Page 428 of 513
PDF/HTML Page 461 of 546
single page version
bhayenApravartamAnasyAtikarkashAcharaNIbhUyAkrameN sharIra.n pAtayitvA suraloka.n prApyodvAntasamasta- sa.nyamAmR^itabhArasya tapaso.anavakAshatayAshakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna shreyAnapavAd- nirapekSha utsargaH . deshakAlaj~nasyApi bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalepatva.n vigaNayya yatheShTa.n pravartamAnasya mR^idvAcharaNIbhUy sa.nyama.n virAdhyAsa.nyatajanasamAnIbhUtasya tadAtve tapaso.anavakAshatayAshakyapratikAro mahAn lepo bhavati, tanna shreyAnutsarganirapekSho.apavAdaH . ataH sarvathotsargApavAdavirodhadausthityamAcharaNasya pratiShedhya.n, tadarthamev sarvathAnugamyashcha paraspar- sApekShotsargApavAdavijR^imbhitavR^ittiH syAdvAdaH ..231.. kR^itvA pUrvakR^itapuNyen devaloke samutpadyate . tatra sa.nyamAbhAvAnmahAn lepo bhavati . tataH kAraNAdapavAd- nirapekShamutsarga.n tyajati, shuddhAtmabhAvanAsAdhakamalpalepa.n bahulAbhamapavAdasApekShamutsarga.n svIkaroti . tathaiv cha pUrvasUtroktakrameNApahR^itasa.nyamashabdavAchye.apavAde pravartate tatra cha pravartamAnaH san yadi katha.nchidauShadh- pathyAdisAvadyabhayen vyAdhivyathAdipratIkAramakR^itvA shuddhAtmabhAvanA.n na karoti tarhi mahAn lepo bhavati; athavA pratIkAre pravartamAno.api harItakIvyAjen guDabhakShaNavadindriyasukhalAmpaTayen sa.nyamavirAdhanA.n karoti tadApi mahAn lepo bhavati . tataH kAraNAdutsarganirapekShamapavAda.n tyaktvA shuddhAtmabhAvanArUpa.n shubhopayogarUpa.n vA sa.nyamamavirAdhayannauShadhapathyAdinimittotpannAlpasAvadyamapi bahuguNarAshimutsargasApekSham-
deshakAlaj~nako bhI, yadi vah bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnatvake anurodhase, jo AhAr – vihAr hai, usase honevAle alpalepake bhayase usame.n pravR^itti na kare to (arthAt apavAdake Ashrayase honevAle alpaba.ndhake bhayase utsargakA haTh karake apavAdame.n pravR^itta na ho to), ati karkash AcharaNarUp hokar akramase sharIrapAt karake devalok prApta karake jisane samasta sa.nyamAmR^itakA samUh vaman kar DAlA hai use tapakA avakAsh na rahanese, jisakA pratIkAr ashakya hai aisA mahAn lep hotA hai, isaliye apavAd nirapekSha utsarga shreyaskar nahI.n hai .
deshakAlaj~nako bhI, yadi vah bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnatvake anurodhase jo AhAravihAr hai, usase honevAle alpalepako na ginakar usame.n 1yatheShTa pravR^itti kare to (arthAt apavAdase honevAle alpabandhake prati asAvadhAn hokar utsargarUp dhyeyako chUkakar apavAdame.n svachChandapUrvak pravarte to), mR^idu AcharaNarUp hokar sa.nyam virodhIko – asa.nyatajanake samAn hue usako – us samay tapakA avakAsh na rahanese, jisakA pratIkAr ashakya hai aisA mahAn lep hotA hai . isaliye utsarga nirapekSha apavAd shreyaskar nahI.n hai .
isase (aisA kahA gayA hai ki) utsarga aur apavAdake virodhase honevAlA jo AcharaNakA duHsthitapanA vah sarvathA niShedhya (tyAjya) hai, aur isIliye paraspar sApekSha utsarga aur apavAdase jisakI vR^itti (-astitva, kArya) pragaT hotI hai aisA syAdvAd sarvathA anugamya (anusaraN karane yogya) hai .
1. yatheShTa = svachCha.ndatayA, ichChAke anusAr .
Page 429 of 513
PDF/HTML Page 462 of 546
single page version
shchitsAmAnyavisheShabhAsini nijadravye karotu sthitim ..15..
pavAda.n svIkarotItyabhiprAyaH ..231.. eva.n ‘uvayaraNa.n jiNamagge’ ityAdyekAdashagAthAbhirapavAdasya visheSh- vivaraNarUpeN chaturthasthala.n vyAkhyAtam . iti pUrvoktakrameN ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAditri.nshdgadgadgadgadgAthAbhiH sthalachatuShTayenApavAdanAmA dvitIyAntarAdhikAraH samAptaH . ataH para.n chaturdashagAthAparyanta.n shrAmaNyAparanAmA mokShamArgAdhikAraH kathyate . tatra chatvAri sthalAni bhavanti . teShu prathamataH AgamAbhyAsamukhyatven ‘eyaggagado samaNo’ ityAdi yathAkrameN prathamasthale gAthAchatuShTayam . tadanantara.n bhedAbhedaratnatrayasvarUpamev mokShamArga iti vyAkhyAnarUpeN ‘AgamapuvvA diTThI’ ityAdi dvitIyasthale sUtrachatuShTayam . ataH para.n dravyabhAvasa.nyamakathanarUpeN ‘chAgo ya aNAra.nbho’ ityAdi tR^itIyasthale gAthAchatuShTayam . tadanantara.n
bhAvArtha : — jab tak shuddhopayogame.n hI lIn na ho jAyA jAy tab tak shramaNako AcharaNakI susthitike liye utsarga aur apavAdakI maitrI sAdhanI chAhiye . use apanI nirbalatAkA lakSha rakhe binA mAtra utsargakA Agrah rakhakar keval ati karkash AcharaNakA haTh nahI.n karanA chAhiye; tathA utsargarUp dhyeyako chUkakar mAtra apavAdake Ashrayase keval mR^idu AcharaNarUp shithilatAkA bhI sevan nahI.n karanA chAhiye . kintu is prakArakA vartan karanA chAhiye jisame.n haTh bhI na ho aur shithilatAkA bhI sevan na ho . sarvaj~na bhagavAnakA mArga anekAnta hai . apanI dashAkI jA.Nch karake jaise bhI lAbh ho usaprakArase vartan karanekA bhagavAnakA upadesh hai .
apanI chAhe jo (sabal yA nirbal) sthiti ho, tathApi ek hI prakArase vartanA, aisA jinamArga nahI.n hai ..231..
ab shlok dvArA Atmadravyame.n sthir honekI bAt kahakar ‘AcharaNapraj~nApan’ pUrNa kiyA jAtA hai .
artha : — isaprakAr visheSh AdarapUrvak purAN puruSho.nke dvArA sevit, utsarga aur apavAd dvArA anek pR^ithak – pR^ithak bhUmikAo.nme.n vyApta jo chAritra usako yati prApta karake, kramashaH atul nivR^itti karake, chaitanyasAmAnya aur chaitanyavisheSharUp jisakA prakAsh hai aise nijadravyame.n sarvataH sthiti karo .
isaprakAr ‘AcharaN praj~nApan’ samApta huA . ★shArdUlavikrI.Dit Cha.nd
Page 430 of 513
PDF/HTML Page 463 of 546
single page version
ath shrAmaNyAparanAmno mokShamArgasyaikAgA.hrayalakShaNasya praj~nApanam . tatra tanmUlasAdhanabhUte prathamamAgam ev vyApArayati —
shramaNo hi tAvadaikAgA.hrayagat ev bhavati . aikAgA.hraya.n tu nishchitArthasyaiv bhavati . arthanishchayastvAgamAdev bhavati . tat Agam ev vyApAraH pradhAnataraH, na chAnyA gatirasti . yato na khalvAgamamantareNArthA nishchetu.n shakyante, tasyaiv hi trisamayapravR^ittatrilakShaNasakalapadArtha- sArthayAthAtmyAvagamasusthitAntara.ngagambhIratvAt . na chArthanishchayamantareNaikAgA.hraya.n siddhayet, nishchayavyavahAramokShamArgopasa.nhAramukhyatven ‘mujjhadi vA’ ityAdi chaturthasthale gAthAdvayam . eva.n sthalachatuShTayen tR^itIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tadyathA — athaikAgyagataH shramaNo bhavati .
ab, shrAmaNya jisakA dUsarA nAm hai aise ekAgratAlakShaNavAle mokShamArgakA praj~nApan hai . usame.n pratham, usake (-mokShamArgake) mUl sAdhanabhUt Agamame.n vyApAr (-pravR^itti) karAte hai.n : —
anvayArtha : — [shramaNaH ] shramaN [aikAgryataH ] ekAgratAko prApta hotA hai; [aikAgrya.n| ] ekAgratA [artheShu nishchitasya ] padArtho.nke nishchayavAnke hotI hai; [nishchitiH ] (padArtho.nkA) nishchay [AgamataH ] Agam dvArA hotA hai; [tataH ] isaliye [AgamacheShTA ] Agamame.n vyApAr [jyeShThA ] mukhya hai ..232..
