Page 448 of 513
PDF/HTML Page 481 of 546
single page version
athAsya siddhAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadyasa.nyatasya kIdR^iglakShaN- mityanushAsti —
sa.nyamaH samyagdarshanaj~nAnapuraHsara.n chAritra.n, chAritra.n dharmaH, dharmaH sAmya.n, sAmya.n mohakShobh- vihInaH AtmapariNAmaH . tataH sa.nyatasya sAmya.n lakShaNam . tatra shatrubandhuvargayoH sukhaduHkhayoH prasha.nsAnindayoH loShTakA.nchanayorjIvitamaraNayoshcha samam aya.n mam paro.aya.n svaH, aya.n mahlAdo.aya.n paritApaH, ida.n mamotkarShaNamidamapakarShaNamaya.n mamAki.nchitkar idamupakArakamida.n mamAtmadhAraNamay- kvApi kvApi yathAsa.nbhavamitishabdasyArtho j~nAtavyaH — sa shramaNaH sa.nyatastapodhano bhavati . yaH ki.nvishiShTaH . shatrubandhusukhaduHkhanindAprasha.nsAloShTakA~nchanajIvitamaraNeShu samaH samachittaH iti . tataH etadAyAti — shatru- bandhusukhaduHkhanindAprasha.nsAloShTakA~nchanajIvitamaraNasamatAbhAvanApariNatanijashuddhAtmatattvasamyakshraddhAn-
ab, Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake yugapatpanekA tathA Atmaj~nAnakA yugapatpanA jise siddha huA hai aise is sa.nyatakA kyA lakShaN hai so kahate hai.n : —
anvayArtha : — [samashatrubandhuvargaH ] jise shatru aur bandhu varga samAn hai, [samasukhaduHkhaH ] sukh aur duHkh samAn hai, [prasha.nsAnindAsamaH ] prasha.nsA aur nindAke prati jisako samatA hai, [samaloShTakA~nchanaH ] jise loShTa (miTTIkA DhelA) aur suvarNa samAn hai, [punaH ] tathA [jIvitamaraNe samaH ] jIvan – maraNake prati jisako samatA hai, vah [shramaNaH ] shramaN hai ..241..
TIkA : — sa.nyam, samyagdarshanaj~nAnapUrvak chAritra hai; chAritra dharma hai; dharma sAmya hai; sAmya mohakShobh rahit AtmapariNAm hai . isaliye sa.nyatakA, sAmya lakShaN hai .
vahA.N, (1) shatru – ba.ndhuvargame.n, (2) sukh – duHkhame.n, (3) prasha.nsA – nindAme.n, (4) miTTIke Dhele aur soneme.n, (5) jIvit – maraName.n ek hI sAth, (1) ‘yah merA par (-shatru) hai, yah sva (-svajan) hai;’ (2) ‘yah AhlAd hai, yah paritAp hai,’ (3) ‘yah merA utkarShaN (-kIrti) hai, yah apakarShaN (-akIrti) hai,’ (4) ‘yah mujhe aki.nchitkar hai, yah upakArak (-upayogI) hai,’ (5) ‘yah merA sthAyitva hai, yah atyanta vinAsh hai’ isaprakAr mohake ni.ndA – prasha.nsA, duHkh – sukh, ari – ba.ndhumA.n jyA.n sAmya Che,
Page 449 of 513
PDF/HTML Page 482 of 546
single page version
matyantavinAsh iti mohAbhAvAt sarvatrApyanuditarAgadveShadvaitasya, satatamapi vishuddhadraShTij~napti- svabhAvamAtmAnamanubhavataH, shatrubandhusukhaduHkhaprasha.nsAnindAloShTakA.nchanajIvitamaraNAni nirvisheShamev j~neyatvenAkramya j~nAnAtmanyAtmanyachalitavR^itteryatkil sarvataH sAmya.n tatsiddhAgamaj~nAnatattvArthashraddhAn- sa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadyasya sa.nyatasya lakShaNamAlakShaNIyam ..241..
athedamev siddhAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadyasa.nyatatvamaikAgA.hray- lakShaNashrAmaNyAparanAm mokShamArgatven samarthayati —
j~nAnAnuShThAnarUpanirvikalpasamAdhisamutpannanirvikAraparamAhlAdaikalakShaNasukhAmR^itapariNatisvarUpa.n yatparamasAmya.n tadev paramAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadyen tathA nirvikalpAtmaj~nAnen cha pariNatatapodhanasya lakShaNa.n j~nAtavyamiti ..241.. ath yadev sa.nyatatapodhanasya sAmyalakShaNa.n bhaNita.n tadev shrAmaNyAparanAmA abhAvake kAraN sarvatra jisase rAgadveShakA dvait pragaT nahI.n hotA, jo satat vishuddhadarshanaj~nAnasvabhAv AtmAkA anubhav karatA hai, aur (isaprakAr) shatru – bandhu, sukh – duHkh, prasha.nsA – nindA, loShTa – kA.nchan aur jIvit – maraNako nirvisheShayatA hI (antarake binA hI) j~neyarUp jAnakar j~nAnAtmak AtmAme.n jisakI pariNati achalit huI hai; us puruShako vAstavame.n jo sarvataH sAmya hai vah (sAmya) sa.nyatakA lakShaN samajhanA chAhiye — ki jis sa.nyatake Atmaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake yugapatpanekA aur Atmaj~nAnakA yugapatpanA siddha huA hai ..241..
ab, yah samarthan karate hai.n ki Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake yugapatpaneke sAth Atmaj~nAnake yugapatpanekI siddhirUp jo yah sa.nyatapanA hai vahI mokShamArga hai, jisakA dUsarA nAm ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya hai : —
anvayArtha : — [yaH tu ] jo [darshanaj~nAnacharitreShu ] darshan, j~nAn aur chAritra – [triShu ] in tIno.nme.n [yugapat ] ek hI sAth [samutthitaH ] ArU.Dh.h.h hai, vah [aikAgryataH ] ekAgratAko prApta hai . [iti ] isaprakAr [mataH ] (shAstrame.n) kahA hai . [tasya ] usake [shrAmaNya.n ] shrAmaNya [paripUrNam ] paripUrNa hai ..242..
Page 450 of 513
PDF/HTML Page 483 of 546
single page version
j~neyaj~nAtR^itattvatathApratItilakShaNen samyagdarshanaparyAyeN, j~neyaj~nAtR^itattvatathAnubhUtilakShaNen j~nAnaparyAyeN, j~neyaj~nAtR^ikriyAntaranivR^ittisUtryamANadraShTR^ij~nAtR^itattvavR^ittilakShaNen chAritraparyAyeN cha, tribhirapi yaugapadyen bhAvyabhAvakabhAvavijR^imbhitAtinirbharretaretarasa.nvalanabalAda.ngA.ngibhAven pariNatasyAtmano yadAtmaniShThatve sati sa.nyatatva.n tatpAnakavadanekAtmakasyaikasyAnubhUyamAn- tAyAmapi samastaparadravyaparAvartatvAdabhivyaktaikAgrayalakShaNashrAmaNyAparanAmA mokShamArga evAv- mokShamArgo bhaNyat iti prarUpayati — da.nsaNaNANacharittesu tIsu jugava.n samuTThido jo du darshanaj~nAnachAritreShu triShu yugapatsamyagupasthit udyato yastu kartA, eyaggagado tti mado sa aikAgrayagat iti mataH sa.nmataH, sAmaNNa.n tassa paDipuNNa.n shrAmaNya.n chAritra.n yatitva.n tasya paripUrNamiti . tathAhi — bhAvakarmadravya- karmanokarmabhyaH sheShapudgalAdipa~nchadravyebhyo.api bhinna.n sahajashuddhanityAnandaikasvabhAva.n mam sa.nbandhi yadAtma- dravya.n tadev mamopAdeyamitiruchirUpa.n samyagdarshanam, tatraiv parichChittirUpa.n samyagj~nAna.n, tasminnev svarUpe nishchalAnubhUtilakShaNa.n chAritra.n chetyuktasvarUpa.n samyagdarshanaj~nAnachAritratraya.n pAnakavadanekamapyabhedanayenaika.n yat tatsavikalpAvasthAyA.n vyavahAreNaikAgraya.n bhaNyate .. nirvikalpasamAdhikAle tu nishchayeneti .. tadev cha
TIkA : — j~neyatattva aur j~nAtR^itattvakI tathAprakAr (jaisI hai vaisI hI, yathArtha) pratIti jisakA lakShaN hai vah samyagdarshanaparyAy hai; j~neyatattva aur j~nAtR^itattvakI tathAprakAr anubhUti jisakA lakShaN hai vah j~nAnaparyAy hai; j~ney aur j~nAtAkI 1kriyAntarase nivR^ittike dvArA rachit dR^iShTij~nAtR^itattvame.n pariNati jisakA lakShaN hai vah chAritraparyAy hai . in paryAyo.nke aur AtmAke yugapat a.ng – a.ngIbhAvase pariNat AtmAke, AtmaniShThatA hone par jo sa.nyatattva hotA hai vah sa.nyatapanA ekAgratAlakShaNavAlA shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aisA mokShamArga hI hai — aisA jAnanA chAhiye, kyo.nki vahA.N (sa.nyatapaneme.n) 3peyakI bhA.Nti 4anekAtmak ekakA anubhav hone
2bhAvyabhAvakatAke dvArA utpanna ati gA.Dh.h.h itaretar milanake balake kAraN in tIno.n paryAyarUp
1. kriyA.ntar = anya kriyA; [j~ney aur j~nAtA anya kriyAse nivR^itta ho usake kAraN honevAlI jo draShTA – j~nAtA Atmatattvame.n pariNati vah chAritraparyAyakA lakShaN hai .]]
