n puNyavinAshakA eveti ..258..
ath pAtrabhUtatapodhanalakShaNa.n kathayatiuparatapApatven, sarvadhArmikasamadarshitven, guNagrAmasevakatven cha
svasya mokShakAraNatvAtpareShA.n puNyakAraNatvAchchettha.nbhUtaguNayuktaH puruShaH samyagdarshanaj~nAnachAritraikAgrayalakShaN-
nishchayamokShamArgasya bhAjana.n bhavatIti ..259.. ath teShAmev pAtrabhUtatapodhanAnA.n prakArAntareN
lakShaNamupalakShayatishuddhopayogashubhopayogapariNatapuruShAH pAtra.n bhavantIti . tadyathAnirvikalpa-
samAdhibalen shubhAshubhopayogadvayarahitakAle kadAchidvItarAgachAritralakShaNashuddhopayogayuktAH, kadAchitpun-
rmohadveShAshubharAgarahitakAle sarAgachAritralakShaNashubhopayogayuktAH santo bhavyaloka.n nistArayanti, teShu cha
ab aviparIt phalakA kAraN, aisA jo ‘aviparIt kAraN’ yah batalAte hai.n :
anvayArtha :[uparatapApaH] jisake pAp ruk gayA hai, [sarveShu dhArmikeShu samabhAvaH ]
jo sabhI dhArmiko.nke prati samabhAvavAn hai aur [guNasamititopasevI ] jo guNasamudAyakA sevan
karanevAlA hai, [saH puruShaH ] vah puruSh [sumArgasya ] sumArgakA [bhAgI bhavati ] bhAgI hotA hai
.
(arthAt sumArgavAn hai) ..259..
TIkA :pApake ruk jAnese sarvadharmiyo.nke prati svaya.n madhyastha honese aur
guNasamUhakA sevan karanese jo shramaN samyagdarshanj~nAnchAritrake yugapatpanerUp pariNatise rachit
ekAgratAsvarUp sumArgakA bhAgI (sumArgashAlIsumArgakA bhAjan) hai vah nijako aur parako
mokShakA aur puNyakA Ayatan (sthAn) hai isaliye vah (shramaN) aviparIt phalakA kAraN
aisA ‘aviparIt kAraN’ hai, aisI pratIti karanI chAhiye
..259..
te puruSh jAN sumArgashALI, pApuparam jehane,
samabhAv jyA.n sau dhArmike, guNasamUh sevan jehane. 259.

Page 472 of 513
PDF/HTML Page 505 of 546
single page version

athAviparItaphalakAraNa.n kAraNamaviparIta.n vyAkhyAti
asubhovaogarahidA suddhuvajuttA suhovajuttA vA .
NitthAraya.nti loga.n tesu pasattha.n lahadi bhatto ..260..
ashubhopayogarahitAH shuddhopayuktAH shubhopayuktA vA .
nistArayanti loka.n teShu prashasta.n labhate bhaktaH ..260..
yathoktalakShaNA ev shramaNA mohadveShAprashastarAgochChedAdashubhopayogaviyuktAH santaH,
sakalakaShAyodayavichChedAt.h kadAchit.h shuddhopayuktAH prashastarAgavipAkAtkadAchichChubhopayuktAH,
svaya.n mokShAyatanatven loka.n nistArayanti; tadbhaktibhAvapravR^ittaprashastabhAvA bhavanti pare cha
puNyabhAjaH
..260..
bhakto bhavyavarapuNDarIkaH prashastaphalabhUta.n svarga.n labhate, para.nparayA mokSha.n cheti bhAvArthaH ..260.. eva.n
pAtrApAtraparIkShAkathanamukhyatayA gAthAShaTaken tR^itIyasthala.n gatam . it Urdhva.n AchArakathitakrameN pUrva.n
kathitamapi punarapi dR^iDhIkaraNArtha.n visheSheN tapodhanasamAchAra.n kathayati . athAbhyAgatatapodhanasya
dinatrayaparyanta.n sAmAnyapratipatti.n, tadanantara.n visheShapratipatti.n darshayativaTTadu vartatAm . sa kaH . atratya
ab, aviparIt phalakA kAraN, aisA jo ‘aviparIt kAraN’ hai use visheSh samajhAte
hai.n :
anvayArtha :[ashubhopayogarahitAH ] jo ashubhopayogarahit vartate hue
[shuddhopayuktAH ] shuddhopayukta [vA ] athavA [shubhopayuktAH ] shubhopayukta hote hai.n, ve (shramaN)
[loka.n nistArayanti ] logo.nko tAr dete hai.n; (aur) [teShu bhaktaH ] unake prati bhaktivAn jIv
[prashasta.n ] prashasta (-puNya) ko [labhate ] prApta karatA hai
..260..
TIkA :yathokta lakShaNavAle shramaN hIjo ki moh, dveSh aur aprashasta rAgake
uchChedase ashubhopayogarahit vartate hue, samasta kaShAyodayake vichChedase kadAchit shuddhopayukta
(shuddhopayogame.n yukta) aur prashasta rAgake vipAkake kadAchit shubhopayukta hote hai.n ve
svaya.n
mokShAyatan (mokShake sthAn) honese lokako tAr dete hai.n; aur unake prati bhaktibhAvase jinake
prashasta bhAv pravartatA hai aise par jIv puNyake bhAgI (puNyashAlI) hote hai.n
..260..
ashubhopayog rahit shramaNoshuddha vA shubhayukta je,
te lokane tAre; ane tadbhakta pAme puNyane. 260.

Page 473 of 513
PDF/HTML Page 506 of 546
single page version

athAviparItaphalakAraNAviparItakAraNasamupAsanapravR^itti.n sAmAnyavisheShato vidheyatayA
sUtradvaitenopadarshayati
diTThA pagada.n vatthu.n abbhuTThANappadhANakiriyAhi.n .
vaTTadu tado guNAdo visesidavvo tti uvadeso ..261..
dR^iShTavA prakR^ita.n vastvabhyutthAnapradhAnakriyAbhiH .
vartatA.n tato guNAdvisheShitavya iti upadeshaH ..261..
shramaNAnAmAtmavishuddhihetau prakR^ite vastuni tadanukUlakriyApravR^ittyA guNAtishayAdhAnam-
pratiShiddham ..261..
AchAryaH . ki.n kR^itvA . diTThA dR^iShTavA . kim . vatthu.n tapodhanabhUta.n pAtra.n vastu . ki.nvishiShTam . pagada.n prakR^ita.n
abhyantaraniruparAgashuddhAtmabhAvanAj~nApakabahira~N.hganirgranthanirvikArarUpam . kAbhiH kR^itvA vartatAm .
abbhuTThANappadhANakiriyAhi.n abhyAgatayogyAchAravihitAbhirabhyutthAnAdikriyAbhiH . tado guNAdo tato din-
pra. 60
ab, aviparIt phalakA kAraN aisA jo ‘aviparIt kAraN’ usakI upAsanArUp pravR^itti
sAmAnya aur visheSharUpase karane yogya hai aisA do sUtro.n dvArA batalAte hai.n
anvayArtha :[prakR^ita.n vastu ] 1prakR^it vastuko [dR^iShTvA ] dekhakar (pratham to)
[abhyutthAnapradhAnakriyAbhiH ] 2abhyutthAn Adi kriyAo.nse [vartatAm ] (shramaN) varto; [tataH ]
phi ra [guNAt ] guNAnusAr [visheShitavyaH ] bhed karanA,[iti upadeshaH ] aisA upadesh
hai ..260..
TIkA :shramaNo.nke AtmavishuddhikI hetubhUt prakR^it vastu (-shramaN) ke prati usake
yogya (shramaN yogya) kriyArUp pravR^ittise guNAtishayatAkA AropaN karanekA niShedh nahI.n hai .
bhAvArtha :yadi koI shramaN anya shramaNako dekhe to pratham hI, mAno ve anya shramaN
guNAtishayavAn ho.n isaprakAr unake prati (abhyutthAnAdi) vyavahAr karanA chAhiye . phi ra unakA
parichay honeke bAd unake guNAnusAr bartAv karanA chAhiye ..261..
1. prakR^it vastu = avikR^it vastu; aviparIt pAtra (abhya.ntarniruparAgshuddha AtmAkI bhAvanAko batAnevAlA
jo bahira.ngnirgra.nthnirvikArarUp hai us rUpavAle shramaNako yahA.N ‘prakR^itvastu’ kahA hai .)
2. abhyutthAn = sammAnArtha kha.De ho jAnA aur sammukh jAnA .
prakR^it vastu dekhI abhyutthAn Adi kriyA thakI
varto shramaN, paChI vartanIy guNAnusAr visheShathI. 261
.