TIkA : — pratham to, shramaN vAstavame.n ekAgratAko prApta hI hotA hai; ekAgratA padArtho.nke nishchayavAnke hI hotI hai; aur padArtho.nkA nishchay Agam dvArA hI hotA hai; isaliye Agamame.n hI vyApAr pradhAnatar (-visheSh pradhAn) hai; dUsarI gati (-anya koI mArga) nahI.n hai . usakA kAraN yah hai ki : —
vAstavame.n Agamake binA padArtho.nkA nishchay nahI.n kiyA jA sakatA; kyo.nki Agam hI, jisake trikAl (utpAd – vyay – dhrauvyarUp) tIn lakShaN pravartate hai.n aise sakalapadArthasArthake yathAtathya j~nAn dvArA susthit a.ntara.ngase gambhIr hai (arthAt AgamakA hI a.ntara.ng, sarva padArtho.nke
nishchay bane Agam vaDe, Agamapravartan mukhya Che. 232.
Page 431 of 513
PDF/HTML Page 464 of 546
single page version
yato.anishchitArthasya kadAchinnishchikIrShAkulitachetasaH samantato dolAyamAnasyAtyantataralatayA, kadAchichchikIrShAjvaraparavashasya vishva.n svaya.n sisR^ikShorvishvavyApArapariNatasya pratikShaNavijR^imbha- mANakShobhatayA, kadAchidbubhukShAbhAvitasya vishva.n svaya.n bhogyatayopAdAy rAgadveShadoShakalmAShit- chittavR^itteriShTAniShTavibhAgen pravartitadvaitasya prativastupariNamamAnasyAtyantavisa.nShThulatayA, kR^it- nishchayaniHkriyanirbhoga.n yugapadApItavishvamapyavishvatayaika.n bhagavantamAtmAnamapashyataH satata.n vaiyagA.hrayamev syAt . na chaikAgA.hrayamantareN shrAmaNya.n siddhayet, yato.anaikAgA.hrayasyAnekamevedamiti pashyatastathApratyayAbhiniviShTasyAnekamevedamiti jAnatastathAnubhUtibhAvitasyAnekamevedamiti pratyarthavikalpavyAvR^ittachetasA santata.n pravartamAnasya tathAvR^ittiduHsthitasya chaikAtmapratItyanubhUti- tachchaikAgyamAgamaparij~nAnAdev bhavatIti prakAshayati — eyaggagado samaNo aikAgyagataH shramaNo bhavati .. atrAyamarthaH — jagattrayakAlatrayavartisamastadravyaguNaparyAyaikasamayaparichChittisamarthasakalavimalakeval- j~nAnalakShaNanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAnaj~nAnAnuShThAnarUpamaikAgya.n bhaNyate . tatra gatastanmayatven pariNataH samUhake yathArthaj~nAn dvArA susthit hai isaliye Agam hI samasta padArtho.nke yathArtha j~nAnase gambhIr hai ) .
aur, padArtho.nke nishchayake binA ekAgratA siddha nahI.n hotI; kyo.nki, jise padArtho.nkA nishchay nahI.n hai vah (1) kadAchit nishchay karanekI ichChAse AkulatAprApta chittake kAraN sarvataH dolAyamAn (-DAvA.NDol) honese atyanta taralatA (cha.nchalatA) prApta karatA hai, (2) kadAchit karanekI ichChArUp jvarase paravash hotA huA vishvako (-samasta padArtho.nko) svaya.n sarjan karanekI ichChA karatA huA vishvavyApArarUp (-samasta padArtho.nkI pravR^ittirUp) pariNamit honese pratikShaN kShobhakI pragaTatAko prApta hotA hai, aur (3) kadAchit bhoganekI ichChAse bhAvit hotA huA vishvako svaya.n bhogyarUp grahaN karake, rAgadveSharUp doShase kaluShit chittavR^ittike kAraN (vastuo.nme.n) iShTa – aniShTa vibhAg dvArA dvaitako pravartit karatA huA pratyek vasturUp pariNamit honese atyanta asthiratAko prApta hotA hai, isaliye [-uparokta tIn kAraNo.nse ] us anishchayI jIvake (1) kR^itanishchay, (2) niShkriy aur (3) nirbhog aise bhagavAn AtmAko — jo ki yugapat vishvako pI jAnevAlA hone par bhI vishvarUp na honese ek hai use — nahI.n dekhanese satat vyagratA hI hotI hai, (-ekAgratA nahI.n hotI) .
aur ekAgratAke binA shrAmaNya siddha nahI.n hotA; kyo.nki jisake ekAgratA nahI.n hai vah jIv (1) ‘yah anek hI hai’ aisA dekhatA (-shraddhAn karatA) huA usaprakArakI pratItime.n
bhAvit hotA hai, aur (3) yah anek hI hai’ isaprakAr pratyek padArthake vikalpase khaNDit (-Chinnabhinna) chitta sahit satat pravR^itta hotA huA usaprakArakI 2vR^ittise duHsthit hotA hai,
1. abhiniviShTa = AgrahI, dR^i.Dh.h.h . 2. vR^itti = vartanA; chAritra .
Page 432 of 513
PDF/HTML Page 465 of 546
single page version
vR^ittisvarUpasamyagdarshanaj~nAnachAritrapariNatipravR^ittadrashij~naptivR^ittirUpAtmatattvaikAgA.hrayAbhAvAt shuddhAtma- tattvapravR^ittirUpa.n shrAmaNyamev na syAt . ataH sarvathA mokShamArgAparanAmnaH shrAmaNyasya siddhaye bhagavadarhatsarvaj~nopaj~ne prakaTAnekAntaketane shabdabrahmaNi niShNAten mumukShuNA bhavitavyam ..232..
athAgamahInasya mokShAkhya.n karmakShapaNa.n na sambhavatIti pratipAdayati — shramaNo bhavati . eyagga.n NichChidassa aikAgggggAA AA A
Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaikasvabhAvo yo.asau paramAtmapadArthastatprabhR^itiShvartheShu .NichChittI Agamado sA cha sA cha padArthanishchittirAgamato bhavati . tathAhi — jIvabhedakarmabhedapratipAdakAgamAbhyAsAdbhabhavati, na keval- mAgamAbhyAsAttathaivAgamapadasArabhUtAchchidAnandaikaparamAtmatattvaprakAshakAdadhyAtmAbhidhAnAtparamAgamAchcha padArtha- parichChittirbhavati . AgamacheTThA tado jeTThA tataH kAraNAdevamuktalakShaNAgame paramAgame cha cheShTA pravR^ittiH jyeShThA shreShThA prashasyetyarthaH ..232.. athAgamaparij~nAnahInasya karmakShapaNa.n na bhavatIti prarUpayati — AgamahINo isaliye use ek AtmAkI pratIti – anubhUti – vR^ittisvarUp samyagdarshan – j~nAn – chAritra pariNatirUp pravartamAn jo 1dR^ishij~napti – vR^ittirUp Atmatattvame.n ekAgratA hai usakA abhAv honese shuddhAtmatatvapravR^ittirUp shrAmaNya ho (shuddhAtmatatvame.n pravR^ittirUp munipanA hI) nahI.n hotA .
isase (aisA kahA gayA hai ki) mokShamArga jisakA dUsarA nAm hai aise shrAmaNyakI sarvaprakArase siddhi karaneke liye mumukShuko bhagavAn arhanta sarvaj~nase upaj~na (-svaya.n jAnakar kahe gaye) shabdabrahmame.n — jisakA ki anekAntarUpI ketan (chihna – dhvaj – lakShaN) pragaT hai usame.n — niShNAt honA chAhiye .
bhAvArtha : — Agamake vinA padArtho.nkA nishchay nahI.n hotA, padArtho.nke nishchayake vinA ashraddhAjanit taralatA, parakartR^itvAbhilAShAjanit kShobh aur parabhoktR^ittvAbhilAShAjanit asthiratAke kAraN ekAgratA nahI.n hotI; aur ekAgratAke vinA ek AtmAme.n shraddhAn – j~nAn – vartanarUp pravartamAn shuddhAtmapravR^itti na honese munipanA nahI.n hotA, isaliye mokShArthIkA pradhAn karttavya
ab AgamahInake mokShAkhya (mokSha nAmase kahA jAnevAlA) karmakShay nahI.n hotA, aisA pratipAdan karate hai.n : —
2shabdabrahmarUp Agamame.n pravINatA prApta karanA hI hai ..232..
1. dR^ishi = darshan .
2. shabdabrahma = paramabrahmarUp vAchyakA vAchak dravya shrut . [in gAthAo.nme.n sarvaj~nopaj~na samasta dravyashrutako
sAmAnyatayA Agam kahA gayA hai . kabhI dravyashrutake ‘Agam’ aur ‘paramAgam’ aise do bhed bhI kiye jAte
hai.n; vahA.N jIvabhedo.n aur karmabhedo.nke pratipAdak dravyashrutako ‘Agam’ kahA jAtA hai, aur samasta dravyashrutake
sArabhUt chidAnanda ek paramAtmatattvake prakAshak adhyAtmadravyashrutako ‘paramAgam’ kahA jAtA hai] .]