2. bhAvak arthAt honevAlA, aur bhAvak jisarUp ho so bhAvya hai . AtmA bhAvak hai aur samyagdarshanAdi paryAye.n bhAvyak hai.n . bhAvak aur bhAvyakA paraspar ati gA.Dh.h.h milan (ekamekatA) hotA hai . bhAvak AtmA a.ngI hai aur bhAvyarUp samyagdarshanAdi paryAye.n usakA a.ng hai .
3. pey = pInekI vastu, jaise Tha.nDAI . [Tha.nDAIkA svAd anekAtmak ek hotA hai; kyo.nki abhedase usame.n
ek Tha.nDAIkA hI svAd AtA hai, aur bhedase usame.n dUdh, shakkar, so.nph , kAlImircha tathA bAdAm Adi
anek vastuo.nkA svAd AtA hai . ]
4. yahA.N anekAtmak ekake anubhavame.n jo anekAtmakatA hai vah paradravyamay nahI.n hai vahA.N paradravyo.nse to nivR^itti hI hai; mAtra samyagdarshan – j~nAn – chAritrarUp sva – a.nsho.nke kAraN hI anekAtmakatA hai . isaliye vahA.N, anekAtmakatA hone par bhI ekAgratA (ek – agratA) pragaT hai .
Page 451 of 513
PDF/HTML Page 484 of 546
single page version
gantavyaH . tasya tu samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvAtparyAyapradhAnen vyavahAranayen, aikAgA.hraya.n mokShamArga ityabhedAtmakatvAd dravyapradhAnen nishchayanayen, vishvasyApi bhedAbhedAtmakatvAttadubhayamiti pramANen praj~naptiH ..242..
mAskandatyachirAdvikAshamatula.n yenollasantyAshchiteH ..16..
nAmAntareN paramasAmyamiti . tadev paramasAmya.n paryAyanAmAntareN shuddhopayogalakShaNaH shrAmaNyAparanAmA mokShamArgo j~nAtavya iti . tasya tu mokShamArgasya samyagdarshanaj~nAnachAritrANi mokShamArga iti bhedAtmakatvA- tparyAyapradhAnen vyavahAranayen nirNayo bhavati . aikAgraya.n mokShamArga ityabhedAtmakatvAt dravyapradhAnen nishchayanayen nirNayo bhavati . samastavastusamUhasyApi bhedAbhedAtmakatvAnnishchayavyavahAramokShamArgadvayasyApi pramANen nishchayo bhavatItyarthaH ..242.. eva.n nishchayavyavahArasa.nyamapratipAdanamukhyatven tR^itIyasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . ath yaH svashuddhAtmanyekAgro na bhavati tasya mokShAbhAva.n darshayati — mujjhadi vA rajjadi par bhI, samasta paradravyase nivR^itti honese ekAgratA abhivyakta (pragaT) hai .
vah (sa.nyatattvarUp athavA shrAmaNyarUp mokShamArga) bhedAtmak honese ‘samyagdarshan – j~nAn – chAritra mokShamArga hai’ isaprakA paryAyapradhAn vyavahAranayase usakA praj~nApan hai; vah (mokShamArga) abhedAtmak honese ‘ekAgratA mokShamArga hai’ isaprakAr dravyapradhAn nishchayanayase usakA praj~nApan hai; samasta hI padArtha bhedAbhedAtmak honese ve dono.n, (samyagdarshan – j~nAn – chAritra tathA ekAgratA) mokShamArga hai’ isaprakAr pramANase usakA praj~nApan hai ..242..
[ab shlok dvArA mokShaprAptike liye draShTA – j~nAtAme.n lInatA karaneko kahA jAtA hai . ]
artha : — isaprakAr, pratipAdakake Ashayake vash, ek hone par bhI anek hotA huA (abhedapradhAn nishchayanayase ek — ekAgratArUp — hotA huA bhI vaktAke abhiprAyAnusAr bhedapradhAn vyavahAranayase anek bhI — darshan -j~nAn -chAritrarUp bhI — hotA honese) 1ekatA (ekalakShaNatA) ko tathA 2trilakShaNatAko prApta jo apavarga (mokSha) kA mArga use lok draShTA – j~nAtAme.n pariNati bA.ndhakar (-lIn karake) achalarUpase avalamban kare, jisase vah (lok) ullasit chetanAke atul vikAsako alpakAlame.n prApta ho . ★shArdUlavikrIDit Cha.nd.
1. dravyapradhAn nishchayanayase mAtra ekAgratA hI ek mokShamArgakA lakShaN hai .
2. paryAyapradhAn vyavahAranayase darshan -j~nAn -chAritrarUp trik mokShamArgakA lakShaN hai .
Page 452 of 513
PDF/HTML Page 485 of 546
single page version
athAnaikAgA.hrayasya mokShamArgatva.n vighaTayati — mujjhadi vA rajjadi vA dussadi vA davvamaNNamAsejja .
yo hi na khalu j~nAnAtmAnamAtmAnamekamagra.n bhAvayati, so.avashya.n j~neyabhUta.n dravyamanyadAsIdati . tadAsAdya cha j~nAnAtmAtmaj~nAnAdbhraShTaH svayamaj~nAnIbhUto muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA; tathAbhUtashcha badhyat ev, na tu vimuchyate . at anaikAgA.hrayasya na mokShamArgatva.n siddhayet ..243.. vA dussadi vA davvamaNNamAsejja jadi muhyati vA, rajyati vA, dveShTi vA, yadi chet . ki.n kR^itvA . dravyamanyadAsAdya prApya . sa kaH . samaNo shramaNastapodhanaH . tadA kAle aNNANI aj~nAnI bhavati . aj~nAnI san bajjhadi kammehi.n vivihehi.n badhyate karmabhirvividhairiti . tathAhi — yo nirvikArasvasa.nvedanaj~nAnenaikAgro bhUtvA svAtmAna.n na jAnAti tasya chitta.n bahirviShayeShu gachChati . tatashchidAnandaikanijasvabhAvAchchyuto bhavati . tatashcha rAgadveShamohaiH pariNamati . tatpariNaman bahuvidhakarmaNA badhyat iti . tataH kAraNAnmokShArthibhi- rekAgratven svasvarUpa.n bhAvanIyamityarthaH ..243.. ath nijashuddhAtmani yo.asAvekAgrastasyaiv mokSho
ab aisA darashAte hai.n ki — anekAgratAke mokShamArgapanA ghaTit nahI.n hotA (arthAt anekAgratA mokShamArga nahI.n hai ) : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNaH ] shramaN, [anyat dravyam AsAdya ] anya dravyakA Ashray karake [aj~nAnI ] aj~nAnI hotA huA, [muhyati vA ] moh karatA hai, [rajyati vA ] rAg karatA hai, [dveShTi vA ] athavA dveSh karatA hai, to vah [vividhaiH karmabhiH ] vividh karmo.nse [badhyate ] ba.NdhatA hai ..243..
