Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 223-231.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 23 of 28

 

Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version

vishiShTakAlakShetravashAtkashchidapratiShiddha ityapavAdaH . yadA hi shramaNaH sarvopadhipratiShedhamAsthAy
paramamupekShAsa.nyama.n pratipattukAmo.api vishiShTakAlakShetravashAvasannashaktirna pratipattu.n kShamate,
tadApakR^iShya sa.nyama.n pratipadyamAnastadbahira.ngasAdhanamAtramupadhimAtiShThate
. sa tu tathAsthIyamAno na
khalUpadhitvAchChedaH, pratyut ChedapratiShedh ev . yaH kilAshuddhopayogAvinAbhAvI sa ChedaH . aya.n
tu shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravR^ittihetubhUtAhAranihArAdigrahaNavisarjanaviShayachChedapratiShedhArtha-
mupAdIyamAnaH sarvathA shuddhopayogAvinAbhUtatvAchChedapratiShedh ev syAt
.h ..222..
athApratiShiddhopadhisvarUpamupadishati
appaDikuTTha.n uvadhi.n apatthaNijja.n asa.njadajaNehi.n .
muchChAdijaNaNarahida.n geNhadu samaNo jadi vi appa.n ..223..
nishchayavyavahAramokShamArgasahakArikAraNatvenApratiShiddhamupadhimupakaraNarUpopadhi.n, apatthaNijja.n asa.njadajaNehi.n
aprArthanIya.n nirvikArAtmopalabdhilakShaNabhAvasa.nyamarahitasyAsa.nyatajanasyAnabhilaShaNIyam,
muchChAdijaNaNarahida.n
haiaisA utsarga (-sAmAnya niyam) hai; aur vishiShTa kAlakShetrake vash koI upadhi aniShiddha
aisA apavAd hai . jab shramaN sarva upadhike niShedhakA Ashray lekar 1paramopekShAsa.nyamako
prApta karanekA ichChuk hone par bhI vishiShTa kAlakShetrake vash hIn shaktivAlA honese use prApta
karaneme.n asamartha hotA hai, tab usame.n
2apakarShaN karake (anutkR^iShTa) sa.nyam prApta karatA huA
usakI bahira.ng sAdhanamAtra upadhikA Ashray karatA hai . isaprakAr jisakA Ashray kiyA jAtA
hai aisI vah upadhi upadhipaneke kAraN vAstavame.n ChedarUp nahI.n hai, pratyut ChedakI niShedharUp
(-tyAgarUp) hI hai
. jo upadhi ashuddhopayogake binA nahI.n hotI vah Ched hai . kintu yah
(sa.nyamakI bAhyasAdhanamAtrabhUt upadhi) to shrAmaNyaparyAyakI sahakArI kAraNabhUt sharIrakI vR^ittike
hetubhUt AhAr -nIhArAdike grahaN
visarjan (grahaNtyAg) sa.nba.ndhI Chedake niShedhArtha grahaN kI
jAnese sarvathA shuddhopayog sahit hai, isaliye Chedake niShedharUp hI hai ..222..
ab, aniShiddha upadhikA svarUp kahate hai.n :
1. paramopekShAsa.nyam = paramupekShAsa.nyam [utsarga, nishchayanay, sarvaparityAg paramopekShAsa.nyam, vItarAg chAritra, aur
shuddhopayog;ye sab ekArthavAchI hai.n .]]
2. apakarShaN = hInatA [apavAd, vyavahAranay, ekadeshaparityAg, apahR^itasa.nyam (alpatAhInatAvAlA sa.nyam)
sarAgachAritra aur shubhopayogye sab ekArthavAchI hai.n .]]
upadhi ani.nditane, asa.nyat jan thakI aNaprArthyane,
mUrChAdijanan rahitane ja graho shramaN, thoDo bhale. 223
.

Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version

apratikruShTamupadhimaprArthanIyamasa.nyatajanaiH .
mUrchChAdijananarahita.n gR^ihNAtu shramaNo yadyapyalpam ..223..
yaH kilopadhiH sarvathA bandhAsAdhakatvAdapratikruShTaH, sa.nyamAdanyatrAnuchitatvAdasa.nyatajanA-
prArthanIyo, rAgAdipariNAmamantareN dhAryamANatvAnmUrchChAdijananarahitashcha bhavati, sa khalvapratiShiddhaH .
ato yathoditasvarUp evopadhirupAdeyo, na punaralpo.api yathoditaviparyastasvarUpaH ..223..
athotsarga ev vastudharmo, na punarapavAd ityupadishati
ki.n ki.nchaN tti takka.n apuNabbhavakAmiNodh dehe vi .
sa.ng tti jiNavari.ndA appaDikammattamuddiTThA ..224..
paramAtmadravyavilakShaNabahirdravyamamatvarUpamUrchChArakShaNArjanasa.nskArAdidoShajananarahitam, geNhadu samaNo jadi vi
appa.n
gR^ihNAtu shramaNo yamapyalpa.n pUrvoktamupakaraNopadhi.n yadyapyalpa.n tathApi pUrvoktochitalakShaNamev grAhya.n,
na cha tadviparItamadhika.n vetyabhiprAyaH ..223.. ath sarvasa~N.hgaparityAg ev shreShThaH, sheShamashakyAnuShThAnamiti
prarUpayatiki.n ki.nchaN tti takka.n ki.n ki.nchanamiti tarkaH, ki.n ki.nchana.n parigrah iti tarko vichAraH kriyate
tAvat . kasya . apuNabbhavakAmiNo apunarbhavakAminaH anantaj~nAnAdichatuShTayAtmakamokShAbhilAShiNaH . adh
aho, deho vi deho.api sa.ng tti sa~N.hgaH parigrah iti hetoH jiNavari.ndA jinavarendrAH kartAraH
પ્ર. ૫૨
anvayArtha :[yadyapi alpam ] bhale hI alpa ho tathApi, [apratikruShTam ] jo
ani.ndit ho, [asa.nyatajanaiH aprArthanIya.n ] asa.nyatajano.nme.n aprArthanIy ho aur
[mUrchChAdijananarahita.n ] jo mUrchChAdikI jananarahit ho
[upadhi.n ] aisI hI upadhiko [shramaNaH ]
shramaN [gR^ihNAtu ] grahaN karo ..223..
TIkA :jo upadhi sarvathA ba.ndhakA asAdhak honese ani.ndit hai, sa.nyatake atirikta
anyatra anuchit honese asa.nyatajano.nke dvArA aprArthanIy (anichChanIy) hai aur rAgAdipariNAmake
binA dhAraNakI jAnese mUrchChAdike utpAdanase rahit hai, vah vAstavame.n aniShiddha hai
. isase yathokta
svarUpavAlI upadhi hI upAdey hai, kintu ki.nchitmAtra bhI yathokta svarUpase viparIt svarUpavAlI
upadhi upAdey nahI.n hai
..223..
ab, ‘utsarga hI vastudharma hai, apavAd nahI.n’ aisA upadesh karate hai.n :
kyam anya parigrah hoy jyA.n kahI dehane parigrah aho !
mokShechChune dehey niShpratikarma upadeshe jino ? 224
.

Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version

ki.n ki~nchanamiti tarkaH apunarbhavakAmino.ath dehe.api .
sa~N.hga iti jinavarendrA apratikarmatvamuddiShTavantaH ..224..
atra shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAne.atyantamupAttedehe.api paradravyatvAt.h
parigraho.aya.n na nAmAnugrahArhaH kintUpekShya evetyapratikarmatvamupadiShTavanto bhagavanto.arhaddevAH . ath
tatra shuddhAtmatattvopalambhasambhAvanarasikasya pu.nsaH sheSho.anyo.anupAttaH parigraho varAkaH ki.n nAm
syAditi vyakta ev hi teShAmAkUtaH
. ato.avadhAryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavAdaH .
idamatra tAtparya.n, vastudharmatvAtparamanairgranthyamevAvalambyam ..224..
NippaDikammattamuddiTThA niHpratikarmatvamupadiShTavantaH . shuddhopayogalakShaNaparamopekShAsa.nyamabalen dehe.api
niHpratikAritva.n kathitavanta iti. tato j~nAyate mokShasukhAbhilAShiNA.n nishchayen dehAdisarvasa~N.hgaparityAg
evochito.anyastUpachAr eveti ..224.. evamapavAdavyAkhyAnarUpeN dvitIyasthale gAthAtraya.n gatam .
athaikAdashagAthAparyanta.n strInirvANanirAkaraNamukhyatven vyAkhyAna.n karoti . tadyathAshvetAmbaramatAnusArI
shiShyaH pUrvapakSha.n karoti
pechChadi Na hi ih loga.n para.n cha samaNi.ndadesido dhammo .
dhammamhi tamhi kamhA viyappiya.n li.ngamitthINa.n ..“20..
anvayArtha :[ath ] jab ki [jinavarendrAH ] jinavarendro.nne [apunarbhavakAminaH ]
mokShAbhilAShIke, [sa.ngaH iti ] ‘deh parigrah hai’ aisA kahakar [dehe api ] dehame.n bhI
[apratikarmatvam ] apratikarmapanA (sa.nskArarahitapanA) [uddiShTavantaH ] kahA (upadeshA) hai, tab
[ki.n ki.nchanam iti tarkaH ] unakA yah (spaShTa) Ashay hai ki usake anya parigrah to kaise
ho sakatA hai ?
..224..
TIkA :yahA.N, shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahI.n kiyA gayA
hai aise atyanta 1upAtta sharIrame.n bhI, ‘yah (sharIr) paradravya honese parigrah hai, vAstavame.n yah
anugrahayogya nahI.n, kintu upekShA yogya hI hai’ aisA kahakar, bhagavanta arha.nntadevo.nne apratikarmapanekA
upadesh diyA hai, tab phi ra vahA.N shuddhAtmatattvopalabdhikI sa.nbhAvanAke rasik puruSho.nke sheSh anya
2anupAtta parigrah bechArA kaise (anugrah yogya) ho sakatA hai ?aisA unakA (-arhanta devo.nkA)
Ashay vyakta hI hai . isase nishchit hotA hai kiutsarga hI vastudharma hai, apavAd nahI.n .
yahA.N aisA tAtparya hai ki vastudharma honese param nirgra.nthapanA hI avalamban yogya
..224..
1. upAtta = prApta, milA huA . 2. anupAtta = aprApta .

Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version

ath ke.apavAdavisheShA ityupadishati
uvayaraNa.n jiNamagge li.nga.n jahajAdarUvamidi bhaNida.n .
guruvayaNa.n pi ya viNao suttajjhayaNa.n cha NiddiTTha.n ..225..
pechChadi Na hi ih loga.n niruparAganijachaitanyanityopalabdhibhAvanAvinAshaka.n khyAtipUjAlAbharUpa.n
prekShate na cha hi sphu Ta.n ih lokam . na cha kevalamih loka.n , para.n cha svAtmaprAptirUpa.n mokSha.n vihAy
svargabhogaprAptirUpa.n para.n cha paraloka.n cha nechChati . sa kaH . samaNi.ndadesido dhammo shramaNendradeshito dharmaH,
jinendropadiShTa ityarthaH . dhammamhi tamhi kamhA dharme tasmin kasmAt viyappiya.n vikalpita.n nirgranthali~N.hgAdvastra-
prAvaraNen pR^ithakkR^itam . kim . li.nga.n sAvaraNachihnam . kAsA.n sa.nbandhi . itthINa.n strINAmiti
pUrvapakShagAthA ..“20.. ath parihAramAh
NichChayado itthINa.n siddhI Na hi teN jammaNA diTThA .
tamhA tappaDirUva.n viyappiya.n li.ngamitthINa.n ..“21..
NichChayado itthINa.n siddhI Na hi teN jammaNA diTThA nishchayataH strINA.n narakAdigativilakShaNAnanta-
sukhAdiguNasvabhAvA tenaiv janmanA siddhirna draShTA, na kathitA . tamhA tappaDirUva.n tasmAtkAraNAttatpratiyogya.n
sAvaraNarUpa.n viyappiya.n li.ngamitthINa.n nirgranthali~N.hgAtpR^ithaktven vikalpita.n kathita.n li~N.hga.n prAvaraNasahita.n chihnam .
kAsAm . strINAmiti ..“21.. ath strINA.n mokShapratibandhaka.n pramAdabAhulya.n darshayati
paiDIpamAdamaiyA edAsi.n vitti bhAsiyA pamadA .
tamhA tAo pamadA pamAdabahulA tti NiddiTThA ..“22..
paiDIpamAdamaiyA prakR^ityA svabhAven pramAden nirvR^ittA pramAdamayI . kA kartrI bhavati . edAsi.n
vitti . etAsA.n strINA.n vR^ittiH pariNatiH . bhAsiyA pamadA tat ev nAmamAlAyA.n pramadAH pramadAsa.nj~nA
bhAShitAH striyaH . tamhA tAo pamadA yat ev pramadAsa.nj~nAstAH striyaH, tasmAttat ev pamAdabahulA tti
NiddiTThA niHpramAdaparamAtmatattvabhAvanAvinAshakapramAdabahulA iti nirdiShTAH ..“22.. ath tAsA.n mohAdi-
bAhulya.n darshayati
sa.nti dhuva.n pamadANa.n mohapadosA bhaya.n dugu.nChA ya .
chitte chittA mAyA tamhA tAsi.n Na NivvANa.n ..“23..
ab, apavAdake kaunase visheSh (bhed) hai.n, so kahate hai.n :
janmyA pramANe rUp bhAkhyu.n upakaraN jinamArgamA.n,
guruvachan ne sUtrAdhyayan, vaLI vinay paN upakaraNamA.n. 225
.

Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version

upakaraNa.n jinamArge li~N.hga.n yathAjAtarUpamiti bhaNitam .
guruvachanamapi cha vinayaH sUtrAdhyayana.n cha nirdiShTam ..225..
sa.nti dhuva.n pamadANa.n santi vidyante dhruva.n nishchita.n pramadAnA.n strINAm . ke te . mohapadosA bhaya.n dugu.nChA
ya mohAdirahitAnantasukhAdiguNasvarUpamokShakAraNapratibandhakAH mohapradveShabhayadugu.nChApariNAmAH, chitte chittA
mAyA kauTilyAdirahitaparamabodhAdipariNateH pratipakShabhUtA chitte manasi chitrA vichitrA mAyA, tamhA tAsi.n
Na NivvANa.n tat ev tAsAmavyAbAdhasukhAdyanantaguNAdhArabhUta.n nirvANa.n nAstItyabhiprAyaH ..“23.. athaitadev
draDhayati
Na viNA vaTTadi NArI ekka.n vA tesu jIvaloyamhi .
Na hi sa.nuDa.n cha gatta.n tamhA tAsi.n cha sa.nvaraNa.n ..“24..
Na viNA vaTTadi NArI na vinA vartate nArI ekka.n vA tesu jIvaloyamhi teShu nirdoShi-
paramAtmadhyAnavighAtakeShu pUrvoktadoSheShu madhye jIvaloke tvekamapi doSha.n vihAy Na hi sa.nuDa.n cha gatta.n na
hi sphu Ta.n sa.nvR^itta.n gAtra.n cha sharIra.n, tamhA tAsi.n cha sa.nvaraNa.n tat ev cha tAsA.n sa.nvaraNa.n vastrAvaraNa.n kriyat
iti ..“24.. ath punarapi nirvANapratibandhakadoShAndarshayati
chittassAvo tAsi.n sitthilla.n attava.n cha pakkhalaNa.n .
vijjadi sahasA tAsu a uppAdo suhamamaNuANa.n ..“25..
vijjadi vidyate tAsu a tAsu cha strIShu . kim . chittassAvo chittasravaH, niHkAmAtmatattva-
sa.nvittivinAshakachittasya kAmodrekeN sravo rAgasArdrabhAvaH, tAsi.n tAsA.n strINA.n, sitthilla.n shithilasya
bhAvaH shaithilya.n, tadbhavamuktiyogyapariNAmaviShaye chittadADharyAbhAvaH sattvahInapariNAm ityarthaH, attava.n cha
pakkhalaNa.n
R^itau bhavamArtava.n praskhalana.n raktasravaNa.n,
sahasA jhaTiti, mAse mAse dinatrayaparyanta.n
chittashuddhivinAshako raktasravo bhavatItyarthaH, uppAdo suhamamaNuANa.n utpAd utpattiH sUkShmalabdhyaparyApta-
manuShyANAmiti ..““
““
.25.. athotpattisthAnAni kathayati
li.ngamhi ya itthINa.n thaNa.ntare NAhikakkhapadesesu .
bhaNido suhumuppAdo tAsi.n kah sa.njamo hodi ..“26..
li.ngamhi ya itthINa.n thaNa.ntare NAhikakkhapadesesu strINA.n li~N.hge yonipradeshe, stanAntare, nAbhipradeshe,
kakShapradeshe cha, bhaNido suhumuppAdo eteShu sthAneShu sUkShmamanuShyAdijIvotpAdo bhaNitaH . ete pUrvoktadoShAH
gAthA : 225 anvayArtha :[yathAjAtarUpa.n liga.n ] yathAjAtarUp (-janmajAt
nagna) jo li.ng vah [jinmArge ] jinamArgame.n [upakaraNa.n iti bhaNitam ] upakaraN kahA gayA
hai, [guruvachana.n ] guruke vachan, [sUtrAdhyayana.n cha ] sUtro.nkA adhyayan [cha ] aur [vinayaH api ]
vinay bhI [nirdiShTam ] upakaraN kahI gaI hai
..225..

Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version

yo hi nAmApratiShiddho.asminnupadhirapavAdaH, sa khalu nikhilo.api shrAmaNyaparyAy-
sahakArikAraNatvenopakArakArakatvAdupakaraNabhUt ev, na punaranyaH . tasya tu visheShAH sarvAhArya-
varjitasahajarUpApekShitayathAjAtarUpatven bahira.ngali.ngabhUtAH kAyapudgalAH, shrUyamANatatkAlabodhak-
puruShANA.n ki.n na bhavantIti chet . eva.n na vaktavya.n, strIShu bAhulyen bhavanti . na chAstitvamAtreN
samAnatvam . ekasya viShakaNikAsti, dvitIyasya cha viShaparvato.asti, ki.n samAnatva.n bhavati . ki.ntu
puruShANA.n prathamasa.nhananabalen doShavinAshako muktiyogyavisheShasa.nyamo.asti . tAsi.n kah sa.njamo hodi tataH
kAraNAttAsA.n katha.n sa.nyamo bhavatIti ..“26.. ath strINA.n tadbhavamuktiyogyA.n sakalakarmanirjarA.n
niShedhayati
jadi da.nsaNeN suddhA suttajjhayaNeN chAvi sa.njuttA .
ghora.n charadi va chariya.n itthissa Na NijjarA bhaNidA ..“27..
jadi da.nsaNeN suddhA yadyapi darshanen samyaktven shuddhA, suttajjhayaNe chAvi sa.njuttA ekAdashA~N.hga-
sUtrAdhyayanenApi sa.nyuktA, ghora.n charadi va chariya.n ghora.n pakShopavAsamAsopavAsAdi charati vA chAritra.n, itthissa
Na NijjarA bhaNidA tathApi strIjanasya tadbhavakarmakShayayogyA sakalanirjarA na bhaNiteti bhAvaH . ki.nch yathA
prathamasa.nhananAbhAvAtstrI saptamanaraka.n na gachChati, tathA nirvANamapi . ‘‘pu.nveda.n veda.ntA purisA je
khavagaseDhimArUDhA . sesodayeN vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijjha.nti’’ iti gAthAkathitArthAbhiprAyeN
bhAvastrINA.n katha.n nirvANamiti chet . tAsA.n bhAvastrINA.n prathamasa.nhananamasti, dravyastrIvedAbhAvAttadbhavamokSha-
pariNAmapratibandhakatIvrakAmodreko.api nAsti . dravyastrINA.n prathamasa.nhanana.n nAstIti kasminnAgame
kathitamAsta iti chet . tatrodAharaNagAthA‘‘a.ntimatigasa.nghaDaNa.n NiyameN ya kammabhUmimahilANa.n .
Adimatigasa.nghaDaNa.n Natthi tti jiNehi.n NiddiTTha.n’’.. ath matamyadi mokSho nAsti tarhi bhavadIyamate
kimarthamarjikAnA.n mahAvratAropaNam . parihAramAhtadupachAreN kulavyavasthAnimittam . na chopachAraH
sAkShAdbhavitumarhati, agnivat krUro.aya.n devadatta ityAdivat . tathAchoktammukhyAbhAve sati prayojane
nimitte chopachAraH pravartate . ki.ntu yadi tadbhave mokSho bhavati strINA.n tarhi shatavarShadIkShitAyA arjikAyA
adyadine dIkShitaH sAdhuH katha.n vandyo bhavati . saiv prathamataH ki.n na vandyA bhavati sAdhoH . ki.ntu bhavanmate
TIkA :isame.n jo aniShiddha upadhi apavAd hai, vah sabhI vAstavame.n aisA hI
hai ki jo shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpame.n upakAr karanevAlA honese upakaraNabhUt
hai, dUsarA nahI.n
. usake visheSh (bhed) isaprakAr hai.n :(1) sarva AhArya rahit sahajarUpase
apekShit (sarva AhArya rahit) yathAjAtarUpapaneke kAraN jo bahira.ng li.ngabhUt hai.n aise
1. AhArya = bAharase lAyA jAnevAlA; kR^itrim; aupAdhik, (sarva kR^itrimaupAdhik bhAvo.nse rahit munike
AtmAkA sahajarUp vastrAbhUShaNAdi sarva kR^itrimatAo.nse rahit yathAjAtarUpapanekI apekShA rakhatA hai arthAt
munike AtmAkA rUp
dashAsahaj honese sharIr bhI yathAjAt hI honA chAhiye; isaliye yathAjAtarUpapanA
vah munipanekA bAhyali.ng hai .])

Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version

gurugIryamANAtmatattvadyotakasiddhopadeshavachanapudgalAH, tathAdhIyamAnanityabodhakAnAdinidhanashuddhAtma-
tattvadyotanasamarthashrutaj~nAnasAdhanIbhUtashabdAtmakasUtrapudgalAshcha, shuddhAtmatattvavya.njakadarshanAdiparyAy-
mallitIrthakaraH strIti kathyate, tadapyayuktam . tIrthakarA hi samyagdarshanavishuddhayAdiShoDashabhAvanAH pUrvabhave
bhAvayitvA pashchAdbhavanti . samyagdraShTeH strIvedakarmaNo bandha ev nAsti, katha.n strI bhaviShyatIti . ki.nch
yadi mallitIrthakaro vAnyaH ko.api vA strI bhUtvA nirvANa.n gataH tarhi strIrUpapratimArAdhanA ki.n na kriyate
bhavadbhiH
. yadi pUrvoktadoShAH santi strINA.n tarhi sItArukmiNIkuntIdraupadIsubhadrAprabhR^itayo jinadIkShA.n
gR^ihItvA vishiShTatapashcharaNen katha.n ShoDashasvarge gatA iti chet . parihAramAhtatra doSho nAsti,
tasmAtsvargAdAgatya puruShaveden mokSha.n yAsyantyagre . tadbhavamokSho nAsti, bhavAntare bhavatu, ko doSh iti .
idamatra tAtparyamsvaya.n vastusvarUpamev j~nAtavya.n, para.n prati vivAdo na kartavyaH . kasmAt . vivAde
rAgadveShotpattirbhavati, tatashcha shuddhAtmabhAvanA nashyatIti ..“27.. athopasa.nhArarUpeN sthitapakSha.n darshayati
tamhA ta.n paDirUva.n li.nga.n tAsi.n jiNehi.n NiddiTTha.n .
kularUvavaojuttA samaNIo tassamAchArA ..“28..
tamhA yasmAttadbhave mokSho nAsti tasmAtkAraNAt ta.n paDirUva.n li.nga.n tAsi.n jiNehi.n NiddiTTha.n tatpratirUpa.n
vastraprAvaraNasahita.n li~N.hga.n chihna.n lA~nChana.n tAsA.n strINA.n jinavaraiH sarvaj~nairnirdiShTa.n kathitam . kularUvavaojuttA
samaNIo lokadugu~nChArahitatven jinadIkShAyogya.n kula.n bhaNyate, antara~N.hganirvikArachittashuddhij~nApaka.n
bahira~N.hganirvikAra.n rUpa.n bhaNyate, sharIrabha~N.hgarahita.n vA atibAlavR^iddhabuddhivaikalyarahita.n vayo bhaNyate, taiH
kularUpavayobhiryuktAH kularUpavayoyuktA bhavanti
. kAH . shramaNyo.arjikAH . punarapi ki.nvishiShTAH .
tassamAchArA tAsA.n strINA.n yogyastadyogya AchArashAstravihitaH samAchAr AchAr AcharaNa.n yAsA.n
tAstatsamAchArA iti ..“28.. athedAnI.n puruShANA.n dIkShAgrahaNe varNavyavasthA.n kathayati
kAyapudgal; (2) jinakA shravaN kiyA jAtA hai aise 1tatkAlabodhak, guru dvArA kahe jAne
par 2Atmatattvadyotak, 3siddha upadesharUp vachanapudgal; tathA (3) jinakA adhyayan kiyA
jAtA hai aise, nityabodhak, anAdinidhan shuddha Atmatattvako prakAshit karaneme.n samartha
shrutaj~nAnake sAdhanabhUt shabdAtmak sUtrapudgal; aur (4) shuddha Atmatattvako vyakta karanevAlI
jo darshanAdik paryAye.n, unarUpase pariNamit puruShake prati
vinItatAkA abhiprAy pravartit
1. tatkAlabodhak = usI (upadeshake) samay hI bodh denevAlA . [shAstra shabda sadA bodhake nimittabhUt
honese nityabodhak kahe gaye hai.n, guruvachan upadeshkAlame.n hI bodhake nimittabhUt honese tatkAlabodhak kahe
gaye hai.n .]]
2. Atmatattvadyotak = Atmatattvako samajhAnevAleprakAshit karanevAle .
3. siddha = saphal; rAmabAN; amogh = achUk; [gurukA upadesh siddhasaphalrAmabAN hai .]]
4. vinItatA = vinay; namratA; [samyagdarshanAdi paryAyame.n pariNamit puruShake prati vinayabhAvase pravR^itta honeme.n manake
pudgal nimittabhUt hai.n .]]

Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version

tatpariNatapuruShavinItatAbhiprAyapravartakachittapudgalAshcha bhavanti . idamatra tAtparya.n, kAyavadvachan-
manasI api na vastudharmaH ..225..
vaNNesu tIsu ekko kallANa.ngo tavosaho vayasA .
sumuhoe kuchChArahido li.ngaggahaNe havadi joggo ..“29..
vaNNesu tIsu ekko varNeShu triShvekaH brAhmaNakShatriyavaishyavarNeShvekaH . kallANa.ngo kalyANA~N.hga
ArogyaH . tavosaho vayasA tapaHsahaH tapaHkShamaH . ken . ativR^iddhabAlatvarahitavayasA . sumuho
nirvikArAbhyantaraparamachaitanyapariNativishuddhij~nApaka.n gamaka.n bahira~N.hganirvikAra.n mukha.n yasya, mukhAvayavabha~N.hga-
rahita.n vA, sa bhavati sumukhaH
. kuchChArahido lokamadhye durAchArAdyapavAdarahitaH . li.ngaggahaNe havadi joggo
eva.nguNavishiShTapuruSho jinadIkShAgrahaNe yogyo bhavati . yathAyogya.n sachChUdrAdyapi ..“29.. ath
nishchayanayAbhiprAya.n kathayati
jo rayaNattayaNAso so bha.ngo jiNavarehi.n NiddiTTho .
sesa.n bha.ngeN puNo Na hodi sallehaNAariho ..“30..
jo rayaNattayaNAso so bha.ngo jiNavarehi.n NiddiTTho yo ratnatrayanAshaH sa bha~N.hgo jinavarairnirdiShTaH .
vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAj~nAnAnuShThAnarUpo yo.asau nishchayaratnatrayasvabhAvastasya
vinAshaH sa ev nishchayen nAsho bha~N.hgo jinavarairnirdiShTaH
. sesa.n bha.ngeN puNo sheShabha~N.hgen punaH
sheShakhaNDamuNDavAtavR^iShaNAdibha~N.hgen Na hodi sallehaNAariho na bhavati sallekhanArhaH . lokadugu~nChAbhayen
nirgrantharUpayogyo na bhavati . kaupInagrahaNen tu bhAvanAyogyo bhavatItyabhiprAyaH ..“30.. eva.n
strInirvANanirAkaraNavyAkhyAnamukhyatvenaikAdashagAthAbhistR^itIya.n sthala.n gatam . ath pUrvoktasyopakaraNarUpA-
pavAdavyAkhyAnasya visheShavivaraNa.n karotiidi bhaNida.n iti bhaNita.n kathitam . kim . uvayaraNa.n
upakaraNam . kva . jiNamagge jinoktamokShamArge . kimupakaraNam . li.nga.n sharIrAkArapudgalapiNDarUpa.n
karanevAle chitrapudgal . (apavAdamArgame.n jis upakaraNabhUt upadhikA niShedh nahI.n hai usake
uparokta chAr bhed hai.n .)
yahA.N aisA tAtparya hai ki kAyakI bhA.Nti vachan aur man bhI vastudharma nahI.n hai .
bhAvArtha :jis shramaNakI shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt, sarva kR^itrimatAo.nse
rahit yathAjAtarUpake sammukh vR^itti jAye, use kAyakA parigrah hai; jis shramaNakI guruupadeshake
shravaName.n vR^itti ruke, use vachanapudgalo.nkA parigrah hai; jis shramaNakI sUtrAdhyayaname.n vR^itti ruke
usake sUtrapudgalo.nkA parigrah hai; aur jis shramaNake yogya puruShake vinayarUp pariNAm ho.n usake
manake pudgalo.nkA parigrah hai
. yadyapi vah parigrah upakaraNabhUt hai.n, isaliye apavAdamArgame.n unakA
niShedh nahI.n hai, tathApi ve vastudharma nahI.n hai.n ..225..

Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version

athApratiShiddhasharIramAtropadhipAlanavidhAnamupadishati
ihalogaNirAvekkho appaDibaddho paramhi loyamhi .
juttAhAravihAro rahidakasAo have samaNo ..226..
ihalokanirApekShaH apratibaddhaH parasmin loke .
yuktAhAravihAro rahitakaShAyo bhavet.h shramaNaH ..226..
anAdinidhanaikarUpashuddhAtmatattvapariNatatvAdakhilakarmapudgalavipAkAtyantaviviktasvabhAvatven
rahitakaShAyatvAttadAtvamanuShyatve.api samastamanuShyavyavahArabahirbhUtatvenehalokanirApekShatvAttathA
dravyali~N.hgam . ki.nvishiShTam . jahajAdarUva.n yathAjAtarUpa.n, yathAjAtarUpashabdenAtra vyavahAreN sa.ngaparityAgayukta.n
nagnarUpa.n, nishchayenAbhyantareN shuddhabuddhaikasvabhAva.n paramAtmasvarUpa.n . guruvayaNa.n pi ya guruvachanamapi,
nirvikAraparamachijjayotiHsvarUpaparamAtmatattvapratibodhaka.n sArabhUta.n siddhopadesharUpa.n gurUpadeshavachanam . na
kevala.n gurUpadeshavachanam, suttajjhayaNa.n cha AdimadhyAntavarjitajAtijarAmaraNarahitanijAtmadravyaprakAshak-
sUtrAdhyayana.n cha, paramAgamavAchanamityarthaH . NiddiTTha.n upakaraNarUpeN nirdiShTa.n kathitam . viNao
svakIyanishchayaratnatrayashuddhirnishchayavinayaH, tadAdhArapuruSheShu bhaktipariNAmo vyavahAravinayaH . ubhayo.api
vinayapariNAm upakaraNa.n bhavatIti nirdiShTaH . anen kimukta.n bhavatinishchayen chaturvidhamevopakaraNam .
anyadupakaraNa.n vyavahAr iti ..225.. ath yuktAhAravihAralakShaNatapodhanasya svarUpamAkhyAti
ihalogaNirAvekkho ihalokanirApekShaH, Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaikasvabhAvanijAtmasa.nvittivinAshakakhyAtipUjA-
lAbharUpehalokakA~N.hkShArahitaH, appaDibaddho paramhi loyamhi apratibaddhaH parasmin loke, tapashcharaNe kR^ite
divyadevastrIparivArAdibhogA bhavantIti, eva.nvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttAhAravihAro have
yuktAhAravihAro bhavet
. sa kaH . samaNo shramaNaH . punarapi katha.nbhUtaH . rahidakasAo niHkaShAyasvarUp-
ab, aniShiddha aisA jo sharIr mAtra upadhi usake pAlanakI vidhikA upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[shramaNaH ] shramaN [rahitakaShAyaH ] kaShAyarahit vartatA huA [ihalok
nirApekShaH ] is lokame.n nirapekSha aur [parasmin loke ] paralokame.n [apratibaddhaH ] apratibaddha
honese [yuktAhAravihAraH bhavet ]
1yuktAhArvihArI hotA hai ..226..
TIkA :anAdinidhan ekarUp shuddha Atmatattvame.n pariNat honese shramaN samasta
karmapudgalake vipAkase atyanta vivikta (-bhinna) svabhAvake dvArA kaShAyarahit honese, us
1. yuktAhArvihArI = (1) yogya (-uchit) AhArvihAravAlA; (2) yukta arthAt yogIke AhAr
-vihAravAlA; yogapUrvak (AtmasvabhAvame.n yuktatA pUrvak) AhAr -vihAravAlA .
A lokamA.n nirapekSha ne paralokaNapratibaddha Che
sAdhu kaShAyarahit, tethI yukta A’ravihArI Che. 226.

Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version

bhaviShyadamartyAdibhAvAnubhUtitR^iShNAshUnyatven paralokApratibaddhatvAchcha, parichChedyArthopalambhaprasiddhayartha-
pradIpapUraNotsarpaNasthAnIyAbhyA.n shuddhAtmatattvopalambhaprasiddhayarthatachCharIrasambhojanasa.nchalanAbhyA.n
yuktAhAravihAro hi syAt
.h shramaNaH . idamatra tAtparyamyato hi rahitakaShAyaH tato na
tachCharIrAnurAgeN divyasharIrAnurAgeN vAhAravihArayorayuktyA pravartet . shuddhAtmatattvopalambha-
sAdhakashrAmaNyaparyAyapAlanAyaiv kevala.n yuktAhAravihAraH syAt.h ..226..
ath yuktAhAravihAraH sAkShAdanAhAravihAr evetyupadishati
jassa aNesaNamappA ta.n pi tavo tappaDichChagA samaNA .
aNNa.n bhikkhamaNesaNamadh te samaNA aNAhArA ..227..
sa.nvittyavaShTambhabalen rahitakaShAyashcheti . ayamatra bhAvArthaHyo.asau ihalokaparalokanirapekShatven
niHkaShAyatven cha pradIpasthAnIyasharIre tailasthAnIya.n grAsamAtra.n datvA ghaTapaTAdiprakAshyapadArthasthAnIya.n
nijaparamAtmapadArthamev nirIkShate sa ev yuktAhAravihAro bhavati, na punaranyaH sharIrapoShaNanirat

iti
..226.. ath pa~nchadashapramAdaistapodhanaH pramatto bhavatIti pratipAdayati
પ્ર. ૫૩
(vartamAn) kAlame.n manuShyatvake hote hue bhI (svaya.n) samasta manuShyavyavahArase 1bahirbhUt honeke
kAraN is lokake prati nirapekSha (nispR^ih) hai; tathA bhaviShyame.n honevAle devAdi bhAvo.nke
anubhavakI tR^iShNAse shUnya honeke kAraN paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise j~ney
padArtho.nke j~nAnakI siddhike liye (-ghaTapaTAdi padArtho.nko dekhaneke liye hI) dIpakame.n tel DAlA
jAtA hai aur dIpakako haTAyA jAtA hai, usIprakAr shramaN shuddha AtmatattvakI upalabdhikI
siddhike liye (-shuddhAtmAko prApta karaneke liye hI) vah sharIrako khilAtA aur chalAtA hai,
isaliye yuktAhAravihArI hotA hai
.
yahA.N aisA tAtparya hai ki :shramaN kaShAyarahit hai isaliye vah sharIrake (-vartamAn
manuShyasharIrake) anurAgase yA divya sharIrake (-bhAvI devasharIrake) anurAgase AhArvihArame.n
ayuktarUpase pravR^itta nahI.n hotA; kintu shuddhAtmatatvakI upalabdhikI sAdhakabhUt shrAmaNyaparyAyake
pAlanake liye hI keval yuktAhAravihArI hotA hai
..226..
ab, yuktAhAravihArI sAkShAt anAhAravihArI (-anAhArI aur avihArI) hI hai aisA
upadesh karate hai.n :
1 bahirbhUt = bAhar, rahit, udAsIn .
AtmA aneShak te ya tap, tatsiddhimA.n udyat rahI
vaN
eShaNA bhikShA vaLI, tethI anAhArI muni. 227.

Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version

yasyAneShaN AtmA tadapi tapaH tatpratyeShakAH shramaNAH .
anyadbhaikShamaneShaNamath te shramaNA anAhArAH ..227..
svayamanashanasvabhAvatvAdeShaNAdoShashUnyabhaikShyatvAchcha, yuktAhAraH sAkShAdanAhAr ev syAt.h .
tathA hiyasya sakalakAlamev sakalapudgalAharaNashUnyamAtmAnamavabuddhayamAnasya sakalAshanatR^iShNA-
shUnyatvAtsvayamanashan ev svabhAvaH, tadev tasyAnashana.n nAm tapo.antara.ngasya balIyastvAt.h;
iti kR^itvA ye ta.n svayamanashanasvabhAva.n bhAvayanti shramaNAH, tatpratiShiddhaye chaiShaNAdoShashUnya-
kohAdiehi chauhi vi vikahAhi tahi.ndiyANamatthehi.n .
samaNo havadi pamatto uvajutto NehaNiddAhi.n ..“31..
havadi krodhAdipa~nchadashapramAdarahitachichchamatkAramAtrAtmatattvabhAvanAchyutaH san bhavati . sa kaH
kartA . samaNo sukhaduHkhAdisamachittaH shramaNaH . ki.nvishiShTo bhavati . pamatto pramattaH pramAdI . kaiH kR^itvA .
kohAdiehi chauhi vi chaturbhirapi krodhAdibhiH, vikahAhi strIbhaktachorarAjakathAbhiH, tahi.ndiyANamatthehi.n tathaiv
pa~nchendriyANAmarthaiH sparshAdiviShayaiH . punarapi ki.nrUpaH. uvajutto upayuktaH pariNataH . kAbhyAm . NehaNiddAhi.n
snehanidrAbhyAmiti ..“31.. ath yuktAhAravihAratapodhanasvarUpamupadishatijassa yasya muneH sa.nbandhI appA
AtmA . ki.nvishiShTaH . aNesaNa.n svakIyashuddhAtmatattvabhAvanotpannasukhAmR^itAhAreN tR^iptatvAnna vidyate
anvayArtha :[yasya AtmA aneShaNaH ] jisakA AtmA eShaNArahit hai (arthAt jo
anashanasvabhAvI AtmAkA j~nAtA honese svabhAvase hI AhArakI ichChAse rahit hai ) [tat api
tapaH ]
use vah bhI tap hai; (aur) [tatpratyeShakAH ] use prApta karaneke liye (-anashanasvabhAvavAle
AtmAko paripUrNatayA prApta karaneke liye) prayatna karanevAle [shramaNAH ] shramaNo.nke [anyat
bhaikSham ]
anya (-svarUpase pR^ithak) bhikShA [aneShaNam ] eShaNArahit (-eShaNadoShase rahit) hotI
hai; [ath ] isalie [te shramaNAH ] ve shramaN [anAhArAH ] anAhArI hai.n
..227..
TIkA :(1) svaya.n anashanasvabhAvavAlA honese (apane AtmAko svaya.n anashan-
svabhAvavAlA jAnanese) aur (2) eShaNAdoShashUnya bhikShAvAlA honese, yuktAhArI (-yuktAhAravAlA
shramaN) sAkShAt anAhArI hI hai
. vah isaprakArsadA hI samasta pudgalAhArase shUnya aise
AtmAko jAnatA huA samasta ashanatR^iShNA rahit honese jisakA 1svaya.n anashan hI svabhAv hai, vahI
usake anashan nAmak tap hai, kyo.nki a.ntara.ngakI visheSh balavattA hai;aisA samajhakar jo shramaN
(1) AtmAko svaya.n anashanasvabhAv bhAte hai.n (-samajhate hai.n, anubhav karate hai.n ) aur (2) usakI
siddhike liye (-pUrNa prAptike liye) eShaNAdoShashUnya aisI anya (-pararUp) bhikShA Acharate hai.n;
ve AhAr karate hue bhI mAno.n AhAr nahI.n karate ho.n
aise honese sAkShAt anAhArI hI hai.n, kyo.nki
1. svaya.n = apane Ap; apanese; sahajatAse (apane AtmAko svaya.n anashanasvabhAvI jAnanA vahI anashan
nAmak tap hai .)

Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version

manyadbhaikSha.n charanti, te kilAharanto.apyanAharanta iv yuktAhAratven svabhAvaparabhAvapratyay-
bandhAbhAvAtsAkShAdanAhArA ev bhavanti
. eva.n svayamavihArasvabhAvatvAtsamitishuddhavihAratvAchcha
yuktavihAraH sAkShAdavihAr ev syAt.h ityanuktamapi gamyeteti ..227..
ath kuto yuktAhAratva.n siddhayatItyupadishati
kevaladeho samaNo dehe Na mam tti rahidaparikammo .
Ajutto ta.n tavasA aNigUhiy appaNo satti.n ..228..
kevaladehaH shramaNo dehe na mameti rahitaparikarmA .
AyuktabA.nsta.n tapasA anigUhyAtmanaH shaktim ..228..
eShaNamAhArAkA~N.hkShA yasya sa bhavatyaneShaNaH, ta.n pi tavo tasya tadev nishchayen nirAhArAtmabhAvanA-
rUpamupavAsalakShaNa.n tapaH, tappaDichChagA samaNA tatpratyeShakAH shramaNAH, tannishchayopavAsalakShaNa.n tapaH
pratIchChanti tatpratyeShakAH shramaNAH . punarapi ki.n yeShAm . aNNa.n nijaparamAtmatattvAdanyadbhinna.n heyam .
kim . aNesaNa.n annasyAhArasyaiShaNa.n vAchChA annaiShaNam . katha.nbhUtam . bhikkha.n bhikShAyA.n bhava.n bhaikShya.n . adh
ath aho, te samaNA aNAhArA te anashanAdiguNavishiShTAH shramaNA AhAragrahaNe.apyanAhArA bhavanti .. tathaiv
cha niHkriyaparamAtmAna.n ye bhAvayanti, pa~nchasamitisahitA viharanti cha, te vihAre.apyavihArA
bhavantItyarthaH
..227.. ath tadevAnAhArakatva.n prakArAntareN prAhkevaladeho kevaladeho.anyaparigraharahito
yuktAhArIpaneke kAraN unake svabhAv tathA parabhAvake nimittase bandha nahI.n hotA .
isaprakAr (jaise yuktAhArI sAkShAt anAhArI hI hai, aisA kahA gayA hai usIprakAr),
(1) svaya.n avihArasvabhAvavAlA honese aur (2) samitishuddha (-IyAsamitise shuddha aise)
vihAravAlA honese yuktavihArI (-yuktavihAravAlA shramaN) sAkShAt avihArI hI hai
aisA
anukta hone par bhI (-gAthAme.n nahI.n kahA jAne par bhI) samajhanA chAhiye ..227..
ab, (shramaNake) yuktAhArIpanA kaise siddha hotA hai so upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[kevaladehaH shramaNaH ] kevaladehI (-jisake mAtra deharUp parigrah
vartatA hai, aise) shramaNane [dehe ] sharIrame.n bhI [na mam iti ] ‘merA nahI.n hai’ aisA samajhakar
[rahitaparikarmA ]
1parikarma rahit vartate hue, [AtmanaH ] apane AtmAkI [shakti.n ] shaktiko
1. parikarma = shobhA; shrR^i~N.hgAr; sa.nskAr; pratikarma .
kevalasharIr muni tyA.ny ‘mAru.n na’ jANI vaNpratikarma Che,
nij shaktinA gopan vinA tap sAth tan yojel Che. 228.

Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version

yato hi shramaNaH shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatven kevaladehamAtrasyopadheH prasahyA-
pratiShedhakatvAtkevaladehatve satyapi dehe ‘ki.n ki.nchaN’ ityAdiprAktanasUtradyotitaparameshvarAbhiprAy-
parigraheN na nAm mamAya.n tato nAnugrahArhaH kintUpekShya eveti parityaktasamastasa.nskAratvAdrahit-
parikarmA syAt
.h, tatastanmamatvapUrvakAnuchitAhAragrahaNAbhAvAdyuktAhAratva.n siddhayet.h . yatashcha
samastAmapyAtmashakti.n prakaTayannanantarasUtroditenAnashanasvabhAvalakShaNen tapasA ta.n deha.n sarvArambheNA-
bhiyuktavAn syAt
.h, tat AhAragrahaNapariNAmAtmakayogadhva.nsAbhAvAdyuktasyaivAhAreN cha yuktAhAratva.n
siddhayet.h ..228..
bhavati . sa kaH kartA . samaNo nindAprasha.nsAdisamachittaH shramaNaH . tarhi ki.n dehe mamatva.n bhaviShyati . naiva.n .
dehe vi mamattarahidaparikammo dehe.api mamatvarahitaparikarmA, ‘‘mamatti.n parivajjAmi Nimmamatti.n uvaTThido .
Ala.nbaNa.n cha me AdA avasesAi.n vosare ..’’ iti shlokakathitakrameN dehe.api mamatvarahitaH . Ajutto
ta.n tavasA AyuktavAn AyojitavA.nsta.n deha.n tapasA . ki.n kR^itvA . aNigUhiy anigUhya prachChAdanamakR^itvA .
kA.n . appaNo satti.n AtmanaH shaktimiti . anen kimukta.n bhavatiyaH ko.api dehAchCheShaparigraha.n tyaktvA
[anigUhya ] ChupAye vinA [tapasA ] tapake sAth [ta.n ] use (-sharIrako) [AyuktavAn ] yukta
kiyA (-jo.DA) hai
..228..
TIkA :shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpame.n keval dehamAtra upadhiko shramaN
balapUrvakhaThase niShedh nahI.n karatA isaliye vah keval dehavAn hai; aisA (dehavAn) hone par
bhI, ‘ki.n ki.nchaN’ ityAdi pUrvasUtra (gAthA 244) dvArA prakAshit kiye gaye parameshvarake
abhiprAyakA grahaN karake ‘yah (sharIr) vAstavame.n merA nahI.n hai isaliye yah anugrah yogya nahI.n
hai kintu upekShA yogya hI hai’ isaprakAr dehame.n samasta sa.nskArako Cho.DA honese parikarmarahit hai
.
isaliye usake dehake mamatvapUrvak anuchit AhAragrahaNakA abhAv honese yuktAhArIpanA siddha
hotA hai
. aur (anya prakArase) usane (Atmashaktiko ki.nchitmAtra bhI ChupAye binA) samasta
hI Atmashaktiko pragaT karake, antim sUtra (gAthA 227) dvArA kahe gaye 1anashanasvabhAv-
lakShaN tapake sAth us sharIrako sarvArambha (-udyam) se yukta kiyA hai (-jo.DA hai ); isaliye
AhAragrahaNake pariNAmasvarUp
2yogadhva.nsakA abhAv honese usakA AhAr yuktakA (-yogIkA)
AhAr hai; isaliye usake yuktAhArIpanA siddha hotA hai .
1. anashanasvabhAvalakShaNatap = anashanasvabhAv jisakA lakShaN hai aisA tap . [jo AtmAke anashan svabhAvako
jAnatA hai usake anashanasvabhAvalakShaN tap pAyA jAtA hai] ]
2. yogadhva.ns = yogakA nAsh [‘AhAr grahaN karanA AtmAkA svabhAv hai’ aise pariNAmase pariNamit honA
yogadhva.ns hai . shramaNake aisA yogadhva.ns nahI.n hotA, isaliye yah yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA
AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA AhAr hai .]]

Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version

ath yuktAhArasvarUpa.n vistareNopadishati
ekka.n khalu ta.n bhatta.n appaDipuNNodara.n jahAladdha.n .
charaNa.n bhikkheN divA Na rasAvekkha.n Na madhuma.nsa.n ..229..
ekaH khalu sa bhaktaH apratipUrNodaro yathAlabdhaH .
bhaikShAcharaNen divA na rasApekSho na madhumA.nsaH ..229..
ekakAl evAhAro yuktAhAraH, tAvataiv shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIrasya dhAraN-
tvAt.h . anekakAlastu sharIrAnurAgasevyamAnatven prasahya hi.nsAyatanIkriyamANo na yuktaH,
dehe.api mamatvarahitastathaiv ta.n deha.n tapasA yojayati sa niyamen yuktAhAravihAro bhavatIti ..228.. ath
yuktAhAratva.n vistareNAkhyAtiekka.n khalu ta.n bhatta.n ekakAl ev khalu hi sphu Ta.n sa bhakta AhAro yuktAhAraH .
kasmAt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamAdhisahakArikAraNabhUtasharIrasthitisa.nbhavAt . sa cha katha.nbhUtaH .
appaDipuNNodara.n yathAshaktyA nyUnodaraH . jahAladdha.n yathAlabdho, na cha svechChAlabdhaH . charaNa.n bhikkheN
bhAvArtha :shramaN do prakArase yuktAhArI siddha hotA hai; (1) sharIr par mamatva na
honese usake uchit hI AhAr hotA hai, isaliye vah yuktAhArI arthAt uchit AhAravAlA hai.
aur (2) ‘AhAragrahaN AtmAkA svabhAv nahI.n hai’ aisA pariNAmasvarUp yog shramaNake vartatA
honese vah shramaN yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA
AhAr hai
..228..
ab yuktAhArakA svarUp vistArase upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[khalu ] vAstavame.n [saH bhaktaH ] vah AhAr (-yuktAhAr) [ekaH ]
ek bAr [apratipUrNodaraH ] U nodar [yathAlabdhaH ] yathAlabdha (-jaisA prApta ho vaisA),
[bhaikShAcharaNen ] bhikShAcharaNase, [divA ] diname.n [na rasApekShaH ] rasakI apekShAse rahit aur [na
madhumA.nsaH ]
madhu
mA.ns rahit hotA hai ..229..
TIkA :ekabAr AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki utanese hI shrAmaNya paryAyakA
sahakArI kAraNabhUt sharIr TikA rahatA hai . [ekase adhik bAr AhAr lenA yuktAhAr nahI.n hai,
aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : ] (1) sharIrake anurAgase hI anekabAr
AhArakA sevan kiyA jAtA hai, isaliye atyantarUpase 1hi.nsAyatan kiyA jAnese kAraN yukta
1. hi.nsAyatan = hi.nsAkA sthAn [ekase adhikabAr AhAr karaneme.n sharIrakA anurAg hotA hai, isaliye vah
AhAr Atya.ntik hi.nsAkA sthAn hotA hai, kyo.nki sharIrakA anurAg hI svahi.nsA hai .]]
AhAr te ek ja, uNodar ne yathAupalabdha Che,
bhikShA vaDe, divase, rasechChAhIn, vaNmadhumA.ns Che. 229.

Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version

sharIrAnurAgasevakatven na cha yuktasya . apratipUrNodar evAhAro yuktAhAraH, tasyaivApratihat-
yogatvAt.h . pratipUrNodarastu pratihatayogatven katha.nchit.h hi.nsAyatanIbhavan na yuktaH, pratihat-
yogatven na cha yuktasya . yathAlabdha evAhAro yuktAhAraH, tasyaiv visheShapriyatvalakShaNAnurAg-
shUnyatvAt.h . ayathAlabdhastu visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevyamAnatven prasahya hi.nsAyatanIkriyamANo
na yuktaH, visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevakatven na cha yuktasya . bhikShAcharaNenaivAhAro yuktAhAraH,
tasyaivArambhashUnyatvAt.h . abhaikShAcharaNen tvArambhasambhavAtprasiddhahi.nsAyatanatven na yuktaH, eva.n-
vidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . divas evAhAro yuktAhAraH, tadev samyagav-
lokanAt.h . adivase tu samyagavalokanAbhAvAdanivAryahi.nsAyatanatven na yuktaH,
bhikShAcharaNenaiv labdho, na cha svapAken . divA divaiv, na cha rAtrau . Na rasAvekkha.n rasApekSho na bhavati,
ki.ntu sarasavirasAdau samachittaH . Na madhuma.nsa.n amadhumA.nsaH, amadhumA.ns ityupalakShaNen AchArashAstra-
kathitapiNDashuddhikrameN samastAyogyAhArarahit iti . etAvatA kimukta.n bhavati . eva.nvishiShTavisheShaNayukta
evAhArastapodhanAnA.n yuktAhAraH . kasmAditi chet . chidAnandaikalakShaNanishchayaprANarakShaNabhUtA rAgAdi-
(-yogya) nahI.n hai; (arthAt vah yuktAhAr nahI.n hai ); aur (2) anekabAr AhArakA sevan
karanevAlA sharIrAnurAgase sevan karanevAlA honese vah AhAr
1yukta (-yogI) kA nahI.n hai
(arthAt vah yuktAhAr nahI.n hai .)
2apUrNodar AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI 3pratihat 4yog rahit hai . [pUrNodar
AhAr yuktAhAr nahI.n hai, aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : ] (1) pUrNodar AhAr
to pratihat yogavAlA honese katha.nchit hi.nsAyatan hotA huA yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2)
pUrNodar AhAr karanevAlA pratihat yogavAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA AhAr
nahI.n hai
.
yathAlabdha AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI (AhAr) visheShapriyatAsvarUp anurAgase
shUnya hai . (1) 5ayathAlabdha AhAr to visheShapriyatAsvarUp anurAgase sevan kiyA jAtA hai,
isaliye atyantarUpase hi.nsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahI.n hai; aur
ayathAlabdha AhArakA sevan karanevAlA visheShapriyatAsvarUp anurAg dvArA sevan karanevAlA
honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai
.
1. yukta = AtmasvabhAvame.n lagA huA; yogI . 2.apUrNodar = pUrA peT na bharakar; U nodar karanA .
3. pratihat = hanit, naShTa, rukA huA, vighnako prApta .
4. yog = AtmasvabhAvame.n ju.DnA .
5. ayathAlabdha = jaisA mil jAy vaisA nahI.n, kintu apanI pasa.ndagIkA; svechChAlabdha .

Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version

eva.nvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . arasApekSha evAhAro yuktAhAraH, tasyaivAntaH-
shuddhisundaratvAt.h . rasApekShastu antarashuddhayA prasahya hi.nsAyatanIkriyamANo na yuktaH, antar-
shuddhisevakatven na cha yuktasya . amadhumA.ns evAhAro yuktAhAraH, tasyaivAhi.nsAyatanatvAt.h .
samadhumA.nsastu hi.nsAyatanatvAnna yuktaH, eva.nvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya .
madhumA.nsamatra hi.nsAyatanopalakShaNa.n, ten samastahi.nsAyatanashUnya evAhAro yuktAhAraH..229..
vikalpopAdhirahitA yA tu nishchayanayenAhi.nsA, tatsAdhakarUpA bahira~N.hgaparajIvaprANavyaparopaNanivR^ittirUpA
dravyAhi.nsA cha, sA dvividhApi tatra yuktAhAre sa.nbhavati
. yastu tadviparItaH sa yuktAhAro na bhavati .
kasmAditi chet . tadvilakShaNabhUtAyA dravyabhAvarUpAyA hi.nsAyAH sadbhAvAditi ..229.. ath visheSheN
mA.nsadUShaNa.n kathayati
pakkesu a Amesu a vipachchamANAsu ma.nsapesIsu .
sa.ntattiyamuvavAdo tajjAdINa.n NigodANa.n ..“32..
jo pakkamapakka.n vA pesI.n ma.nsassa khAdi phAsadi vA .
so kil NihaNadi pi.nDa.n jIvANamaNegakoDINa.n ..“33.. (jumma.n)
bhikShAcharaNase AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI Ara.nbhashUnya hai . (1) abhikShAcharaNase
(-bhikShAcharaN rahit) jo AhAr usame.n ArambhakA sambhav honese hi.nsAyatanapanA prasiddha hai, ataH
vah AhAr yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) aise AhArake sevaname.n (sevan karanevAlekI)
antara.ng ashuddhi vyakta (-pragaT) honese vah AhAr yukta (yogI) kA nahI.n hai
.
dinakA AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI samyak (barAbar) dekhA jA sakatA hai .
(1) adivas (dinake atirikta samayame.n) AhAr to samyak nahI.n dekhA jA sakatA, isaliye
usake hi.nsAyatanapanA anivArya honese vah AhAr yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) aise
AhArake sevaname.n antara.ng ashuddhi vyakta honese AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai
.
rasakI apekShAse rahit AhAr hI yuktAhAr hai . kyo.nki vahI antara.ng shuddhise sundar hai .
(1) rasakI apekShAvAlA AhAr to antara.ng ashuddhi dvArA atyantarUpase hi.nsAyatan kiyA jAneke
kAraN
yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) usakA sevan karanevAlA antara.ng ashuddhi pUrvak
sevan karatA hai isaliye vah AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai .
madhumA.ns rahit AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki usIke hi.nsAyatanapanekA abhAv hai .
(1) madhumA.ns sahit AhAr to hi.nsAyatan honese yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) aise
AhArase sevaname.n antara.ng ashuddhi vyakta honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai . yahA.N
madhumA.ns hi.nsAyatanakA upalakShaN hai isaliye (‘madhumA.ns rahit AhAr yuktAhAr hai’ is
kathanase aisA samajhanA chAhiye ki) samasta hi.nsAyatanashUnya AhAr hI yuktAhAr hai ..229..

Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version

athotsargApavAdamaitrIsausthityamAcharaNasyopadishati
bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA .
chariya.n charadu sajogga.n mUlachChedo jadhA Na havadi ..230..
bAlo vA vR^iddho vA shramAbhihato vA punarglAno vA .
charyA.n charatu svayogyA.n mUlachChedo yathA na bhavati ..230..
bhaNit ityadhyAhAraH . sa kaH . uvavAdo vyavahAranayenotpAdaH . ki.nvishiShTaH . sa.ntattiya.n sAntatiko
nirantaraH . keShA.n sa.nbandhI . NigodANa.n nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvAnAmanAdinidhanatvenotpAdavyay-
rahitAnAmapi nigodajIvAnAm . punarapi katha.nbhUtAnAm. tajjAdINa.n tadvarNatadgandhatadrasatatsparshatven tajjAtInA.n
mA.nsajAtInAm . kAsvadhikaraNabhUtAsu . ma.nsapesIsu mA.nsapeshIShu mA.nsakhaNDeShu . katha.nbhUtAsu . pakkesu a
Amesu a vipachchamANAsu pakvAsu chAmAsu cha vipachyamAnAsviti prathamagAthA . jo pakkamapakka.n vA yaH kartA
pakvAmapakvA.n vA pesI.n peshI.n khaNDam . kasya . ma.nsassa mA.nsasya . khAdi nijashuddhAtmabhAvanotpanna-
sukhasudhAhAramalabhamAnaH san khAdati bhakShati, phAsadi vA sparshati vA, so kil NihaNadi pi.nDa.n sa kartA
kil lokoktyA paramAgamoktyA vA nihanti piNDam . keShAm . jIvANa.n jIvAnAm . kati-
sa.nkhyopetAnAm . aNegakoDINa.n anekakoTInAmiti . atredamukta.n bhavatisheShakandamUlAdyAhArAH kechanAnanta-
kAyA apyagnipakvAH santaH prAsukA bhavanti, mA.nsa.n punaranantakAya.n bhavati tathaiv chAgnipakvamapakva.n pachyamAna.n
vA prAsuka.n na bhavati
. ten kAraNenAbhojyamabhakShaNIyamiti ..“3233.. ath pANigatAhAraH
prAsuko.apyanyasmai na dAtavya ityupAdishati
appaDiku TTha.n pi.nDa.n pANigaya.n Nev deyamaNNassa .
dattA bhottumajogga.n bhutto vA hodi paDiku TTho ..“34..
ab utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA AcharaNake susthitapanekA upadesh karate hai :
anvayArtha :[bAlaH vA ] bAl, [vR^iddhaH vA ] vR^iddha [shramAbhihataH vA ] 1shrA.nt [punaH
glAnaH vA ] yA 2glAn shramaN [mUlachChedaH ] mUlakA Ched [yathA na bhavati ] jaisA na ho
usaprakArase [svayogyA.n ] apane yogya [charyA.n charatu ] AcharaN Acharo ..230..
1. shrAnta = shramit; parishramI thakA; huA .
2. glAn = vyAdhigrasta; rogI; durbal .
vR^iddhatva, bALapaNA viShe, glAnatva, shrA.nt dashA viShe,
charyA charo nijayogya, je rIt mULaChed na thAy Che. 230
.

Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version

bAlavR^iddhashrAntaglAnenApi sa.nyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA
syAttathA sa.nyatasya svasya yogyamatikarkashamevAcharaNamAcharaNIyamityutsargaH . bAlavR^iddhashrAntaglAnen
sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasa.nyamasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA bAlavR^iddha-
shrAntaglAnasya svasya yogya.n mR^idvevAcharaNamAcharaNIyamityapavAdaH
. bAlavR^iddhashrAntaglAnen sa.nyamasya
shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA sa.nyatasya svasya yogyamati-
karkashamAcharaNamAcharatA sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasa.nyamasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA
syAt
.h tathA bAlavR^iddhashrAntaglAnasya svasya yogya.n mR^idvapyAcharaNamAcharaNIyamityapavAdasApekSha utsargaH .
bAlavR^iddhashrAntaglAnen sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasa.nyamasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA
appaDikuTTha.n pi.nDa.n pANigaya.n Nev deyamaNNassa apratikR^iShTa AgamAviruddha AhAraH pANigato hastagato
naiv deyo, na dAtavyo.anyasmai, dattA bhottumajogga.n datvA pashchAdbhoktumayogya.n, bhutto vA hodi paDikuTTho katha.nchit
bhukto vA, bhojana.n kR^itavAn, tarhi pratikR^iShTo bhavati, prAyashchittayogyo bhavatIti . ayamatra bhAvaH
hastagatAhAra.n yo.asAvanyasmai na dadAti tasya nirmohAtmatattvabhAvanArUpa.n nirmohatva.n j~nAyat iti ..“34..
ath nishchayavyavahArasa.nj~nayorutsargApavAdayoH katha.nchitparasparasApekShabhAva.n sthApayan chAritrasya rakShA.n
darshayati
charadu charatu, Acharatu . kim . chariya.n chAritramanuShThAnam . katha.nbhUtam . sajogga.n svayogya.n,
svakIyAvasthAyogyam . katha.n yathA bhavati . mUlachChedo jadhA Na havadi mUlachChedo yathA na bhavati . sa kaH
kartA charati . bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA bAlo vA, vR^iddho vA, shrameNAbhihataH pIDitaH
shramAbhihato vA, glAno vyAdhistho veti . tadyathAutsargApavAdalakShaNa.n kathyate tAvat . svashuddhAtmanaH
pra. 54
TIkA :bAl -vR^iddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sa.nyamakAjo ki
shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakAChed jaise na ho usaprakAr, sa.nyat aise apane
yogya ati karkash (-kaThor) AcharaN hI AcharanA; isaprakAr utsarga hai .
bAl -vR^iddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sharIrakAjo ki shuddhAtmatattvake
sAdhanabhUt sa.nyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakAChed jaise na ho usaprakAr, bAlvR^iddha
shrA.ntglAnako apane yogya mR^idu AcharaN hI AcharanA; isaprakAr apavAd hai .
bAlvR^iddhashrA.ntglAnake sa.nyamakAjo ki shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai
usakAChed jaise na ho us prakArakA sa.nyat aisA apane yogya ati kaThor AcharaN Acharate
hue, (usake) sharIrakAjo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sa.nyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai
usakA (bhI)Ched jaise na ho usaprakAr bAlvR^iddhashrA.ntglAn aise apane yogya mR^idu
AcharaN bhI AcharanA . isaprakAr 1apavAdasApekSha utsarga hai .
bAlvR^iddhashrA.ntglAnako sharIrakAjo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sa.nyamakA
1. apavAdasApekSha = apavAdakI apekShA sahit .

Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version

syAttathA bAlavR^iddhashrAntaglAnasya svasya yogya.n mR^idvAcharaNamAcharatA sa.nyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven
mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA sa.nyatasya svasya yogyamatikarkashamapyAcharaNamAcharaNIy-
mityutsargasApekSho.apavAdaH
. ataH sarvathotsargApavAdamaitryA sausthityamAcharaNasya vidheyam ..230..
athotsargApavAdavirodhadauHsthyamAcharaNasyopadishati
AhAre va vihAre desa.n kAla.n sama.n khama.n uvadhi.n .
jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so ..231..
sakAshAdanyadbAhyAbhyantaraparigraharUpa.n sarva.n tyAjyamityutsargo nishchayanayaH sarvaparityAgaH paramopekShAsa.nyamo
vItarAgachAritra.n shuddhopayog iti yAvadekArthaH
. tatrAsamarthaH puruShaH shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUta.n kimapi
prAsukAhAraj~nAnopakaraNAdika.n gR^ihNAtItyapavAdo vyavahAranay ekadeshaparityAgaH tathAchApahR^itasa.nyamaH
sarAgachAritra.n shubhopayog iti yAvadekArthaH
. tatra shuddhAtmabhAvanAnimitta.n sarvatyAgalakShaNotsarge
durdharAnuShThAne pravartamAnastapodhanaH shuddhAtmatattvasAdhakatven mUlabhUtasa.nyamasya sa.nyamasAdhakatven
mUlabhUtasharIrasya vA yathA Chedo vinAsho na bhavati tathA kimapi prAsukAhArAdika.n gR^ihNAtItyapavAdasApekSha

utsargo bhaNyate
. yadA punarapavAdalakShaNe.apahR^itasa.nyame pravartate tadApi shuddhAtmatattvasAdhakatven
mUlabhUtasa.nyamasya sa.nyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathochChedo vinAsho na bhavati
tathotsargasApekShatven pravartate
. tathA pravartate iti ko.arthaH . yathA sa.nyamavirAdhanA na bhavati
tathetyutsargasApekSho.apavAd ityabhiprAyaH ..230.. athApavAdanirapekShamutsarga.n tathaivotsarganirapekShamapavAda.n cha
sAdhan honese mUlabhUt hai usakAChed jaise na ho usaprakArase bAlvR^iddhashrA.ntglAn aise
apane yogya mR^idu AcharaN Acharate hue, (usake) sa.nyamakAjo ki shuddhAtmatatvakA sAdhan
honese mUlabhUt hai usakA (bhI)Ched jaise na ho usaprakArase sa.nyat aisA apane yogya
atikarkash AcharaN bhI AcharanA; isaprakAr utsargasApekSha apavAd hai .
isase (aisA kahA hai ki) sarvathA (sarvaprakArase) utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA
AcharaNakA susthitapanA karanA chAhiye ..230..
ab, utsarga aur apavAdake virodh (-amaitrI) se AcharaNakA 1duHsthitapanA hotA hai,
aisA upadesh karate hai.n :
1. duHsthit = kharAb sthitivAlA; naShTa .
jo deshkAL tathA kShamAshramupadhine muni jANIne
varte AhAravihAramA.n, to alpalepI shramaN te. 231.

Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version

AhAre vA vihAre desha.n kAla.n shrama.n kShamAmupadhim .
j~nAtvA tAn shramaNo vartate yadyalpalepI saH ..231..
atra kShamAglAnatvaheturUpavAsaH, bAlavR^iddhatvAdhiShThAna.n sharIramupadhiH, tato bAlavR^iddha-
shrAntaglAnA ev tvAkR^iShyante . ath deshakAlaj~nasyApi bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAr-
vihArayoH pravartamAnasya mR^idvAcharaNapravR^ittatvAdalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsargaH . deshakAlaj~nasyApi
bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoH pravartamAnasya mR^idvAcharaNapravR^ittatvAdalpa ev lepo
bhavati, tadvaramapavAdaH
. deshakAlaj~nasyApi bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalep-
niShedhaya.nshchAritrarakShaNAy vyatirekadvAreN tamevArtha.n draDhayativaTTadi vartate pravartate . sa kaH kartA . samaNo
shatrumitrAdisamachittaH shramaNaH . yadi kim . jadi appalevI so yadi chedalpalepI stokasAvadyo bhavati .
kayorviShayayorvartate . AhAre va vihAre tapodhanayogyAhAravihArayoH . ki.n kR^itvA pUrva.n . jANittA j~nAtvA .
kAn . te tAn karmatApannAn; desa.n kAla.n sama.n khama.n uvadhi.n desha.n, kAla.n, mArgAdishrama.n, kShamA.n
kShamatAmupavAsAdiviShaye shakti.n , upadhi.n bAlavR^iddhashrAntaglAnasa.nbandhina.n sharIramAtropadhi.n parigrahamiti pa~ncha
deshAdIn tapodhanAcharaNasahakAribhUtAniti
. tathAhipUrvakathitakrameN tAvaddurdharAnuShThAnarUpotsarge vartate;
tatra cha prAsukAhArAdigrahaNanimittamalpalepa.n draShTavA yadi na pravartate tadA ArtadhyAnasa.nkleshen sharIratyAga.n
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNaH ] shramaN [AhAre vA vihAre ] AhAr
athavA vihArame.n [desha.n ] desh, [kAla.n ] kAl, [shrama.n ] shram, [kShamA.n ] 1kShamatA tathA
[upadhi.n ] upadhi, [tAn j~nAtvA ] inako jAnakar [vartate ] pravarte [saH alpalepI ] to vah
alpalepI hotA hai
..231..
TIkA :kShamatA tathA glAnatAkA hetu upavAs hai aur bAl tathA vR^iddhatvakA adhiShThAn
upadhisharIr hai, isaliye yahA.N (TIkAme.n) bAlvR^iddhashrA.ntglAn hI liye gaye hai.n . (arthAt
mUl gAthAme.n jo kShamA, upadhi ityAdi shabda hai.n unakA Ashay khI.nchakar TIkAme.n ‘bAl, vR^iddha,
shrA.nt, glAn’ shabda hI prayukta kiye gaye hai.n)
.
2deshakAlaj~nako bhI, yadi vah bAlvR^iddhashrA.ntglAnatvake anurodhase (arthAt bAlatva,
vR^iddhatva, shrA.ntatva athavA glAnatvakA anusaraN karake) AhArvihArame.n pravR^itti kare to mR^idu
AcharaName.n pravR^itta honese alpa lep hotA hI hai, (-lepakA sarvathA abhAv nahI.n hotA), isaliye
utsarga achChA hai
.
deshakAlaj~nako bhI, yadi vah bAlvR^iddhashrA.ntglAnatvake anurodhase AhArvihArame.n
pravR^itti kare to mR^idu AcharaName.n pravR^itta honese alpa hI lep hotA hai . (-visheSh lep nahI.n hotA),
isaliye apavAd achChA hai .
1. kShamatA = shakti; sahanashakti; dhIraj. 2. deshakAlaj~na = deshkAlako jAnanevAlA .