Page 474 of 513
PDF/HTML Page 507 of 546
single page version

abbhuTThANa.n gahaNa.n uvAsaNa.n posaNa.n cha sakkAra.n .
a.njalikaraNa.n paNama.n bhaNidamih guNAdhigANa.n hi ..262..
abhyutthAna.n grahaNamupAsana.n poShaNa.n cha satkAraH .
a~njalikaraNa.n praNAmo bhaNitamih guNAdhikAnA.n hi ..262..
shramaNAnA.n svato.adhikaguNAnAmabhyutthAnagrahaNopAsanapoShaNasatkArA.njalikaraNapraNAm-
pravR^ittayo na pratiShiddhAH ..262..
trayAnantara.n guNAdguNavisheShAt visesidavvo ten AchAryeN sa tapodhano ratnatrayabhAvanAvR^iddhikAraN-
kriyAbhirvisheShitavyaH tti uvadeso ityupadeshaH sarvaj~nagaNadharadevAdInAmiti ..261.. ath tamev visheSha.n
kathayati . bhaNida.n bhaNita.n kathita.n ih asmingranthe . keShA.n sa.nbandhI . guNAdhigANa.n hi guNAdhikatapodhanAnA.n
hi sphu Tam . ki.n bhaNitam . abbhuTThANa.n gahaNa.n uvAsaNa.n posaNa.n cha sakkAra.n a.njalikaraNa.n paNama.n abhyutthAn-
grahaNopAsanapoShaNasatkArA~njalikaraNapraNAmAdikam . abhimukhagamanamabhyutthAnam, grahaNa.n svIkAraH,
upAsana.n shuddhAtmabhAvanAsahakArikAraNanimitta.n sevA, tadarthamevAshanashayanAdichintA poShaNam, bhedAbhed-
ratnatrayaguNaprakAshana.n satkAraH, baddhA~njalinamaskAro.a~njalikaraNam, namo.astvitivachanavyApAraH praNAm

iti
..262.. athAbhyAgatAnA.n tadevAbhyutthAnAdika.n prakArAntareN nirdishatiabbhuTTheyA yadyapi
chAritraguNenAdhikA na bhavanti, tapasA vA, tathApi samyagj~nAnaguNen jyeShThatvAchChrutavinayArthamabhyuttheyAH
abhyutthAnayogyA bhavanti
. ke te . samaNA shramaNA nirgranthAchAryAH . ki.nvishiShTAH . suttatthavisAradA
vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvaparamAtmatattvaprabhR^ityanekAntAtmakapadArtheShu vItarAgasarvaj~napraNItamArgeN pramANanay-
nikShepairvichArachaturachetasaH sUtrArthavishAradAH
. na kevalamabhyuttheyAH, uvAseyA paramachijjotiHparamAtma-
(isaprakAr pahalA sUtra kahakar ab isI viShayakA dUsarA sUtra kahate hai.n :)
anvayArtha :[guNAdhikAnA.n hi ] guNo.nme.n adhik (shramaNo.n) ke prati [abhyutthAna.n ]
abhyutthAn, [grahaNa.n ] grahaN (Adarase svIkAr), [upAsana.n ] upAsan (sevA), [poShaNa.n ] poShaN
(unake ashan, shayanAdikI chintA), [satkAraH ] satkAr (guNo.nkI prasha.nsA), [a~njalikaraNa.n ]
a~njali karanA (vinayapUrvak hAth jo.DnA) [cha ] aur [praNAmaH ] praNAm karanA [ih ] yahA.N
[bhaNitam ] kahA hai
..262..
TIkA :shramaNo.nko apanese adhik guNavAn (shramaN) ke prati abhyutthAn, grahaN,
upAsan, poShaN, satkAr, a.njalikaraN aur praNAmarUp pravR^ittiyA.N niShiddha nahI.n hai.n ..262..
guNathI adhik shramaNo prati satkAr, abhyutthAn ne
a.njalikaraN, poShaN, grahaN, sevan ahI.n upadiShTa Che.262
.

Page 475 of 513
PDF/HTML Page 508 of 546
single page version

ath shramaNAbhAseShu sarvAH pravR^ittIH pratiShedhayati
abbhuTTheyA samaNA suttatthavisAradA uvAseyA .
sa.njamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi samaNehi.n ..263..
abhyuttheyAH shramaNAH sUtrArthavishAradA upAseyAH .
sa.nyamatapoj~nAnADhayAH praNipatanIyA hi shramaNaiH ..263..
sUtrArthavaishAradyapravartitasa.nyamatapaHsvatattvaj~nAnAnAmev shramaNAnAmabhyutthAnAdikAH pravR^ittayo-
.apratiShiddhA, itareShA.n tu shramaNAbhAsAnA.n tAH pratiShiddhA ev ..263..
padArthaparij~nAnArthamupAseyAH paramabhaktyA sevanIyAH . sa.njamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi sa.nyamatapoj~nAnADhayAH
praNipatanIyAH hi sphu Ta.n . bahira~N.hgendriyasa.nyamaprANasa.nyamabalenAbhyantare svashuddhAtmani yatnaparatva.n sa.nyamaH .
bahira~N.hgAnashanAditapobalenAbhyantare paradravyechChAnirodhen cha svasvarUpe pratapana.n vijayana.n tapaH . bahira~N.hga-
paramAgamAbhyAsenAbhyantare svasa.nvedanaj~nAna.n samyagj~nAnam . evamuktalakShaNaiH sa.nyamatapoj~nAnairADhayAH paripUrNA
yathAsa.nbhava.n prativandanIyAH . kaiH . samaNehi.n shramaNairiti . atreda.n tAtparyamye bahushrutA api
chAritrAdhikA na bhavanti, te.api paramAgamAbhyAsanimitta.n yathAyogya.n vandanIyAH . dvitIya.n cha kAraNam
te samyaktve j~nAne cha pUrvamev dR^iDhatarAH, asya tu navataratapodhanasya samyaktve j~nAne chApi dADharya.n nAsti .
tarhi stokachAritrANA.n kimarthamAgame vandanAdiniShedhaH kR^it iti chet . atiprasa.nganiShedhArthamiti ..263..
ab shramaNabhAso.nke prati samasta pravR^ittiyo.nkA niShedh karate hai.n :
anvayArtha :[shramaNaiH hi ] shramaNo.nke dvArA [sUtrArthavishAradAH ] sUtrArthavishArad
(sUtro.nke aur sUtrakathit padArtho.nke j~nAname.n nipuN) tathA [sa.nyamatapoj~nAnADhayAH ]
sa.nyamatapaj~nAnADhay, (sa.nyam, tap aur Atmaj~nAname.n samR^iddha) [shramaNaH ] shramaN [abhyuttheyAH
upAseyAH praNipatanIyAH ]
abhyutthAn, upAsanA aur praNAm karane yogya hai.n
..263..
TIkA :jinake sUtro.nme.n aur padArtho.nme.n vishAradapaneke dvArA sa.nyam, tap aur svatatvakA
j~nAn pravartatA hai un shramaNo.nke prati hI abhyutthAnAdik pravR^ittiyA.N aniShiddha hai.n, parantu usake
atirikta anya shramaNAbhAso.nke prati ve pravR^ittiyA.N niShiddha hI hai.n
..263..
munisUtraartha pravIN sa.nyamaj~nAnatapasamR^iddhane
praNipAt, abhyutthAn, sevA sAdhue kartavya Che. 263.