TIkA : — jo vAstavame.n j~nAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko nahI.n bhAtA, vah avashya j~neyabhUt anya dravyakA Ashray karatA hai, aur usakA Ashray karake, j~nAnAtmak AtmAke j~nAnase bhraShTa vah svaya.n aj~nAnI hotA huA moh karatA hai, rAg karatA hai, athavA dveSh karatA hai; aur aisA (-mohI rAgI athavA dveShI) hotA huA ba.ndhako hI prApta hotA hai; parantu mukta nahI.n hotA .
isase anekAgratAko mokShamArgapanA siddha nahI.n hotA ..243..
vA rAgane vA dveShane, to vividh bA.ndhe karmane. 243.
Page 453 of 513
PDF/HTML Page 486 of 546
single page version
yastu j~nAnAtmAnamAtmAnamekamagra.n bhAvayati, sa na j~neyabhUta.n dravyamanyadAsIdati . tadanAsAdya cha j~nAnAtmAtmaj~nAnAdabhraShTaH svayamev j~nAnIbhUtastiShThanna muhyati, na rajyati, na dveShTi; bhavatItyupadishati — aTThesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi Nev dosamuvayAdi artheShu bahiHpadArtheShu yo na muhyati, na rajyati, hi sphu Ta.n, naiv dveShamupayAti, jadi yadi chet, so samaNo sa shramaNaH Niyada.n nishchita.n khavedi vivihANi kammANi kShapayati karmANi vividhAni iti . ath visheShaH – yo.asau dR^iShTashrutAnubhUtabhogAkA~N.hkShA- rUpAdyapadhyAnatyAgen nijasvarUpa.n bhAvayati, tasya chitta.n bahiHpadArtheShu na gachChati, tatashcha bahiHpadArtha- chintAbhAvAnnirvikArachichchamatkAramAtrAchchyuto na bhavati . tadachyavanen cha rAgAdyabhAvAdvividhakarmANi vinAshayatIti . tato mokShArthinA nishchalachitten nijAtmani bhAvanA kartavyeti . ittha.n vItarAgachAritra- vyAkhyAna.n shrutvA kechan vadanti — sayogikevalinAmapyekadeshen chAritra.n, paripUrNachAritra.n punarayogicharam- samaye bhaviShyati, ten kAraNenedAnImasmAka.n samyaktvabhAvanayA bhedaj~nAnabhAvanayA cha pUryate, chAritra.n pashchAdbhaviShyatIti . naiva.n vaktavyam . abhedanayen dhyAnamev chAritra.n, tachcha dhyAna.n kevalinAmupachAreNokta.n , chAritramapyupachAreNeti . yatpunaH samastarAgAdivikalpajAlarahita.n shuddhAtmAnubhUtilakShaNa.n samyagdarshanaj~nAn-
ab ekAgratA vah mokShamArga hai aisA (AchArya mahArAj) nishchit karate hue (mokShamArga – praj~nApanakA) upasa.nhAr karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadi yaH shramaNaH ] yadi shramaN [artheShu ] padArtho.nme.n [na muhyati ] moh nahI.n karatA, [na hi rajyati ] rAg nahI.n karatA, [na ev dveSham upayAti ] aur na dveShako prApta hotA hai [saH ] to vah [niyata.n ] niyamase (nishchit) [vividhAni karmANi ] vividh karmo.nko [kShapayati ] khapAtA hai ..243..
TIkA : — jo j~nAnAtmak AtmArUp ek agra (-viShay) ko bhAtA hai vah j~neyabhUt anya dravyakA Ashray nahI.n karatA; aur usakA Ashray nahI.n karake j~nAnAtmak AtmAke j~nAnase abhraShTa aisA
to niyamathI munirAj e vidhavidh karmo kShay kare. 244.
Page 454 of 513
PDF/HTML Page 487 of 546
single page version
tathAbhUtaH san muchyat ev, na tu badhyate . at aikAgA.hrayasyaiv mokShamArgatva.n siddhayet ..244..
samaNA suddhuvajuttA suhovajuttA ya ho.nti samayamhi .
pUrvaka.n vItarAgaChadmasthachAritra.n tadev kAryakArIti . kasmAditi chet . tenaiv kevalaj~nAna.n jAyate yatastasmAchchAritre tAtparya.n kartavyamiti bhAvArthaH . ki.nch utsargavyAkhyAnakAle shrAmaNya.n vyAkhyAtamatra punarapi kimarthamiti parihAramAh — tatra sarvaparityAgalakShaN utsarga ev mukhyatven cha mokShamArgaH, atra tu shrAmaNyavyAkhyAnamasti, para.n ki.ntu shrAmaNya.n mokShamArgo bhavatIti mukhyatven visheSho.asti ..244.. eva.n shrAmaNyAparanAmamokShamArgopasa.nhAramukhyatven chaturthasthale gAthAdvaya.n gatam . ath shubhopayoginA.n sAsravatvAdvayavahAreN shramaNatva.n vyavasthApayati — sa.nti vidyante . kva . samayamhi samaye paramAgame . ke santi . samaNA shramaNAstapodhanAH . ki.nvishiShTAH . suddhuvajuttA shuddhopayogayuktAH shuddhopayogin ityarthaH . suhovajuttA ya na kevala.n shuddhopayogayuktAH, shubhopayogayuktAshrcha . chakAro.atra anvAchayArthe gauNArthe vah svayamev j~nAnIbhUt rahatA huA, moh nahI.n karatA, rAg nahI.n karatA, dveSh nahI.n karatA, aur aisA (-amohI, arAgI, adveShI) vartatA huA (vah) mukta hI hotA hai, parantu ba.NdhatA nahI.n hai .
isase ekAgratAko hI mokShamArgatva siddha hotA hai ..244..
isaprakAr mokShamArga -praj~nApan samApta huA .
ab, shubhopayogakA praj~nApan karate hai.n . usame.n (pratham), shubhopayogiyo.nko shramaNarUpame.n gauNatayA batalAte hai.n .
anvayArtha : — [samaye ] shAstrame.n (aisA kahA hai ki), [shuddhopayuktAH shramaNAH ] shuddhopayogI ve shramaN hai.n, [shubhopayuktAH cha bhavanti ] shubhopayogI bhI shramaN hote hai.n; [teShu api ] uname.n bhI [shuddhopayuktAH anAsravAH ] shuddhopayogI nirAsrav hai.n, [sheShAH sAsravAH ] sheSh sAsrav hai.n, (arthAt shubhopayogI Asrav sahit hai.n .) ..245..
shuddhopayogI Che nirAsrav, sheSh sAsrav jANavA. 245.
Page 455 of 513
PDF/HTML Page 488 of 546
single page version
ye khalu shrAmaNyapariNati.n pratij~nAyApi, jIvitakaShAyakaNatayA, samastaparadravyanivR^itti- pravR^ittasuvishuddhadR^ishij~naptisvabhAvAtmatattvavR^ittirUpA.n shuddhopayogabhUmikAmadhiroDhu.n na kShamante, te tadupakaNThaniviShTAH, kaShAyakuNThIkR^itashaktayo, nitAntamutkaNThulamanasaH, shramaNAH ki.n bhaveyurna vetyatrAbhidhIyate . ‘dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo . pAvadi NivvANasuha.n suhovajutto va saggasuha.n ..’ iti svayamev nirUpitatvAdasti tAvachChubhopayogasya dharmeN sahaikArthasamavAyaH . tataH shubhopayogino.api dharmasadbhAvAdbhaveyuH shramaNAH . kintu teShA.n shuddhopayogibhiH sama.n samakAShThatva.n na bhavet, yataH shuddhopayogino nirastasamastakaShAyatvAd- grAhyaH . tatra dR^iShTAntaH — yathA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvAH siddhajIvA ev jIvA bhaNyate, vyavahAreN chaturgatipariNatA ashuddhajIvAshcha jIvA iti; tathA shuddhopayoginA.n mukhyatva.n, shubhopayoginA.n tu chakArasamuchchayavyAkhyAnen gauNatvam . kasmAdgauNatva.n jAtamiti chet . tesu vi suddhuvajuttA aNAsavA sAsavA sesA teShvapi madhye shuddhopayogayuktA anAsravAH, sheShAH sAsravA iti yataH kAraNAt . tadyathA — nij- shuddhAtmabhAvanAbalen samastashubhAshubhasa.nkalpavik lparahitatvAchChuddhopayogino nirAsravA ev, sheShAH
TIkA : — jo vAstavame.n shrAmaNyapariNatikI pratij~nA karake bhI, kaShAy kaNake jIvit (vidyamAn) honese, samasta paradravyase nivR^ittirUpase pravartamAn aisI jo asamartha hai.n; ve (shubhopayogI) jIv — jo ki shuddhopayogabhUmikAke 2upaka.nTh nivAs kar rahe hai.n, aur kaShAyane jinakI shakti kuNThit kI hai, tathA jo atyanta utkaNThit (-Atur) manavAle hai.n, ve — shramaN hai.n yA nahI.n, yah yahA.N kahA jAtA hai.n : —
3dhammeN pariNadappA appA jadi suddhasa.npaogajudo . pAvadi NivvANasuha.n suhovajutto va saggasuha.n .. isaprakAr (bhagavAn kundakundAchAryane 11vI.n gAthAme.n) svaya.n hI nirUpaN kiyA hai, isaliye shubhopayogakA dharmake sAth 4ekArthasamavAy hai . isaliye shubhopayogI bhI, unake dharmakA sadbhAv honese, shramaN hai.n . kintu ve shuddhopayogiyo.nke sAth samAn koTike nahI.n hai, kyo.nki shuddhopayogI samasta kaShAyo.nko nirasta kiyA honese nirAsrav hI hai.n aur ye shubhopayogI to kaShAyakaN avinaShTa honese sAsrav hI hai.n . aur aisA honese hI shuddhopayogiyo.nke sAth inako
1suvishuddhadarshanaj~nAnasvabhAv Atmatattvame.n pariNatirUp shuddhopayogabhUmikA usame.n ArohaN karaneko