Page 433 of 513
PDF/HTML Page 466 of 546
single page version
AgamahINo samaNo NevappANa.n para.n viyANAdi .
na khalvAgamamantareN parAtmaj~nAna.n paramAtmaj~nAna.n vA syAt; na cha parAtmaj~nAnashUnyasya paramAtmaj~nAnashUnyasya vA mohAdidravyabhAvakarmaNA.n j~naptiparivartarUpakarmaNA.n vA kShapaNa.n syAt . tathA hi — na tAvannirAgamasya niravadhibhavApagApravAhavAhimahAmohamalamalImasasyAsya jagataH samaNo NevappANa.n para.n viyANAdi AgamahInaH shramaNo naivAtmAna.n para.n vA vijAnAti; avijANa.nto atthe avijAnannarthAnparamAtmAdipadArthAn khavedi kammANi kidh bhikkhU kShapayati karmANi katha.n bhikShuH, na kathamapi iti . ito vistaraH — ‘‘guNajIvA pajjattI pANA saNNA ya maggaNAo ya . uvaogovi ya kamaso vIsa.n tu parUvaNA bhaNidA ..’’ iti gAthAkathitAdyAgamamajAnan, tathaiv ‘‘bhiNNau jeN Na jANiyau Niyadehaha.n paramatthu . so a.ndhau avaraha.n a.ndhayaha.n ki ma darisAvai pa.nthu..’’ iti dohakasUtrakathitAdyAgamapadasArabhUtam-
anvayArtha : — [AgamahInaH ] AgamahIn [shramaNaH ] shramaN [AtmAna.n ] AtmAko (nijako) aur [para.n ] parako [na ev vijAnAti ] nahI.n jAnatA; [arthAn avijAnan ] padArtho.nko nahI.n jAnatA huA [bhikShuH ] bhikShu [karmANi ] karmo.nko [katha.n ] kisaprakAr [kShapayati ] kShay kare ? ..233..
TIkA : — vAstavame.n Agamake vinA 1parAtmaj~nAn yA 2paramAtmaj~nAn nahI.n hotA; aur parAtmaj~nAnashUnyake yA paramAtmaj~nAnashUnyake mohAdidravyabhAvakarmo.nkA yA 3j~naptiparivartanarUp karmo.nkA kShay nahI.n hotA . vah isaprakAr hai : —
pratham to, AgamahIn yah jagat — ki jo niravadhi (anAdi) bhavasaritAke pravAhako bahAnevAle mahAmohamalase malin hai vah — dhatUrA piye hue manuShyakI bhA.Nti vivekake nAshako prApta
.
bhikShu padArtha – ajAN te kShay karmano kaI rIt kare ? 233.
1. parAtmaj~nAn = parakA aur AtmAkA j~nAn; sva – parakA bhedaj~nAn .
2. paramAtmaj~nAn = paramAtmAkA j~nAn, ‘mai.n samasta lokAlokake j~nAyak j~nAnasvabhAvavAlA param AtmA hU.N’ aisA
3. j~naptiparivartan = j~naptikA badalanA, jAnanekI kriyAkA parivartan (j~nAnakA ek j~neyase dUsare j~neyame.n badalanA so j~naptiparivartanarUp karma hai .)
Page 434 of 513
PDF/HTML Page 467 of 546
single page version
pItonmattakasyevAvakIrNavivekasyAvivikten j~nAnajyotiShA nirUpayato.apyAtmAtmapradeshanishchit sharIrAdidravyeShUpayogamishritamoharAgadveShAdibhAveShu cha svaparanishchAyakAgamopadeshapUrvakasvAnubhavA- bhAvAdaya.n paro.ayamAtmeti j~nAna.n siddhayet; tathA cha trisamayaparipATIprakaTitavichitraparyAy- prAgbhArAgAdhagambhIrasvabhAva.n vishvamev j~neyIkR^itya pratapataH paramAtmanishchAyakAgamopadeshapUrvak- svAnubhavAbhAvAt j~nAnasvabhAvasyaikasya paramAtmano j~nAnamapi na siddhayet . parAtma- paramAtmaj~nAnashUnyasya tu dravyakarmArabdhaiH sharIrAdibhistatpratyayairmoharAgadveShAdibhAvaishcha sahaikya- mAkalayato vadhyaghAtakavibhAgAbhAvAnmohAdidravyabhAvakarmaNA.n kShapaNa.n na siddhayet; tathAch dhyAtmashAstra.n chAjAnan puruSho rAgAdidoSharahitAvyAbAdhasukhAdiguNasvarUpanijAtmadravyasya bhAvakarma- shabdAbhidheyai rAgAdinAnAvikalpajAlairnishchayen karmabhiH sah bheda.n na jAnAti, tathaiv karmArividhva.nsak- honese 1avivikta j~nAnajyotise yadyapi dekhatA hai tathApi, use 2svaparanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavake abhAvake kAraN, AtmAme.n aur Atmapradeshasthit sharIrAdidravyo.nme.n tathA upayogamishrit moharAgadveShAdibhAvo.nme.n ‘yah par hai aur yah AtmA (-sva) hai’ aisA j~nAn siddha nahI.n hotA; tathA use, 3paramAtmanishchAyak AgamopadeshapUrvak svAnubhavake abhAvake kAraN, jisake trikAl paripATIme.n vichitra paryAyo.nkA samUh pragaT hotA hai aise agAdh – gambhIrasvabhAv vishvako j~neyarUp karake 4pratapit j~nAnasvabhAvI ek paramAtmAkA j~nAn bhI siddha nahI.n hotA .
aur (isaprakAr) jo (1) parAtmaj~nAnase tathA (2) paramAtmaj~nAnase shUnya hai use, (1) dravyakarmase honevAle sharIrAdike sAth tathA 5tatpratyayI moharAgadveShAdi bhAvo.nke sAth ekatAkA anubhav karanese 6vadhyaghAtakake vibhAgakA abhAv honese mohAdidravyabhAvakarmo.nkA kShay siddha nahI.n hotA, tathA (2) 7j~neyaniShThatAse pratyek vastuke utpAd – vinAsharUp pariNamit honeke kAraN
1. avivikta = avivekavAlI; vivek shUnya, bhed – hIn; abhinna; ekamek .
2. svaparanishchAyak = svaparakA nishchay karAnevAlA (Agamopadesh svaparakA nishchay karAnevAlA hai arthAt svaparakA nishchay karaneme.n nimittabhUt hai .)
3. paramAtmanishchAyak = paramAtmAkA nishchay karanevAlA (arthAt j~nAnasvabhAv paramAtmAkA nishchay karaneme.n nimittabhUt .)
4. pratapit = pratApavAn (j~nAnasvabhAv paramAtmA vishvako j~neyarUp karake tapatA hai — pratApavAn vartatA hai .)
5. tatpratyayI = tatsambandhI, vah jisakA nimitta hai aise .
6. vadhyaghAtak = hanan yogya aur hananakartA [AtmA vadhya hai aur mohAdibhAvakarma ghAtak hai.n . mohAdidravyakarma bhI AtmAke ghAtame.n nimittabhUt honese ghAtak kahalAte hai.n .]]
7. j~neyaniShTha = j~neyo.nme.n niShThAvAlA; j~neyaparAyaN; j~neyasammukh [anAdi sa.nsArame.n j~napti j~neyaniShTha honese vah pratyek padArthakI utpatti – vinAsharUp pariNamit honese parivartanako prApta hotI rahatI hai . paramAtmaniShThatAke binA j~naptikA vah parivartan anivArya hai .]]
Page 435 of 513
PDF/HTML Page 468 of 546
single page version
j~neyaniShThatayA prativastu pAtotpAtapariNatatven j~napterAsa.nsArAtparivartamAnAyAH paramAtmaniShThatva- mantareNAnivAryaparivartatayA j~naptiparivartarUpakarmaNA.n kShapaNamapi na siddhayet . ataH karma- kShapaNArthibhiH sarvathAgamaH paryupAsyaH ..233..
athAgam evaikashchakShurmokShamArgamupasarpatAmityanushAsti — AgamachakkhU sAhU i.ndiyachakkhUNi savvabhUdANi .
devA ya ohichakkhU siddhA puN savvado chakkhU ..234.. svakIyparamAtmatattvasya j~nAnAvaraNAdidravyakarmabhirapi sah pR^ithaktva.n na vetti, tathAchAsharIralakShaNashuddhAtma- padArthasya sharIrAdinokarmabhiH sahAnyatva.n na jAnAti . ittha.nbhUtabhedaj~nAnAbhAvAddehasthamapi nijashuddhAtmAna.n na rochate, samastarAgAdiparihAreN na cha bhAvayati . tatashcha katha.n karmakShayo bhavati, na kathamapIti . tataH kAraNAnmokShArthinA paramAgamAbhyAs ev kartavya iti tAtparyArthaH ..233.. ath mokShamArgArthinAmAgam anAdi sa.nsArase parivartanako pAnevAlI jo j~napti, usakA parivartan paramAtmaniShThatAke atirikta anivArya honese, j~naptiparivartanarUp karmo.nkA kShay bhI siddha nahI.n hotA . isaliye karmakShayArthiyo.nko sarvaprakArase AgamakI paryupAsanA karanA yogya hai .
