Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version
vishiShTakAlakShetravashAtkashchidapratiShiddha ityapavAdaH . yadA hi shramaNaH sarvopadhipratiShedhamAsthAy paramamupekShAsa.nyama.n pratipattukAmo.api vishiShTakAlakShetravashAvasannashaktirna pratipattu.n kShamate, tadApakR^iShya sa.nyama.n pratipadyamAnastadbahira.ngasAdhanamAtramupadhimAtiShThate . sa tu tathAsthIyamAno na khalUpadhitvAchChedaH, pratyut ChedapratiShedh ev . yaH kilAshuddhopayogAvinAbhAvI sa ChedaH . aya.n tu shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravR^ittihetubhUtAhAranihArAdigrahaNavisarjanaviShayachChedapratiShedhArtha- mupAdIyamAnaH sarvathA shuddhopayogAvinAbhUtatvAchChedapratiShedh ev syAt ..222..
nishchayavyavahAramokShamArgasahakArikAraNatvenApratiShiddhamupadhimupakaraNarUpopadhi.n, apatthaNijja.n asa.njadajaNehi.n aprArthanIya.n nirvikArAtmopalabdhilakShaNabhAvasa.nyamarahitasyAsa.nyatajanasyAnabhilaShaNIyam, muchChAdijaNaNarahida.n hai — aisA utsarga (-sAmAnya niyam) hai; aur vishiShTa kAlakShetrake vash koI upadhi aniShiddha
prApta karanekA ichChuk hone par bhI vishiShTa kAlakShetrake vash hIn shaktivAlA honese use prApta karaneme.n asamartha hotA hai, tab usame.n 2apakarShaN karake (anutkR^iShTa) sa.nyam prApta karatA huA usakI bahira.ng sAdhanamAtra upadhikA Ashray karatA hai . isaprakAr jisakA Ashray kiyA jAtA hai aisI vah upadhi upadhipaneke kAraN vAstavame.n ChedarUp nahI.n hai, pratyut ChedakI niShedharUp (-tyAgarUp) hI hai . jo upadhi ashuddhopayogake binA nahI.n hotI vah Ched hai . kintu yah (sa.nyamakI bAhyasAdhanamAtrabhUt upadhi) to shrAmaNyaparyAyakI sahakArI kAraNabhUt sharIrakI vR^ittike hetubhUt AhAr -nIhArAdike grahaN – visarjan (grahaN – tyAg) sa.nba.ndhI Chedake niShedhArtha grahaN kI jAnese sarvathA shuddhopayog sahit hai, isaliye Chedake niShedharUp hI hai ..222..
ab, aniShiddha upadhikA svarUp kahate hai.n : —
mUrChAdijanan rahitane ja graho shramaN, thoDo bhale. 223.
1. paramopekShAsa.nyam = param – upekShAsa.nyam [utsarga, nishchayanay, sarvaparityAg paramopekShAsa.nyam, vItarAg chAritra, aur shuddhopayog; — ye sab ekArthavAchI hai.n .]]
2. apakarShaN = hInatA [apavAd, vyavahAranay, ekadeshaparityAg, apahR^itasa.nyam (alpatA – hInatAvAlA sa.nyam) sarAgachAritra aur shubhopayog — ye sab ekArthavAchI hai.n .]]
Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version
yaH kilopadhiH sarvathA bandhAsAdhakatvAdapratikruShTaH, sa.nyamAdanyatrAnuchitatvAdasa.nyatajanA- prArthanIyo, rAgAdipariNAmamantareN dhAryamANatvAnmUrchChAdijananarahitashcha bhavati, sa khalvapratiShiddhaH . ato yathoditasvarUp evopadhirupAdeyo, na punaralpo.api yathoditaviparyastasvarUpaH ..223..
athotsarga ev vastudharmo, na punarapavAd ityupadishati — ki.n ki.nchaN tti takka.n apuNabbhavakAmiNodh dehe vi .
sa.ng tti jiNavari.ndA appaDikammattamuddiTThA ..224.. paramAtmadravyavilakShaNabahirdravyamamatvarUpamUrchChArakShaNArjanasa.nskArAdidoShajananarahitam, geNhadu samaNo jadi vi appa.n gR^ihNAtu shramaNo yamapyalpa.n pUrvoktamupakaraNopadhi.n yadyapyalpa.n tathApi pUrvoktochitalakShaNamev grAhya.n, na cha tadviparItamadhika.n vetyabhiprAyaH ..223.. ath sarvasa~N.hgaparityAg ev shreShThaH, sheShamashakyAnuShThAnamiti prarUpayati — ki.n ki.nchaN tti takka.n ki.n ki.nchanamiti tarkaH, ki.n ki.nchana.n parigrah iti tarko vichAraH kriyate tAvat . kasya . apuNabbhavakAmiNo apunarbhavakAminaH anantaj~nAnAdichatuShTayAtmakamokShAbhilAShiNaH . adh aho, deho vi deho.api sa.ng tti sa~N.hgaH parigrah iti hetoH jiNavari.ndA jinavarendrAH kartAraH
anvayArtha : — [yadyapi alpam ] bhale hI alpa ho tathApi, [apratikruShTam ] jo ani.ndit ho, [asa.nyatajanaiH aprArthanIya.n ] asa.nyatajano.nme.n aprArthanIy ho aur [mUrchChAdijananarahita.n ] jo mUrchChAdikI jananarahit ho — [upadhi.n ] aisI hI upadhiko [shramaNaH ] shramaN [gR^ihNAtu ] grahaN karo ..223..
TIkA : — jo upadhi sarvathA ba.ndhakA asAdhak honese ani.ndit hai, sa.nyatake atirikta anyatra anuchit honese asa.nyatajano.nke dvArA aprArthanIy (anichChanIy) hai aur rAgAdipariNAmake binA dhAraNakI jAnese mUrchChAdike utpAdanase rahit hai, vah vAstavame.n aniShiddha hai . isase yathokta svarUpavAlI upadhi hI upAdey hai, kintu ki.nchitmAtra bhI yathokta svarUpase viparIt svarUpavAlI upadhi upAdey nahI.n hai ..223..
ab, ‘utsarga hI vastudharma hai, apavAd nahI.n’ aisA upadesh karate hai.n : —
mokShechChune dehey niShpratikarma upadeshe jino ? 224.
Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version
atra shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAne.atyantamupAttedehe.api paradravyatvAt parigraho.aya.n na nAmAnugrahArhaH kintUpekShya evetyapratikarmatvamupadiShTavanto bhagavanto.arhaddevAH . ath tatra shuddhAtmatattvopalambhasambhAvanarasikasya pu.nsaH sheSho.anyo.anupAttaH parigraho varAkaH ki.n nAm syAditi vyakta ev hi teShAmAkUtaH . ato.avadhAryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavAdaH . idamatra tAtparya.n, vastudharmatvAtparamanairgranthyamevAvalambyam ..224.. NippaDikammattamuddiTThA niHpratikarmatvamupadiShTavantaH . shuddhopayogalakShaNaparamopekShAsa.nyamabalen dehe.api niHpratikAritva.n kathitavanta iti. tato j~nAyate mokShasukhAbhilAShiNA.n nishchayen dehAdisarvasa~N.hgaparityAg evochito.anyastUpachAr eveti ..224.. evamapavAdavyAkhyAnarUpeN dvitIyasthale gAthAtraya.n gatam . athaikAdashagAthAparyanta.n strInirvANanirAkaraNamukhyatven vyAkhyAna.n karoti . tadyathA — shvetAmbaramatAnusArI shiShyaH pUrvapakSha.n karoti —
anvayArtha : — [ath ] jab ki [jinavarendrAH ] jinavarendro.nne [apunarbhavakAminaH ] mokShAbhilAShIke, [sa.ngaH iti ] ‘deh parigrah hai’ aisA kahakar [dehe api ] dehame.n bhI [apratikarmatvam ] apratikarmapanA (sa.nskArarahitapanA) [uddiShTavantaH ] kahA (upadeshA) hai, tab [ki.n ki.nchanam iti tarkaH ] unakA yah (spaShTa) Ashay hai ki usake anya parigrah to kaise ho sakatA hai ?..224..
TIkA : — yahA.N, shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahI.n kiyA gayA hai aise atyanta 1upAtta sharIrame.n bhI, ‘yah (sharIr) paradravya honese parigrah hai, vAstavame.n yah anugrahayogya nahI.n, kintu upekShA yogya hI hai’ aisA kahakar, bhagavanta arha.nntadevo.nne apratikarmapanekA upadesh diyA hai, tab phi ra vahA.N shuddhAtmatattvopalabdhikI sa.nbhAvanAke rasik puruSho.nke sheSh anya Ashay vyakta hI hai . isase nishchit hotA hai ki — utsarga hI vastudharma hai, apavAd nahI.n .
yahA.N aisA tAtparya hai ki vastudharma honese param nirgra.nthapanA hI avalamban yogya
2anupAtta parigrah bechArA kaise (anugrah yogya) ho sakatA hai ? — aisA unakA (-arhanta devo.nkA)
1. upAtta = prApta, milA huA . 2. anupAtta = aprApta .
Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version
ath ke.apavAdavisheShA ityupadishati — uvayaraNa.n jiNamagge li.nga.n jahajAdarUvamidi bhaNida.n .
pechChadi Na hi ih loga.n niruparAganijachaitanyanityopalabdhibhAvanAvinAshaka.n khyAtipUjAlAbharUpa.n prekShate na cha hi sphu Ta.n ih lokam . na cha kevalamih loka.n , para.n cha svAtmaprAptirUpa.n mokSha.n vihAy svargabhogaprAptirUpa.n para.n cha paraloka.n cha nechChati . sa kaH . samaNi.ndadesido dhammo shramaNendradeshito dharmaH, jinendropadiShTa ityarthaH . dhammamhi tamhi kamhA dharme tasmin kasmAt viyappiya.n vikalpita.n nirgranthali~N.hgAdvastra- prAvaraNen pR^ithakkR^itam . kim . li.nga.n sAvaraNachihnam . kAsA.n sa.nbandhi . itthINa.n strINAmiti pUrvapakShagAthA ..“20.. ath parihAramAh —
NichChayado itthINa.n siddhI Na hi teN jammaNA diTThA nishchayataH strINA.n narakAdigativilakShaNAnanta- sukhAdiguNasvabhAvA tenaiv janmanA siddhirna draShTA, na kathitA . tamhA tappaDirUva.n tasmAtkAraNAttatpratiyogya.n sAvaraNarUpa.n viyappiya.n li.ngamitthINa.n nirgranthali~N.hgAtpR^ithaktven vikalpita.n kathita.n li~N.hga.n prAvaraNasahita.n chihnam . kAsAm . strINAmiti ..“21.. ath strINA.n mokShapratibandhaka.n pramAdabAhulya.n darshayati —
paiDIpamAdamaiyA prakR^ityA svabhAven pramAden nirvR^ittA pramAdamayI . kA kartrI bhavati . edAsi.n vitti . etAsA.n strINA.n vR^ittiH pariNatiH . bhAsiyA pamadA tat ev nAmamAlAyA.n pramadAH pramadAsa.nj~nA bhAShitAH striyaH . tamhA tAo pamadA yat ev pramadAsa.nj~nAstAH striyaH, tasmAttat ev pamAdabahulA tti NiddiTThA niHpramAdaparamAtmatattvabhAvanAvinAshakapramAdabahulA iti nirdiShTAH ..“22.. ath tAsA.n mohAdi- bAhulya.n darshayati —
ab, apavAdake kaunase visheSh (bhed) hai.n, so kahate hai.n : —
guruvachan ne sUtrAdhyayan, vaLI vinay paN upakaraNamA.n. 225.
Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version
sa.nti dhuva.n pamadANa.n santi vidyante dhruva.n nishchita.n pramadAnA.n strINAm . ke te . mohapadosA bhaya.n dugu.nChA ya mohAdirahitAnantasukhAdiguNasvarUpamokShakAraNapratibandhakAH mohapradveShabhayadugu.nChApariNAmAH, chitte chittA mAyA kauTilyAdirahitaparamabodhAdipariNateH pratipakShabhUtA chitte manasi chitrA vichitrA mAyA, tamhA tAsi.n Na NivvANa.n tat ev tAsAmavyAbAdhasukhAdyanantaguNAdhArabhUta.n nirvANa.n nAstItyabhiprAyaH ..“23.. athaitadev draDhayati —
Na viNA vaTTadi NArI na vinA vartate nArI ekka.n vA tesu jIvaloyamhi teShu nirdoShi- paramAtmadhyAnavighAtakeShu pUrvoktadoSheShu madhye jIvaloke tvekamapi doSha.n vihAy Na hi sa.nuDa.n cha gatta.n na hi sphu Ta.n sa.nvR^itta.n gAtra.n cha sharIra.n, tamhA tAsi.n cha sa.nvaraNa.n tat ev cha tAsA.n sa.nvaraNa.n vastrAvaraNa.n kriyat iti ..“24.. ath punarapi nirvANapratibandhakadoShAndarshayati —
vijjadi vidyate tAsu a tAsu cha strIShu . kim . chittassAvo chittasravaH, niHkAmAtmatattva- sa.nvittivinAshakachittasya kAmodrekeN sravo rAgasArdrabhAvaH, tAsi.n tAsA.n strINA.n, sitthilla.n shithilasya bhAvaH shaithilya.n, tadbhavamuktiyogyapariNAmaviShaye chittadADharyAbhAvaH sattvahInapariNAm ityarthaH, attava.n cha pakkhalaNa.n R^itau bhavamArtava.n praskhalana.n raktasravaNa.n, sahasA jhaTiti, mAse mAse dinatrayaparyanta.n chittashuddhivinAshako raktasravo bhavatItyarthaH, uppAdo suhamamaNuANa.n utpAd utpattiH sUkShmalabdhyaparyApta- manuShyANAmiti ..““ ““ “
li.ngamhi ya itthINa.n thaNa.ntare NAhikakkhapadesesu strINA.n li~N.hge yonipradeshe, stanAntare, nAbhipradeshe, kakShapradeshe cha, bhaNido suhumuppAdo eteShu sthAneShu sUkShmamanuShyAdijIvotpAdo bhaNitaH . ete pUrvoktadoShAH
gAthA : 225 anvayArtha : — [yathAjAtarUpa.n liga.n ] yathAjAtarUp (-janmajAt – nagna) jo li.ng vah [jin – mArge ] jinamArgame.n [upakaraNa.n iti bhaNitam ] upakaraN kahA gayA hai, [guruvachana.n ] guruke vachan, [sUtrAdhyayana.n cha ] sUtro.nkA adhyayan [cha ] aur [vinayaH api ] vinay bhI [nirdiShTam ] upakaraN kahI gaI hai ..225..
Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version
yo hi nAmApratiShiddho.asminnupadhirapavAdaH, sa khalu nikhilo.api shrAmaNyaparyAy- sahakArikAraNatvenopakArakArakatvAdupakaraNabhUt ev, na punaranyaH . tasya tu visheShAH sarvAhArya- varjitasahajarUpApekShitayathAjAtarUpatven bahira.ngali.ngabhUtAH kAyapudgalAH, shrUyamANatatkAlabodhak- puruShANA.n ki.n na bhavantIti chet . eva.n na vaktavya.n, strIShu bAhulyen bhavanti . na chAstitvamAtreN samAnatvam . ekasya viShakaNikAsti, dvitIyasya cha viShaparvato.asti, ki.n samAnatva.n bhavati . ki.ntu puruShANA.n prathamasa.nhananabalen doShavinAshako muktiyogyavisheShasa.nyamo.asti . tAsi.n kah sa.njamo hodi tataH kAraNAttAsA.n katha.n sa.nyamo bhavatIti ..“26.. ath strINA.n tadbhavamuktiyogyA.n sakalakarmanirjarA.n niShedhayati —
jadi da.nsaNeN suddhA yadyapi darshanen samyaktven shuddhA, suttajjhayaNe chAvi sa.njuttA ekAdashA~N.hga- sUtrAdhyayanenApi sa.nyuktA, ghora.n charadi va chariya.n ghora.n pakShopavAsamAsopavAsAdi charati vA chAritra.n, itthissa Na NijjarA bhaNidA tathApi strIjanasya tadbhavakarmakShayayogyA sakalanirjarA na bhaNiteti bhAvaH . ki.nch yathA prathamasa.nhananAbhAvAtstrI saptamanaraka.n na gachChati, tathA nirvANamapi . ‘‘pu.nveda.n veda.ntA purisA je khavagaseDhimArUDhA . sesodayeN vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijjha.nti’’ iti gAthAkathitArthAbhiprAyeN bhAvastrINA.n katha.n nirvANamiti chet . tAsA.n bhAvastrINA.n prathamasa.nhananamasti, dravyastrIvedAbhAvAttadbhavamokSha- pariNAmapratibandhakatIvrakAmodreko.api nAsti . dravyastrINA.n prathamasa.nhanana.n nAstIti kasminnAgame kathitamAsta iti chet . tatrodAharaNagAthA – ‘‘a.ntimatigasa.nghaDaNa.n NiyameN ya kammabhUmimahilANa.n . Adimatigasa.nghaDaNa.n Natthi tti jiNehi.n NiddiTTha.n’’.. ath matam – yadi mokSho nAsti tarhi bhavadIyamate kimarthamarjikAnA.n mahAvratAropaNam . parihAramAh – tadupachAreN kulavyavasthAnimittam . na chopachAraH sAkShAdbhavitumarhati, agnivat krUro.aya.n devadatta ityAdivat . tathAchoktam – mukhyAbhAve sati prayojane nimitte chopachAraH pravartate . ki.ntu yadi tadbhave mokSho bhavati strINA.n tarhi shatavarShadIkShitAyA arjikAyA adyadine dIkShitaH sAdhuH katha.n vandyo bhavati . saiv prathamataH ki.n na vandyA bhavati sAdhoH . ki.ntu bhavanmate
TIkA : — isame.n jo aniShiddha upadhi apavAd hai, vah sabhI vAstavame.n aisA hI hai ki jo shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpame.n upakAr karanevAlA honese upakaraNabhUt hai, dUsarA nahI.n . usake visheSh (bhed) isaprakAr hai.n : — (1) sarva AhArya rahit sahajarUpase apekShit (sarva AhArya rahit) yathAjAtarUpapaneke kAraN jo bahira.ng li.ngabhUt hai.n aise
1. AhArya = bAharase lAyA jAnevAlA; kR^itrim; aupAdhik, (sarva kR^itrim – aupAdhik bhAvo.nse rahit munike
AtmAkA sahajarUp vastrAbhUShaNAdi sarva kR^itrimatAo.nse rahit yathAjAtarUpapanekI apekShA rakhatA hai arthAt
munike AtmAkA rUp – dashA – sahaj honese sharIr bhI yathAjAt hI honA chAhiye; isaliye yathAjAtarUpapanA
vah munipanekA bAhyali.ng hai .])
Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version
gurugIryamANAtmatattvadyotakasiddhopadeshavachanapudgalAH, tathAdhIyamAnanityabodhakAnAdinidhanashuddhAtma- tattvadyotanasamarthashrutaj~nAnasAdhanIbhUtashabdAtmakasUtrapudgalAshcha, shuddhAtmatattvavya.njakadarshanAdiparyAy- mallitIrthakaraH strIti kathyate, tadapyayuktam . tIrthakarA hi samyagdarshanavishuddhayAdiShoDashabhAvanAH pUrvabhave bhAvayitvA pashchAdbhavanti . samyagdraShTeH strIvedakarmaNo bandha ev nAsti, katha.n strI bhaviShyatIti . ki.nch yadi mallitIrthakaro vAnyaH ko.api vA strI bhUtvA nirvANa.n gataH tarhi strIrUpapratimArAdhanA ki.n na kriyate bhavadbhiH . yadi pUrvoktadoShAH santi strINA.n tarhi sItArukmiNIkuntIdraupadIsubhadrAprabhR^itayo jinadIkShA.n gR^ihItvA vishiShTatapashcharaNen katha.n ShoDashasvarge gatA iti chet . parihAramAh – tatra doSho nAsti, tasmAtsvargAdAgatya puruShaveden mokSha.n yAsyantyagre . tadbhavamokSho nAsti, bhavAntare bhavatu, ko doSh iti . idamatra tAtparyam – svaya.n vastusvarUpamev j~nAtavya.n, para.n prati vivAdo na kartavyaH . kasmAt . vivAde rAgadveShotpattirbhavati, tatashcha shuddhAtmabhAvanA nashyatIti ..“27.. athopasa.nhArarUpeN sthitapakSha.n darshayati —
tamhA yasmAttadbhave mokSho nAsti tasmAtkAraNAt ta.n paDirUva.n li.nga.n tAsi.n jiNehi.n NiddiTTha.n tatpratirUpa.n vastraprAvaraNasahita.n li~N.hga.n chihna.n lA~nChana.n tAsA.n strINA.n jinavaraiH sarvaj~nairnirdiShTa.n kathitam . kularUvavaojuttA samaNIo lokadugu~nChArahitatven jinadIkShAyogya.n kula.n bhaNyate, antara~N.hganirvikArachittashuddhij~nApaka.n bahira~N.hganirvikAra.n rUpa.n bhaNyate, sharIrabha~N.hgarahita.n vA atibAlavR^iddhabuddhivaikalyarahita.n vayo bhaNyate, taiH kularUpavayobhiryuktAH kularUpavayoyuktA bhavanti . kAH . shramaNyo.arjikAH . punarapi ki.nvishiShTAH . tassamAchArA tAsA.n strINA.n yogyastadyogya AchArashAstravihitaH samAchAr AchAr AcharaNa.n yAsA.n tAstatsamAchArA iti ..“28.. athedAnI.n puruShANA.n dIkShAgrahaNe varNavyavasthA.n kathayati — kAyapudgal; (2) jinakA shravaN kiyA jAtA hai aise 1tatkAlabodhak, guru dvArA kahe jAne par 2Atmatattva – dyotak, 3siddha upadesharUp vachanapudgal; tathA (3) jinakA adhyayan kiyA jAtA hai aise, nityabodhak, anAdinidhan shuddha Atmatattvako prakAshit karaneme.n samartha shrutaj~nAnake sAdhanabhUt shabdAtmak sUtrapudgal; aur (4) shuddha Atmatattvako vyakta karanevAlI jo darshanAdik paryAye.n, unarUpase pariNamit puruShake prati vinItatAkA abhiprAy pravartit
1. tatkAlabodhak = usI (upadeshake) samay hI bodh denevAlA . [shAstra shabda sadA bodhake nimittabhUt honese nityabodhak kahe gaye hai.n, guruvachan upadesh – kAlame.n hI bodhake nimittabhUt honese tatkAlabodhak kahe gaye hai.n .]]
2. Atmatattvadyotak = Atmatattvako samajhAnevAle – prakAshit karanevAle .
3. siddha = saphal; rAmabAN; amogh = achUk; [gurukA upadesh siddha – saphal – rAmabAN hai .]]
4. vinItatA = vinay; namratA; [samyagdarshanAdi paryAyame.n pariNamit puruShake prati vinayabhAvase pravR^itta honeme.n manake pudgal nimittabhUt hai.n .]]
Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version
tatpariNatapuruShavinItatAbhiprAyapravartakachittapudgalAshcha bhavanti . idamatra tAtparya.n, kAyavadvachan- manasI api na vastudharmaH ..225..
vaNNesu tIsu ekko varNeShu triShvekaH brAhmaNakShatriyavaishyavarNeShvekaH . kallANa.ngo kalyANA~N.hga ArogyaH . tavosaho vayasA tapaHsahaH tapaHkShamaH . ken . ativR^iddhabAlatvarahitavayasA . sumuho nirvikArAbhyantaraparamachaitanyapariNativishuddhij~nApaka.n gamaka.n bahira~N.hganirvikAra.n mukha.n yasya, mukhAvayavabha~N.hga- rahita.n vA, sa bhavati sumukhaH . kuchChArahido lokamadhye durAchArAdyapavAdarahitaH . li.ngaggahaNe havadi joggo eva.nguNavishiShTapuruSho jinadIkShAgrahaNe yogyo bhavati . yathAyogya.n sachChUdrAdyapi ..“29.. ath nishchayanayAbhiprAya.n kathayati —
jo rayaNattayaNAso so bha.ngo jiNavarehi.n NiddiTTho yo ratnatrayanAshaH sa bha~N.hgo jinavarairnirdiShTaH . vishuddhaj~nAnadarshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAj~nAnAnuShThAnarUpo yo.asau nishchayaratnatrayasvabhAvastasya vinAshaH sa ev nishchayen nAsho bha~N.hgo jinavarairnirdiShTaH . sesa.n bha.ngeN puNo sheShabha~N.hgen punaH sheShakhaNDamuNDavAtavR^iShaNAdibha~N.hgen Na hodi sallehaNAariho na bhavati sallekhanArhaH . lokadugu~nChAbhayen nirgrantharUpayogyo na bhavati . kaupInagrahaNen tu bhAvanAyogyo bhavatItyabhiprAyaH ..“30.. eva.n strInirvANanirAkaraNavyAkhyAnamukhyatvenaikAdashagAthAbhistR^itIya.n sthala.n gatam . ath pUrvoktasyopakaraNarUpA- pavAdavyAkhyAnasya visheShavivaraNa.n karoti — idi bhaNida.n iti bhaNita.n kathitam . kim . uvayaraNa.n upakaraNam . kva . jiNamagge jinoktamokShamArge . kimupakaraNam . li.nga.n sharIrAkArapudgalapiNDarUpa.n karanevAle chitrapudgal . (apavAdamArgame.n jis upakaraNabhUt upadhikA niShedh nahI.n hai usake uparokta chAr bhed hai.n .)
yahA.N aisA tAtparya hai ki kAyakI bhA.Nti vachan aur man bhI vastudharma nahI.n hai .
bhAvArtha : — jis shramaNakI shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt, sarva kR^itrimatAo.nse rahit yathAjAtarUpake sammukh vR^itti jAye, use kAyakA parigrah hai; jis shramaNakI guru – upadeshake shravaName.n vR^itti ruke, use vachanapudgalo.nkA parigrah hai; jis shramaNakI sUtrAdhyayaname.n vR^itti ruke usake sUtrapudgalo.nkA parigrah hai; aur jis shramaNake yogya puruShake vinayarUp pariNAm ho.n usake manake pudgalo.nkA parigrah hai . yadyapi vah parigrah upakaraNabhUt hai.n, isaliye apavAdamArgame.n unakA niShedh nahI.n hai, tathApi ve vastudharma nahI.n hai.n ..225..
Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version
athApratiShiddhasharIramAtropadhipAlanavidhAnamupadishati —
anAdinidhanaikarUpashuddhAtmatattvapariNatatvAdakhilakarmapudgalavipAkAtyantaviviktasvabhAvatven rahitakaShAyatvAttadAtvamanuShyatve.api samastamanuShyavyavahArabahirbhUtatvenehalokanirApekShatvAttathA dravyali~N.hgam . ki.nvishiShTam . jahajAdarUva.n yathAjAtarUpa.n, yathAjAtarUpashabdenAtra vyavahAreN sa.ngaparityAgayukta.n nagnarUpa.n, nishchayenAbhyantareN shuddhabuddhaikasvabhAva.n paramAtmasvarUpa.n . guruvayaNa.n pi ya guruvachanamapi, nirvikAraparamachijjayotiHsvarUpaparamAtmatattvapratibodhaka.n sArabhUta.n siddhopadesharUpa.n gurUpadeshavachanam . na kevala.n gurUpadeshavachanam, suttajjhayaNa.n cha AdimadhyAntavarjitajAtijarAmaraNarahitanijAtmadravyaprakAshak- sUtrAdhyayana.n cha, paramAgamavAchanamityarthaH . NiddiTTha.n upakaraNarUpeN nirdiShTa.n kathitam . viNao svakIyanishchayaratnatrayashuddhirnishchayavinayaH, tadAdhArapuruSheShu bhaktipariNAmo vyavahAravinayaH . ubhayo.api vinayapariNAm upakaraNa.n bhavatIti nirdiShTaH . anen kimukta.n bhavati — nishchayen chaturvidhamevopakaraNam . anyadupakaraNa.n vyavahAr iti ..225.. ath yuktAhAravihAralakShaNatapodhanasya svarUpamAkhyAti – ihalogaNirAvekkho ihalokanirApekShaH, Ta~N.hkotkIrNaj~nAyakaikasvabhAvanijAtmasa.nvittivinAshakakhyAtipUjA- lAbharUpehalokakA~N.hkShArahitaH, appaDibaddho paramhi loyamhi apratibaddhaH parasmin loke, tapashcharaNe kR^ite divyadevastrIparivArAdibhogA bhavantIti, eva.nvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttAhAravihAro have yuktAhAravihAro bhavet . sa kaH . samaNo shramaNaH . punarapi katha.nbhUtaH . rahidakasAo niHkaShAyasvarUp-
ab, aniShiddha aisA jo sharIr mAtra upadhi usake pAlanakI vidhikA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [shramaNaH ] shramaN [rahitakaShAyaH ] kaShAyarahit vartatA huA [ihalok nirApekShaH ] is lokame.n nirapekSha aur [parasmin loke ] paralokame.n [apratibaddhaH ] apratibaddha honese [yuktAhAravihAraH bhavet ] 1yuktAhAr – vihArI hotA hai ..226..