1. AtmatatvakA svabhAv suvishuddha darshan aur j~nAn hai .
2. upaka.nTh = talahaTI; pa.Dos; najadIkakA bhAg; nikaTatA .
3. artha – dharmapariNat svarUpavAlA AtmA yadi shuddhopayogame.n yukta ho to mokShasukhako pAtA hai, aur yadi shubhopayogame.n yukta ho to svargasukhako (ba.ndhako) pAtA hai .
4. ekArthasamavAy = ek padArthame.n sAth rah sakanerUp sa.nba.ndh (AtmapadArthame.n dharma aur shubhopayog ekasAth ho sakatA hai isaliye shubhopayogakA dharmake sAth ekArthasamavAy hai .)
Page 456 of 513
PDF/HTML Page 489 of 546
single page version
nAsravA ev . ime punaranavakIrNakaShAyakaNatvAtsAsravA ev . at ev cha shuddhopayogibhiH samamamI na samuchchIyante, kevalamanvAchIyanta ev ..245..
araha.ntAdisu bhattI vachChaladA pavayaNAbhijuttesu .
shubhopayogino mithyAtvaviShayakaShAyarUpAshubhAsravanirodhe.api puNyAsravasahitA iti bhAvaH ..245.. ath shubhopayogishramaNAnA.n lakShaNamAkhyAti — sA suhajuttA bhave chariyA sA charyA shubhayuktA bhavet . kasya . tapodhanasya . katha.nbhUtasya . samastarAgAdivikalparahitaparamasamAdhau sthAtumashakyasya . yadi kim . vijjadi jadi vidyate yadi chet . kva . sAmaNNe shrAmaNye chAritre . ki.n vidyate . araha.ntAdisu bhattI ananta- j~nAnAdiguNayukteShvarhatsiddheShu guNAnurAgayuktA bhaktiH . vachChaladA vatsalasya bhAvo vatsalatA vAtsalya.n vinayo.anukUlavR^ittiH . keShu viShaye . pavayaNAbhijuttesu pravachanAbhiyukteShu . pravachanashabdenAtrAgamo bhaNyate, (shubhopayogiyo.nko) nahI.n liyA (nahI.n varNan kiyA) jAtA, mAtra pIChese (gauNarUpame.n hI) liyA jAtA hai .
bhAvArtha : — paramAgamame.n aisA kahA hai ki shuddhopayogI shramaN hai.n aur shubhopayogI bhI gauNarUpase shramaN hai.n . jaise nishchayase shuddhabuddha – ekasvabhAvI siddha jIv hI jIv kahalAte hai.n aur vyavahArase chaturgati pariNat ashuddha jIv bhI jIv kahe jAte hai.n, usIprakAr shramaNarUpase shuddhopayogI jIvo.nkI mukhyatA hai aur shubhopayogI jIvo.nkI gauNatA hai; kyo.nki shuddhopayogI nijashuddhAtmabhAvanAke balase samasta shubhAshubh sa.nkalpa – vikalpo.nse rahit honese nirAsrav hI hai.n, aur shubhopayogiyo.nke mithyAtvaviShayakaShAyarUp ashubhAsravakA nirodh hone par bhI ve puNyAsravayukta hai.n ..245..
ab, shubhopayogI shramaNakA lakShaN sUtra dvArA (gAthA dvArA) kahate hai.n : —
anvayArtha : — [shrAmaNye ] shrAmaNyame.n [yadi ] yadi [arhadAdiShu bhaktiH ] arhantAdike prati bhakti tathA [pravachanAbhiyukteShu vatsalatA ] pravachanarat jIvo.nke prati vAtsalya [vidyate ] pAyA jAtA hai to [sA ] vah [shubhayuktA charyA ] shubhayukta charyA (shubhopayogI
Page 457 of 513
PDF/HTML Page 490 of 546
single page version
sakalasa.ngasa.nnyAsAtmani shrAmaNye satyapi kaShAyalavAveshavashAt svaya.n shuddhAtmavR^itti- mAtreNAvasthAtumashaktasya, pareShu shuddhAtmavR^ittimAtreNAvasthiteShvarhadAdiShu, shuddhAtmavR^ittimAtrAvasthiti- pratipAdakeShu pravachanAbhiyukteShu cha bhaktyA vatsalatayA cha prachalitasya, tAvanmAtrarAg- pravartitaparadravyapravR^ittisa.nvalitashuddhAtmavR^itteH, shubhopayogi chAritra.n syAt . ataH shubhopayogi- shramaNAnA.n shuddhAtmAnurAgayogichAritratva.nlakShaNam ..246..
sa.ngho vA, ten pravachanenAbhiyuktAH pravachanAbhiyuktA AchAryopAdhyAyasAdhavasteShviti . etadukta.n bhavati — svaya.n shuddhopayogalakShaNe paramasAmAyike sthAtumasamarthasyAnyeShu shuddhopayogaphalabhUtakevalaj~nAnen pariNateShu, tathaiv shuddhopayogArAdhakeShu cha yAsau bhaktistachChubhopayogishramaNAnA.n lakShaNamiti ..246.. ath shubhopayoginA.n shubhapravR^itti.n darshayati — Na Ni.ndidA naiv niShiddhA . kva . rAgachariyamhi shubharAgacharyAyA.n chAritra) [bhavet ] hai ..246..
TIkA : — sakal sa.ngake sa.nnyAsasvarUp shrAmaNyake hone par bhI jo kaShAyA.nsh (alpakaShAy) ke Aveshake vash keval shuddhAtmapariNatirUpase rahaneme.n svaya.n ashakta hai aisA shramaN, par aise jo (1) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanevAle arhantAdik tathA (2) keval shuddhAtmapariNatarUpase rahanekA pratipAdan karanevAle pravachanarat jIvo.nke prati (1) bhakti tathA (2) vAtsalyase cha.nchal hai us (shramaN) ke, mAtra utane rAgase pravartamAn paradravyapravR^ittike sAth shuddhAtmapariNatimilit honeke kAraN, shubhopayogI chAritra hai .
isase (aisA kahA gayA hai ki) shuddhAtmAkA anurAgayukta chAritra shubhopayogI shramaNo.nkA lakShaN hai .
bhAvArtha : — mAtra shuddhAtmapariNatirUp rahaneme.n asamartha honeke kAraN jo shramaN, par aise arhantAdike prati bhaktise tathA par aise AgamaparAyaN jIvo.nke prati vAtsalyase cha.nchal (asthir) hai.n us shramaNake shubhopayogI chAritra hai, kyo.nki shuddhAtmapariNati paradravyapravR^itti (paradravyame.n pravR^itti) ke sAth milI huI hai, arthAt vah shubhabhAvake sAth mishrit hai ..246..
ab, shubhopayogI shramaNo.nkI pravR^itti batalAte hai.n : —
vaLI shramanivAraN Che na ni.ndit rAgayut charyA viShe. 247.