bhAvArtha : — AgamakI paryupAsanAse rahit jagatako AgamopadeshapUrvak svAnubhav na honese ‘yah jo amUrtik AtmA hai so mai.n hU.N, aur ye samAnakShetrAvagAhI sharIrAdik vah par hai.n’ isIprakAr ‘ye jo upayog hai so mai.n hU.N aur ye upayogamishrit moharAgadveShAdibhAv hai.n so par hai’ isaprakAr sva – parakA bhedaj~nAn nahI.n hotA thA use AgamopadeshapUrvak svAnubhav na honese ‘mai.n j~nAnasvabhAvI ek paramAtmA hU.N’ aisA paramAtmaj~nAn bhI nahI.n hotA .
isaprakAr jise (1) sva – par j~nAn tathA (2) paramAtmaj~nAn nahI.n hai use, (1) hanan hone yogya svakA aur hananevAle mohAdidravyabhAvakarmarUp parakA bhedaj~nAn na honese mohAdidravyabhAvakarmo.nkA kShay nahI.n hotA, tathA (2) paramAtmaniShThatAke abhAvake kAraN j~naptikA parivartan nahI.n Talanese j~naptiparivartanarUp karmo.nkA bhI kShay nahI.n hotA .
isaliye mokShArthiyo.nko sarvaprakArase sarvaj~nakathit AgamakA sevan karanA chAhiye ..233..
ab, mokShamArga par chalanevAlo.nko Agam hI ek chakShu hai aisA upadesh karate hai.n : —
Che dev avadhichakShu ne sarvatrachakShu siddha Che . 234.
Page 436 of 513
PDF/HTML Page 469 of 546
single page version
ih tAvadbhagavantaH siddhA ev shuddhaj~nAnamayatvAtsarvatashchakShuShaH, sheShANi tu sarvANyapi bhUtAni mUrtadravyAvasaktadraShTitvAdindriyachakShU.nShi . devAstu sUkShmatvavishiShTamUrtadravyagrAhitvAd- vadhichakShuShaH, ath cha te.api rUpidravyamAtradraShTatvenendriyachakShurbhyo.avishiShyamANA indriyachakShuSh ev . evamamIShu samasteShvapi sa.nsAriShu mohopahatatayA j~neyaniShTheShu satsu j~nAnaniShThatvamUl- shuddhAtmatattvasa.nvedanasAdhya.n sarvatashchakShustva.n na siddhayet . ath tatsiddhaye bhagavantaH shramaNA AgamachakShuSho bhavanti . ten j~neyaj~nAnayoranyonyasa.nvalanenAshakyavivechanatve satyapi svapar- ev draShTirityAkhyAti — AgamachakkhU shuddhAtmAdipadArthapratipAdakaparamAgamachakShuSho bhavanti . ke te . sAhU nishchayaratnatrayAdhAreN nijashuddhAtmasAdhakAH sAdhavaH . i.ndiyachakkhUNi nishchayenAtIndriyAmUrtakevalaj~nAnAdi- guNasvarUpANyapi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAdindriyAdhInatvenendriyachakShU.nShi bhavanti . kAni kartR^INi . savvabhUdANi sarvabhUtAni sarvasa.nsArijIvA ityarthaH . devA ya ohichakkhU devA api cha sUkShmamUrta- pudgaladravyaviShayAvadhichakShuShaH . siddhA puN savvado chakkhU siddhAH punaH shuddhabuddhaikasvabhAvajIvalokAkAsh- pramitashuddhAsa.nkhyeyasarvapradeshachakShuSh iti . anen kimukta.n bhavati . sarvashuddhAtmapradeshe lochanotpattinimitta.n
anvayArtha : — [sAdhuH ] sAdhu [AgamachakShuH ] AgamachakShu (-AgamarUp chakShuvAle) hai.n, [sarvabhUtAni ] sarvaprANI [indriy chakShU.nShi ] indriyachakShuvAle hai.n, [devAH cha ] dev [avadhichakShuShaH ] avadhichakShu hai.n [punaH ] aur [siddhAH ] siddha [sarvataH chakShuShaH ] sarvataHchakShu (-sarva orase chakShuvAle arthAt sarvAtmapradeshose chakShuvAn) hai.n ..234..
TIkA : — pratham to is lokame.n bhagavanta siddha hI shuddhaj~nAnamay honese sarvataH chakShu hai.n, aur sheSh ‘sabhI bhUt (-jIv), mUrta dravyo.nme.n hI unakI dR^iShTi laganese indriyachakShu hai.n . dev sUkShmatva- vishiShTa mUrta dravyo.nko grahaN karate hai.n isaliye ve avadhichakShu hai.n; athavA ve bhI, mAtra rUpI dravyo.nko dekhate hai.n isaliye unhe.n indriyachakShuvAlo.nse alag na kiyA jAy to, indriyachakShu hI hai.n .’ isaprakAr yah sabhI sa.nsArI mohase 1upahat honeke kAraN j~neyaniShTha honese, j~nAnaniShThatAkA mUl jo shuddhAtma- tattvakA sa.nvedan usase sAdhya (-sadhanevAlA) aisA sarvataH chakShupanA unake siddha nahI.n hotA .
ab, us (sarvataHchakShupane) kI siddhike liye bhagava.nt shramaN AgamachakShu hote hai.n . yadyapi j~ney aur j~nAnakA pArasparik milan ho jAnese unhe.n bhinna karanA ashakya hai (arthAt j~ney j~nAname.n j~nAt na ho.n aisA karanA ashakya hai ) tathApi ve us AgamachakShuse svaparakA vibhAg karake, mahAmohako jinane bhed DAlA hai aise vartate hue paramAtmAko pAkar, satat j~nAnaniShTha hI rahate hai.n .
1. upahat = ghAyal, ashuddha, malin, bhraShTa .
Page 437 of 513
PDF/HTML Page 470 of 546
single page version
vibhAgamArachayya nirbhinnamahAmohAH santaH paramAtmAnamavApya satata.n j~nAnaniShThA evAvatiShThante . ataH sarvamapyAgamachakShuShaiv mumukShUNA.n draShTavyam ..234..
athAgamachakShuShA sarvamev drashyat eveti samarthayati — savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehi.n chittehi.n .
Agamen tAvatsarvANyapi dravyANi pramIyante, vispaShTatarkaNasya sarvadravyANAm- viruddhatvAt; vichitraguNaparyAyavishiShTAni cha pratIyante, sahakramapravR^ittAnekadharmavyApakA- paramAgamopadeshAdutpanna.n nirvikAra.n mokShArthibhiH svasa.nvedanaj~nAnamev bhAvanIyamiti ..234.. athAgam- lochanen sarva.n drashyat iti praj~nApayati — savve AgamasiddhA sarve.apyAgamasiddhA Agamen j~nAtAH . ke te . atthA vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvo yo.asau paramAtmapadArthastatprabhR^itayo.arthAH . katha.n siddhAH . guNapajjaehi.n
isase (aisA kahA jAtA hai ki) mumukShuo.nko sab kuCh AgamarUp chakShu dvArA hI dekhanA chAhiye ..234..
ab, yah samarthan karate hai.n ki AgamarUp chakShuse sab kuCh dikhAI detA hI hai : —
anvayArtha : — [sarve arthAH ] samasta padArtha [chitraiH guNaparyAyaiH ] vichitra (anek prakArakI) guNaparyAyo.n sahit [AgamasiddhAH ] Agamasiddha hai.n . [tAn api ] unhe.n bhI [te shramaNAH ] ve shramaN [Agamen hi dR^iShTA ] Agam dvArA vAstavame.n dekhakar [jAnanti ] jAnate hai.n ..235..
TIkA : — pratham to, Agam dvArA sabhI dravya pramey (j~ney) hote hai.n, kyo.nki sarvadravya vispaShTa tarkaNAse aviruddha hai.n, ( – sarva dravya AgamAnusAr jo visheSh spaShTa tarka usake sAth melavAle hai.n, arthAt ve AgamAnusAr vispaShTa vichArase j~nAt ho.n aise hai.n ) . aur Agamase ve dravya vichitra guNaparyAyavAle pratIt hote hai.n, kyo.nki Agamako sahapravR^itta aur kramapravR^itta anek dharmo.nme.n
te sarvane jANe shramaN e dekhIne Agam vaDe. 235.
Page 438 of 513
PDF/HTML Page 471 of 546
single page version
nekAntamayatvenaivAgamasya pramANatvopapatteH . ataH sarve.arthA AgamasiddhA ev bhavanti . ath te shramaNAnA.n j~neyatvamApadyante svayamev, vichitraguNaparyAyavishiShTasarvadravyavyApakAnekAntAtmak- shrutaj~nAnopayogIbhUy vipariNamanAt . ato na ki.nchidapyAgamachakShuShAmdrashya.n syAt ..235..
AgamapuvvA diTThI Na bhavadi jasseh sa.njamo tassa .