TIkA : — anAdinidhan ekarUp shuddha Atmatattvame.n pariNat honese shramaN samasta karmapudgalake vipAkase atyanta vivikta (-bhinna) svabhAvake dvArA kaShAyarahit honese, us
1. yuktAhAr – vihArI = (1) yogya (-uchit) AhAr – vihAravAlA; (2) yukta arthAt yogIke AhAr -vihAravAlA; yogapUrvak (AtmasvabhAvame.n yuktatA pUrvak) AhAr -vihAravAlA .
Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version
bhaviShyadamartyAdibhAvAnubhUtitR^iShNAshUnyatven paralokApratibaddhatvAchcha, parichChedyArthopalambhaprasiddhayartha- pradIpapUraNotsarpaNasthAnIyAbhyA.n shuddhAtmatattvopalambhaprasiddhayarthatachCharIrasambhojanasa.nchalanAbhyA.n yuktAhAravihAro hi syAt shramaNaH . idamatra tAtparyam — yato hi rahitakaShAyaH tato na tachCharIrAnurAgeN divyasharIrAnurAgeN vAhAravihArayorayuktyA pravartet . shuddhAtmatattvopalambha- sAdhakashrAmaNyaparyAyapAlanAyaiv kevala.n yuktAhAravihAraH syAt ..226..
ath yuktAhAravihAraH sAkShAdanAhAravihAr evetyupadishati — jassa aNesaNamappA ta.n pi tavo tappaDichChagA samaNA .
aNNa.n bhikkhamaNesaNamadh te samaNA aNAhArA ..227.. sa.nvittyavaShTambhabalen rahitakaShAyashcheti . ayamatra bhAvArthaH — yo.asau ihalokaparalokanirapekShatven niHkaShAyatven cha pradIpasthAnIyasharIre tailasthAnIya.n grAsamAtra.n datvA ghaTapaTAdiprakAshyapadArthasthAnIya.n nijaparamAtmapadArthamev nirIkShate sa ev yuktAhAravihAro bhavati, na punaranyaH sharIrapoShaNanirat iti ..226.. ath pa~nchadashapramAdaistapodhanaH pramatto bhavatIti pratipAdayati — (vartamAn) kAlame.n manuShyatvake hote hue bhI (svaya.n) samasta manuShyavyavahArase 1bahirbhUt honeke kAraN is lokake prati nirapekSha (nispR^ih) hai; tathA bhaviShyame.n honevAle devAdi bhAvo.nke anubhavakI tR^iShNAse shUnya honeke kAraN paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise j~ney padArtho.nke j~nAnakI siddhike liye (-ghaTapaTAdi padArtho.nko dekhaneke liye hI) dIpakame.n tel DAlA jAtA hai aur dIpakako haTAyA jAtA hai, usIprakAr shramaN shuddha AtmatattvakI upalabdhikI siddhike liye (-shuddhAtmAko prApta karaneke liye hI) vah sharIrako khilAtA aur chalAtA hai, isaliye yuktAhAravihArI hotA hai
yahA.N aisA tAtparya hai ki : — shramaN kaShAyarahit hai isaliye vah sharIrake (-vartamAn manuShya – sharIrake) anurAgase yA divya sharIrake (-bhAvI devasharIrake) anurAgase AhAr – vihArame.n ayuktarUpase pravR^itta nahI.n hotA; kintu shuddhAtmatatvakI upalabdhikI sAdhakabhUt shrAmaNyaparyAyake pAlanake liye hI keval yuktAhAravihArI hotA hai ..226..
ab, yuktAhAravihArI sAkShAt anAhAravihArI (-anAhArI aur avihArI) hI hai aisA upadesh karate hai.n : —
vaN – eShaNA bhikShA vaLI, tethI anAhArI muni. 227.
1 bahirbhUt = bAhar, rahit, udAsIn .
Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version
svayamanashanasvabhAvatvAdeShaNAdoShashUnyabhaikShyatvAchcha, yuktAhAraH sAkShAdanAhAr ev syAt . tathA hi — yasya sakalakAlamev sakalapudgalAharaNashUnyamAtmAnamavabuddhayamAnasya sakalAshanatR^iShNA- shUnyatvAtsvayamanashan ev svabhAvaH, tadev tasyAnashana.n nAm tapo.antara.ngasya balIyastvAt; iti kR^itvA ye ta.n svayamanashanasvabhAva.n bhAvayanti shramaNAH, tatpratiShiddhaye chaiShaNAdoShashUnya-
havadi krodhAdipa~nchadashapramAdarahitachichchamatkAramAtrAtmatattvabhAvanAchyutaH san bhavati . sa kaH kartA . samaNo sukhaduHkhAdisamachittaH shramaNaH . ki.nvishiShTo bhavati . pamatto pramattaH pramAdI . kaiH kR^itvA . kohAdiehi chauhi vi chaturbhirapi krodhAdibhiH, vikahAhi strIbhaktachorarAjakathAbhiH, tahi.ndiyANamatthehi.n tathaiv pa~nchendriyANAmarthaiH sparshAdiviShayaiH . punarapi ki.nrUpaH. uvajutto upayuktaH pariNataH . kAbhyAm . NehaNiddAhi.n snehanidrAbhyAmiti ..“31.. ath yuktAhAravihAratapodhanasvarUpamupadishati – jassa yasya muneH sa.nbandhI appA AtmA . ki.nvishiShTaH . aNesaNa.n svakIyashuddhAtmatattvabhAvanotpannasukhAmR^itAhAreN tR^iptatvAnna vidyate
anvayArtha : — [yasya AtmA aneShaNaH ] jisakA AtmA eShaNArahit hai (arthAt jo anashanasvabhAvI AtmAkA j~nAtA honese svabhAvase hI AhArakI ichChAse rahit hai ) [tat api tapaH ] use vah bhI tap hai; (aur) [tatpratyeShakAH ] use prApta karaneke liye (-anashanasvabhAvavAle AtmAko paripUrNatayA prApta karaneke liye) prayatna karanevAle [shramaNAH ] shramaNo.nke [anyat bhaikSham ] anya (-svarUpase pR^ithak) bhikShA [aneShaNam ] eShaNArahit (-eShaNadoShase rahit) hotI hai; [ath ] isalie [te shramaNAH ] ve shramaN [anAhArAH ] anAhArI hai.n ..227..
