Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 241-255 ; Shubhopayog pragnyapan.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 25 of 28

 

Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version

athAsya siddhAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadyasa.nyatasya kIdR^iglakShaN-
mityanushAsti
samasattuba.ndhuvaggo samasuhadukkho pasa.nsaNi.ndasamo .
samaloTThuka.n chaNo puN jIvidamaraNe samo samaNo ..241..
samashatrubandhuvargaH samasukhaduHkhaH prasha.nsAnindAsamaH .
samaloShTakA~nchanaH punarjIvitamaraNe samaH shramaNaH ..241..
sa.nyamaH samyagdarshanaj~nAnapuraHsara.n chAritra.n, chAritra.n dharmaH, dharmaH sAmya.n, sAmya.n mohakShobh-
vihInaH AtmapariNAmaH . tataH sa.nyatasya sAmya.n lakShaNam . tatra shatrubandhuvargayoH sukhaduHkhayoH
prasha.nsAnindayoH loShTakA.nchanayorjIvitamaraNayoshcha samam aya.n mam paro.aya.n svaH, aya.n mahlAdo.aya.n
paritApaH, ida.n mamotkarShaNamidamapakarShaNamaya.n mamAki.nchitkar idamupakArakamida.n mamAtmadhAraNamay-
kvApi kvApi yathAsa.nbhavamitishabdasyArtho j~nAtavyaHsa shramaNaH sa.nyatastapodhano bhavati . yaH ki.nvishiShTaH .
shatrubandhusukhaduHkhanindAprasha.nsAloShTakA~nchanajIvitamaraNeShu samaH samachittaH iti . tataH etadAyAtishatru-
bandhusukhaduHkhanindAprasha.nsAloShTakA~nchanajIvitamaraNasamatAbhAvanApariNatanijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAn-
ab, Agamaj~nAntattvArthashraddhAnsa.nyatattvake yugapatpanekA tathA Atmaj~nAnakA
yugapatpanA jise siddha huA hai aise is sa.nyatakA kyA lakShaN hai so kahate hai.n :
anvayArtha :[samashatrubandhuvargaH ] jise shatru aur bandhu varga samAn hai,
[samasukhaduHkhaH ] sukh aur duHkh samAn hai, [prasha.nsAnindAsamaH ] prasha.nsA aur nindAke prati jisako
samatA hai, [samaloShTakA~nchanaH ] jise loShTa (miTTIkA DhelA) aur suvarNa samAn hai, [punaH ] tathA
[jIvitamaraNe samaH ] jIvan
maraNake prati jisako samatA hai, vah [shramaNaH ] shramaN hai ..241..
TIkA :sa.nyam, samyagdarshanaj~nAnapUrvak chAritra hai; chAritra dharma hai; dharma sAmya hai; sAmya
mohakShobh rahit AtmapariNAm hai . isaliye sa.nyatakA, sAmya lakShaN hai .
vahA.N, (1) shatruba.ndhuvargame.n, (2) sukhduHkhame.n, (3) prasha.nsAnindAme.n, (4) miTTIke
Dhele aur soneme.n, (5) jIvitmaraName.n ek hI sAth, (1) ‘yah merA par (-shatru) hai, yah
sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah AhlAd hai, yah paritAp hai,’ (3) ‘yah merA utkarShaN
(-kIrti) hai, yah apakarShaN (-akIrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe aki.nchitkar hai, yah upakArak
(-upayogI) hai,’ (5) ‘yah merA sthAyitva hai, yah atyanta vinAsh hai’ isaprakAr mohake
ni.ndAprasha.nsA, duHkhsukh, ariba.ndhumA.n jyA.n sAmya Che,
vaLI loShTakanake, jIvitmaraNe sAmya Che, te shramaN Che. 241.

Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version

matyantavinAsh iti mohAbhAvAt.h sarvatrApyanuditarAgadveShadvaitasya, satatamapi vishuddhadraShTij~napti-
svabhAvamAtmAnamanubhavataH, shatrubandhusukhaduHkhaprasha.nsAnindAloShTakA.nchanajIvitamaraNAni nirvisheShamev
j~neyatvenAkramya j~nAnAtmanyAtmanyachalitavR^itteryatkil sarvataH sAmya.n tatsiddhAgamaj~nAnatattvArthashraddhAn-
sa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadyasya sa.nyatasya lakShaNamAlakShaNIyam
..241..
athedamev siddhAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadyasa.nyatatvamaikAgA.hray-
lakShaNashrAmaNyAparanAm mokShamArgatven samarthayati
da.nsaNaNANacharittesu tIsu jugava.n samuTThido jo du .
eyaggagado tti mado sAmaNNa.n tassa paDipuNNa.n ..242..
darshanaj~nAnacharitreShu triShu yugapatsamutthito yastu .
aikAgA.hrayagat iti mataH shrAmaNya.n tasya paripUrNam ..242..
j~nAnAnuShThAnarUpanirvikalpasamAdhisamutpannanirvikAraparamAhlAdaikalakShaNasukhAmR^itapariNatisvarUpa.n yatparamasAmya.n
tadev paramAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadyen tathA nirvikalpAtmaj~nAnen cha pariNatatapodhanasya

lakShaNa.n j~nAtavyamiti
..241.. ath yadev sa.nyatatapodhanasya sAmyalakShaNa.n bhaNita.n tadev shrAmaNyAparanAmA
abhAvake kAraN sarvatra jisase rAgadveShakA dvait pragaT nahI.n hotA, jo satat vishuddhadarshanaj~nAnasvabhAv
AtmAkA anubhav karatA hai, aur (isaprakAr) shatru
bandhu, sukhduHkh, prasha.nsAnindA, loShTa
kA.nchan aur jIvitmaraNako nirvisheShayatA hI (antarake binA hI) j~neyarUp jAnakar j~nAnAtmak
AtmAme.n jisakI pariNati achalit huI hai; us puruShako vAstavame.n jo sarvataH sAmya hai vah
(sAmya) sa.nyatakA lakShaN samajhanA chAhiye
ki jis sa.nyatake Atmaj~nAntattvArthashraddhAn
sa.nyatattvake yugapatpanekA aur Atmaj~nAnakA yugapatpanA siddha huA hai ..241..
ab, yah samarthan karate hai.n ki Agamaj~nAntattvArthashraddhAnsa.nyatattvake yugapatpaneke sAth
Atmaj~nAnake yugapatpanekI siddhirUp jo yah sa.nyatapanA hai vahI mokShamArga hai, jisakA dUsarA nAm
ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya hai :
anvayArtha :[yaH tu ] jo [darshanaj~nAnacharitreShu ] darshan, j~nAn aur chAritra[triShu ]
in tIno.nme.n [yugapat ] ek hI sAth [samutthitaH ] ArU.Dh.h.h hai, vah [aikAgrayagataH ] ekAgratAko
prApta hai
. [iti ] isaprakAr [mataH ] (shAstrame.n) kahA hai . [tasya ] usake [shrAmaNya.n ] shrAmaNya
[paripUrNam ] paripUrNa hai ..242..
draga, j~nAn ne chAritra traNamA.n yugapade ArUDh je,
tene kahyo aikAgyrAgat; shrAmaNya tyA.n paripUrNa Che. 242.
pra. 57

Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version

j~neyaj~nAtR^itattvatathApratItilakShaNen samyagdarshanaparyAyeN, j~neyaj~nAtR^itattvatathAnubhUtilakShaNen
j~nAnaparyAyeN, j~neyaj~nAtR^ikriyAntaranivR^ittisUtryamANadraShTR^ij~nAtR^itattvavR^ittilakShaNen chAritraparyAyeN cha,
tribhirapi yaugapadyen bhAvyabhAvakabhAvavijR^imbhitAtinirbhāretaretarasa.nvalanabalAda.ngA.ngibhAven
pariNatasyAtmano yadAtmaniShThatve sati sa.nyatatva.n tatpAnakavadanekAtmakasyaikasyAnubhUyamAn-
tAyAmapi samastaparadravyaparAvartatvAdabhivyaktaikAg
.hrayalakShaNashrAmaNyAparanAmA mokShamArga evAv-
mokShamArgo bhaNyat iti prarUpayatida.nsaNaNANacharittesu tIsu jugava.n samuTThido jo du darshanaj~nAnachAritreShu triShu
yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartA, eyaggagado tti mado sa aikAgrayagat iti mataH sa.nmataH,
sAmaNNa.n tassa paDipuNNa.n shrAmaNya.n chAritra.n yatitva.n tasya paripUrNamiti . tathAhibhAvakarmadravya-
karmanokarmabhyaH sheShapudgalAdipa~nchadravyebhyo.api bhinna.n sahajashuddhanityAnandaikasvabhAva.n mam sa.nbandhi yadAtma-
dravya.n tadev mamopAdeyamitiruchirUpa.n samyagdarshanam, tatraiv parichChittirUpa.n samyagj~nAna.n, tasminnev svarUpe

nishchalAnubhUtilakShaNa.n chAritra.n chetyuktasvarUpa.n samyagdarshanaj~nAnachAritratraya.n pAnakavadanekamapyabhedanayenaika.n yat