NatthIdi bhaNadi sutta.n asa.njado hodi kidh samaNo ..236.. chittehi.n vichitraguNaparyAyaiH sah . jANa.nti jAnanti . kAn . te vi tAn pUrvoktArthaguNaparyAyAn . ki.n kR^itvA pUrvam . pechChittA draShTavA j~nAtvA . ken . AgameN hi Agamenaiv . ayamatrArthaH — pUrvamAgama.n paThitvA pashchAjjAnanti . te samaNA te shramaNA bhavantIti . atreda.n bhaNita.n bhavati — sarve dravyaguNaparyAyAH paramAgamen j~nAyante . kasmAt . Agamasya parokSharUpeN kevalaj~nAnasamAnatvAt . pashchAdAgamAdhAreN svasa.nvedanaj~nAne jAte svasa.nvedanaj~nAnabalen kevalaj~nAne cha jAte pratyakShA api bhavanti . tataHkAraNAdAgamachakShuShA para.nparayA sarva.n drashya.n bhavatIti ..235.. evamAgamAbhyAsakathanarUpeN prathamasthale sUtrachatuShTaya.n gatam . athAgamaparij~nAn- tattvArthashraddhAnatadubhayapUrvakasa.nyatatvatrayasya mokShamArgatva.n niyamayati — AgamapuvvA diTThI Na bhavadi jasseh vyApak (-anek dharmo.nko kahanevAlA) 1anekAntamay honese Agamako pramANatAkI upapatti hai (arthAt Agam pramANabhUt siddha hotA hai ) . isase sabhI padArtha Agamasiddha hI hai.n . aur ve shramaNo.nko svayamev j~neyabhUt hote hai.n, kyo.nki shramaN vichitraguNaparyAyavAle sarvadravyo.nme.n vyApak (-sarvadravyo.nko jAnanevAle) anekAntAtmak 2shrutaj~nAnopayogarUp hokar pariNamit hote hai.n .
isase (aisA kahA hai ki) AgamachakShuo.nko (-AgamarUp chakShuvAlo.nko) kuCh bhI adR^ishya nahI.n hai ..235..
ab, Agamaj~nAn, tatpUrvak tattvArthashraddhAn aur tadubhayapUrvak sa.nyatattvakI yugapatatAko mokShamArgapanA honekA niyam karate hai.n . [arthAt aisA niyam siddha karate hai.n ki — 1 – Agamaj~nAn, mokShamArga hai ] : —
2 – tatpUrvak tattvArthashraddhAn aur 3 – un dono.n pUrvak sa.nyatapanA in tIno.nkA sAth honA hI
1. anekAnta = anek anta; anek dharma . [dravyashrut anekAntamay hai; sarvadravyo.nke ek hI sAth aur kramashaH pravartamAn anek dharmo.nme.n vyApta (unhe.n kahanevAle) anek dharma dravyashrutame.n hai.n .]]
2. shrutaj~nAnopayog anekAntAtmak hai . sarva dravyo.nke anek dharmo.nme.n vyApta (unhe.n jAnanevAle anek dharma bhAvashrutaj~nAname.n hai.n ) .
Page 439 of 513
PDF/HTML Page 472 of 546
single page version
ih hi sarvasyApi syAtkAraketanAgamapUrvikayA tattvArthashraddhAnalakShaNayA draShTayA shUnyasya svaparavibhAgAbhAvAt kAyakaShAyaiH sahaikyamadhyavasato.aniruddhaviShayAbhilAShatayA ShaDjIvanikAy- ghAtino bhUtvA sarvato.api kR^itapravR^itteH sarvato nivR^ittyabhAvAttathA paramAtmaj~nAnAbhAvAd j~neyachakra- kramAkramaNanirargalaj~naptitayA j~nAnarUpAtmatattvaikAgA.hrayapravR^ittyabhAvAchcha sa.nyam ev na tAvat siddhayet . AgamapUrvikA draShTiH samyaktva.n nAsti yasyeh loke sa.njamo tassa Natthi sa.nyamastasya nAsti idi bhaNadi ityeva.n bhaNati kathayati . ki.n kartR^i . sutta.n sUtramAgamaH . asa.njado hodi kidh samaNo asa.nyataH san shramaNastapodhanaH katha.n bhavati, na kathamapIti . tathAhi — yadi nirdoShinijaparamAtmaivopAdey iti ruchirUpa.n samyaktva.n nAsti tarhi paramAgamabalen vishadaikaj~nAnarUpamAtmAna.n jAnannapi samyagdraShTirna bhavati, j~nAnI cha na bhavati, taddvayAbhAve sati pa~nchendriyaviShayAbhilAShaShaDjIvavadhavyAvR^itto.api sa.nyato na bhavati . tataH
anvayArtha : — [ih ] is lokame.n [yasya ] jisakI [AgamapUrvA dR^iShTiH ] AgamapUrvak dR^iShTi (darshan) [na bhavati ] nahI.n hai [tasya ] usake [sa.nyamaH ] sa.nyam [nAsti ] nahI.n hai, [iti ] isaprakAr [sUtra.n bhaNati ] sUtra kahatA hai; aur [asa.nyataH ] asa.nyat vah [shramaNaH ] shramaN [katha.n bhavati ] kaise ho sakatA hai ? ..236..
TIkA : — is lokame.n vAstavame.n, syAtkAr jisakA chihna hai aise AgamapUrvak kyo.nki (1) svaparake vibhAgake abhAvake kAraN kAyA aur kaShAyo.nke sAth ekatAkA adhyavasAy karanevAle aise ve jIv, 2viShayo.nkI abhilAShAkA nirodh nahI.n honese Chah jIvanikAyake ghAtI hokar sarvataH (sab or se) pravR^itti karate hai.n, isaliye unake sarvataH nivR^ittikA abhAv hai . (arthAt kisI bhI orase – ki.nchitmAtra bhI nivR^itti nahI.n hai ), tathApi (2) unake paramAtmaj~nAnake abhAvake kAraN j~neyasamUhako kramashaH jAnanevAlI 3nirargal j~napti
1tattvArthashraddhAnalakShaNavAlI dR^iShTise jo shUnya hai un sabhIko pratham to sa.nyam hI siddha nahI.n hotA,
1. tattvArthashraddhAnalakShaNavAlI = tattvArthakA shraddhAn jisakA lakShaN hai aisI . [samyagdarshanakA lakShaN tattvArthashraddhAn hai . vah AgamapUrvak hotA hai . AgamakA chihna ‘syAt’ kAr hai] .]
2. jin jIvo.nko svaparakA bhedaj~nAn nahI.n hai unake bhale hI kadAchit pa.nchendriyo.nke viShayo.nkA sa.nyog dikhAI
na detA ho, Chah jIvanikAyakI dravyahi.nsA na dikhAI detI ho aur isaprakAr sa.nyogase nivR^itti dikhAI detI
ho, tathApi kAyA aur kaShAyake sAth ekatva mAnanevAle un jIvo.nke vAstavame.n pa.nchendriyake viShayo.nkI
abhilAShAkA nirodh nahI.n hai, hi.nsAkA ki.nchitmAtra abhAv nahI.n hai aur isIprakAr parabhAvase ki.nchitmAtra
nivR^itti nahI.n hai .
3. nirargal = nira.nkush; sa.nyamarahit; svachChandI .
Page 440 of 513
PDF/HTML Page 473 of 546
single page version
asiddhasa.nyamasya tu sunishchitaikAgA.hrayagatatvarUpa.n mokShamArgAparanAm shrAmaNyamev na siddhayet . at Agamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadyasyaiv mokShamArgatva.n niyamyet ..236..
athAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnAmayaugapadyasya mokShamArgatva.n vighaTayati — Na hi AgameN sijjhadi saddahaNa.n jadi vi Natthi atthesu .
sthitametat – paramAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvatrayamev muktikAraNamiti ..236.. athAgamaj~nAnatattvArtha- shraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadyAbhAve mokSho nAstIti vyavasthApayati — Na hi AgameN sijjhadi Agamajanit- paramAtmaj~nAnen na siddhayati, saddahaNa.n jadi vi Natthi atthesu shraddhAna.n yadi cha nAsti paramAtmAdipadArtheShu . saddahamANo atthe shraddadhAno vA chidAnandaikasvabhAvanijaparamAtmAdipadArthAn, asa.njado vA Na NivvAdi viShay- kaShAyAdhInatvenAsa.nyato vA na nirvAti, nirvANa.n na labhat iti . tathAhi – yathA pradIpasahitapuruShasya kUpapatanaprastAve kUpapatanAnnivartana.n mam hitamiti nishchayarUpa.n shraddhAna.n yadi nAsti tadA tasya pradIpaH ki.n karoti, na kimapi . tathA jIvasyApi paramAgamAdhAreN sakalapadArthaj~neyAkArakarambitavishadaikaj~nAnarUpa.n honese j~nAnarUp Atmatattvame.n ekAgratAkI pravR^ittikA abhAv hai . (isaprakAr unake sa.nyam siddha nahI.n hotA) aur (-isaprakAr) jinake sa.nyam siddha nahI.n hotA unhe.n 1sunishchit aikAgyrApariNatatArUp shrAmaNya hI – jisakA dUsarA nAm mokShamArga hai vahI — siddha nahI.n hotA .
isase Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn aur sa.nyatattvake yugapatapaneko hI mokShamArgapanA honekA niyam hotA hai ..236..
ab, aisA siddha karate hai.n ki — Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn aur sa.nyatattvake ayugapatpaneko mokShamArgatva ghaTit nahI.n hotA : —
anvayArtha : — [Agamen ] Agamase, [yadi api ] yadi [artheShu shraddhAna.n nAsti ] padArtho.nkA shraddhAn na ho to, [na hi siddhayati ] siddhi (mukti) nahI.n hotI; [arthAn shraddhadhAnaH ] padArtho.nkA shraddhAn karanevAlA bhI [asa.nyataH vA ] yadi asa.nyat ho to [na nirvAti ] nirvANako prApta nahI.n hotA ..237..
nirvAN nahi artho taNI shraddhAthI, jo sa.nyam nahI.n. 237.