TIkA : — (1) svaya.n anashanasvabhAvavAlA honese (apane AtmAko svaya.n anashan- svabhAvavAlA jAnanese) aur (2) eShaNAdoShashUnya bhikShAvAlA honese, yuktAhArI (-yuktAhAravAlA shramaN) sAkShAt anAhArI hI hai . vah isaprakAr — sadA hI samasta pudgalAhArase shUnya aise AtmAko jAnatA huA samasta ashanatR^iShNA rahit honese jisakA 1svaya.n anashan hI svabhAv hai, vahI usake anashan nAmak tap hai, kyo.nki a.ntara.ngakI visheSh balavattA hai; — aisA samajhakar jo shramaN (1) AtmAko svaya.n anashanasvabhAv bhAte hai.n (-samajhate hai.n, anubhav karate hai.n ) aur (2) usakI siddhike liye (-pUrNa prAptike liye) eShaNAdoShashUnya aisI anya (-pararUp) bhikShA Acharate hai.n; ve AhAr karate hue bhI mAno.n AhAr nahI.n karate ho.n — aise honese sAkShAt anAhArI hI hai.n, kyo.nki
1. svaya.n = apane Ap; apanese; sahajatAse (apane AtmAko svaya.n anashanasvabhAvI jAnanA vahI anashan nAmak tap hai .)
Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version
manyadbhaikSha.n charanti, te kilAharanto.apyanAharanta iv yuktAhAratven svabhAvaparabhAvapratyay- bandhAbhAvAtsAkShAdanAhArA ev bhavanti . eva.n svayamavihArasvabhAvatvAtsamitishuddhavihAratvAchcha yuktavihAraH sAkShAdavihAr ev syAt ityanuktamapi gamyeteti ..227..
ath kuto yuktAhAratva.n siddhayatItyupadishati — kevaladeho samaNo dehe Na mam tti rahidaparikammo .
eShaNamAhArAkA~N.hkShA yasya sa bhavatyaneShaNaH, ta.n pi tavo tasya tadev nishchayen nirAhArAtmabhAvanA- rUpamupavAsalakShaNa.n tapaH, tappaDichChagA samaNA tatpratyeShakAH shramaNAH, tannishchayopavAsalakShaNa.n tapaH pratIchChanti tatpratyeShakAH shramaNAH . punarapi ki.n yeShAm . aNNa.n nijaparamAtmatattvAdanyadbhinna.n heyam . kim . aNesaNa.n annasyAhArasyaiShaNa.n vAchChA annaiShaNam . katha.nbhUtam . bhikkha.n bhikShAyA.n bhava.n bhaikShya.n . adh ath aho, te samaNA aNAhArA te anashanAdiguNavishiShTAH shramaNA AhAragrahaNe.apyanAhArA bhavanti .. tathaiv cha niHkriyaparamAtmAna.n ye bhAvayanti, pa~nchasamitisahitA viharanti cha, te vihAre.apyavihArA bhavantItyarthaH ..227.. ath tadevAnAhArakatva.n prakArAntareN prAh – kevaladeho kevaladeho.anyaparigraharahito yuktAhArIpaneke kAraN unake svabhAv tathA parabhAvake nimittase bandha nahI.n hotA .
isaprakAr (jaise yuktAhArI sAkShAt anAhArI hI hai, aisA kahA gayA hai usIprakAr), (1) svaya.n avihArasvabhAvavAlA honese aur (2) samitishuddha (-IyAsamitise shuddha aise) vihAravAlA honese yuktavihArI (-yuktavihAravAlA shramaN) sAkShAt avihArI hI hai — aisA anukta hone par bhI (-gAthAme.n nahI.n kahA jAne par bhI) samajhanA chAhiye ..227..
ab, (shramaNake) yuktAhArIpanA kaise siddha hotA hai so upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [kevaladehaH shramaNaH ] kevaladehI (-jisake mAtra deharUp parigrah vartatA hai, aise) shramaNane [dehe ] sharIrame.n bhI [na mam iti ] ‘merA nahI.n hai’ aisA samajhakar [rahitaparikarmA ] 1parikarma rahit vartate hue, [AtmanaH ] apane AtmAkI [shakti.n ] shaktiko
1. parikarma = shobhA; shrR^i~N.hgAr; sa.nskAr; pratikarma .
Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version
yato hi shramaNaH shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatven kevaladehamAtrasyopadheH prasahyA- pratiShedhakatvAtkevaladehatve satyapi dehe ‘ki.n ki.nchaN’ ityAdiprAktanasUtradyotitaparameshvarAbhiprAy- parigraheN na nAm mamAya.n tato nAnugrahArhaH kintUpekShya eveti parityaktasamastasa.nskAratvAdrahit- parikarmA syAt, tatastanmamatvapUrvakAnuchitAhAragrahaNAbhAvAdyuktAhAratva.n siddhayet . yatashcha samastAmapyAtmashakti.n prakaTayannanantarasUtroditenAnashanasvabhAvalakShaNen tapasA ta.n deha.n sarvArambheNA- bhiyuktavAn syAt, tat AhAragrahaNapariNAmAtmakayogadhva.nsAbhAvAdyuktasyaivAhAreN cha yuktAhAratva.n siddhayet ..228.. bhavati . sa kaH kartA . samaNo nindAprasha.nsAdisamachittaH shramaNaH . tarhi ki.n dehe mamatva.n bhaviShyati . naiva.n . dehe vi mamattarahidaparikammo dehe.api mamatvarahitaparikarmA, ‘‘mamatti.n parivajjAmi Nimmamatti.n uvaTThido . Ala.nbaNa.n cha me AdA avasesAi.n vosare ..’’ iti shlokakathitakrameN dehe.api mamatvarahitaH . Ajutto ta.n tavasA AyuktavAn AyojitavA.nsta.n deha.n tapasA . ki.n kR^itvA . aNigUhiy anigUhya prachChAdanamakR^itvA . kA.n . appaNo satti.n AtmanaH shaktimiti . anen kimukta.n bhavati – yaH ko.api dehAchCheShaparigraha.n tyaktvA [anigUhya ] ChupAye vinA [tapasA ] tapake sAth [ta.n ] use (-sharIrako) [AyuktavAn ] yukta kiyA (-jo.DA) hai ..228..