Page 458 of 513
PDF/HTML Page 491 of 546
single page version
shubhopayoginA.n hi shuddhAtmAnurAgayogichAritratayA, samadhigatashuddhAtmavR^ittiShu shramaNeShu vandananamaskaraNAbhyutthAnAnugamanapratipattipravR^ittiH shuddhAtmavR^ittitrANanimittA shramApanayanapravR^ittishcha na duShyet ..247..
sarAgachAritrAvasthAyAm . kA na ninditA . va.ndaNaNama.nsaNehi.n abbhuTThANANugamaNapaDivattI vandananamaskArAbhyA.n sahAbhyutthAnAnugamanapratipattipravR^ittiH . samaNesu samAvaNao shramaNeShu shramApanayaH ratnatrayabhAvanAbhighAtak- shramasya khedasya vinAsh iti . anen kimukta.n bhavati – shuddhopayogasAdhake shubhopayoge sthitAnA.n tapodhanAnA.n ittha.nbhUtAH shubhopayogapravR^ittayo ratnatrayArAdhakasheShapuruSheShu viShaye yuktA ev, vihitA eveti ..247.. ath shubhopayoginAmevettha.nbhUtAH pravR^ittayo bhavanti, na cha shuddhopayoginAmiti prarUpayati — da.nsaNaNANuvadeso
anvayArtha : — [shramaNeShu ] shramaNo.nke prati [vandananamaskaraNAbhyA.n ] vandan – namaskAr sahit [abhyutthAnAnugamanapratipattiH ] 1abhyutthAn aur 2anugamanarUp 3vinIt pravR^itti karanA tathA [shramApanayaH ] unakA shram dUr karanA vah [rAgacharyAyAm ] rAgacharyAme.n [na ninditA ] nindit nahI.n hai ..247..
TIkA : — shubhopayogiyo.nke shuddhAtmAke anurAgayukta chAritra hotA hai, isaliye jinane shuddhAtmapariNati prApta kI hai aise shramaNo.nke prati jo vandan – namaskAr – abhyutthAn – anugamanarUp vinIt vartanakI pravR^itti tathA shuddhAtmapariNatikI rakShAkI nimittabhUt aisI jo shram dUr karanekI (vaiyAvR^ityarUp) pravR^itti hai, vah shubhopayogiyo.nke liye dUShit (doSharUp, nindit) nahI.n hai . (arthAt shubhopayogI muniyo.nke aisI pravR^ittikA niShedh nahI.n hai.n ) ..247..
ab, aisA pratipAdan karate hai.n ki shubhopayogiyo.nke hI aisI pravR^ittiyA.N hotI hai.n : —
1. abhyutthAn = mAnArtha kha.DA ho jAnA vah .
2. anugaman = pIChe chalanA vah .3. vinIt = vinayayukta, sanmAnayukta, vivekI, sabhya .
Page 459 of 513
PDF/HTML Page 492 of 546
single page version
anujighR^ikShApUrvakadarshanaj~nAnopadeshapravR^ittiH shiShyasa.ngrahaNapravR^ittistatpoShaNapravR^ittirjinendra- pUjopadeshapravR^ittishcha shubhopayoginAmev bhavanti, na shuddhopayoginAm ..248..
uvakuNadi jo vi Nichcha.n chAduvvaNNassa samaNasa.nghassa .
kAyavirAdhaNarahida.n so vi sarAgappadhANo se ..249.. darshana.n mUDhatrayAdirahita.n samyaktva.n, j~nAna.n paramAgamopadeshaH, tayorupadesho darshanaj~nAnopadeshaH . sissaggahaNa.n cha posaNa.n tesi.n ratnatrayArAdhanAshikShAshIlAnA.n shiShyANA.n grahaNa.n svIkArasteShAmev poShaNamashanashayanAdichintA . chariyA hi sarAgANa.n ittha.nbhUtA charyA chAritra.n bhavati, hi sphu Tam . keShAm . sarAgANA.n dharmAnurAg- chAritrasahitAnAm . na kevalamittha.nbhUtA charyA, jiNi.ndapUjovadeso ya yathAsa.nbhava.n jinendrapUjAdi- dharmopadeshashcheti . nanu shubhopayoginAmapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA dR^ishyate, shuddhopayoginAmapi kvApi kAle shubhopayogabhAvanA dR^ishyate, shrAvakANAmapi sAmAyikAdikAle shuddhabhAvanA dR^ishyate, teShA.n katha.n visheSho bhedo j~nAyat iti . parihAramAh — yuktamukta.n bhavatA, para.n ki.ntu ye prachureN shubhopayogen vartante te yadyapi kvApi kAle shuddhopayogabhAvanA.n kurvanti tathApi shubhopayogin ev bhaNyante . ye.api shuddhopayoginaste yadyapi kvApi kAle shubhopayogen vartante tathApi shuddhopayogin ev . kasmAt . bahupadasya pradhAnatvAdAmravananimbavanavaditi ..248.. ath kAshchidapi yAH pravR^ittayastAH shubhopayogi- nAmeveti niyamati — uvakuNadi jo vi Nichcha.n chAduvvaNNassa samaNasa.nghassa upakaroti yo.api nitya.n . kasya .
anvayArtha : — [darshanaj~nAnopadeshaH ] darshanaj~nAnakA (samyagdarshan aur samyagj~nAnakA) upadesh, [shiShyagrahaNa.n ] shiShyo.nkA grahaN, [cha ] tathA [teShAm poShaNa.n ] unakA poShaN, [cha ] aur [jinendrapUjopadeshaH ] jinendrakI pUjAkA upadesh [hi ] vAstavame.n [sarAgANA.n charyA ] sarAgiyo.nkI charyA hai ..248..
TIkA : — anugrah karanekI ichChApUrvak darshanaj~nAnake upadeshakI pravR^itti, shiShyagrahaNakI pravR^itti, unake poShaNakI pravR^itti aur jinendrapUjanake upadeshakI pravR^itti shubhopayogiyo.nke hI hotI hai, shuddhopayogiyo.nke nahI.n ..248..
ab, aisA nishchit karate hai.n ki sabhI pravR^ittiyA.N shubhopayogiyo.nke hI hotI hai.n : —
chauvidh sAdhusa.nghane, te shramaN rAgapradhAn Che. 249.
Page 460 of 513
PDF/HTML Page 493 of 546
single page version
pratij~nAtasa.nyamatvAt ShaTkAyavirAdhanarahitA yA kAchanApi shuddhAtmavR^ittitrANanimittA chAturvarNasya shramaNasa.nghasyopakArakaraNapravR^ittiH sA sarvApi rAgapradhAnatvAt shubhopayoginAmev bhavati, na kadAchidapi shuddhopayoginAm ..249.. chAturvarNasya shramaNasa.nghasya . atra shramaNashadben shramaNashabdavAchyA R^iShimuniyatyanagArA grAhyAH . ‘‘desh- pratyakShavitkevalabhR^idihamuniH syAdR^iShiH prasR^itarddhirArUDhaH shreNiyugme.ajani yatiranagAro.aparaH sAdhuvargaH . rAjA brahmA cha devaH param iti R^iShirvikriyAkShINashaktiprApto buddhayauShadhIsho viyadayanapaTurvishvavedI krameN ..’’ R^iShay R^iddhi.n prAptAste chaturvidhA, rAjabrahmadevaparamaR^iShibhedAt . tatra rAjarShayo vikriyA- kShINArddhiprAptA bhavanti . brahmarShayo buddhayauShadharddhiyuktA bhavanti . devarShayo gaganagamanarddhisa.npannA bhavanti . paramarShayaH kevalinaH kevalaj~nAnino bhavanti . munayaH avadhimanaHparyayakevalinashcha . yatay upashamak- kShapakashreNyArUDhAH . anagArAH sAmAnyasAdhavaH . kasmAt . sarveShA.n sukhaduHkhAdiviShaye samatApariNAmo- .astIti . athavA shramaNadharmAnukUlashrAvakAdichAturvarNasa.nghaH . katha.n yathA bhavati . kAyavirAdhaNarahid svasthabhAvanAsvarUpa.n svakIyashuddhachaitanyalakShaNa.n nishchayaprANa.n rakShan parakIyaShaTakAyavirAdhanArahita.n yathA bhavati . so vi sarAgappadhANo se so.apIttha.nbhUtastapodhano dharmAnurAgachAritrasahiteShu madhye pradhAnaH shreShThaH syAdityarthaH ..249.. ath vaiyAvR^ittyakAle.api svakIyasa.nyamavirAdhanA na kartavyetyupadishati — jadi
anvayArtha : — [yaH api ] jo koI (shramaN) [nitya.n ] sadA [kAyavirAdhanarahita.n ] (Chah) kAyakI virAdhanAse rahit [chAturvarNasya ] chAraprakArake [shramaNasa.nghasya ] shramaN sa.nghakA [upakaroti ] upakAr karatA hai, [saH api ] vah bhI [sarAgapradhAnaH syAt ] rAgakI pradhAnatAvAlA hai ..249..