1. sunishchit = dR^i.Dh.h.h . (dR^i.DhtApUrvak ekAgratAme.n pariNamit honA so shrAmaNya hai .)
Page 441 of 513
PDF/HTML Page 474 of 546
single page version
shraddhAnashUnyenAgamajaniten j~nAnen, tadavinAbhAvinA shraddhAnen cha sa.nyamashUnyen, na tAvatsiddhayati . tathA hi — Agamabalen sak lapadArthAn vispaShTa.n tarkayannapi, yadi sak la- padArthaj~neyAkArakarambitavishadaikaj~nAnAkAramAtmAna.n na tathA pratyeti, tadA yathoditAtmanaH shraddhAn- shUnyatayA yathoditamAtmAnamananubhavan katha.n nAm j~neyanimagno j~nAnavimUDho j~nAnI syAt . aj~nAninashcha j~neyadyotako bhavannapyAgamaH ki.n kuryAt . tataH shraddhAnashUnyAdAgamAnnAsti siddhiH . ki.nch, sakalapadArthaj~neyAkArakarambitavishadaikaj~nAnAkAramAtmAna.n shraddadhAno.apyanubhavannapi, yadi svasminnev sa.nyamya na vartayati, tadAnAdimoharAgadveShavAsanopajanitaparadravyacha~N.hkramaNasvairiNyA- shchidvR^itteH svasminnev sthAnAnnirvAsananiShkampaikatattvamUrchChitachidvR^ittyabhAvAtkatha.n nAm sa.nyataH syAt . svAtmAna.n jAnato.api mamAtmaivopAdey iti nishchayarUpa.n yadi shraddhAna.n nAsti tadA tasya pradIpasthAnIy AgamaH ki.n karoti, na kimapi . yathA vA sa ev pradIpasahitapuruShaH svakIyapauruShabalen kUpapatanAdyadi na nivartate tadA tasya shraddhAna.n pradIpo draShTirvA ki.n karoti, na kimapi . tathAya.n jIvaH
TIkA : — Agamajanit j~nAnase, yadi vah shraddhAnashUnya ho to siddhi nahI.n hotI; tathA usake (-Agamaj~nAnake) vinA jo nahI.n hotA aise shraddhAnase bhI yadi vah (shraddhAn) sa.nyamashUnya ho to siddhi nahI.n hotI . vah isaprakAr : —
Agamabalase sakal padArtho.nkI vispaShTa 1tarkaNA karatA huA bhI yadi jIv sakal padArtho.nke j~neyAkAro.nke sAth 2milit honevAlA vishad ek j~nAn jisakA AkAr hai aise AtmAko usaprakArase pratIt nahI.n karatA to yathokta AtmAke shraddhAnase shUnya honeke kAraN jo yathokta AtmAkA anubhav nahI.n karatA aisA vah j~neyanimagna j~nAnavimU.Dh.h.h jIv kaise j~nAnI hogA ? (nahI.n hogA, vah aj~nAnI hI hogA .) aur aj~nAnIko, j~neyadyotak hone par bhI, Agam kyA karegA ? (-Agam j~neyo.nkA prakAshak hone par bhI vah aj~nAnIke liye kyA kar sakatA hai ?) isaliye shraddhAnashUnya Agamase siddhi nahI.n hotI .
aur, sakal padArtho.nke j~neyAkAro.nke sAth milit hotA huA vishad ek j~nAn jisakA AkAr hai aise AtmAkA shraddhAn karatA huA bhI, anubhav karatA huA bhI yadi jIv apaneme.n hI sa.nyamit (-a.nkushit) hokar nahI.n rahatA, to anAdi moharAgadveShakI vAsanAse janit jo paradravyame.n bhramaN usake kAraN jo svairiNI (-svachCha.ndI, vyabhichAriNI) hai aisI chidvR^itti (- chaitanyakI pariNati) apaneme.n hI rahanese, vAsanArahit niShka.np ek tattvame.n lIn chidvR^ittikA abhAv honese, vah kaise sa.nyat hogA ? (nahI.n hogA, asa.nyat hI hogA) aur asa.nyatako, yathokta pra. 56
1. tarkaNA = vichAraNA; yukti ityAdike AshrayavAlA j~nAn .
2. milit hone vAlA = mishrit honevAlA; sa.nba.ndhako prApta; arthAt unhe.n jAnanevAlA . [samasta padArtho.nke j~neyAkAr jisame.n pratibi.nbit hote hai.n arthAt unhe.n jAnatA hai aisA spaShTa ek j~nAn hI AtmAkA rUp hai .]]
Page 442 of 513
PDF/HTML Page 475 of 546
single page version
asa.nyatasya cha yathoditAtmatattvapratItirUpa.n shraddhAna.n yathoditAtmatattvAnubhUtirUpa.n j~nAna.n vA ki.n kuryAt . tataH sa.nyamashUnyAt shraddhAnAt j~nAnAdvA nAsti siddhiH . at Agamaj~nAnatattvArtha- shraddhAnasa.nyatatvAnAmayaugapadyasya mokShamArgatva.n vighaTetaiv ..237..
athAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadye.apyAtmaj~nAnasya mokShamArgasAdhakatamatva.n dyotayati —
shraddhAnaj~nAnasahito.api pauruShasthAnIyachAritrabalen rAgAdivikalparUpAdasa.nyamAdyadi na nivartate tadA tasya shraddhAna.n j~nAna.n vA ki.n kuryAt, na kimapIti . ataH etadAyAti – paramAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n madhye dvayenaiken vA nirvANa.n nAsti, ki.ntu trayeNeti ..237.. eva.n bhedAbhedaratnatrayAtmakamokShamArga- sthApanamukhyatven dvitIyasthale gAthAchatuShTaya.n gatam . ki.nch bahirAtmAvasthAntarAtmAvasthAparamAtmAvasthA- mokShAvasthAtraya.n tiShThati . avasthAtraye.anugatAkAra.n dravya.n tiShThati . eva.n parasparasApekShadravyaparyAyAtmako jIvapadArthaH. tatra mokShakAraNa.n chintyate . mithyAtvarAgAdirUpA bahirAtmAvasthA tAvadashuddhA, muktikAraNa.n AtmatattvakI pratItirUp shraddhAn yA yathokta AtmatattvakI anubhUtirUp j~nAn kyA karegA ? isaliye sa.nyamashUnya shraddhAnase yA j~nAnase siddhi nahI.n hotI .
isase Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake ayugapatpaneko mokShamArgapanA ghaTit nahI.n hotA ..237..
ab, Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvakA yugapatpanA hone par bhI, Atmaj~nAn mokShamArgakA sAdhakatam (utkR^iShTa sAdhak) hai aisA samajhAte hai.n : —
anvayArtha : — [yat karma ] jo karma [aj~nAnI ] aj~nAnI [bhavashatasahasrakoTibhiH ] lakShakoTi bhavo.nme.n [kShapayati ] khapAtA hai, [tat ] vah karma [j~nAnI ] j~nAnI [tribhiH guptaH ] tIn prakAr (man – vachan – kAy) se gupta honese [uchChvAsamAtreN ] uchChvAsamAtrame.n [kShapayati ] khapA detA hai ..238..
te karma j~nAnI trigupta bas uchChvAsamAtrathI kShay kare. 238.