tatsavikalpAvasthAyA.n vyavahAreNaikAg
raya.n bhaNyate .. nirvikalpasamAdhikAle tu nishchayeneti .. tadev cha
TIkA :j~neyatattva aur j~nAtR^itattvakI tathAprakAr (jaisI hai vaisI hI, yathArtha) pratIti
jisakA lakShaN hai vah samyagdarshanaparyAy hai; j~neyatattva aur j~nAtR^itattvakI tathAprakAr anubhUti
jisakA lakShaN hai vah j~nAnaparyAy hai; j~ney aur j~nAtAkI
1kriyAntarase nivR^ittike dvArA rachit
dR^iShTij~nAtR^itattvame.n pariNati jisakA lakShaN hai vah chAritraparyAy hai . in paryAyo.nke aur AtmAke
2bhAvyabhAvakatAke dvArA utpanna ati gA.Dh.h.h itaretar milanake balake kAraN in tIno.n paryAyarUp
yugapat a.nga.ngIbhAvase pariNat AtmAke, AtmaniShThatA hone par jo sa.nyatattva hotA hai vah
sa.nyatapanA ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aisA mokShamArga hI haiaisA
jAnanA chAhiye, kyo.nki vahA.N (sa.nyatapaneme.n) 3peyakI bhA.Nti 4anekAtmak ekakA anubhav hone
1. kriyA.ntar = anya kriyA; [j~ney aur j~nAtA anya kriyAse nivR^itta ho usake kAraN honevAlI jo draShTAj~nAtA
Atmatattvame.n pariNati vah chAritraparyAyakA lakShaN hai .]]
2. bhAvak arthAt honevAlA, aur bhAvak jisarUp ho so bhAvya hai . AtmA bhAvak hai aur samyagdarshanAdi
paryAye.n bhAvyak hai.n . bhAvak aur bhAvyakA paraspar ati gA.Dh.h.h milan (ekamekatA) hotA hai . bhAvak AtmA
a.ngI hai aur bhAvyarUp samyagdarshanAdi paryAye.n usakA a.ng hai .
3. pey = pInekI vastu, jaise Tha.nDAI . [Tha.nDAIkA svAd anekAtmak ek hotA hai; kyo.nki abhedase usame.n
ek Tha.nDAIkA hI svAd AtA hai, aur bhedase usame.n dUdh, shakkar, so.nph , kAlImircha tathA bAdAm Adi
anek vastuo.nkA svAd AtA hai
. ]
4. yahA.N anekAtmak ekake anubhavame.n jo anekAtmakatA hai vah paradravyamay nahI.n hai vahA.N paradravyo.nse to nivR^itti
hI hai; mAtra samyagdarshanj~nAnchAritrarUp svaa.nsho.nke kAraN hI anekAtmakatA hai . isaliye vahA.N,
anekAtmakatA hone par bhI ekAgratA (ekagratA) pragaT hai .

Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version

gantavyaH . tasya tu samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnen
vyavahAranayen, aikAgA.hraya.n mokShamArga ityabhedAtmakatvAd.h dravyapradhAnen nishchayanayen, vishvasyApi
bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANen praj~naptiH ..242..
ityeva.n pratipatturAshayavashAdeko.apyanekIbhava.n
strailakShaNyamathaikatAmupagato mArgo.apavargasya yaH .
draShTR^ij~nAtR^inibaddhavR^ittimachala.n lokastamAskandatA-
mAskandatyachirAdvikAshamatula.n yenollasantyAshchiteH
..16..
nAmAntareN paramasAmyamiti . tadev paramasAmya.n paryAyanAmAntareN shuddhopayogalakShaNaH shrAmaNyAparanAmA
mokShamArgo j~nAtavya iti . tasya tu mokShamArgasya samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvA-
tparyAyapradhAnen vyavahAranayen nirNayo bhavati . aikAgraya.n mokShamArga ityabhedAtmakatvAt dravyapradhAnen
nishchayanayen nirNayo bhavati . samastavastusamUhasyApi bhedAbhedAtmakatvAnnishchayavyavahAramokShamArgadvayasyApi
pramANen nishchayo bhavatItyarthaH ..242.. eva.n nishchayavyavahArasa.nyamapratipAdanamukhyatven tR^itIyasthale
gAthAchatuShTaya.n gatam . ath yaH svashuddhAtmanyekAgro na bhavati tasya mokShAbhAva.n darshayatimujjhadi vA rajjadi
par bhI, samasta paradravyase nivR^itti honese ekAgratA abhivyakta (pragaT) hai .
vah (sa.nyatattvarUp athavA shrAmaNyarUp mokShamArga) bhedAtmak honese ‘samyagdarshanj~nAn
chAritra mokShamArga hai’ isaprakA paryAyapradhAn vyavahAranayase usakA praj~nApan hai; vah (mokShamArga)
abhedAtmak honese ‘ekAgratA mokShamArga hai’ isaprakAr dravyapradhAn nishchayanayase usakA praj~nApan hai;
samasta hI padArtha bhedAbhedAtmak honese ve dono.n, (samyagdarshan
j~nAnchAritra tathA ekAgratA)
mokShamArga hai’ isaprakAr pramANase usakA praj~nApan hai ..242..
[ab shlok dvArA mokShaprAptike liye draShTAj~nAtAme.n lInatA karaneko kahA jAtA hai . ]
artha :isaprakAr, pratipAdakake Ashayake vash, ek hone par bhI anek hotA huA
(abhedapradhAn nishchayanayase ekekAgratArUphotA huA bhI vaktAke abhiprAyAnusAr
bhedapradhAn vyavahAranayase anek bhIdarshan -j~nAn -chAritrarUp bhIhotA honese) 1ekatA
(ekalakShaNatA) ko tathA 2trilakShaNatAko prApta jo apavarga (mokSha) kA mArga use lok draShTA
j~nAtAme.n pariNati bA.ndhakar (-lIn karake) achalarUpase avalamban kare, jisase vah (lok)
ullasit chetanAke atul vikAsako alpakAlame.n prApta ho
.
shArdUlavikrIDit Cha.nd.
1. dravyapradhAn nishchayanayase mAtra ekAgratA hI ek mokShamArgakA lakShaN hai .
2. paryAyapradhAn vyavahAranayase darshan -j~nAn -chAritrarUp trik mokShamArgakA lakShaN hai .

Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version

athAnaikAgA.hrayasya mokShamArgatva.n vighaTayati
mujjhadi vA rajjadi vA dussadi vA davvamaNNamAsejja .
jadi samaNo aNNANI bajjhadi kammehi.n vivihehi.n ..243..
muhyati vA rajyati vA dveShTi vA dravyamanyadAsAdya .
yadi shramaNo.aj~nAnI badhyate karmabhirvividhaiH ..243..
yo hi na khalu j~nAnAtmAnamAtmAnamekamagra.n bhAvayati, so.avashya.n j~neyabhUta.n
dravyamanyadAsIdati . tadAsAdya cha j~nAnAtmAtmaj~nAnAdbhraShTaH svayamaj~nAnIbhUto muhyati vA, rajyati
vA, dveShTi vA; tathAbhUtashcha badhyat ev, na tu vimuchyate . at anaikAgA.hrayasya na mokShamArgatva.n
siddhayet.h ..243..
vA dussadi vA davvamaNNamAsejja jadi muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA, yadi chet . ki.n kR^itvA .
dravyamanyadAsAdya prApya . sa kaH . samaNo shramaNastapodhanaH . tadA kAle aNNANI aj~nAnI bhavati . aj~nAnI
san bajjhadi kammehi.n vivihehi.n badhyate karmabhirvividhairiti . tathAhiyo nirvikArasvasa.nvedanaj~nAnenaikAgro
bhUtvA svAtmAna.n na jAnAti tasya chitta.n bahirviShayeShu gachChati . tatashchidAnandaikanijasvabhAvAchchyuto bhavati .
tatashcha rAgadveShamohaiH pariNamati . tatpariNaman bahuvidhakarmaNA badhyat iti . tataH kAraNAnmokShArthibhi-
rekAgratven svasvarUpa.n bhAvanIyamityarthaH ..243.. ath nijashuddhAtmani yo.asAvekAgrastasyaiv mokSho
ab aisA darashAte hai.n kianekAgratAke mokShamArgapanA ghaTit nahI.n hotA (arthAt
anekAgratA mokShamArga nahI.n hai ) :
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNaH ] shramaN, [anyat dravyam AsAdya ] anya
dravyakA Ashray karake [aj~nAnI ] aj~nAnI hotA huA, [muhyati vA ] moh karatA hai, [rajyati
vA ]
rAg karatA hai, [dveShTi vA ] athavA dveSh karatA hai, to vah [vividhaiH karmabhiH ] vividh
karmo.nse [badhyate ] ba.NdhatA hai
..243..
TIkA :jo vAstavame.n j~nAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko nahI.n bhAtA, vah
avashya j~neyabhUt anya dravyakA Ashray karatA hai, aur usakA Ashray karake, j~nAnAtmak AtmAke
j~nAnase bhraShTa vah svaya.n aj~nAnI hotA huA moh karatA hai, rAg karatA hai, athavA dveSh karatA hai; aur
aisA (-mohI rAgI athavA dveShI) hotA huA ba.ndhako hI prApta hotA hai; parantu mukta nahI.n hotA
.
isase anekAgratAko mokShamArgapanA siddha nahI.n hotA ..243..
paradravyane Ashray shramaN aj~nAnI pAme mohane
vA rAgane vA dveShane, to vividh bA.ndhe karmane. 243
.

Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version

athaikAgA.hrayasya mokShamArgatvamavadhArayannupasa.nharati
aTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi .
samaNo jadi so Niyada.n khavedi kammANi vivihANi ..244..
artheShu yo na muhyati na hi rajyati naiv dveShamupayAti .
shramaNo yadi sa niyata.n kShapayati karmANi vividhAni ..244..
yastu j~nAnAtmAnamAtmAnamekamagra.n bhAvayati, sa na j~neyabhUta.n dravyamanyadAsIdati .
tadanAsAdya cha j~nAnAtmAtmaj~nAnAdabhraShTaH svayamev j~nAnIbhUtastiShThanna muhyati, na rajyati, na dveShTi;
bhavatItyupadishatiaTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi artheShu bahiHpadArtheShu yo na muhyati,
na rajyati, hi sphu Ta.n, naiv dveShamupayAti, jadi yadi chet, so samaNo sa shramaNaH Niyada.n nishchita.n khavedi
vivihANi kammANi kShapayati karmANi vividhAni iti . ath visheShaHyo.asau dR^iShTashrutAnubhUtabhogAkA~N.hkShA-
rUpAdyapadhyAnatyAgen nijasvarUpa.n bhAvayati, tasya chitta.n bahiHpadArtheShu na gachChati, tatashcha bahiHpadArtha-
chintAbhAvAnnirvikArachichchamatkAramAtrAchchyuto na bhavati
. tadachyavanen cha rAgAdyabhAvAdvividhakarmANi
vinAshayatIti . tato mokShArthinA nishchalachitten nijAtmani bhAvanA kartavyeti . ittha.n vItarAgachAritra-
vyAkhyAna.n shrutvA kechan vadantisayogikevalinAmapyekadeshen chAritra.n, paripUrNachAritra.n punarayogicharam-
samaye bhaviShyati, ten kAraNenedAnImasmAka.n samyaktvabhAvanayA bhedaj~nAnabhAvanayA cha pUryate, chAritra.n
pashchAdbhaviShyatIti
. naiva.n vaktavyam . abhedanayen dhyAnamev chAritra.n, tachcha dhyAna.n kevalinAmupachAreNokta.n ,
chAritramapyupachAreNeti . yatpunaH samastarAgAdivikalpajAlarahita.n shuddhAtmAnubhUtilakShaNa.n samyagdarshanaj~nAn-
ab ekAgratA vah mokShamArga hai aisA (AchArya mahArAj) nishchit karate hue (mokShamArga
praj~nApanakA) upasa.nhAr karate hai.n :
anvayArtha :[yadi yaH shramaNaH ] yadi shramaN [artheShu ] padArtho.nme.n [na muhyati ] moh
nahI.n karatA, [na hi rajyati ] rAg nahI.n karatA, [na ev dveSham upayAti ] aur na dveShako prApta
hotA hai [saH ] to vah [niyata.n ] niyamase (nishchit) [vividhAni karmANi ] vividh karmo.nko
[kShapayati ] khapAtA hai
..243..
TIkA :jo j~nAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko bhAtA hai vah j~neyabhUt anya
dravyakA Ashray nahI.n karatA; aur usakA Ashray nahI.n karake j~nAnAtmak AtmAke j~nAnase abhraShTa aisA
nahi moh, ne nahi rAg, dveSh kare nahI.n artho viShe,
to niyamathI munirAj e vidhavidh karmo kShay kare. 244
.

Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version

tathAbhUtaH san muchyat ev, na tu badhyate . at aikAgA.hrayasyaiv mokShamArgatva.n siddhayet.h ..244..
iti mokShamArgapraj~nApanam ..
ath shubhopayogapraj~nApanam . tatra shubhopayoginaH shramaNatvenAnvAchinoti
samaNA suddhuvajuttA suhovajuttA ya ho.nti samayamhi .
tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA sesA ..245..
shramaNAH shuddhopayuktAH shubhopayuktAshcha bhavanti samaye .
teShvapi shuddhopayuktA anAsravAH sAsravAH sheShAH ..245..
pUrvaka.n vItarAgaChadmasthachAritra.n tadev kAryakArIti . kasmAditi chet . tenaiv kevalaj~nAna.n jAyate
yatastasmAchchAritre tAtparya.n kartavyamiti bhAvArthaH . ki.nch utsargavyAkhyAnakAle shrAmaNya.n vyAkhyAtamatra
punarapi kimarthamiti parihAramAhtatra sarvaparityAgalakShaN utsarga ev mukhyatven cha mokShamArgaH, atra
tu shrAmaNyavyAkhyAnamasti, para.n ki.ntu shrAmaNya.n mokShamArgo bhavatIti mukhyatven visheSho.asti ..244.. eva.n
shrAmaNyAparanAmamokShamArgopasa.nhAramukhyatven chaturthasthale gAthAdvaya.n gatam . ath shubhopayoginA.n
sAsravatvAdvayavahAreN shramaNatva.n vyavasthApayatisa.nti vidyante . kva . samayamhi samaye paramAgame . ke
santi . samaNA shramaNAstapodhanAH . ki.nvishiShTAH . suddhuvajuttA shuddhopayogayuktAH shuddhopayogin ityarthaH .
suhovajuttA ya na kevala.n shuddhopayogayuktAH, shubhopayogayuktAshrcha . chakAro.atra anvAchayArthe gauNArthe
vah svayamev j~nAnIbhUt rahatA huA, moh nahI.n karatA, rAg nahI.n karatA, dveSh nahI.n karatA, aur aisA
(-amohI, arAgI, adveShI) vartatA huA (vah) mukta hI hotA hai, parantu ba.NdhatA nahI.n hai
.
isase ekAgratAko hI mokShamArgatva siddha hotA hai ..244..
isaprakAr mokShamArga -praj~nApan samApta huA .
ab, shubhopayogakA praj~nApan karate hai.n . usame.n (pratham), shubhopayogiyo.nko shramaNarUpame.n
gauNatayA batalAte hai.n .
anvayArtha :[samaye ] shAstrame.n (aisA kahA hai ki), [shuddhopayuktAH shramaNAH ]
shuddhopayogI ve shramaN hai.n, [shubhopayuktAH cha bhavanti ] shubhopayogI bhI shramaN hote hai.n; [teShu api ]
uname.n bhI [shuddhopayuktAH anAsravAH ] shuddhopayogI nirAsrav hai.n, [sheShAH sAsravAH ] sheSh sAsrav
hai.n, (arthAt shubhopayogI Asrav sahit hai.n
.) ..245..
shuddhopayogI shramaN Che, shubhayukta paN shAstre kahyA;
shuddhopayogI Che nirAsrav, sheSh sAsrav jANavA. 245
.

Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version

ye khalu shrAmaNyapariNati.n pratij~nAyApi, jIvitakaShAyakaNatayA, samastaparadravyanivR^itti-
pravR^ittasuvishuddhadR^ishij~naptisvabhAvAtmatattvavR^ittirUpA.n shuddhopayogabhUmikAmadhiroDhu.n na kShamante, te
tadupakaNThaniviShTAH, kaShAyakuNThIkR^itashaktayo, nitAntamutkaNThulamanasaH, shramaNAH ki.n bhaveyurna
vetyatrAbhidhIyate
. ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo . pAvadi NivvANasuha.n
suhovajutto va saggasuha.n ..’ iti svayamev nirUpitatvAdasti tAvachChubhopayogasya dharmeN
sahaikArthasamavAyaH . tataH shubhopayogino.api dharmasadbhAvAdbhaveyuH shramaNAH . kintu teShA.n
shuddhopayogibhiH sama.n samakAShThatva.n na bhavet.h, yataH shuddhopayogino nirastasamastakaShAyatvAd-
grAhyaH . tatra dR^iShTAntaHyathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvAH siddhajIvA ev jIvA bhaNyate, vyavahAreN
chaturgatipariNatA ashuddhajIvAshcha jIvA iti; tathA shuddhopayoginA.n mukhyatva.n, shubhopayoginA.n tu
chakArasamuchchayavyAkhyAnen gauNatvam
. kasmAdgauNatva.n jAtamiti chet . tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA
sesA teShvapi madhye shuddhopayogayuktA anAsravAH, sheShAH sAsravA iti yataH kAraNAt . tadyathAnij-
shuddhAtmabhAvanAbalen samastashubhAshubhasa.nkalpavik lparahitatvAchChuddhopayogino nirAsravA ev, sheShAH
TIkA :jo vAstavame.n shrAmaNyapariNatikI pratij~nA karake bhI, kaShAy kaNake jIvit
(vidyamAn) honese, samasta paradravyase nivR^ittirUpase pravartamAn aisI jo
1suvishuddhadarshanaj~nAnasvabhAv Atmatattvame.n pariNatirUp shuddhopayogabhUmikA usame.n ArohaN karaneko
asamartha hai.n; ve (shubhopayogI) jIvjo ki shuddhopayogabhUmikAke 2upaka.nTh nivAs kar rahe
hai.n, aur kaShAyane jinakI shakti kuNThit kI hai, tathA jo atyanta utkaNThit (-Atur) manavAle
hai.n, ve
shramaN hai.n yA nahI.n, yah yahA.N kahA jAtA hai.n :
3dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo . pAvadi NivvANasuha.n suhovajutto va
saggasuha.n .. isaprakAr (bhagavAn kundakundAchAryane 11vI.n gAthAme.n) svaya.n hI nirUpaN kiyA hai,
isaliye shubhopayogakA dharmake sAth 4ekArthasamavAy hai . isaliye shubhopayogI bhI, unake dharmakA
sadbhAv honese, shramaN hai.n . kintu ve shuddhopayogiyo.nke sAth samAn koTike nahI.n hai, kyo.nki
shuddhopayogI samasta kaShAyo.nko nirasta kiyA honese nirAsrav hI hai.n aur ye shubhopayogI to
kaShAyakaN avinaShTa honese sAsrav
hI hai.n . aur aisA honese hI shuddhopayogiyo.nke sAth inako
1. AtmatatvakA svabhAv suvishuddha darshan aur j~nAn hai .
2. upaka.nTh = talahaTI; pa.Dos; najadIkakA bhAg; nikaTatA .
3. arthadharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddhopayogame.n yukta ho to mokShasukhako pAtA hai, aur yadi
shubhopayogame.n yukta ho to svargasukhako (ba.ndhako) pAtA hai .
4. ekArthasamavAy = ek padArthame.n sAth rah sakanerUp sa.nba.ndh (AtmapadArthame.n dharma aur shubhopayog ekasAth
ho sakatA hai isaliye shubhopayogakA dharmake sAth ekArthasamavAy hai .)

Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version

nAsravA ev . ime punaranavakIrNakaShAyakaNatvAtsAsravA ev . at ev cha shuddhopayogibhiH
samamamI na samuchchIyante, kevalamanvAchIyanta ev ..245..
ath shubhopayogishramaNalakShaNamAsUtrayati
araha.ntAdisu bhattI vachChaladA pavayaNAbhijuttesu .
vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave chariyA ..246..
arhadAdiShu bhaktirvatsalatA pravachanAbhiyukteShu .
vidyate yadi shrAmaNye sA shubhayuktA bhavechcharyA ..246..
shubhopayogino mithyAtvaviShayakaShAyarUpAshubhAsravanirodhe.api puNyAsravasahitA iti bhAvaH ..245.. ath
shubhopayogishramaNAnA.n lakShaNamAkhyAtisA suhajuttA bhave chariyA sA charyA shubhayuktA bhavet . kasya .
tapodhanasya . katha.nbhUtasya . samastarAgAdivikalparahitaparamasamAdhau sthAtumashakyasya . yadi kim . vijjadi
jadi vidyate yadi chet . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre . ki.n vidyate . araha.ntAdisu bhattI ananta-
j~nAnAdiguNayukteShvarhatsiddheShu guNAnurAgayuktA bhaktiH . vachChaladA vatsalasya bhAvo vatsalatA vAtsalya.n
vinayo.anukUlavR^ittiH . keShu viShaye . pavayaNAbhijuttesu pravachanAbhiyukteShu . pravachanashabdenAtrAgamo bhaNyate,
(shubhopayogiyo.nko) nahI.n liyA (nahI.n varNan kiyA) jAtA, mAtra pIChese (gauNarUpame.n hI) liyA
jAtA hai
.
bhAvArtha :paramAgamame.n aisA kahA hai ki shuddhopayogI shramaN hai.n aur shubhopayogI bhI
gauNarUpase shramaN hai.n . jaise nishchayase shuddhabuddhaekasvabhAvI siddha jIv hI jIv kahalAte hai.n aur
vyavahArase chaturgati pariNat ashuddha jIv bhI jIv kahe jAte hai.n, usIprakAr shramaNarUpase
shuddhopayogI jIvo.nkI mukhyatA hai aur shubhopayogI jIvo.nkI gauNatA hai; kyo.nki shuddhopayogI
nijashuddhAtmabhAvanAke balase samasta shubhAshubh sa.nkalpa
vikalpo.nse rahit honese nirAsrav hI hai.n,
aur shubhopayogiyo.nke mithyAtvaviShayakaShAyarUp ashubhAsravakA nirodh hone par bhI ve
puNyAsravayukta hai.n
..245..
ab, shubhopayogI shramaNakA lakShaN sUtra dvArA (gAthA dvArA) kahate hai.n :
anvayArtha :[shrAmaNye ] shrAmaNyame.n [yadi ] yadi [arhadAdiShu bhaktiH ]
arhantAdike prati bhakti tathA [pravachanAbhiyukteShu vatsalatA ] pravachanarat jIvo.nke prati vAtsalya
[vidyate ] pAyA jAtA hai to [sA ] vah [shubhayuktA charyA ] shubhayukta charyA (shubhopayogI
vAtsalya pravachanarat viShe ne bhakti arha.ntAdike
e hoy jo shrAmaNyamA.n, to charaN te shubhayukta Che. 246.

Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version

sakalasa.ngasa.nnyAsAtmani shrAmaNye satyapi kaShAyalavAveshavashAt.h svaya.n shuddhAtmavR^itti-
mAtreNAvasthAtumashaktasya, pareShu shuddhAtmavR^ittimAtreNAvasthiteShvarhadAdiShu, shuddhAtmavR^ittimAtrAvasthiti-
pratipAdakeShu pravachanAbhiyukteShu cha bhaktyA vatsalatayA cha prachalitasya, tAvanmAtrarAg-
pravartitaparadravyapravR^ittisa.nvalitashuddhAtmavR^itteH, shubhopayogi chAritra.n syAt
.h . ataH shubhopayogi-
shramaNAnA.n shuddhAtmAnurAgayogichAritratva.nlakShaNam ..246..
ath shubhopayogishramaNAnA.n pravR^ittimupadarshayati
va.ndaNaNama.nsaNehi.n abbhuTThANANugamaNapaDivattI .
samaNesu samAvaNao Na Ni.ndidA rAgachariyamhi ..247..
sa.ngho vA, ten pravachanenAbhiyuktAH pravachanAbhiyuktA AchAryopAdhyAyasAdhavasteShviti . etadukta.n bhavati
svaya.n shuddhopayogalakShaNe paramasAmAyike sthAtumasamarthasyAnyeShu shuddhopayogaphalabhUtakevalaj~nAnen
pariNateShu, tathaiv shuddhopayogArAdhakeShu cha yAsau bhaktistachChubhopayogishramaNAnA.n lakShaNamiti
..246..
ath shubhopayoginA.n shubhapravR^itti.n darshayatiNa Ni.ndidA naiv niShiddhA . kva . rAgachariyamhi shubharAgacharyAyA.n
પ્ર. ૫૮
chAritra) [bhavet ] hai ..246..
TIkA :sakal sa.ngake sa.nnyAsasvarUp shrAmaNyake hone par bhI jo kaShAyA.nsh
(alpakaShAy) ke Aveshake vash keval shuddhAtmapariNatirUpase rahaneme.n svaya.n ashakta hai aisA
shramaN, par aise jo (1) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanevAle arhantAdik tathA (2) keval
shuddhAtmapariNatarUpase rahanekA pratipAdan karanevAle pravachanarat jIvo.nke prati (1) bhakti tathA
(2) vAtsalyase cha.nchal hai us (shramaN) ke, mAtra utane rAgase pravartamAn paradravyapravR^ittike sAth
shuddhAtmapariNatimilit honeke kAraN, shubhopayogI chAritra hai
.
isase (aisA kahA gayA hai ki) shuddhAtmAkA anurAgayukta chAritra shubhopayogI shramaNo.nkA
lakShaN hai .
bhAvArtha :mAtra shuddhAtmapariNatirUp rahaneme.n asamartha honeke kAraN jo shramaN, par aise
arhantAdike prati bhaktise tathA par aise AgamaparAyaN jIvo.nke prati vAtsalyase cha.nchal (asthir)
hai.n us shramaNake shubhopayogI chAritra hai, kyo.nki shuddhAtmapariNati paradravyapravR^itti (paradravyame.n pravR^itti)
ke sAth milI huI hai, arthAt vah shubhabhAvake sAth mishrit hai
..246..
ab, shubhopayogI shramaNo.nkI pravR^itti batalAte hai.n :
shramaNo prati va.ndan, naman, anugaman, abhyutthAn ne
vaLI shramanivAraN Che na ni.ndit rAgayut charyA viShe. 247
.

Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version

vandananamaskaraNAbhyAmabhyutthAnAnugamanapratipattiH .
shramaNeShu shramApanayo na ninditA rAgacharyAyAm ..247..
shubhopayoginA.n hi shuddhAtmAnurAgayogichAritratayA, samadhigatashuddhAtmavR^ittiShu shramaNeShu
vandananamaskaraNAbhyutthAnAnugamanapratipattipravR^ittiH shuddhAtmavR^ittitrANanimittA shramApanayanapravR^ittishcha
na duShyet
.h ..247..
ath shubhopayoginAmevaiva.nvidhAH pravR^ittayo bhavantIti pratipAdayati
da.nsaNaNANuvadeso sissaggahaNa.n cha posaNa.n tesi.n .
chariyA hi sarAgANa.n jiNi.ndapUjovadeso ya ..248..
sarAgachAritrAvasthAyAm . kA na ninditA . va.ndaNaNama.nsaNehi.n abbhuTThANANugamaNapaDivattI vandananamaskArAbhyA.n
sahAbhyutthAnAnugamanapratipattipravR^ittiH . samaNesu samAvaNao shramaNeShu shramApanayaH ratnatrayabhAvanAbhighAtak-
shramasya khedasya vinAsh iti . anen kimukta.n bhavatishuddhopayogasAdhake shubhopayoge sthitAnA.n tapodhanAnA.n
ittha.nbhUtAH shubhopayogapravR^ittayo ratnatrayArAdhakasheShapuruSheShu viShaye yuktA ev, vihitA eveti ..247..
ath shubhopayoginAmevettha.nbhUtAH pravR^ittayo bhavanti, na cha shuddhopayoginAmiti prarUpayatida.nsaNaNANuvadeso
anvayArtha :[shramaNeShu ] shramaNo.nke prati [vandananamaskaraNAbhyA.n ] vandannamaskAr
sahit [abhyutthAnAnugamanapratipattiH ] 1abhyutthAn aur 2anugamanarUp 3vinIt pravR^itti karanA
tathA [shramApanayaH ] unakA shram dUr karanA vah [rAgacharyAyAm ] rAgacharyAme.n [na ninditA ] nindit
nahI.n hai
..247..
TIkA :shubhopayogiyo.nke shuddhAtmAke anurAgayukta chAritra hotA hai, isaliye jinane
shuddhAtmapariNati prApta kI hai aise shramaNo.nke prati jo vandannamaskArabhyutthAnanugamanarUp
vinIt vartanakI pravR^itti tathA shuddhAtmapariNatikI rakShAkI nimittabhUt aisI jo shram dUr karanekI
(vaiyAvR^ityarUp) pravR^itti hai, vah shubhopayogiyo.nke liye dUShit (doSharUp, nindit) nahI.n hai
.
(arthAt shubhopayogI muniyo.nke aisI pravR^ittikA niShedh nahI.n hai.n ) ..247..
ab, aisA pratipAdan karate hai.n ki shubhopayogiyo.nke hI aisI pravR^ittiyA.N hotI hai.n :
1. abhyutthAn = mAnArtha kha.DA ho jAnA vah .
2. anugaman = pIChe chalanA vah .3. vinIt = vinayayukta, sanmAnayukta, vivekI, sabhya .
upadesh darshanaj~nAnano, poShaNgrahaN shiShyo taNu.n,
upadesh jinapUjA taNovartan tu.n jAN sarAganu.n. 248.

Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version

anvayArtha :[darshanaj~nAnopadeshaH ] darshanaj~nAnakA (samyagdarshan aur samyagj~nAnakA)
upadesh, [shiShyagrahaNa.n ] shiShyo.nkA grahaN, [cha ] tathA [teShAm poShaNa.n ] unakA poShaN, [cha ] aur
[jinendrapUjopadeshaH ] jinendrakI pUjAkA upadesh [hi ] vAstavame.n [sarAgANA.n charyA ] sarAgiyo.nkI
charyA hai
..248..
TIkA :anugrah karanekI ichChApUrvak darshanaj~nAnake upadeshakI pravR^itti, shiShyagrahaNakI
pravR^itti, unake poShaNakI pravR^itti aur jinendrapUjanake upadeshakI pravR^itti shubhopayogiyo.nke hI hotI
hai, shuddhopayogiyo.nke nahI.n
..248..
ab, aisA nishchit karate hai.n ki sabhI pravR^ittiyA.N shubhopayogiyo.nke hI hotI hai.n :
vaN jIvakAyavirAdhanA upakAr je nitye kare
chauvidh sAdhusa.nghane, te shramaN rAgapradhAn Che. 249
.
darshanaj~nAnopadeshaH shiShyagrahaNa.n cha poShaNa.n teShAm .
charyA hi sarAgANA.n jinendrapUjopadeshashcha ..248..
anujighR^ikShApUrvakadarshanaj~nAnopadeshapravR^ittiH shiShyasa.ngrahaNapravR^ittistatpoShaNapravR^ittirjinendra-
pUjopadeshapravR^ittishcha shubhopayoginAmev bhavanti, na shuddhopayoginAm ..248..
ath sarvA ev pravR^ittayaH shubhopayoginAmev bhavantItyavadhArayati
uvakuNadi jo vi Nichcha.n chAduvvaNNassa samaNasa.nghassa .
kAyavirAdhaNarahida.n so vi sarAgappadhANo se ..249..
darshana.n mUDhatrayAdirahita.n samyaktva.n, j~nAna.n paramAgamopadeshaH, tayorupadesho darshanaj~nAnopadeshaH . sissaggahaNa.n cha
posaNa.n tesi.n ratnatrayArAdhanAshikShAshIlAnA.n shiShyANA.n grahaNa.n svIkArasteShAmev poShaNamashanashayanAdichintA .
chariyA hi sarAgANa.n ittha.nbhUtA charyA chAritra.n bhavati, hi sphu Tam . keShAm . sarAgANA.n dharmAnurAg-
chAritrasahitAnAm . na kevalamittha.nbhUtA charyA, jiNi.ndapUjovadeso ya yathAsa.nbhava.n jinendrapUjAdi-
dharmopadeshashcheti . nanu shubhopayoginAmapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA dR^ishyate, shuddhopayoginAmapi
kvApi kAle shubhopayogabhAvanA dR^ishyate, shrAvakANAmapi sAmAyikAdikAle shuddhabhAvanA dR^ishyate, teShA.n
katha.n visheSho bhedo j~nAyat iti
. parihAramAhyuktamukta.n bhavatA, para.n ki.ntu ye prachureN shubhopayogen
vartante te yadyapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA.n kurvanti tathApi shubhopayogin ev bhaNyante . ye.api
shuddhopayoginaste yadyapi kvApi kAle shubhopayogen vartante tathApi shuddhopayogin ev . kasmAt .
bahupadasya pradhAnatvAdAmravananimbavanavaditi ..248.. ath kAshchidapi yAH pravR^ittayastAH shubhopayogi-
nAmeveti niyamatiuvakuNadi jo vi Nichcha.n chAduvvaNNassa samaNasa.nghassa upakaroti yo.api nitya.n . kasya .

Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version

upakaroti yo.api nitya.n chAturvarNasya shramaNasa.nghasya .
kAyavirAdhanarahita.n so.api sarAgapradhAnaH syAt.h ..249..
pratij~nAtasa.nyamatvAt.h ShaTkAyavirAdhanarahitA yA kAchanApi shuddhAtmavR^ittitrANanimittA
chAturvarNasya shramaNasa.nghasyopakArakaraNapravR^ittiH sA sarvApi rAgapradhAnatvAt.h shubhopayoginAmev
bhavati, na kadAchidapi shuddhopayoginAm ..249..
chAturvarNasya shramaNasa.nghasya . atra shramaNashadben shramaNashabdavAchyA R^iShimuniyatyanagArA grAhyAH . ‘‘desh-
pratyakShavitkevalabhR^idihamuniH syAdR^iShiH prasR^itarddhirArUDhaH shreNiyugme.ajani yatiranagAro.aparaH sAdhuvargaH .
rAjA brahmA cha devaH param iti R^iShirvikriyAkShINashaktiprApto buddhayauShadhIsho viyadayanapaTurvishvavedI
krameN
..’’ R^iShay R^iddhi.n prAptAste chaturvidhA, rAjabrahmadevaparamaR^iShibhedAt . tatra rAjarShayo vikriyA-
kShINArddhiprAptA bhavanti . brahmarShayo buddhayauShadharddhiyuktA bhavanti . devarShayo gaganagamanarddhisa.npannA bhavanti .
paramarShayaH kevalinaH kevalaj~nAnino bhavanti . munayaH avadhimanaHparyayakevalinashcha . yatay upashamak-
kShapakashreNyArUDhAH . anagArAH sAmAnyasAdhavaH . kasmAt . sarveShA.n sukhaduHkhAdiviShaye samatApariNAmo-
.astIti . athavA shramaNadharmAnukUlashrAvakAdichAturvarNasa.nghaH . katha.n yathA bhavati . kAyavirAdhaNarahid
svasthabhAvanAsvarUpa.n svakIyashuddhachaitanyalakShaNa.n nishchayaprANa.n rakShan parakIyaShaTakAyavirAdhanArahita.n yathA
bhavati
. so vi sarAgappadhANo se so.apIttha.nbhUtastapodhano dharmAnurAgachAritrasahiteShu madhye pradhAnaH shreShThaH
syAdityarthaH ..249.. ath vaiyAvR^ittyakAle.api svakIyasa.nyamavirAdhanA na kartavyetyupadishatijadi
anvayArtha :[yaH api ] jo koI (shramaN) [nitya.n ] sadA [kAyavirAdhanarahita.n ]
(Chah) kAyakI virAdhanAse rahit [chAturvarNasya ] chAraprakArake [shramaNasa.nghasya ] shramaN sa.nghakA
[upakaroti ] upakAr karatA hai, [saH api ] vah bhI [sarAgapradhAnaH syAt ] rAgakI
pradhAnatAvAlA hai
..249..
TIkA :sa.nyamakI pratij~nA kI honese 1Chah kAyake virAdhanase rahit jo koI bhI,
shuddhAtmapariNatike rakShaName.n nimittabhUt aisI, 2chAr prakArake shramaNasa.nghakA upakAr karanekI pravR^itti
hai vah sabhI rAgapradhAnatAke kAraN shubhopayogiyo.nke hI hotI hai, shuddhopayogiyo.nke kadApi
nahI.n
..249..
1. shramaNasa.nghako shuddhAtmapariNatike rakShaName.n nimittabhUt aisI jo upakArapravR^itti shubhopayogI shramaN karate hai.n vah
Chah kAyakI virAdhanAse rahit hotI hai, kyo.nki un (shubhopayogI shramaNo.n) ne sa.nyamakI pratij~nA lI hai .
2. shramaNake 4 prakAr yah hai.n :(1) R^iShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . R^iddhiprApta shramaN
R^iShi hai.n, avadhi, manaHparyay athavA kevalaj~nAnavAle shramaN muni hai.n, upashamak yA kShapakashreNIme.n ArU.Dh.h.h
shramaN yati hai.n aur sAmAnya sAdhu vah anagAr hai.n
. isaprakAr chaturvidh shramaN sa.ngh hai .

Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version

ath pravR^itteH sa.nyamavirodhitva.n pratiShedhayati
jadi kuNadi kAyakheda.n vejjAvachchatthamujjado samaNo .
Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANa.n se ..250..
yadi karoti kAyakheda.n vaiyAvR^ittyArthamudyataH shramaNaH .
na bhavati bhavatyagArI dharmaH sa shrAvakANA.n syAt.h ..250..
yo hi pareShA.n shuddhAtmavR^ittitrANAbhiprAyeN vaiyAvR^ittyapravR^ittyA svasya sa.nyama.n virAdhayati, sa
gR^ihasthadharmAnupraveshAt.h shrAmaNyAt.h prachyavate . ato yA kAchan pravR^ittiH sA sarvathA
sa.nyamAvirodhenaiv vidhAtavyA; pravR^ittAvapi sa.nyamasyaiv sAdhyatvAt.h ..250..
kuNadi kAyakheda.n vejjAvachchatthamujjado yadi chet karoti kAyakheda.n ShaTakAyavirAdhanAm . katha.nbhUtaH san .
vaiyAvR^ittyArthamudyataH . samaNo Na havadi tadA shramaNastapodhano na bhavati . tarhi ki.n bhavati . havadi agArI
agArI gR^ihastho bhavati . kasmAt . dhammo so sAvayANa.n se ShaTakAyavirAdhanA.n kR^itvA yo.asau dharmaH sa
shrAvakANA.n syAt, na cha tapodhanAnAmiti . idamatra tAtparyamyo.asau svasharIrapoShaNArtha.n shiShyAdimohen
vA sAvadya.n nechChati tasyeda.n vyAkhyAna.n shobhate, yadi punaranyatra sAvadyamichChati vaiyAvR^ittyAdisvakIyAv-
sthAyogye dharmakArye nechChati tadA tasya samyaktvamev nAstIti
..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati
ab, pravR^itti sa.nyamakI virodhI honekA niShedh karate hai.n (arthAt shubhopayogI shramaNake
sa.nyamake sAth virodhavAlI pravR^itti nahI.n honI chAhiyeaisA kahate hai.n ) :
anvayArtha :[yadi ] yadi (shramaN) [vaiyAvR^ityartham udyataH ] vaiyAvR^ittike liye
udyamI vartatA huA [kAyakheda.n ] Chah kAyako pI.Dit [karoti ] karatA hai to vah [shramaNaH na
bhavati ]
shramaN nahI.n hai, [agArI bhavati ] gR^ihastha hai; (kyo.nki) [saH ] vah (Chah kAyakI
virAdhanA sahit vaiyAvR^itti) [shrAvakANA.n dharmaH syAt ] shrAvako.nkA dharma hai
..250..
TIkA :jo (shramaN) dUsareke shuddhAtmapariNatikI rakShA ho aise abhiprAyase
vaiyAvR^ityakI pravR^itti karatA huA apane sa.nyamakI virAdhanA karatA hai, vah gR^ihasthadharmame.n pravesh kar rahA
honese shrAmaNyase chyut hotA hai
. isase (aisA kahA hai ki) jo bhI pravR^itti ho vah sarvathA sa.nyamake
sAth virodh na Aye isaprakAr hI karanI chAhiye, kyo.nki pravR^ittime.n bhI sa.nyam hI sAdhya hai .
vaiyAvR^itte udyat shramaN ShaT kAyane pIDA kare
to shramaN nahi, paN Che gR^ihI; te shrAvakono dharma Che. 250
.

Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version

ath pravR^itterviShayavibhAge darshayati
joNhANa.n Niravekkha.n sAgAraNagArachariyajuttANa.n .
aNuka.n payovayAra.n kuvvadu levo jadi vi appo ..251..
jainAnA.n nirapekSha.n sAkArAnAkAracharyAyuktAnAm .
anukampayopakAra.n karotu lepo yadyapyalpaH ..251..
yA kilAnukampApUrvikA paropakAralakShaNA pravR^ittiH sA khalvanekAntamaitrIpavitritachitteShu
paropakAre, tathApi shubhopayogibhirdharmopakAraH kartavya ityupadishatikuvvadu karotu . sa kaH kartA .
shubhopayogI puruShaH . ka.n karotu . aNuka.n payovayAra.n anukampAsahitopakAra.n dayAsahita.n dharmavAtsalyam . yadi
kim . levo jadi vi appo ‘‘sAvadyalesho bahupuNyarAshau’’ iti dR^iShTAnten yadyapyalpalepaH stokasAvadya.n
bhavati . keShA.n karotu . joNhANa.n nishchayavyavahAramokShamArgapariNatajainAnAm . katham . Niravekkha.n nirapekSha.n
bhAvArtha :jo shramaN Chah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvR^ityAdi pravR^itti karatA hai,
vah gR^ihasthadharmame.n pravesh karatA hai; isaliye shramaNako vaiyAvR^ityAdikI pravR^itti isaprakAr karanI
chAhiye ki jisase sa.nyamakI virAdhanA na ho
.
yahA.N itanA visheSh samajhanA chAhiye kijo svasharIr poShaNake liye yA shiShyAdike
mohase sAvadyako nahI.n chAhatA use to vaiyAvR^ityAdime.n bhI sAvadyakI ichChA nahI.n karanI chAhiye,
vah shobhAspad hai . kintu jo anyatra to sAvadyakI ichChA kare kintu apanI avasthAke yogya
vaiyAvR^ityAdi dharmakAryame.n sAvadyako na chAhe usake to samyaktva hI nahI.n hai ..250..
ab pravR^ittike viShayake do vibhAg batalAte hai.n (arthAt ab yah batalAte hai.n ki
shubhopayogiyo.nko kisake prati upakArakI pravR^itti karanA yogya hai aur kisake prati nahI.n) :
anvayArtha :[yadyapi alpaH lepaH ] yadyapi alpa lep hotA hai tathApi
[sAkAranAkAracharyAyuktAnAm ] sAkAranAkAr charyAyukta [jainAnA.n ] jaino.nkA [anukampayA ]
anukampAse [nirapekSha.n ] nirapekShatayA [upakAra.n karotu ] (shubhopayog se) upakAr karo ..251..
TIkA :jo anukampApUrvak paropakArasvarUp pravR^itti usake karanese yadyapi alpa
lep to hotA hai, tathApi anekAntake sAth maitrIse jinakA chitta pavitra huA hai aise shuddha jaino.nke
Che alpa lep ChatA.ny darshanaj~nAnapariNat jainane
nirapekShatApUrvak karo upakAr anuka.npA vaDe. 251
.

Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version

shuddheShu jaineShu shuddhAtmaj~nAnadarshanapravR^ittavR^ittitayA sAkArAnAkAracharyAyukteShu shuddhAtmopala.nbhetar-
sakalanirapekShatayaivAlpalepA.apyapratiShiddhA; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivApratiShiddhA, tatra
tathApravR^ittyA shuddhAtmavR^ittitrANasya parAtmanoranupapatteriti
..251..
ath pravR^itteH kAlavibhAga.n darshayati
rogeN vA ChudhAe taNhAe vA sameN vA rUDha.n .
diTThA samaNa.n sAhU paDivajjadu AdasattIe ..252..
shuddhAtmabhAvanAvinAshakakhyAtipUjAlAbhavA~nChArahita.n yathA bhavati . katha.nbhUtAnA.n jainAnAm . sAgAraNagAr-
chariyajuttANa.n sAgArAnAgAracharyAyuktAnA.n shrAvakatapodhanAcharaNasahitAnAmityarthaH ..251.. kasminprastAve
vaiyAvR^ittya.n kartavyamityupadishatipaDivajjadu pratipadyatA.n svIkarotu . kayA . AdasattIe svashaktyA . sa kaH
kartA . sAhU ratnatrayabhAvanayA svAtmAna.n sAdhayatIti sAdhuH . kam . samaNa.n jIvitamaraNAdisamapariNAm-
pratijo ki shuddhAtmAke j~nAndarshaname.n pravartamAn 1vR^ittike kAraN sAkAr2anAkAr charyAvAle
hai.n unake prati,shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya sabakI apekShA kiye binA hI, us
pravR^ittike karanekA niShedh nahI.n hai; kintu alpa lepavAlI honese sabake prati sabhI prakArase vah
pravR^itti aniShiddha ho aisA nahI.n hai, kyo.nki vahA.N (arthAt yadi sabake prati sabhI prakArase kI
jAy to) us prakArakI pravR^ittise parake aur nijake shuddhAtmapariNatikI rakShA nahI.n ho sakatI
.
bhAvArtha :yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravR^ittise alpa lep to hotA hai,
tathApi yadi (1) shuddhAtmAkI j~nAnadarshanasvarUp charyAvAle shuddha jaino.nke prati, tathA (2)
shuddhAtmAkI upalabdhikI apekShAse hI, vah pravR^itti kI jAtI ho to shubhopayogIke usakA niShedh
nahI.n hai
. parantu, yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravR^ittise alpa hI lep hotA hai tathApi
(1) shuddhAtmAkI j~nAnadarshanarUp charyAvAle shuddha jaino.nke atirikta dUsaro.nke prati, tathA (2)
shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya kisI bhI apekShAse, vah pravR^itti karanekA shubhopayogIke
niShedh hai, kyo.nki isaprakArase parako yA nijako shuddhAtmapariNatikI rakShA nahI.n hotI
..251..
ab, pravR^ittike kAlakA vibhAg batalAte hai.n (arthAt yah batalAte hai.n kishubhopayogI
shramaN ko kis samay pravR^itti karanA yogya hai aur kis samay nahI.n) :
1. vR^itti = pariNati; vartan; vartanA vah . 2. j~nAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai .
AkrA.nt dekhI shramaNane shram, rog vA bhUkh, pyAsathI,
sAdhu karo sevA svashaktipramAN e munirAjanI. 252
.

Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version

rogeN vA kShudhayA tR^iShNayA vA shrameN vA rUDham .
dR^iShTavA shramaNa.n sAdhuH pratipadyatAmAtmashaktyA ..252..
yadA hi samadhigatashuddhAtmavR^itteH shramaNasya tatprachyAvanahetoH kasyApyupasargasyopanipAtaH
syAt.h, sa shubhopayoginaH svashaktyA pratichikIrShA pravR^ittikAlaH . itarastu svaya.n shuddhAtmavR^itteH
samadhigamanAy kevala.n nivR^ittikAl ev ..252..
ath lokasambhAShaNapravR^itti.n sanimittavibhAga.n darshayati
vejjAvachchaNimitta.n gilANagurubAlavuDDhasamaNANa.n .
logigajaNasa.nbhAsA Na Ni.ndidA vA suhovajudA ..253..
tvAchChramaNasta.n shramaNam . diTThA dR^iShTavA . katha.nbhUtam . rUDha.n rUDha.n vyApta.n pIDita.n kadarthitam . ken . rogeN vA
anAkulatvalakShaNaparamAtmano vilakShaNenAkulatvotpAdaken rogeN vyAdhivisheSheN vA, ChudhAe kShudhayA,
taNhAe vA tR^iShNayA vA, sameN vA mArgopavAsAdishrameN vA . atreda.n tAtparyamsvasthabhAvanAvighAtak-
rogAdiprastAve vaiyAvR^ittya.n karoti, sheShakAle svakIyAnuShThAna.n karotIti ..252.. ath shubhopayoginA.n
tapodhanavaiyAvR^ittyanimitta.n laukikasa.nbhAShaNaviShaye niShedho nAstItyupadishatiNa Ni.ndidA shubhopayogi-
anvayArtha :[rogeN vA ] rogase, [kShudhayA ] kShudhAse, [tR^iShNayA vA ] tR^iShAse [shrameN
vA ] athavA shramase [rUDham ] AkrA.nt [shramaNa.n ] shramaNako [dR^iShTvA ] dekhakar [sAdhuH ] sAdhu
[AtmashaktyA ] apanI shaktike anusAr [pratipadyatAm ] vaiyAvR^ityAdi karo
..252..
TIkA :jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNako, usase chyut kare aisA kAraN
koI bhI upasargaA jAy, tab vah kAl, shubhopayogIko apanI shaktike anusAr 1pratikAr
karanekI ichChArUp pravR^ittikA kAl hai; aur usake atiriktakA kAl apanI shuddhAtmapariNatikI
prAptike liye keval nivR^ittikA kAl hai
.
bhAvArtha :jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNake svastha bhAvakA nAsh karanevAlA
rogAdik A jAy tab us samay shubhopayogI sAdhuko unakI sevAkI ichChArUp pravR^itti hotI
hai, aur sheSh kAlame.n shuddhAtmapariNatiko prApta karaneke liye nij anuShThAn hotA hai
..252..
ab logo.nke sAth bAtachItakaranekI pravR^itti usake nimittake vibhAg sahit batalAte hai.n
(arthAt shubhopayogI shramaNako logo.nke sAth bAtachItakI pravR^itti kis nimittase karanA yogya
hai aur kis nimittase nahI.n, so kahate hai.n ) :
1. pratikAr = upAy; sahAy .
sevAnimitte rogIbALakvR^iddhaguru shramaNo taNI,
laukik jano sah vAt shubhupayogayut ni.ndit nathI. 253.

Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version

vaiyAvR^ittyanimitta.n glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnAm .
laukikajanasambhAShA na ninditA vA shubhopayutA ..253..
samadhigatashuddhAtmavR^ittInA.n glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnA.n vaiyAvR^ittyanimittamev shuddhAtmavR^itti-
shUnyajanasambhAShaNamaprasiddha.n, na punaranyanimittamapi ..253..
athaivamuktasya shubhopayogasya gauNamukhyavibhAga.n darshayati
esA pasatthabhUdA samaNANa.n vA puNo gharatthANa.n .
chariyA paretti bhaNidA tAev para.n lahadi sokkha.n ..254..
tapodhanAnA.n na ninditA, na niShiddhA . kA karmatApannA . logigajaNasa.nbhAsA laukikajanaiH sah sa.nbhAShA
vachanapravR^ittiH . suhovajudA vA athavA sApi shubhopayogayuktA bhaNyate . kimartha.n na niShiddhA . vejjAvachchaNimitta.n
vaiyAvR^ittyanimittam . keShA.n vaiyAvR^ittyam . gilANagurubAlavuDDhasamaNANa.n glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnAm . atra
gurushabden sthUlakAyo bhaNyate, athavA pUjyo vA gururiti . tathAhiyadA ko.api shubhopayogayukta
AchAryaH sarAgachAritralakShaNashubhopayoginA.n vItarAgachAritralakShaNashuddhopayoginA.n vA vaiyAvR^ittya.n karoti,
tadAkAle tadvaiyAvR^ittyanimitta.n laukikajanaiH sah sa.nbhAShaNa.n karoti, na sheShakAl iti bhAvArthaH
..253..
eva.n gAthApa~nchaken laukikavyAkhyAnasa.nbandhiprathamasthala.n gatam . athAya.n vaiyAvR^ittyAdilakShaN-
shubhopayogastapodhanairgauNavR^ittyA shrAvakaistu mukhyavR^ittyA kartavya ityAkhyAtibhaNidA bhaNitA kathitA .
kA karmatApannA . chariyA charyA chAritramanuShThAnam . ki.nvishiShTA . esA eShA pratyakShIbhUtA . punashcha ki.nrUpA .
pasatthabhUdA prashastabhUtA dharmAnurAgarUpA . keShA.n sa.nbandhinI . samaNANa.n vA shramaNAnA.n vA puNo gharatthANa.n
પ્ર. ૫૯
anvayArtha :[vA ] aur [glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnAm ] rogI, guru (-pUjya,
ba.De), bAl tathA vR^iddha shramaNo.nkI [vaiyAvR^ityanimitta.n ] sevAke nimittase, [shubhopayutA ]
shubhopayogayukta [laukikajanasa.nbhAShA ] laukik jano.nke sAthakI bAtachIt [na ninditA ] nindit
nahI.n hai
..253..
TIkA :shuddhAtmapariNatiko prApta rogI, guru, bAl aur vR^iddha shramaNo.nkI sevAke
nimittase hI (shubhopayogI shramaNako) shuddhAtmapariNatishUnya logo.nke sAth bAtachIt prasiddha hai (
shAstro.nme.n niShiddha nahI.n hai ), kintu anya nimittase bhI prasiddha ho aisA nahI.n hai ..253..
ab, is prakArase kahe gaye shubhopayogakA gauNmukhya vibhAg batalAte hai.n; (arthAt
yah batalAte hai.n ki kisake shubhopayog gauN hotA hai aur kisake mukhya hotA hai .) :
A shubh charyA shramaNane, vaLI mukhya hoy gR^ihasthane;
tenA vaDe ja gR^ihastha pAme mokShasukh utkR^iShTane. 254
.

Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version

eShA prashastabhUtA shramaNAnA.n vA punargR^ihasthAnAm .
charyA pareti bhaNitA tayaiv para.n labhate saukhyam ..254..
evameSh shuddhAtmAnurAgayogiprashastacharyArUp upavarNitaH shubhopayogaH tadaya.n, shuddhAtma-
prakAshikA.n samastaviratimupeyuShA.n kaShAyakaNasadbhAvAtpravartamAnaH, shuddhAtmavR^ittiviruddharAgasa.ngat-
tvAdgauNaH shramaNAnA.n; gR^ihiNA.n tu, samastaviraterabhAven shuddhAtmaprakAshanasyAbhAvAtkaShAyasadbhAvA-
tpravartamAno.api, spha TikasamparkeNArkatejas ivaidhasA.n, rAgasa.nyogen shuddhAtmano.anubhavAt
.h kramataH
paramanirvANasaukhyakAraNatvAchcha, mukhyaH ..254..
gR^ihasthAnA.n vA punariyamev charyA paretti parA sarvotkR^iShTeti . tAev para.n lahadi sokkha.n tayaiv shubhopayogacharyayA
para.nparayA mokShasukha.n labhate gR^ihastha iti . tathAhitapodhanAH sheShatapodhanAnA.n vaiyAvR^ittya.n kurvANAH santaH
kAyen kimapi niravadyavaiyAvR^ittya.n kurvanti; vachanen dharmopadesha.n cha . sheShamauShadhAnnapAnAdika.n
gR^ihasthAnAmadhIna.n, ten kAraNen vaiyAvR^ittyarUpo dharmo gR^ihasthAnA.n mukhyaH, tapodhanAnA.n gauNaH . dvitIya.n cha
kAraNa.nnirvikArachichchamatkArabhAvanApratipakShabhUten viShayakaShAyanimittotpannenArtaraudradurdhyAnadvayen
pariNatAnA.n gR^ihasthAnAmAtmAshritanishchayadharmasyAvakAsho nAsti, vaiyAvR^ittyAdidharmeN durdhyAnava~nchanA bhavati,
tapodhanasa.nsargeN nishchayavyavahAramokShamArgopadeshalAbho bhavati
. tatashcha para.nparayA nirvANa.n labhante
ityabhiprAyaH ..254.. eva.n shubhopayogitapodhanAnA.n shubhAnuShThAnakathanamukhyatayA gAthAShTaken dvitIyasthala.n
anvayArtha :[eShA ] yah [prashastabhUtA ] prashastabhUt [charyA ] charyA [shramaNAnA.n ]
shramaNo.nke (gauN) hotI hai [vA gR^ihasthAnA.n punaH ] aur gR^ihastho.nke to [parA ] mukhya hotI hai, [iti
bhaNitA ]
aisA (shAstro.nme.n) kahA hai; [tayA ev ] usIse [para.n saukhya.n labhate ] (paramparAse)
gR^ihastha param saukhyako prApta hotA hai
..254..
TIkA :isaprakAr shuddhAtmAnurAgayukta prashastacharyArUp jo yah shubhopayog varNit kiyA
gayA hai vah yah shubhopayog, shuddhAtmAkI prakAshak sarvaviratiko prApta shramaNo.nke kaShAyakaNake
sadbhAvake kAraN pravartit hotA huA, gauN hotA hai, kyo.nki vah shubhopayog shuddhAtmapariNatise
viruddha aise rAgake sAth sa.nba.ndhavAn hai; aur vah shubhopayog gR^ihastho.nke to, sarvaviratike abhAvase
1shuddhAtmaprakAshanakA abhAv honese kaShAyake sadbhAvake kAraN pravartamAn hotA huA bhI, mukhya hai,
kyo.nkijaise I.ndhanako spha Tikake sa.nparkase sUryake tejakA anubhav hotA hai (aur isaliye vah
kramashaH jal uThatA hai ) usIprakArgR^ihasthako rAgake sa.nyogase shuddhAtmAkA anubhav hotA hai, aur
(isaliye vah shubhopayog) kramashaH param nirvANasaukhyakA kAraN hotA hai .
bhAvArtha :darshanApekShAse to shramaNako tathA samyagdaShTi gR^ihasthako shuddhAtmAkA hI
Ashray hai, parantu chAritrApekShAse shramaNake muniyogya shuddhAtmapariNati mukhya honese shubhopayog gauN
1. chAritradashAme.n pravartamAn ugra shuddhAtmaprakAshanako hI yahA.N shuddhAtmaprakAshan ginA hai; samyagdR^iShTi gR^ihasthake
usakA abhAv hai . sheSh, darshanApekShAse to samyagdR^iShTi gR^ihasthake bhI shuddhAtmAkA prakAshan hai hI .

Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version

ath shubhopayogasya kAraNavaiparItyAt.h phalavaiparItya.n sAdhayati
rAgo pasatthabhUdo vatthuviseseN phaladi vivarIda.n .
NANAbhUmigadANih bIjANiv sassakAlamhi ..255..
rAgaH prashastabhUto vastuvisheSheN phalati viparItam .
nAnAbhUmigatAnIh bIjAnIv sasyakAle ..255..
yathaikeShAmapi bIjAnA.n bhUmivaiparItyAnniShpattivaiparItya.n, tathaikasyApi prashastarAgalakShaNasya
shubhopayogasya pAtravaiparItyAtphalavaiparItya.n, kAraNavisheShAtkAryavisheShasyAvashya.nbhAvitvAt.h .255.
gatam . it Urdhva.n gAthAShaTakaparyanta.n pAtrApAtraparIkShAmukhyatven vyAkhyAna.n karoti . ath shubhopayogasya
pAtrabhUtavastuvisheShAtphalavisheSha.n darshayatiphaladi phalati, phala.n dadAti . sa kaH . rAgo rAgaH .
katha.nbhUtaH . pasatthabhUdo prashastabhUto dAnapUjAdirUpaH . ki.n phalati . vivarIda.n viparItamanyAdR^isha.n bhinna-
bhinnaphalam . ken karaNabhUten . vatthuviseseN jaghanyamadhyamotkR^iShTabhedabhinnapAtrabhUtavastuvisheSheN . atrArthe
hai aur samyagdR^iShTi gR^ihasthake muniyogya shuddhAtmapariNatiko prApta na ho sakanese ashubhava.nchanArtha
shubhopayog mukhya hai
. samyagdR^iShTi gR^ihasthake ashubhase (visheSh ashuddha pariNatise) ChUTaneke liye
pravartamAn jo yah shubhopayogakA puruShArtha vah bhI shuddhikA hI mandapuruShArtha hai, kyo.nki
shuddhAtmadravyake ma.nd Alambanase ashubh pariNati badalakar shubh pariNati hotI hai aur
shuddhAtmadravyake ugra Alambanase shubhapariNati bhI badalakar shubhapariNati ho jAtI hai
..254..
ab, aisA siddha karate hai.n ki shubhopayogako kAraNakI viparItatAse phalakI viparItatA
hotI hai :
anvayArtha :[ih nAnAbhUmigatAni bIjAni ev ] jaise is jagatame.n anek prakArakI
bhUmiyo.nme.n pa.De hue bIj [sasyakAle ] dhAnyakAlame.n viparItarUpase phalate hai.n, usIprakAr
[prashastabhUtaH rAgaH ] prashastabhUt rAg [vastuvisheSheN ] vastu
bhedase (pAtra bhedase) [viparIta.n
phalati ] viparItarUpase phalatA hai ..255..
TIkA :jaise bIj jyo.n ke tyo.n hone par bhI bhUmikI viparItatAse niShpattikI
viparItatA hotI hai, (arthAt achChI bhUmime.n usI bIjakA achChA anna utpanna hotA hai aur kharAb
bhUmime.n vahI kharAb ho jAtA hai yA utpanna hI nahI.n hotA), usIprakAr prashastarAgasvarUp shubhopayog
jyo.nkA tyo.n hone par bhI pAtrakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai, kyo.nki kAraNake bhedase
kAryakA bhed avashyambhAvI (anivArya) hai
..255..
pha La hoy Che viparIt vastuvisheShathI shubh rAgane,
niShpatti viparIt hoy bhUmivisheShathI jyam bIjane. 255
.