TIkA : — sa.nyamakI pratij~nA kI honese 1Chah kAyake virAdhanase rahit jo koI bhI, shuddhAtmapariNatike rakShaName.n nimittabhUt aisI, 2chAr prakArake shramaNasa.nghakA upakAr karanekI pravR^itti hai vah sabhI rAgapradhAnatAke kAraN shubhopayogiyo.nke hI hotI hai, shuddhopayogiyo.nke kadApi nahI.n ..249..
1. shramaNasa.nghako shuddhAtmapariNatike rakShaName.n nimittabhUt aisI jo upakArapravR^itti shubhopayogI shramaN karate hai.n vah Chah kAyakI virAdhanAse rahit hotI hai, kyo.nki un (shubhopayogI shramaNo.n) ne sa.nyamakI pratij~nA lI hai .
2. shramaNake 4 prakAr yah hai.n : — (1) R^iShi, (2) muni, (3) yati aur (4) anagAr . R^iddhiprApta shramaN
R^iShi hai.n, avadhi, manaHparyay athavA kevalaj~nAnavAle shramaN muni hai.n, upashamak yA kShapakashreNIme.n ArU.Dh.h.h
shramaN yati hai.n aur sAmAnya sAdhu vah anagAr hai.n . isaprakAr chaturvidh shramaN sa.ngh hai .
Page 461 of 513
PDF/HTML Page 494 of 546
single page version
ath pravR^itteH sa.nyamavirodhitva.n pratiShedhayati —
yo hi pareShA.n shuddhAtmavR^ittitrANAbhiprAyeN vaiyAvR^ittyapravR^ittyA svasya sa.nyama.n virAdhayati, sa gR^ihasthadharmAnupraveshAt shrAmaNyAt prachyavate . ato yA kAchan pravR^ittiH sA sarvathA sa.nyamAvirodhenaiv vidhAtavyA; pravR^ittAvapi sa.nyamasyaiv sAdhyatvAt ..250.. kuNadi kAyakheda.n vejjAvachchatthamujjado yadi chet karoti kAyakheda.n ShaTakAyavirAdhanAm . katha.nbhUtaH san . vaiyAvR^ittyArthamudyataH . samaNo Na havadi tadA shramaNastapodhano na bhavati . tarhi ki.n bhavati . havadi agArI agArI gR^ihastho bhavati . kasmAt . dhammo so sAvayANa.n se ShaTakAyavirAdhanA.n kR^itvA yo.asau dharmaH sa shrAvakANA.n syAt, na cha tapodhanAnAmiti . idamatra tAtparyam – yo.asau svasharIrapoShaNArtha.n shiShyAdimohen vA sAvadya.n nechChati tasyeda.n vyAkhyAna.n shobhate, yadi punaranyatra sAvadyamichChati vaiyAvR^ittyAdisvakIyAv- sthAyogye dharmakArye nechChati tadA tasya samyaktvamev nAstIti ..250.. ath yadyapyalpalepo bhavati
ab, pravR^itti sa.nyamakI virodhI honekA niShedh karate hai.n (arthAt shubhopayogI shramaNake sa.nyamake sAth virodhavAlI pravR^itti nahI.n honI chAhiye – aisA kahate hai.n ) : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi (shramaN) [vaiyAvR^ityartham udyataH ] vaiyAvR^ittike liye udyamI vartatA huA [kAyakheda.n ] Chah kAyako pI.Dit [karoti ] karatA hai to vah [shramaNaH na bhavati ] shramaN nahI.n hai, [agArI bhavati ] gR^ihastha hai; (kyo.nki) [saH ] vah (Chah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvR^itti) [shrAvakANA.n dharmaH syAt ] shrAvako.nkA dharma hai ..250..
TIkA : — jo (shramaN) dUsareke shuddhAtmapariNatikI rakShA ho aise abhiprAyase vaiyAvR^ityakI pravR^itti karatA huA apane sa.nyamakI virAdhanA karatA hai, vah gR^ihasthadharmame.n pravesh kar rahA honese shrAmaNyase chyut hotA hai . isase (aisA kahA hai ki) jo bhI pravR^itti ho vah sarvathA sa.nyamake sAth virodh na Aye isaprakAr hI karanI chAhiye, kyo.nki pravR^ittime.n bhI sa.nyam hI sAdhya hai .
to shramaN nahi, paN Che gR^ihI; te shrAvakono dharma Che. 250.
Page 462 of 513
PDF/HTML Page 495 of 546
single page version
ath pravR^itterviShayavibhAge darshayati —
yA kilAnukampApUrvikA paropakAralakShaNA pravR^ittiH sA khalvanekAntamaitrIpavitritachitteShu paropakAre, tathApi shubhopayogibhirdharmopakAraH kartavya ityupadishati — kuvvadu karotu . sa kaH kartA . shubhopayogI puruShaH . ka.n karotu . aNuka.n payovayAra.n anukampAsahitopakAra.n dayAsahita.n dharmavAtsalyam . yadi kim . levo jadi vi appo ‘‘sAvadyalesho bahupuNyarAshau’’ iti dR^iShTAnten yadyapyalpalepaH stokasAvadya.n bhavati . keShA.n karotu . joNhANa.n nishchayavyavahAramokShamArgapariNatajainAnAm . katham . Niravekkha.n nirapekSha.n
bhAvArtha : — jo shramaN Chah kAyakI virAdhanA sahit vaiyAvR^ityAdi pravR^itti karatA hai, vah gR^ihasthadharmame.n pravesh karatA hai; isaliye shramaNako vaiyAvR^ityAdikI pravR^itti isaprakAr karanI chAhiye ki jisase sa.nyamakI virAdhanA na ho .
yahA.N itanA visheSh samajhanA chAhiye ki — jo svasharIr poShaNake liye yA shiShyAdike mohase sAvadyako nahI.n chAhatA use to vaiyAvR^ityAdime.n bhI sAvadyakI ichChA nahI.n karanI chAhiye, vah shobhAspad hai . kintu jo anyatra to sAvadyakI ichChA kare kintu apanI avasthAke yogya vaiyAvR^ityAdi dharmakAryame.n sAvadyako na chAhe usake to samyaktva hI nahI.n hai ..250..
ab pravR^ittike viShayake do vibhAg batalAte hai.n (arthAt ab yah batalAte hai.n ki shubhopayogiyo.nko kisake prati upakArakI pravR^itti karanA yogya hai aur kisake prati nahI.n) : —
anvayArtha : — [yadyapi alpaH lepaH ] yadyapi alpa lep hotA hai tathApi [sAkAranAkAracharyAyuktAnAm ] sAkAr – anAkAr charyAyukta [jainAnA.n ] jaino.nkA [anukampayA ] anukampAse [nirapekSha.n ] nirapekShatayA [upakAra.n karotu ] (shubhopayog se) upakAr karo ..251..
TIkA : — jo anukampApUrvak paropakArasvarUp pravR^itti usake karanese yadyapi alpa lep to hotA hai, tathApi anekAntake sAth maitrIse jinakA chitta pavitra huA hai aise shuddha jaino.nke
nirapekShatApUrvak karo upakAr anuka.npA vaDe. 251.