Page 476 of 513
PDF/HTML Page 509 of 546
single page version

ath kIdR^ishaH shramaNAbhAso bhavatItyAkhyAti
Na havadi samaNo tti mado sa.njamatavasuttasa.npajutto vi .
jadi saddahadi Na atthe AdapadhANe jiNakkhAde ..264..
na bhavati shramaN iti mataH sa.nyamatapaHsUtrasamprayukto.api .
yadi shraddhatte nArthAnAtmapradhAnAn jinAkhyAtAn ..264..
Agamaj~no.api, sa.nyato.api, tapaHstho.api, jinoditamanantArthanirbhara.n vishva.n svenAtmanA
j~neyatven niShpItatvAdAtmapradhAnamashraddadhAnaH shramaNAbhAso bhavati ..264..
ath shramaNAbhAsaH kIdR^isho bhavatIti pR^iShTe pratyuttara.n dadAtiNa havadi samaNo sa shramaNo na bhavati tti
mado iti mataH sammataH . kva . Agame . katha.nbhUto.api . sa.njamatavasuttasa.npajutto vi sa.nyamatapaHshrutaiH
sa.nprayukto.api sahito.api . yadi kim . jadi saddahadi Na yadi chenmUDhatrayAdipa~nchavi.nshatisamyaktvamalasahitaH
san na shraddhatte, na rochate, na manyate . kAn . atthe padArthAn . katha.nbhUtAn . AdapadhANe
nirdoShiparamAtmaprabhR^itIn . punarapi katha.nbhUtAn . jiNakkhAde vItarAgasarvaj~najineshvareNAkhyAtAn, divya-
dhvaninA praNItAn, gaNadharadevairgranthavirachitAnityarthaH ..264.. ath mArgasthashramaNadUShaNe doSha.n darshayati
avavadadi apavadati dUShayatyapavAda.n karoti . sa kaH . jo hi yaH kartA hi sphu Tam . ka m . samaNa.n shramaNa.n
ab, kaisA jIv shramaNAbhAs hai so kahate hai.n :
anvayArtha :[sa.nyamatapaHsUtrasa.nprayuktaH api ] sUtra, sa.nyam aur tapase sa.nyukta hone
par bhI [yadi ] yadi (vah jIv) [jinAkhyAtAn ] jinokta [AtmapradhAnAn ] AtmapradhAn
[arthAn ] padArtho.nkA [na shraddhatte ] shraddhAn nahI.n karatA to vah [shramaNaH na bhavati ] shramaN nahI.n
hai,
[iti mataH ] aisA (Agamame.n) kahA hai ..264..
TIkA :AgamakA j~nAtA hone par bhI, sa.nyat hone par bhI, tapame.n sthit hone par bhI,
jinokta ananta padArtho.nse bhare hue vishvakojo ki (vishva) apane AtmAse j~neyarUpase piyA
jAtA honeke kAraN 1AtmapradhAn hai usakAjo jIv shraddhAn nahI.n karatA vah shramaNAbhAs
hai ..264..
1. AtmapradhAn = jisame.n AtmA pradhAn hai aisA; [AtmA samasta vishvako jAnatA hai isaliye vah vishvame.n
vishvake samasta padArtho.nme.npradhAn hai . ]
shAstre kahyu.ntapasUtrasa.nyamayukta paN sAdhu nahI.n,
jin - ukta AtmapradhAn sarva padArtha jo shraddhe nahI.n. 264.

Page 477 of 513
PDF/HTML Page 510 of 546
single page version

ath shrAmaNyen samamananumanyamAnasya vinAsha.n darshayati
avavadadi sAsaNattha.n samaNa.n diTThA padosado jo hi .
kiriyAsu NANumaNNadi havadi hi so NaTThachAritto ..265..
apavadati shAsanastha.n shramaNa.n dR^iShTavA pradveShato yo hi .
kriyAsu nAnumanyate bhavati hi sa naShTachAritraH ..265..
shramaNa.n shAsanasthamapi pradveShAdapavadataH kriyAsvananumanyamAnasya cha pradveShakaShAyitatvAt.h
chAritra.n nashyati ..265..
tapodhanam . ka tha.nbhUtam . sAsaNattha.n shAsanastha.n nishchayavyavahAramokShamArgastham . kasmAt . padosado
nirdoShiparamAtmabhAvanAvilakShaNAt pradveShAtkaShAyAt . ki.n kR^itvA pUrvam . diTThA dR^iShTavA . na kevala.n apavadati,
NANumaNNadi nAnumanyate . kAsu viShaye . kiriyAsu yathAyogya.n vandanAdikriyAsu . havadi hi so bhavati hi
sphu Ta.n saH . ki.nvishiShTaH . NaTThachAritto katha.nchidatiprasa.ngAnnaShTachAritro bhavatIti . tathAhimArgasthatapodhana.n
dR^iShTavA yadi katha.nchinmAtsaryavashAddoShagrahaNa.n karoti tadA chAritrabhraShTo bhavati sphu Ta.n; pashchAdAtmanindA.n kR^itvA
nivartate tadA doSho nAsti, kAlAntare vA nivartate tathApi doSho nAsti
. yadi punastatraivAnubandha.n kR^itvA
tIvrakaShAyavashAdatiprasa.nga.n karoti tadA chAritrabhraShTo bhavatIti . ayamatra bhAvArthaHbahushrutairalpa-
shrutatapodhanAnA.n doSho na grAhyastairapi tapodhanaiH kimapi pAThamAtra.n gR^ihItvA teShA.n doSho na grAhyaH, ki.ntu
kimapi sArapada.n gR^ihItvA svaya.n bhAvanaiv kartavyA
. kasmAditi chet . rAgadveShotpattau satyA.n bahushrutAnA.n
ab, jo shrAmaNyase samAn hai.n unakA anumodan (-Adar) na karanevAlekA vinAsh
batalAte hai.n :
anvayArtha :[yaH hi ] jo [shAsanastha.n shramaNa.n ] shAsanastha (jinadevake shAsaname.n
sthit) shramaNako [dR^iShTvA ] dekhakar [pradveShataH ] dveShase [apavadati ] usakA apavAd karatA hai
aur [kriyAsu na anumanyate ] (satkArAdi) kriyAo.nse karaneme.n anumat (prasanna) nahI.n hai [saH
naShTachAritraH hi bhavati ]
usakA chAritra naShTa hotA hai
..265..
TIkA :jo shramaN dveShake kAraN shAsanastha shramaNakA bhI apavAd bolatA hai aur
(usake prati satkArAdi) kriyAye.n karaneme.n anumat nahI.n hai, vah shramaN dveShase 1kaShAyit honese
usakA chAritra naShTa ho jAtA hai ..265..
1. kaShAyit = krodhamAnAdik kaShAyavAle; ra.ngit; vikArI .
muni shAsane sthit dekhIne je dveShathI ni.ndA kare,
anumat nahI.n kiriyA viShe, te nAsh charaN taNo kare. 265
.