Page 443 of 513
PDF/HTML Page 476 of 546
single page version
yadaj~nAnI karma kramaparipATayA bAlatapovaichitryopakrameN cha pachyamAnamupAttarAgadveShatayA sukhaduHkhAdivikArabhAvapariNataH punarAropitasantAna.n bhavashatasahasrakoTIbhiH katha.nchan nistarati, tadev j~nAnI syAtkAraketanAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtishayaprasAdAsAditashuddha- j~nAnamayAtmatattvAnubhUtilakShaNaj~nAnitvasadbhAvAtkAyavA~N.hmanaHkarmoparamapravR^ittatriguptatvAt prachaNDop- na bhavati . mokShAvasthA shuddhA phalabhUtA, sA chAgre tiShThati . etAbhyA.n dvAbhyA.n bhinnA yAntarAtmAvasthA sA mithyAtvarAgAdirahitatven shuddhA . yathA sUkShmanigotaj~nAne sheShAvaraNe satyapi kShayopashamaj~nAnAvaraNa.n nAsti tathAtrApi kevalaj~nAnAvaraNe satyapyekadeshakShayopashamaj~nAnApekShayA nAstyAvaraNam . yAvatA.nshen nirAvaraNA rAgAdirahitatven shuddhA cha tAvatA.nshen mokShakAraNa.n bhavati . tatra shuddhapAriNAmikabhAvarUpa.n paramAtmadravya.n dhyeya.n bhavati, tachcha tasmAdantarAtmadhyAnAvasthAvisheShAtkatha.nchidbhinnam . yadaikAntenAbhinna.n bhavati tadA mokShe.api dhyAna.n prApnoti, athavAsya dhyAnaparyAyasya vinAshe sati tasya pAriNAmik- bhAvasyApi vinAshaH prApnoti . eva.n bahirAtmAntarAtmaparamAtmakathanarUpeN mokShamArgo j~nAtavyaH . ath paramAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n bhedaratnatrayarUpANA.n melApake.api, yadabhedaratnatrayAtmaka.n nirvikalpa- samAdhilakShaNamAtmaj~nAna.n, nishchayen tadev muktikAraNamiti pratipAdayati — ja.n aNNANI kamma.n khavedi nirvikalpasamAdhirUpanishchayaratnatrayAtmakavishiShTabhedaj~nAnAbhAvAdaj~nAnI jIvo yatkarma kShapayati . kAbhiH karaNabhUtAbhiH . bhavasayasahassakoDIhi.n bhavashatasahasrakoTibhiH . ta.n NANI tihi.n gutto tatkarma j~nAnI jIvastri- guptiguptaH san khavedi ussAsametteN kShapayatyuchChvAsamAtreNeti . tadyathA — bahirviShaye paramAgamAbhyAsabalen yatsamyakparij~nAna.n tathaiv shraddhAna.n vratAdyanuShThAna.n cheti traya.n, tattrayAdhAreNotpanna.n siddhajIvaviShaye samyak- parij~nAna.n shraddhAna.n tadguNasmaraNAnukUlamanuShThAna.n cheti traya.n, tattrayAdhAreNotpanna.n vishadAkhaNDaikaj~nAnAkAre svashuddhAtmani parichChittirUpa.n savikalpaj~nAna.n svashuddhAtmopAdeyabhUtaruchivikalparUpa.n samyagdarshana.n tatraivAtmani rAgAdivikalpanivR^ittirUpa.n savikalpachAritramiti trayam . tattrayaprasAdenotpanna.n yannirvikalpasamAdhirUpa.n nishchayaratnatrayalakShaNa.n vishiShTasvasa.nvedanaj~nAna.n tadabhAvAdaj~nAnI jIvo bahubhavakoTibhiryatkarma kShapayati,
TIkA : — jo karma (aj~nAnIko) kramaparipATIse tathA anek prakArake bAlatapAdirUp udyamase pakate hue, rAgadveShako grahaN kiyA honese sukhaduHkhAdi vikArabhAvarUp pariNamit honese punaH sa.ntAnako Aropit karatA jAy isaprakAr, lakShakoTibhavo.n dvArA chAhe jisaprakAr (-mahA kaShTase) aj~nAnI pAr kar jAtA hai, vahI karma, (j~nAnIko syAtkAraketan Agamaj~nAn, tattvArthashraddhAn aur sa.nyatattvake yugapatpaneke atishayaprasAdase prApta kI huI shuddhaj~nAnamay AtmatattvakI anubhUti jisakA lakShaN hai aise j~nAnIpanake sadbhAvake kAraN kAy – vachan – manake karmo.nke 1uparamase triguptitA pravartamAn honese prachaNDa udyam se pakatA huA, rAgadveShake Cho.Dnese samasta sukhaduHkhAdi vikAr atyanta nirasta huA honese punaHsa.ntAnako Aropit na karatA jAy
1. uparam = virAm, aTak jAnA vah, ruk jAnA vah; [j~nAnIke j~nAnIpanake kAraN kAy – vachan – man sa.nba.ndhI kArya ruk jAnese triguptatA pravartatI hai .]]
Page 444 of 513
PDF/HTML Page 477 of 546
single page version
kramapachyamAnamapahastitarAgadveShatayA dUranirastasamastasukhaduHkhAdivikAraH punaranAropitasantAn- muchChvAsamAtreNaiv lIlayaiv pAtayati . at Agamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadye.apyAtma- j~nAnamev mokShamArgasAdhakatamamanumantavyam ..238..
athAtmaj~nAnashUnyasya sarvAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadyamapyaki.n chitka ra- mityanushAsti — paramANupamANa.n vA muchChA dehAdiesu jassa puNo .
vijjadi jadi so siddhi.n Na lahadi savvAgamadharo vi ..239.. tatkarma j~nAnI jIvaH pUrvoktaj~nAnaguNasadbhAvAt triguptiguptaH sannuchChvAsamAtreN lIlayaiv kShapayatIti . tato j~nAyate paramAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n bhedaratnatrayarUpANA.n sadbhAve.apyabhedaratnatrayarUpasya sva- sa.nvedanaj~nAnasyaiv pradhAnatvamiti ..238.. ath pUrvasUtroktAtmaj~nAnarahitasya sarvAgamaj~nAnatattvArthashraddhAn- isaprakAr uchChvAsamAtrame.n hI lIlAse hI j~nAnI naShTa kar detA hai .
isase Agamaj~nAn, tattvArthashraddhAn aur sa.nyatattvakA yugapatpanA hone par bhI Atmaj~nAnako hI mokShamArgakA sAdhakatam sa.nmat karanA .
bhAvArtha : — aj~nAnIke kramashaH tathA bAlatapAdirUp udyamase karma pakate hai.n aur
1j~nAnIpanake kAraN honevAle triguptatArUp prachaNDa udyamase karma pakate hai.n; isaliye aj~nAnI jis karmako anek 2shat – sahasra – koTi bhavo.nme.n mahAkaShTase ulla.nghan (pAr) kar pAtA hai vahI karma j~nAnI uchChvAsamAtrame.n hI, kautukamAtrame.n hI naShTa kar DAlatA hai . aur aj~nAnIke vah karma, sukhaduHkhAdivikArarUp pariNamanake kAraN, punaH nUtan karmarUp sa.ntatiko Cho.DtA jAtA hai tathA j~nAnIke sukhaduHkhAdivikArarUp pariNaman na honese vah ka rma punaH nUtan karmarUp sa.ntatiko nahI.n Cho.DtA jAtA . isaliye Atmaj~nAn hI mokShamArgakA sAdhakatam hai ..238..
ab, aisA upadesh karate hai.n ki – Atmaj~nAnashUnyake sarva Agamaj~nAn, tattvArthashraddhAn tathA sa.nyatattvakA yugapatpanA bhI aki.nchitkar hai, (arthAt kuCh bhI nahI.n kar sakatA) : —
to sarvaAgamadhar bhale paN nav lahe siddhatvane. 239.
1. j~nAnIpan = Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake yugapatpaneke atishay prasAdase prApta shuddhaj~nAnamay AtmatattvakI anubhUti j~nAnIpanakA lakShaN hai .
2. shat – sahasra – koTi = 100 × 1000 × 10000000
Page 445 of 513
PDF/HTML Page 478 of 546
single page version
yadi karatalAmalakIkR^itasakalAgamasAratayA bhUtabhavadbhAvi cha svochitaparyAyavishiShTam- sheShadravyajAta.n jAnantamAtmAna.n jAnan shraddadhAnaH sa.nyamaya.nshchAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadye.api manA~N.hmohamalopaliptatvAt yadA sharIrAdimUrchChoparaktatayA niruparAgopayogapariNata.n kR^itvA j~nAnAtmAnamAtmAna.n nAnubhavati tadA tAvanmAtramohamalakala.nk kIlikAkIlitaiH karma- bhiravimuchyamAno na siddhayati . at Atmaj~nAnashUnyamAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaug- padyamapyaki.nchitkaramev ..239.. sa.nyatatvAnA.n yaugapadyamapyaki.nchitkaramityupadishati — paramANupamANa.n vA muchChA dehAdiesu jassa puNo vijjadi jadi paramANumAtra.n vA mUrchChA dehAdikeShu viShayesu yasya puruShasya punarvidyate yadi chet, so siddhi.n Na lahadi sa siddhi.n mukti.n na labhate . katha.nbhUtaH . savvAgamadharo vi sarvAgamadharo.apIti . ayamatrArthaH — sarvAgamaj~nAn- tattvArthashraddhAnasa.nyatatvAnA.n yaugapadye sati yasya dehAdiviShaye stokamapi mamatva.n vidyate tasya pUrvasUtrokta.n nirvikalpasamAdhilakShaNa.n nishchayaratnatrayAtmaka.n svasa.nvedanaj~nAna.n nAstIti ..239.. ath dravyabhAv- sa.nyamasvarUpa.n kathayati —
anvayArtha : — [punaH ] aur [yadi ] yadi [yasya ] jisake [dehAdikeShu ] sharIrAdike prati [paramANupramANa.n vA ] paramANumAtra bhI [mUrchChA ] mUrchChA [vidyate ] vartatI ho to [saH ] vah [sarvAgamadharaH api ] bhale hI sarvAgamakA dhArI ho tathApi [siddhi.n na labhate ] siddhiko prApta nahI.n hotA ..239..