Page 463 of 513
PDF/HTML Page 496 of 546
single page version
shuddheShu jaineShu shuddhAtmaj~nAnadarshanapravR^ittavR^ittitayA sAkArAnAkAracharyAyukteShu shuddhAtmopala.nbhetar- sakalanirapekShatayaivAlpalepA.apyapratiShiddhA; na punaralpalepeti sarvatra sarvathaivApratiShiddhA, tatra tathApravR^ittyA shuddhAtmavR^ittitrANasya parAtmanoranupapatteriti ..251..
ath pravR^itteH kAlavibhAga.n darshayati —
shuddhAtmabhAvanAvinAshakakhyAtipUjAlAbhavA~nChArahita.n yathA bhavati . katha.nbhUtAnA.n jainAnAm . sAgAraNagAr- chariyajuttANa.n sAgArAnAgAracharyAyuktAnA.n shrAvakatapodhanAcharaNasahitAnAmityarthaH ..251.. kasminprastAve vaiyAvR^ittya.n kartavyamityupadishati — paDivajjadu pratipadyatA.n svIkarotu . kayA . AdasattIe svashaktyA . sa kaH kartA . sAhU ratnatrayabhAvanayA svAtmAna.n sAdhayatIti sAdhuH . kam . samaNa.n jIvitamaraNAdisamapariNAm- prati — jo ki shuddhAtmAke j~nAn – darshaname.n pravartamAn 1vR^ittike kAraN sAkAr – 2anAkAr charyAvAle hai.n unake prati, — shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya sabakI apekShA kiye binA hI, us pravR^ittike karanekA niShedh nahI.n hai; kintu alpa lepavAlI honese sabake prati sabhI prakArase vah pravR^itti aniShiddha ho aisA nahI.n hai, kyo.nki vahA.N (arthAt yadi sabake prati sabhI prakArase kI jAy to) us prakArakI pravR^ittise parake aur nijake shuddhAtmapariNatikI rakShA nahI.n ho sakatI .
bhAvArtha : — yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravR^ittise alpa lep to hotA hai, tathApi yadi (1) shuddhAtmAkI j~nAnadarshanasvarUp charyAvAle shuddha jaino.nke prati, tathA (2) shuddhAtmAkI upalabdhikI apekShAse hI, vah pravR^itti kI jAtI ho to shubhopayogIke usakA niShedh nahI.n hai . parantu, yadyapi anukampApUrvak paropakArasvarUp pravR^ittise alpa hI lep hotA hai tathApi (1) shuddhAtmAkI j~nAnadarshanarUp charyAvAle shuddha jaino.nke atirikta dUsaro.nke prati, tathA (2) shuddhAtmAkI upalabdhike atirikta anya kisI bhI apekShAse, vah pravR^itti karanekA shubhopayogIke niShedh hai, kyo.nki isaprakArase parako yA nijako shuddhAtmapariNatikI rakShA nahI.n hotI ..251..
ab, pravR^ittike kAlakA vibhAg batalAte hai.n (arthAt yah batalAte hai.n ki – shubhopayogI shramaN ko kis samay pravR^itti karanA yogya hai aur kis samay nahI.n) : —
sAdhu karo sevA svashaktipramAN e munirAjanI. 252.
1. vR^itti = pariNati; vartan; vartanA vah . 2. j~nAn sAkAr hai aur darshan anAkAr hai .
Page 464 of 513
PDF/HTML Page 497 of 546
single page version
yadA hi samadhigatashuddhAtmavR^itteH shramaNasya tatprachyAvanahetoH kasyApyupasargasyopanipAtaH syAt, sa shubhopayoginaH svashaktyA pratichikIrShA pravR^ittikAlaH . itarastu svaya.n shuddhAtmavR^itteH samadhigamanAy kevala.n nivR^ittikAl ev ..252..
ath lokasambhAShaNapravR^itti.n sanimittavibhAga.n darshayati —
tvAchChramaNasta.n shramaNam . diTThA dR^iShTavA . katha.nbhUtam . rUDha.n rUDha.n vyApta.n pIDita.n kadarthitam . ken . rogeN vA anAkulatvalakShaNaparamAtmano vilakShaNenAkulatvotpAdaken rogeN vyAdhivisheSheN vA, ChudhAe kShudhayA, taNhAe vA tR^iShNayA vA, sameN vA mArgopavAsAdishrameN vA . atreda.n tAtparyam — svasthabhAvanAvighAtak- rogAdiprastAve vaiyAvR^ittya.n karoti, sheShakAle svakIyAnuShThAna.n karotIti ..252.. ath shubhopayoginA.n tapodhanavaiyAvR^ittyanimitta.n laukikasa.nbhAShaNaviShaye niShedho nAstItyupadishati — Na Ni.ndidA shubhopayogi-
anvayArtha : — [rogeN vA ] rogase, [kShudhayA ] kShudhAse, [tR^iShNayA vA ] tR^iShAse [shrameN vA ] athavA shramase [rUDham ] AkrA.nt [shramaNa.n ] shramaNako [dR^iShTvA ] dekhakar [sAdhuH ] sAdhu [AtmashaktyA ] apanI shaktike anusAr [pratipadyatAm ] vaiyAvR^ityAdi karo ..252..
TIkA : — jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNako, usase chyut kare aisA kAraN — koI bhI upasarga — A jAy, tab vah kAl, shubhopayogIko apanI shaktike anusAr 1pratikAr karanekI ichChArUp pravR^ittikA kAl hai; aur usake atiriktakA kAl apanI shuddhAtmapariNatikI prAptike liye keval nivR^ittikA kAl hai .
bhAvArtha : — jab shuddhAtmapariNatiko prApta shramaNake svastha bhAvakA nAsh karanevAlA rogAdik A jAy tab us samay shubhopayogI sAdhuko unakI sevAkI ichChArUp pravR^itti hotI hai, aur sheSh kAlame.n shuddhAtmapariNatiko prApta karaneke liye nij anuShThAn hotA hai ..252..
ab logo.nke sAth bAtachItakaranekI pravR^itti usake nimittake vibhAg sahit batalAte hai.n (arthAt shubhopayogI shramaNako logo.nke sAth bAtachItakI pravR^itti kis nimittase karanA yogya hai aur kis nimittase nahI.n, so kahate hai.n ) : — sevAnimitte rogI – bALak – vR^iddha – guru shramaNo taNI,
1. pratikAr = upAy; sahAy .
Page 465 of 513
PDF/HTML Page 498 of 546
single page version
samadhigatashuddhAtmavR^ittInA.n glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnA.n vaiyAvR^ittyanimittamev shuddhAtmavR^itti- shUnyajanasambhAShaNamaprasiddha.n, na punaranyanimittamapi ..253..
athaivamuktasya shubhopayogasya gauNamukhyavibhAga.n darshayati —
tapodhanAnA.n na ninditA, na niShiddhA . kA karmatApannA . logigajaNasa.nbhAsA laukikajanaiH sah sa.nbhAShA vachanapravR^ittiH . suhovajudA vA athavA sApi shubhopayogayuktA bhaNyate . kimartha.n na niShiddhA . vejjAvachchaNimitta.n vaiyAvR^ittyanimittam . keShA.n vaiyAvR^ittyam . gilANagurubAlavuDDhasamaNANa.n glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnAm . atra gurushabden sthUlakAyo bhaNyate, athavA pUjyo vA gururiti . tathAhi — yadA ko.api shubhopayogayukta AchAryaH sarAgachAritralakShaNashubhopayoginA.n vItarAgachAritralakShaNashuddhopayoginA.n vA vaiyAvR^ittya.n karoti, tadAkAle tadvaiyAvR^ittyanimitta.n laukikajanaiH sah sa.nbhAShaNa.n karoti, na sheShakAl iti bhAvArthaH ..253.. eva.n gAthApa~nchaken laukikavyAkhyAnasa.nbandhiprathamasthala.n gatam . athAya.n vaiyAvR^ittyAdilakShaN- shubhopayogastapodhanairgauNavR^ittyA shrAvakaistu mukhyavR^ittyA kartavya ityAkhyAti — bhaNidA bhaNitA kathitA . kA karmatApannA . chariyA charyA chAritramanuShThAnam . ki.nvishiShTA . esA eShA pratyakShIbhUtA . punashcha ki.nrUpA . pasatthabhUdA prashastabhUtA dharmAnurAgarUpA . keShA.n sa.nbandhinI . samaNANa.n vA shramaNAnA.n vA puNo gharatthANa.n
anvayArtha : — [vA ] aur [glAnagurubAlavR^iddhashramaNAnAm ] rogI, guru (-pUjya, ba.De), bAl tathA vR^iddha shramaNo.nkI [vaiyAvR^ityanimitta.n ] sevAke nimittase, [shubhopayutA ] shubhopayogayukta [laukikajanasa.nbhAShA ] laukik jano.nke sAthakI bAtachIt [na ninditA ] nindit nahI.n hai ..253..