Page 478 of 513
PDF/HTML Page 511 of 546
single page version

ath shrAmaNyenAdhika.n hInamivAcharato vinAsha.n darshayati
guNadodhigassa viNaya.n paDichChago jo vi homi samaNo tti .
hojja.n guNAdharo jadi so hodi aNa.ntasa.nsArI ..266..
guNato.adhikasya vinaya.n pratyeShako yo.api bhavAmi shramaN iti .
bhavan guNAdharo yadi sa bhavatyanantasa.nsArI ..266..
svaya.n jaghanyaguNaH san shramaNo.ahamapItyavalepAtpareShA.n guNAdhikAnA.n vinaya.n pratIchChan
shrAmaNyAvalepavashAt.h kadAchidanantasa.nsAryapi bhavati ..266..
shrutaphala.n nAsti, tapodhanAnA.n tapaHphala.n cheti ..265.. atrAh shiShyaHapavAdavyAkhyAnaprastAve
shubhopayogo vyAkhyAtaH, punarapi kimartha.n atra vyAkhyAna.n kR^itamiti . parihAramAhyuktamida.n
bhavadIyavachana.n, ki.ntu tatra sarvatyAgalakShaNotsargavyAkhyAne kR^ite sati tatrAsamarthatapodhanaiH kAlApekShayA
kimapi j~nAnasa.nyamashauchopakaraNAdika.n grAhyamityapavAdavyAkhyAnamev mukhyam
. atra tu yathA bhedanayen
samyagdarshanaj~nAnachAritratapashcharaNarUpA chaturvidhArAdhanA bhavati, saivAbhedanayen samyaktvachAritrarUpeN dvidhA
bhavati, tatrApyabhedavivakShayA punarekaiv vItarAgachAritrArAdhanA, tathA bhedanayen samyagdarshanasamyagj~nAn-

samyakchAritrarUpastrividhamokShamArgo bhavati, sa evAbhedanayen shrAmaNyAparamokShamArganAmA punarek ev, sa

chAbhedarUpo mukhyavR^ittyA ‘eyaggagado samaNo’ ityAdichaturdashagAthAbhiH pUrvamev vyAkhyAtaH
. aya.n tu
ab, jo shrAmaNyame.n adhik ho usake prati jaise ki vah shrAmaNyame.n hIn (apanese
munipaneme.n nIchA) ho aisA AcharaN karanevAlekA vinAsh batalAte hai.n :
anvayArtha :[yaH ] jo shramaN [yadi guNAdharaH bhavan ] guNo.nme.n hIn hone par bhI
[api shramaNaH bhavAmi ] ‘mai.n bhI shramaN hU.N’ [iti ] aisA mAnakar arthAt garva karake [guNataH
adhikasya ]
guNo.nme.n adhik (aise shramaN) ke pAsase [vinaya.n pratyeShakaH ] vinay (karavAnA)
chAhatA hai [saH ] vah [anantasa.nsArI bhavati ] anantasa.nsArI hotA hai
..266..
TIkA :jo shramaN svaya.n jaghanya guNo.nvAlA hone par bhI ‘mai.n bhI shramaN hU.N’ aise garvake
kAraN dUsare adhik guNavAlo.n (shramaNo.n) se vinayakI ichChA karatA hai, vah shrAmaNyake garvake
vashase kadAchit ananta sa.nsArI bhI hotA hai
..266..
je hInaguN hovA ChatA.n ‘hu.n paN shramaN Chu.n’ mad kare,
ichChe vinay guN
adhik pAs, ana.ntasa.nsArI bane. 266.

Page 479 of 513
PDF/HTML Page 512 of 546
single page version

ath shrAmaNyenAdhikasya hIna.n samamivAcharato vinAsha.n darshayati
adhigaguNA sAmaNNe vaTTa.nti guNAdharehi.n kiriyAsu .
jadi te michChuvajuttA hava.nti pabbhaTThachArittA ..267..
adhikaguNAH shrAmaNye vartante guNAdharaiH kriyAsu .
yadi te mithyopayuktA bhavanti prabhraShTachAritrAH ..267..
bhedarUpo mukhyavR^ittyA shubhopayogarUpeNedAnI.n vyAkhyAto, nAsti punaruktadoSh iti . eva.n
samAchAravisheShavivaraNarUpeN chaturthasthale gAthAShTaka.n gatam . ath svaya.n guNahInaH san pareShA.n guNAdhikAnA.n
yo.asau vinaya.n vA~nChati, tasya guNavinAsha.n darshayatiso hodi aNa.ntasa.nsArI sa katha.nchidanantasa.nsArI
sa.nbhavati . yaH ki.n karoti . paDichChago jo du pratyeShako yastu, abhilAShako.apekShak iti . kam . viNaya.n
vandanAdivinayam . kasya sa.nbandhinam . guNadodhigassa bAhyAbhyantararatnatrayaguNAbhyAmadhikasyAnya-
tapodhanasya . ken kR^itvA . homi samaNo tti ahamapi shramaNo bhavAmItyabhimAnen garveN . yadi kim . hojja.n
guNAdharo jadi nishchayavyavahAraratnatrayaguNAbhyA.n hInaH svaya.n yadi chedbhavatIti . ayamatrArthaHyadi
chedguNAdhikebhyaH sakAshAdgarveN pUrva.n vinayavA~nChA.n karoti, pashchAdvivekabalenAtmanindA.n karoti,
tadAnantasa.nsArI na bhavati, yadi punastatraiv mithyAbhimAnen khyAtipUjAlAbhArtha.n durAgraha.n karoti tadA