TIkA : — sakal Agamake sArako hastAmalakavat karanese (-hathelIme.n rakkhe hue A.nvaleke samAn spaShTa j~nAn honese) jo puruSh bhUt – vartamAn – bhAvI 1svochit paryAyo.nke sAth asheSh dravyasamUhako jAnanevAle AtmAko jAnatA hai, shraddhAn karatA hai aur sa.nyamit rakhatA hai, us puruShake Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvakA yugapatpanA hone par bhI, yadi vah ki.nchitmAtra bhI mohamalase lipta honese sharIrAdike prati (tatsa.nba.ndhI) mUrchChAse 2uparakta rahanese, utane (kuCh) mohamalakala.nkarUp kIleke sAth ba.Ndhe hue karmo.nse na ChUTatA huA siddha nahI.n hotA .
isaliye Atmaj~nAnashUnya Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvakA yugapatpanA bhI .
3niruparAg upayogame.n pariNat karake j~nAnAtmak AtmAkA anubhav nahI.n karatA, to vah puruSh mAtra
1. svochit = apaneko uchit, apane – apane yogya . [AtmAkA svabhAv trikAlakI svochit paryAyo.n sahit samasta dravyo.nko jAnanA hai .]]
2. uparakta = malin; vikArI . 3. niruparAg = uparAg rahit; nirmal; nirvikAr; shuddha .
Page 446 of 513
PDF/HTML Page 479 of 546
single page version
athAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadya.n sAdhayati — pa.nchasamido tigutto pa.nche.ndiyasa.nvuDo jidakasAo .
yaH khalvanekAntaketanAgamaj~nAnabalen sakalapadArthaj~neyAkArakara.nbitavishadaikaj~nAnAkAr- mAtmAna.n shraddadhAno.anubhava.nshchAtmanyev nityanishchalA.n vR^ittimichChan samitipa.nchakA.nku shitapravR^ittipravartit-
chAgo ya nijashuddhAtmaparigraha.n kR^itvA bAhyAbhyantaraparigrahanivR^ittistyAgaH . aNAra.nbho niHkriyanij- shuddhAtmadravye sthitvA manovachanakAyavyApAranivR^ittiranArambhaH . visayavirAgo nirviShayasvAtmabhAvanotthasukhe tR^ipti.n kR^itvA pa~nchendriyasukhAbhilAShatyAgo viShayavirAgaH. khao kasAyANa.n niHkaShAyashuddhAtmabhAvanAbalen krodhAdikaShAyatyAgaH kaShAyakShayaH . so sa.njamo tti bhaNido sa eva.nguNavishiShTaH sa.nyam iti bhaNitaH . pavvajjAe viseseN sAmAnyenApi tAvadida.n sa.nyamalakShaNa.n, pravrajyAyA.n tapashcharaNAvasthAyA.n visheSheNeti . atrAbhyantarashuddhAtmasa.nvittirbhAvasa.nyamo, bahira~N.hganivR^ittishcha dravyasa.nyam iti ..“35.. athAgamaj~nAnatattvArtha- aki.nchitkar hI hai ..239..
ab Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake yugapatpaneke sAth Atmaj~nAnake yugapatpaneko sAdhate hai.n; (arthAt Agamaj~nAn, tattvArthashraddhAn aur sa.nyatattva — is trikake sAth Atmaj~nAnake yugapatpaneko siddha karate hai.n ) : —
anvayArtha : — [pa.nchasamitiH ] pA.Nch samitiyukta, [pa.nchendriy -sa.nvR^itaH ] pA.nch indriyo.nkA sa.nvaravAlA [triguptaH ] tIn gupti sahit, [jitakaShAyaH ] kaShAyo.nko jItanevAlA, [darshanaj~nAnasamagraH ] darshanaj~nAnase paripUrNa — [shramaNaH ] aisA jo shramaN [saH ] vah [sa.nyataH ] sa.nyat [bhaNitaH ] kahA gayA hai ..240..
TIkA : — jo puruSh anekAntaketan Agamaj~nAnake balase, sakal padArtho.nke j~neyAkAro.nke sAth milit hotA huA, vishad ek j~nAn jisakA AkAr hai aise AtmAkA shraddhAn
paripUrNa darshanaj~nAnathI te shramaNane sa.nyat kahyo. 240.
Page 447 of 513
PDF/HTML Page 480 of 546
single page version
sa.nyamasAdhanIkR^itasharIrapAtraH krameN nishchalaniruddhapa.nchendriyadvAratayA samuparatakAyavA~N.hmanovyApAro bhUtvA chidvR^itteH paradravyacha.n~N.hkra maNanimittamatyantamAtmanA samamanyonyasa.nvalanAdekIbhUtamapi svabhAvabhedAtparatven nishchityAtmanaiv kushalo malla iv sunirbhara.n niShpIDay niShpIDay kaShAyachakramakrameN jIva.n tyAjayati, sa khalu sakalaparadravyashUnyo.api vishuddhadR^ishij~naptimAtra- svabhAvabhUtAvasthApitAtmatattvopajAtanityanishchalavR^ittitayA sAkShAtsa.nyat ev syAt . tasyaiv chAgamaj~nAnatattvArthashraddhAnasa.nyatatvayaugapadyAtmaj~nAnayaugapadya.n siddhayati ..240.. shraddhAnasa.nyatatvAnA.n trayANA.n yatsavikalpa.n yaugapadya.n tathA nirvikalpAtmaj~nAna.n cheti dvayoH sa.nbhava.n darshayati — pa.nchasamido vyavahAreN pa~nchasamitibhiH samitaH sa.nvR^itaH pa~nchasamitaH, nishchayen tu svasvarUpe samyagito gataH pariNataH samitaH . tigutto vyavahAreN manovachanakAyanirodhatrayeN guptaH triguptaH, nishchayen svasvarUpe guptaH pariNataH . pa.nche.ndiyasa.nvuDo vyavahAreN pa~nchendriyaviShayavyAvR^ittyA sa.nvR^itaH pa~nchendriyasa.nvR^itaH, nishchayen vAtIndriyasukhasvAdarataH . jidakasAo vyavahAreN krodhAdikaShAyajayen jitakaShAyaH, nishchayen chAkaShAyAtmabhAvanArataH . da.nsaNaNANasamaggo atra darshanashabden nijashuddhAtmashraddhAnarUpa.n samyagdarshana.n grAhyam, j~nAnashabden tu svasa.nvedanaj~nAnamiti; tAbhyA.n samagro darshanaj~nAnasamagraH . samaNo so sa.njado bhaNido sa eva.nguNavishiShTaH shramaN sa.nyat iti bhaNitaH . at etadAyAta.n – vyavahAreN yadbahirviShaye vyAkhyAna.n kR^ita.n ten savikalpa.n samyagdarshanaj~nAnachAritratrayayaugapadya.n grAhyam; abhyantaravyAkhyAnen tu nirvikalpAtmaj~nAna.n grAhyamiti savikalpayaugapadya.n nirvikalpAtmaj~nAna.n cha ghaTat iti ..240.. athAgamaj~nAnatattvArthashraddhAn- sa.nyatatvalakShaNen vikalpatrayayaugapadyen tathA nirvikalpAtmaj~nAnen cha yukto yo.asau sa.nyatastasya ki.n lakShaNamityupadishati . ityupadishati ko.arthaH iti pR^iShTe pratyuttara.n dadAti . eva.n prashnottarapAtanikAprastAve aur anubhav karatA huA AtmAme.n hI nityanishchal vR^ittiko ichChatA huA, sa.nyamake sAdhanarUp banAye hue sharIrapAtrako pA.Nch samitiyo.nse a.nkushit pravR^itti dvArA pravartit karatA huA, kramashaH pa.nchendriyo.nke nishchal nirodh dvArA jisake kAy – vachan – manakA vyApAr virAmako prApta huA hai aisA hokar, chidvR^ittike liye paradravyame.n bhramaNakA nimitta jo kaShAyasamUh vah AtmAke sAth anyonya milanake kAraN atyanta ekarUp ho jAne par bhI svabhAvabhedake kAraN use pararUpase nishchit karake AtmAse hI kushal mallakI bhA.Nti atyanta 1mardan kar karake akramase use mAr DAlatA hai, vah puruSh vAstavame.n, sakal paradravyase shUnya hone par bhI 2vishuddha darshanaj~nAnamAtra svabhAvarUpase rahanevAle Atmatattva (-svadravya) me.n nityanishchal pariNati utpanna honese, sAkShAt sa.nyat hI hai . aur use hI Agamaj~nAn – tattvArthashraddhAn – sa.nyatattvake yugapatpanekA tathA Atmaj~nAnakA yugapatpanA siddha hotA hai ..240..
1. mardan kar karake = dabA dabAke, kachar kacharake, daman karake .
2. AtmatattvakA svabhAv vishuddhadarshanaj~nAnamAtra hai .