TIkA : — shuddhAtmapariNatiko prApta rogI, guru, bAl aur vR^iddha shramaNo.nkI sevAke nimittase hI (shubhopayogI shramaNako) shuddhAtmapariNatishUnya logo.nke sAth bAtachIt prasiddha hai ( – shAstro.nme.n niShiddha nahI.n hai ), kintu anya nimittase bhI prasiddha ho aisA nahI.n hai ..253..
ab, is prakArase kahe gaye shubhopayogakA gauN – mukhya vibhAg batalAte hai.n; (arthAt yah batalAte hai.n ki kisake shubhopayog gauN hotA hai aur kisake mukhya hotA hai .) : —
tenA vaDe ja gR^ihastha pAme mokShasukh utkR^iShTane. 254.
Page 466 of 513
PDF/HTML Page 499 of 546
single page version
evameSh shuddhAtmAnurAgayogiprashastacharyArUp upavarNitaH shubhopayogaH tadaya.n, shuddhAtma- prakAshikA.n samastaviratimupeyuShA.n kaShAyakaNasadbhAvAtpravartamAnaH, shuddhAtmavR^ittiviruddharAgasa.ngat- tvAdgauNaH shramaNAnA.n; gR^ihiNA.n tu, samastaviraterabhAven shuddhAtmaprakAshanasyAbhAvAtkaShAyasadbhAvA- tpravartamAno.api, spha TikasamparkeNArkatejas ivaidhasA.n, rAgasa.nyogen shuddhAtmano.anubhavAt kramataH paramanirvANasaukhyakAraNatvAchcha, mukhyaH ..254.. gR^ihasthAnA.n vA punariyamev charyA paretti parA sarvotkR^iShTeti . tAev para.n lahadi sokkha.n tayaiv shubhopayogacharyayA para.nparayA mokShasukha.n labhate gR^ihastha iti . tathAhi — tapodhanAH sheShatapodhanAnA.n vaiyAvR^ittya.n kurvANAH santaH kAyen kimapi niravadyavaiyAvR^ittya.n kurvanti; vachanen dharmopadesha.n cha . sheShamauShadhAnnapAnAdika.n gR^ihasthAnAmadhIna.n, ten kAraNen vaiyAvR^ittyarUpo dharmo gR^ihasthAnA.n mukhyaH, tapodhanAnA.n gauNaH . dvitIya.n cha kAraNa.n — nirvikArachichchamatkArabhAvanApratipakShabhUten viShayakaShAyanimittotpannenArtaraudradurdhyAnadvayen pariNatAnA.n gR^ihasthAnAmAtmAshritanishchayadharmasyAvakAsho nAsti, vaiyAvR^ittyAdidharmeN durdhyAnava~nchanA bhavati, tapodhanasa.nsargeN nishchayavyavahAramokShamArgopadeshalAbho bhavati . tatashcha para.nparayA nirvANa.n labhante ityabhiprAyaH ..254.. eva.n shubhopayogitapodhanAnA.n shubhAnuShThAnakathanamukhyatayA gAthAShTaken dvitIyasthala.n
anvayArtha : — [eShA ] yah [prashastabhUtA ] prashastabhUt [charyA ] charyA [shramaNAnA.n ] shramaNo.nke (gauN) hotI hai [vA gR^ihasthAnA.n punaH ] aur gR^ihastho.nke to [parA ] mukhya hotI hai, [iti bhaNitA ] aisA (shAstro.nme.n) kahA hai; [tayA ev ] usIse [para.n saukhya.n labhate ] (paramparAse) gR^ihastha param saukhyako prApta hotA hai ..254..
TIkA : — isaprakAr shuddhAtmAnurAgayukta prashastacharyArUp jo yah shubhopayog varNit kiyA gayA hai vah yah shubhopayog, shuddhAtmAkI prakAshak sarvaviratiko prApta shramaNo.nke kaShAyakaNake sadbhAvake kAraN pravartit hotA huA, gauN hotA hai, kyo.nki vah shubhopayog shuddhAtmapariNatise viruddha aise rAgake sAth sa.nba.ndhavAn hai; aur vah shubhopayog gR^ihastho.nke to, sarvaviratike abhAvase kyo.nki — jaise I.ndhanako spha Tikake sa.nparkase sUryake tejakA anubhav hotA hai (aur isaliye vah kramashaH jal uThatA hai ) usIprakAr — gR^ihasthako rAgake sa.nyogase shuddhAtmAkA anubhav hotA hai, aur (isaliye vah shubhopayog) kramashaH param nirvANasaukhyakA kAraN hotA hai .
bhAvArtha : — darshanApekShAse to shramaNako tathA samyagdaShTi gR^ihasthako shuddhAtmAkA hI Ashray hai, parantu chAritrApekShAse shramaNake muniyogya shuddhAtmapariNati mukhya honese shubhopayog gauN
1shuddhAtmaprakAshanakA abhAv honese kaShAyake sadbhAvake kAraN pravartamAn hotA huA bhI, mukhya hai,
1. chAritradashAme.n pravartamAn ugra shuddhAtmaprakAshanako hI yahA.N shuddhAtmaprakAshan ginA hai; samyagdR^iShTi gR^ihasthake usakA abhAv hai . sheSh, darshanApekShAse to samyagdR^iShTi gR^ihasthake bhI shuddhAtmAkA prakAshan hai hI .
Page 467 of 513
PDF/HTML Page 500 of 546
single page version
ath shubhopayogasya kAraNavaiparItyAt phalavaiparItya.n sAdhayati —
yathaikeShAmapi bIjAnA.n bhUmivaiparItyAnniShpattivaiparItya.n, tathaikasyApi prashastarAgalakShaNasya shubhopayogasya pAtravaiparItyAtphalavaiparItya.n, kAraNavisheShAtkAryavisheShasyAvashya.nbhAvitvAt .255. gatam . it Urdhva.n gAthAShaTakaparyanta.n pAtrApAtraparIkShAmukhyatven vyAkhyAna.n karoti . ath shubhopayogasya pAtrabhUtavastuvisheShAtphalavisheSha.n darshayati — phaladi phalati, phala.n dadAti . sa kaH . rAgo rAgaH . katha.nbhUtaH . pasatthabhUdo prashastabhUto dAnapUjAdirUpaH . ki.n phalati . vivarIda.n viparItamanyAdR^isha.n bhinna- bhinnaphalam . ken karaNabhUten . vatthuviseseN jaghanyamadhyamotkR^iShTabhedabhinnapAtrabhUtavastuvisheSheN . atrArthe hai aur samyagdR^iShTi gR^ihasthake muniyogya shuddhAtmapariNatiko prApta na ho sakanese ashubhava.nchanArtha shubhopayog mukhya hai . samyagdR^iShTi gR^ihasthake ashubhase ( – visheSh ashuddha pariNatise) ChUTaneke liye pravartamAn jo yah shubhopayogakA puruShArtha vah bhI shuddhikA hI mandapuruShArtha hai, kyo.nki shuddhAtmadravyake ma.nd Alambanase ashubh pariNati badalakar shubh pariNati hotI hai aur shuddhAtmadravyake ugra Alambanase shubhapariNati bhI badalakar shubhapariNati ho jAtI hai ..254..
ab, aisA siddha karate hai.n ki shubhopayogako kAraNakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai : —
anvayArtha : — [ih nAnAbhUmigatAni bIjAni ev ] jaise is jagatame.n anek prakArakI bhUmiyo.nme.n pa.De hue bIj [sasyakAle ] dhAnyakAlame.n viparItarUpase phalate hai.n, usIprakAr [prashastabhUtaH rAgaH ] prashastabhUt rAg [vastuvisheSheN ] vastu – bhedase ( – pAtra bhedase) [viparIta.n phalati ] viparItarUpase phalatA hai ..255..
TIkA : — jaise bIj jyo.n ke tyo.n hone par bhI bhUmikI viparItatAse niShpattikI viparItatA hotI hai, (arthAt achChI bhUmime.n usI bIjakA achChA anna utpanna hotA hai aur kharAb bhUmime.n vahI kharAb ho jAtA hai yA utpanna hI nahI.n hotA), usIprakAr prashastarAgasvarUp shubhopayog jyo.nkA tyo.n hone par bhI pAtrakI viparItatAse phalakI viparItatA hotI hai, kyo.nki kAraNake bhedase kAryakA bhed avashyambhAvI (anivArya) hai ..255..
niShpatti viparIt hoy bhUmivisheShathI jyam bIjane. 255.