bhavati
. athavA yadi kAlAntare.apyAtmanindA.n karoti tathApi na bhavatIti ..266.. ath
svayamadhikaguNAH santo yadi guNAdharaiH sah vandanAdikriyAsu vartante tadA guNavinAsha.n darshayativaTTa.nti
vartante pravartante jadi yadi chet . kva vartante . kiriyAsu vandanAdikriyAsu . kaiH sah . guNAdharehi.n
guNAdharairguNarahitaiH . svaya.n katha.nbhUtAH santaH . adhigaguNA adhikaguNAH . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre .
te michChattapauttA hava.nti te katha.nchidatiprasa.ngAnmithyAtvaprayuktA bhavanti . na kevala.n mithyAtvaprayuktAH,
pabbhaTThachArittA prabhraShTachAritrAshcha bhavanti . tathAhiyadi bahushrutAnA.n pArshve j~nAnAdiguNavR^iddhayartha.n svaya.n
chAritraguNAdhikA api vandanAdikriyAsu vartante tadA doSho nAsti . yadi punaH kevala.n khyAtipUjAlAbhArtha.n
ab, jo shramaN shrAmaNyase adhik ho vah, jo apanese hIn shramaNake prati samAn jaisA
(-apane barAbarIvAle jaisA) AcharaN kare to usakA vinAsh batalAte hai.n :
anvayArtha :[yadi shrAmaNye adhikaguNAH ] jo shrAmaNyame.n adhik guNavAle hai.n,
tathApi [guNAdharaiH ] hInaguNavAlo.nke prati [kriyAsu ] (va.ndanAdi) kriyAo.nme.n [vartante ] vartate
hai.n, [te ] ve [mithyopayuktAH ] mithyA upayukta hote hue [prabhraShTachAritrAH bhavanti ] chAritrase bhraShTa
hote hai.n
..267..
muni adhikaguN hInaguN prati varte yadi vinayAdimA.n,
to bhraShTa thAy charitrathI upayukta mithyA bhAvamA.n. 267
.

Page 480 of 513
PDF/HTML Page 513 of 546
single page version

svayamadhikaguNA guNAdharaiH paraiH sah kriyAsu vartamAnA mohAdasamyagupayuktatvAt.h
chAritrAd.h bhrashyanti ..267..
athAsatsa.nga.n pratiShedhyatven darshayati
NichChidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo chAvi .
logigajaNasa.nsagga.n Na chayadi jadi sa.njado Na havadi ..268..
nishchitasUtrArthapadaH shamitakaShAyastapo.adhikashchApi .
laukikajanasa.nsarga.n na tyajati yadi sa.nyato na bhavati ..268..
vartante tadAtiprasa.ngAddoSho bhavati . idamatra tAtparyamvandanAdikriyAsu vA tattvavichArAdau vA yatra
rAgadveShotpattirbhavati tatra sarvatra doSh ev . nanu bhavadIyakalpaneyamAgame tathA nAsti . naivam, AgamaH
sarvo.api rAgadveShaparihArArtha ev, para.n ki.ntu ye kechanotsargApavAdarUpeNAgamanayavibhAga.n na jAnanti ta ev
rAgadveShau kurvanti, na chAnya iti
..267.. iti pUrvoktakrameN ‘eyaggagado’ ityAdichaturdashagAthAbhiH
sthalachatuShTayen shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAbhidhAnastR^itIyo.antarAdhikAraH samAptaH . athAnantara.n
dvAtri.nshadgAthAparyanta.n pa~nchabhiH sthalaiH shubhopayogAdhikAraH kathyate . tatrAdau laukikasa.nsarganiShedhamukhyatven
‘NichChidasuttatthapado’ ityAdipAThakrameN gAthApa~nchakam . tadanantara.n sarAgasa.nyamAparanAmashubhopayog
svarUpakathanapradhAnatven ‘samaNA suddhuvajuttA’ ityAdi sUtrAShTakam . tatashcha pAtrApAtraparIkShApratipAdanarUpeN
‘rAgo pasatthabhUdo’ ityAdi gAthAShaShTakam . tataH paramAchArAdivihitakrameN punarapi sa.nkSheparUpeN samAchAr-
vyAkhyAnapradhAnatven ‘diTThA pagada.n vatthu’ ityAdi sUtrAShTakam . tataH para.n pa~ncharatnamukhyatven ‘je
TIkA :jo svaya.n adhik guNavAle hone par bhI anya hInaguNavAlo.n (shramaNo.n) ke
prati (va.ndanAdi) kriyAo.nme.n vartate hai.n ve mohake kAraN asamyak upayukta hote hue
(-mithyAbhAvo.nme.n yukta hote hue) chAritrase bhraShTa hote hai.n
..267..
ab, asatsa.ng niShedhya hai aisA batalAte hai.n :
anvayArtha :[nishchitasUtrArthapadaH ] jisane sUtro.n aur artho.nke padakoadhiShThAnako
(arthAt j~nAtR^itattvako) nishchit kiyA hai, [samitakaShAyaH ] jisane kaShAyo.nkA shaman kiyA hai,
[cha ] aur [tapo.adhikaH api ] jo adhik tapavAn hai
aisA jIv bhI [yadi ] yadi
[laukikajanasa.nsarga ] laukikajano.nke sa.nsargako [na tyajati ] nahI.n Cho.DtA, [sa.nyataH na bhavati ]
to vah sa.nyat nahI.n hai (arthAt asa.nyat ho jAtA hai)
..268..
sutrArthapadanishchay, kaShAyaprashA.nti, tapadhikatva Che,
te paN asa.nyat thAy, jo ChoDe na laukiksa.ngane. 268.

Page 481 of 513
PDF/HTML Page 514 of 546
single page version

yataH sakalasyApi vishvavAchakasya sallakShmaNaH shabdabrahmaNastadvAchyasya sakalasyApi
sallakShmaNo vishvasya cha yugapadanusyUtatadubhayaj~neyAkAratayAdhiShThAnabhUtasya sallakShmaNo j~nAtR^itattvasya
nishchayanAnnishchitasUtrArthapadatven, niruparAgopayogatvAt
.h samitakaShAyatven, bahusho.abhyasta-
niShkampopayogatvAttapo.adhikatven cha suShThu sa.nyato.api saptArchiHsa.ngata.n toyamivAvashyambhAvi-
vikAratvAt
.h laukikasa.ngAdasa.nyat ev syAt.h, tatastatsa.ngaH sarvathA pratiShedhya ev ..268..
ajadhAgahidatthA’ ityAdi gAthApa~nchakam . eva.n dvAtri.nshadgAthAbhiH sthalapa~nchaken chaturthAntarAdhikAre
samudAyapAtanikA . tadyathAath laukikasa.nsarga.n pratiShedhayatiNichChidasuttatthapado nishchitAni j~nAtAni
nirNItAnyanekAntasvabhAvanijashuddhAtmAdipadArthapratipAdakAni sUtrArthapadAni yen sa bhavati nishchit-
sUtrArthapadaH,
samidakasAo paraviShaye krodhAdiparihAreN tathAbhyantare paramopashamabhAvapariNatanijashuddhAtma-
bhAvanAbalen cha shamitakaShAyaH, tavodhigo chAvi anashanAdibahira~N.hgatapobalen tathaivAbhyantare shuddhAtmatattva-
bhAvanAviShaye pratapanAdvijayanAchcha tapo.adhikashchApi san svaya.n sa.nyataH kartA logigajaNasa.nsagga.n Na chayadi jadi
laukikAH svechChAchAriNasteShA.n sa.nsargo laukikasa.nsargasta.n na tyajati yadi chet
sa.njado Na havadi tarhi sa.nyato
na bhavatIti . ayamatrArthaHsvaya.n bhAvitAtmApi yadyasa.nvR^itajanasa.nsarga.n na tyajati tadAtiparichayAdagnisa~N.hgata.n
jalamiv vikR^itibhAva.n gachChatIti ..268..
pra. 61
TIkA :(1) vishvake vAchak, ‘sat’ lakShaNavAn aisA jo shabdabrahma aur us
shabdabrahmake vAchya ‘sat’ lakShaNavAlA aisA jo sampUrNa vishva un dono.nke j~neyAkAr apaneme.n yugapat
gu.nth jAnese (
j~nAtR^itattvame.n ek hI sAth j~nAt honese) un dono.nkA 1adhiShThAnabhUtaisA ‘sat’
lakShaNavAle j~nAtR^itvakA nishchay kiyA honese ‘jisane sUtro.n aur artho.nke padako (adhiShThAnako)
nishchit kiyA hai aisA’ ho, (2) niruparAg upayogake kAraN ‘jisane kaShAyo.nko shamit kiyA
hai aisA’ ho, aur (3) niShka.np upayogakA
2bahushaH abhyAs karanese ‘adhik tapavAlA’ ho,
isaprakAr (in tIn kAraNo.nse) jo jIv bhalIbhA.Nti sa.nyat ho, vah bhI laukik (jano.nke)
sa.ngase asa.nyat hI hotA hai, kyo.nki agnikI sa.ngatime.n rahe hue pAnIkI bhA.Nti use vikAr
avashya.nbhAvI hai
. isaliye laukik sa.ng sarvathA niShedhya hI hai .
bhAvArtha :jo jIv sa.nyat ho, arthAt (1) jisane shabdabrahmako aur usake
vAchyarUp samasta padArtho.nko jAnanevAle j~nAtR^itattvakA nirNay kiyA ho, (2) jisane kaShAyo.nko
shamit kiyA ho (3) aur jo adhik tapavAn ho, vah jIv bhI laukikajanake sa.ngase asa.nyat
hI hotA hai; kyo.nki jaise agnike sa.ngase pAnIme.n uShNatArUp vikAr avashya hotA hai, usIprakAr
laukikajanake sa.nsargako na Cho.DnevAle sa.nyatake asa.nyatatArUp vikAr avashya hotA hai
. isaliye
laukik jano.nkA sa.ng sarvaprakArase tyAjya hI hai ..268..
1. j~nAtR^itattvakA svabhAv shabdabrahmako aur usake vAchyarUp vishvako yugapad jAnanekA hai isaliye us apekShA
j~nAtR^itattvako shabdabrahmakA tathA vishvakA adhiShThAnAdhAr kahA gayA hai . sa.nyat jIvako aise j~nAtR^itattvakA
nishchay hotA hai .2. bahushaH = (1) bahut; khUb (2) bAra.nbAr .

Page 482 of 513
PDF/HTML Page 515 of 546
single page version

ath laukikalakShaNamupalakShayati
Nigga.ntha.n pavvaido vaTTadi jadi ehigehi.n kammehi.n .
so logigo tti bhaNido sa.njamatavasa.npajutto vi ..269..
nairgranthya.n pravrajito vartate yadyaihikaiH karmabhiH .
sa laukik iti bhaNitaH sa.nyamatapaHsamprayukto.api ..269..
pratij~nAtaparamanairgranthyapravrajyatvAdudUDhasa.nyamatapobhAro.api mohabahulatayA shlathIkR^it-
shuddhachetanavyavahAro muhurmanuShyavyavahAreN vyAghUrNamAnatvAdaihikak rmAnivR^ittau laukik
ityuchyate
..269..
athAnukampAlakShaNa.n kathyate
tisida.n bubhukkhida.n vA duhida.n daTThUN jo hi duhidamaNo .
paDivajjadi ta.n kivayA tassesA hodi aNuka.n pA ..“36..
tisida.n bubhukkhida.n vA duhida.n daTThUN jo hi duhidamaNo paDivajjadi tR^iShita.n vA bubhukShita.n vA duHkhita.n
vA dR^iShTavA kamapi prANina.n yo hi sphu Ta.n duHkhitamanAH san pratipadyate svIkaroti . ka.n karmatApannam . ta.n
ta.n prANinam . kayA . kivayA kR^ipayA dayApariNAmen . tassesA hodi aNuka.n pA tasya puruShasyaiShA pratyakShIbhUtA
shubhopayogarUpAnukampA dayA bhavatIti . imA.n chAnukampA.n j~nAnI svasthabhAvanAmavinAshayan
ab, ‘laukik’ (jan) kA lakShaN kahate hai.n :
anvayArtha :[nairgranthya.n pravrajitaH ] jo (jIv) nirgra.ntharUpase dIkShit honeke kAraN
[sa.nyamatapaH sa.nprayuktaH api ] sa.nyamatapasa.nyukta ho use bhI, [yadi saH ] yadi vah [aihikaiH
karmabhiH vartate ]
aihik kAryo.n sahit vartatA ho to, [laukikaH iti bhaNitaH ] ‘laukik’ kahA
gayA hai
..269..
TIkA :paramanirgra.nthatArUp pravrajyAkI pratij~nA lI honese jo jIv sa.nyamatapake bhArako
vahan karatA ho use bhI, yadi us mohakI bahulatAke kAraN shuddhachetan vyavahArako Cho.Dkar
nira.ntar manuShyavyavahArake dvArA chakkar khAnese
1aihik karmo.nse anivR^itta ho to, ‘laukik’ kahA
jAtA hai ..269..
1. aihik = laukik .
nirgra.ntharUp dIkShA vaDe sa.nyamatape sa.nyukta je,
laukik kahyo tene ya, jo ChoDe na aihik karmane. 269
.

Page 483 of 513
PDF/HTML Page 516 of 546
single page version

ath satsa.ng vidheyatven darshayati
tamhA sama.n guNAdo samaNo samaNa.n guNehi.n vA ahiya.n .
adhivasadu tamhi Nichcha.n ichChadi jadi dukkhaparimokkha.n ..270..
tasmAtsama.n guNAt.h shramaNaH shramaNa.n guNairvAdhikam .
adhivasatu tatra nitya.n ichChati yadi duHkhaparimokSham ..270..
yataH pariNAmasvabhAvatvenAtmanaH saptArchiHsa.ngata.n toyamivAvashyambhAvivikAratvA-
llaukikasa.ngAtsa.nyato.apyasa.nyat ev syAt.h; tato duHkhamokShArthinA guNaiH samo.adhiko vA shramaNaH
sa.nkleshaparihAreN karoti . aj~nAnI punaH sa.nkleshenApi karotItyarthaH ..“36.. ath laukikalakShaNa.n
kathayatiNigga.ntho pavvaido vastrAdiparigraharahitatven nirgrantho.api dIkShAgrahaNen pravrajito.api vaTTadi
jadi vartate yadi chet . kaiH . ehigehi kammehi.n aihikaiH karmabhiH bhedAbhedaratnatrayabhAvanAshakaiH
khyAtipUjAlAbhanimitairjyotiShamantravAdavaidakAdibhiraihikajIvanopAyakarmabhiH . so logigo tti bhaNido sa
laukiko vyAvahArik iti bhaNitaH . ki.nvishiShTo.api . sa.njamatavasa.njudo chAvi dravyarUpasa.nyamatapobhyA.n
sa.nyuktashchApItyarthaH ..269.. athottamasa.nsargaH kartavya ityupadishatitamhA yasmAddhInasa.nsargAdguNahAni-
rbhavati tasmAtkAraNAt adhivasadu adhivasatu tiShThatu . sa kaH kartA . samaNo shramaNaH . kva . tamhi
tasminnadhikaraNabhUte. Nichcha.n nitya.n sarvakAlam . tasminkutra . samaNa.n shramaNe . lakShaNavashAdadhikaraNe karma
ab, satsa.ng vidhey (karane yogya) hai, aisA batalAte hai.n :
anvayArtha :[tasmAt ] (laukikajanake sa.ngase sa.nyat bhI asa.nyat hotA
hai) isaliye [yadi ] yadi [shramaNaH ] shramaN [duHkhaparimokSham ichChati ] duHkhase parimukta
honA chAhatA ho to vah [guNAtsama.n ] samAn guNo.nvAle shramaNake [vA ] athavA [guNaiH
adhika.n shramaNa.n tatra ]
adhik guNo.nvAle shramaNake sa.ngame.n [nityam ] sadA [adhivasatu ]
nivAs karo
..270..
TIkA :AtmA pariNAmasvabhAvavAlA hai isaliye agnike sa.ngame.n rahe hue
pAnIkI bhA.Nti (sa.nyatake bhI) laukikasa.ngase vikAr avashya.nbhAvI honese sa.nyat bhI asa.nyat
hI ho jAtA hai
. isaliye duHkhamokShArthI (-duHkho.nse mukti chAhanevAle) shramaNako
tethI shramaNane hoy jo duHkhamukti kerI bhAvanA,
to nitya vasavu.n samAn agar visheSh guNInA.n sa.ngamA.n. 270
.

Page 484 of 513
PDF/HTML Page 517 of 546
single page version

shramaNen nityamevAdhivasanIyaH . tathAsya shItApavarakakoNanihitashItatoyavatsamaguNasa.ngAt.h
guNarakShA, shItataratuhinasharkarAsampR^iktashItatoyavat.h guNAdhikasa.ngAt.h guNavR^iddhiH ..270..
ityadhyAsya shubhopayogajanitA.n kA.nchitpravR^itti.n yatiH
samyak sa.nyamasauShThaven paramA.n krAmannivR^itti.n kramAt.h .
helAkrAntasamastavastuvisaraprastAraramyodayA.n
j~nAnAnandamayI.n dashAmanubhavatvekAntataH shAshvatIm
..17..
iti shubhopayogapraj~nApanam .
paThayate . katha.nbhUte shramaNe . sama.n same samAne . kasmAt . guNAdo bAhyAbhyantararatnatrayalakShaNaguNAt .
punarapi katha.nbhUte . ahiya.n vA svasmAdadhike vA . kaiH . guNehi.n mUlottaraguNaiH . yadi kim . ichChadi jadi
ichChati vA~nChati yadi chet . kam . dukkhaparimokkha.n svAtmotthasukhavilakShaNAnA.n nArakAdiduHkhAnA.n mokSha.n
duHkhaparimokShamiti . ath vistaraHyathAgnisa.nyogAt jalasya shItalaguNavinAsho bhavati tathA
vyAvahArikajanasa.nsargAtsa.nyatasya sa.nyamaguNavinAsho bhavatIti j~nAtvA tapodhanaH kartA samaguNa.n guNAdhika.n
vA tapodhanamAshrayati, tadAsya tapodhanasya yathA shItalabhAjanasahitashItalajalasya shItalaguNarakShA bhavati
(1) samAn guNavAle shramaNake sAth athavA (2) adhik guNavAle shramaNake sAth sadA
hI nivAs karanA chAhiye
. isaprakAr us shramaNake (1) shItal gharake koneme.n rakhe hue
shItal pAnIkI bhA.Nti samAn guNavAlekI sa.ngatise guNarakShA hotI hai aur (2) adhik
shItal him (baraph ) ke sa.nparkame.n rahanevAle shItal pAnIkI bhA.Nti adhik guNavAleke
sa.ngase guNavR^iddhi hotI hai
..270..
[ab shlok dvArA yah kahate hai.n ki shramaN kramashaH param nivR^ittiko prApta karake shAshvat
j~nAnAnandamayadashAkA anubhav karo : ]
[artha : ] isaprakAr shubhopayogajanit ki.nchit pravR^ittikA sevan karake yati
samyak prakArase sa.nyamake sauShThav (shreShThatA, sundaratA) se kramashaH param nivR^ittiko prApta hotA
huA; jisakA ramya uday samasta vastusamUhake vistArako lIlAmAtrase prApta ho jAtA hai
(-jAn letA hai) aisI shAshvatI j~nAnAnandamayI dashAkA ekAntataH (keval, sarvathA, atyanta)
anubhav karo
.
“isaprakAr shubhopayogpraj~nApan pUrNa huA .’’
shArdUlavikrIDit Cha.nd

Page 485 of 513
PDF/HTML Page 518 of 546
single page version

ath pa.ncharatnam .
tantrasyAsya shikhaNDamaNDanamiv pradyotayatsarvato-
.advaitIyIkamathArhato bhagavataH sa.nkShepataH shAsanam .
vyAkurva~njagato vilakShaNapathA.n sa.nsAramokShasthiti.n
jIyAtsamprati pa.ncharatnamanagha.n sUtrairimaiH pa.nchabhiH
..18..
ath sa.nsAratattvamudghATayati
je ajadhAgahidatthA ede tachcha tti NichChidA samaye .
achcha.ntaphalasamiddha.n bhama.nti te to para.n kAla.n ..271..
tathA samaguNasa.nsargAdguNarakShA bhavati . yathA cha tasyaiv jalasya karpUrasharkarAdishItaladravyanikShepe kR^ite sati
shItalaguNavR^iddhirbhavati tathA nishchayavyavahAraratnatrayaguNAdhikasa.nsargAdguNavR^iddhirbhavatIti sUtrArthaH ..270..
itaHpara.n pa~nchamasthale sa.nkShepeN sa.nsArasvarUpasya mokShasvarUpasya cha pratItyartha.n pa~ncharatnabhUtagAthApa~nchaken
vyAkhyAna.n karoti
. tadyathAath sa.nsArasvarUpa.n prakaTayatije ajadhAgahidatthA vItarAgasarvaj~na-
praNItanishchayavyavahAraratnatrayArthaparij~nAnAbhAvAt ye.ayathAgR^ihItArthAH viparItagR^ihItArthAH . punarapi
katha.nbhUtAH . ede tachcha tti NichChidA ete tattvamiti nishchitAH, ete ye mayA kalpitAH padArthAsta ev
tattvamiti nishchitAH, nishchaya.n kR^itavantaH . kva sthitvA . samaye nirgrantharUpadravyasamaye . achcha.ntaphalasamiddha.n
ab pa.ncharatna hai.n (arthAt pA.Nch ratno.n jaisI pA.Nch gAthAye.n kahate hai.n ) .
[vahA.N pahale, shlok dvArA un pA.Nch gAthAo.nkI mahimA kahate hai.n :]
artha :ab is shAstrake kalagIke ala~N.hkAr jaise (chUDAmaNimukuTamaNi samAn)
yah pA.Nch sUtrarUp nirmal pa.ncharatnajoki sa.nkShepase arhantabhagavAnake samagra advitIy shAsanako
sarvataH prakAshit karate hai.n ve1vilakShaN pa.nthavAlI sa.nsArmokShakI sthitiko jagatake samakSha
prakaT karate hue jayavanta varto .
ab sa.nsAratattvako prakaT karate hai.n :
shArdUlavikrIDit Cha.nd
1. vilakShaN = bhinnabhinna [sa.nsAr aur mokShakI sthiti bhinnabhinna pa.nthavAlI hai, arthAt sa.nsAr aur mokShakA
mArga alagalag hai . ]
samayastha ho paN sevI bhram ayathA grahe je arthane,
atya.ntaphalasamR^iddha bhAvI kALamA.n jIv te bhame. 271
.

Page 486 of 513
PDF/HTML Page 519 of 546
single page version

ye ayathAgR^ihItArthA ete tattvamiti nishchitAH samaye .
atyantaphalasamR^iddha.n bhramanti te ataH para.n kAlam ..271..
ye svayamavivekato.anyathaiv pratipadyArthAnitthamev tattvamiti nishchayamArachayantaH satata.n
samupachIyamAnamahAmohamalamalImasamAnasatayA nityamaj~nAnino bhavanti, te khalu samaye sthitA
apyanAsAditaparamArthashrAmaNyatayA shramaNAbhAsAH santo.anantakarmaphalopabhogaprAgbhArabhaya.nkar-
manantakAlamanantabhAvAntaraparAvartairanavasthitavR^ittayaH sa.nsAratattvamevAvabudhyatAm
..271..
bhama.nti te to para.n kAla.n atyantaphalasamR^iddha.n bhramanti te ataH para.n kAlam . dravyakShetrakAlabhavabhAvapa~nchaprakAr-
sa.nsAraparibhramaNarahitashuddhAtmasvarUpabhAvanAchyutAH santaH paribhramanti . kam . para.n kAla.n anantakAlam .
nArakAdiduHkharUpAtyantaphalasamR^iddham . punarapi katha.nbhUtam . ato vartamAnakAlAtpara.n bhAvinamiti .
katha.nbhUtam . ayamatrArthaHittha.nbhUtasa.nsAraparibhramaNapariNatapuruShA evAbheden sa.nsArasvarUpa.n j~nAtavya-
miti ..271.. ath mokShasvarUpa.n prakAshayatiajadhAchAravijutto nishchayavyavahArapa~nchAchArabhAvanA-
anvayArtha :[ye ] jo [samaye ] bhale hI samayame.n ho.n (-bhale hI ve dravyali.ngIke
rUpame.n jinamatame.n ho.n) tathApi ve [ete tattvam ] ‘yah tattva hai (vastusvarUp aisA hI hai)’ [iti
nishchitAH ]
isaprakAr nishchayavAn vartate hue [ayathAgR^ihItArthAH ] padArtho.nko ayathArtharUpase grahaN
karate hai.n (-jaise nahI.n hai.n vaisA samajhate hai.n ), [te ] ve [atyantaphalasamR^iddham ] atyantaphalasamR^iddha
(ananta karmaphalo.nse bhare hue) aise [ataH para.n kAla.n ] abase AgAmI kAlame.n [bhramanti ]
paribhramaN kare.nge
..271..
TIkA :jo svaya.n avivekase padArtho.nko anyathA hI a.ngIkR^it karake (-anya
prakArase hI samajhakar) ‘aisA hI tattva (vastusvarUp) hai’ aisA nishchay karate hue, satat
ekatrit kiye jAnevAle mahA mohamalase malin manavAle honese nitya aj~nAnI hai.n, ve bhale
hI samayame.n (-dravyali.ngI rUpase jinamArgame.n) sthit ho.n tathApi paramArtha shrAmaNyako prApta na
honese vAstavame.n shramaNAbhAs vartate hue ananta karmaphalakI upabhogarAshise bhaya.nkar aise
anantakAl tak ananta bhAvAntararUp parAvarttano.nse
1anavasthit vR^ittivAle rahanese, unako
sa.nsAratattva hI jAnanA ..271..
1. anavasthit = asthir [mithyAdR^iShTiyo.nne bhale hI dravyali.ng dhAraN kiyA ho tathApi unake anantakAl tak
ananta bhinnabhinna bhAvarUpasebhAvAntararUpase parAvartan hote rahanese ve asthir pariNativAle rahe.nge, aur
isaliye ve sa.nsAratattva hI hai.n .]

Page 487 of 513
PDF/HTML Page 520 of 546
single page version

ath mokShatattvamudghATayati
ajadhAchAravijutto jadhatthapadaNichChido pasa.ntappA .
aphale chira.n Na jIvadi ih so sa.npuNNasAmaNNo ..272..
ayathAchAraviyukto yathArthapadanishchitaH prashAntAtmA .
aphale chira.n na jIvati ih sa sampUrNashrAmaNyaH ..272..
yastrilokachUlikAyamAnanirmalavivekadIpikAlokashAlitayA yathAvasthitapadArthanishchay-
nivartitautsukyasvarUpamantharasatatopashAntAtmA san svarUpamekamevAbhimukhyen charannayathAchAr-
pariNatatvAdayathAchAraviyuktaH, viparItAchArarahit ityarthaH, jadhatthapadaNichChido sahajAnandaikasvabhAvanij-
paramAtmAdipadArthaparij~nAnasahitatvAdyathArthapadanishchitaH, pasa.ntappA vishiShTaparamopashamabhAvapariNatanijAtma-
dravyabhAvanAsahitatvAtprashAntAtmA, jo yaH kartA so sa.npuNNasAmaNNo sa sa.npUrNashrAmaNyaH san chira.n Na jIvadi
chira.n bahutarakAla.n na jIvati, na tiShThati . kva . aphale shuddhAtmasa.nvittisamutpannasukhAmR^itarasAsvAd-
rahitatvenAphale phalarahite sa.nsAre . kintu shIghra.n mokSha.n gachChatIti . ayamatra bhAvArthaHittha.nbhUt-
ab mokSha tatvako pragaT karate hai.n :
anvayArtha :[yathArthapadanishchitaH ] jo jIv yathArthatayA pado.nkA tathA artho.n (padArtho.n)
kA nishchayavAlA honese [prashAntAtmA ] 1prashAntAtmA hai aur [ayathAchAraviyuktaH ] ayathAchAr (
anyathAAcharaN, ayathArthaAcharaN) rahit hai, [saH sa.npUrNashrAmaNyaH ] vah sa.npUrNa shrAmaNyavAlA jIv
[aphale ] aphal (
karmaphal rahit hue) [ih ] is sa.nsArame.n [chira.n na jIvati ] chirakAl tak
nahI.n rahatA (alpakAlame.n hI mukta hotA hai .) ..272..
TIkA :jo (shramaN) trilokakI chUlikA (kalagI) ke samAn nirmal vivekarUpI
dIpikAke prakAshavAlA honese yathAsthit padArthanishchayase utsukatAkA nivartan karake
2svarUpama.nthar rahanese satat ‘upashA.ntAtmA’ vartatA huA, svarUpame.n ekame.n hI abhimukharUpase
1. prashA.ntAtmA = prashA.ntasvarUp; prashA.ntamUrti; upashA.nt; sthir huA .
2. svarUpama.nthar = svarUpame.n jamA huA [mantharakA artha hai susta, AlasI . yah shramaN svarUpame.n tR^ipta tR^ipta honese
mAno vah svarUpase bAhar nikalaneko susta yA AlasI ho, isaprakAr svarUpaprashA.ntime.n magna hokar rahA
hai
.]
ayathAcharaNahIn, sUtraarthasunishchayI upashA.nt je,
te pUrNa sAdhu aph La A sa.nsAramA.n chir nahi rahe. 272.