TIkA : — shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpame.n keval dehamAtra upadhiko shramaN balapUrvak – haThase niShedh nahI.n karatA isaliye vah keval dehavAn hai; aisA (dehavAn) hone par bhI, ‘ki.n ki.nchaN’ ityAdi pUrvasUtra (gAthA 244) dvArA prakAshit kiye gaye parameshvarake abhiprAyakA grahaN karake ‘yah (sharIr) vAstavame.n merA nahI.n hai isaliye yah anugrah yogya nahI.n hai kintu upekShA yogya hI hai’ isaprakAr dehame.n samasta sa.nskArako Cho.DA honese parikarmarahit hai . isaliye usake dehake mamatvapUrvak anuchit AhAragrahaNakA abhAv honese yuktAhArIpanA siddha hotA hai . aur (anya prakArase) usane (Atmashaktiko ki.nchitmAtra bhI ChupAye binA) samasta hI Atmashaktiko pragaT karake, antim sUtra (gAthA 227) dvArA kahe gaye 1anashanasvabhAv- lakShaN tapake sAth us sharIrako sarvArambha (-udyam) se yukta kiyA hai (-jo.DA hai ); isaliye AhAragrahaNake pariNAmasvarUp 2yogadhva.nsakA abhAv honese usakA AhAr yuktakA (-yogIkA) AhAr hai; isaliye usake yuktAhArIpanA siddha hotA hai .
1. anashanasvabhAvalakShaNatap = anashanasvabhAv jisakA lakShaN hai aisA tap . [jo AtmAke anashan svabhAvako jAnatA hai usake anashanasvabhAvalakShaN tap pAyA jAtA hai] ]
2. yogadhva.ns = yogakA nAsh [‘AhAr grahaN karanA AtmAkA svabhAv hai’ aise pariNAmase pariNamit honA yogadhva.ns hai . shramaNake aisA yogadhva.ns nahI.n hotA, isaliye yah yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA AhAr hai .]]
Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version
ath yuktAhArasvarUpa.n vistareNopadishati —
ekakAl evAhAro yuktAhAraH, tAvataiv shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIrasya dhAraN- tvAt . anekakAlastu sharIrAnurAgasevyamAnatven prasahya hi.nsAyatanIkriyamANo na yuktaH, dehe.api mamatvarahitastathaiv ta.n deha.n tapasA yojayati sa niyamen yuktAhAravihAro bhavatIti ..228.. ath yuktAhAratva.n vistareNAkhyAti – ekka.n khalu ta.n bhatta.n ekakAl ev khalu hi sphu Ta.n sa bhakta AhAro yuktAhAraH . kasmAt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamAdhisahakArikAraNabhUtasharIrasthitisa.nbhavAt . sa cha katha.nbhUtaH . appaDipuNNodara.n yathAshaktyA nyUnodaraH . jahAladdha.n yathAlabdho, na cha svechChAlabdhaH . charaNa.n bhikkheN
bhAvArtha : — shramaN do prakArase yuktAhArI siddha hotA hai; (1) sharIr par mamatva na honese usake uchit hI AhAr hotA hai, isaliye vah yuktAhArI arthAt uchit AhAravAlA hai. aur (2) ‘AhAragrahaN AtmAkA svabhAv nahI.n hai’ aisA pariNAmasvarUp yog shramaNake vartatA honese vah shramaN yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA AhAr hai ..228..
ab yuktAhArakA svarUp vistArase upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [khalu ] vAstavame.n [saH bhaktaH ] vah AhAr (-yuktAhAr) [ekaH ] ek bAr [apratipUrNodaraH ] U nodar [yathAlabdhaH ] yathAlabdha (-jaisA prApta ho vaisA), [bhaikShAcharaNen ] bhikShAcharaNase, [divA ] diname.n [na rasApekShaH ] rasakI apekShAse rahit aur [na madhumA.nsaH ] madhu – mA.ns rahit hotA hai ..229..
TIkA : — ekabAr AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki utanese hI shrAmaNya paryAyakA sahakArI kAraNabhUt sharIr TikA rahatA hai . [ekase adhik bAr AhAr lenA yuktAhAr nahI.n hai, aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : — ] (1) sharIrake anurAgase hI anekabAr AhArakA sevan kiyA jAtA hai, isaliye atyantarUpase 1hi.nsAyatan kiyA jAnese kAraN yukta
1. hi.nsAyatan = hi.nsAkA sthAn [ekase adhikabAr AhAr karaneme.n sharIrakA anurAg hotA hai, isaliye vah AhAr Atya.ntik hi.nsAkA sthAn hotA hai, kyo.nki sharIrakA anurAg hI sva – hi.nsA hai .]]
Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version
sharIrAnurAgasevakatven na cha yuktasya . apratipUrNodar evAhAro yuktAhAraH, tasyaivApratihat- yogatvAt . pratipUrNodarastu pratihatayogatven katha.nchit hi.nsAyatanIbhavan na yuktaH, pratihat- yogatven na cha yuktasya . yathAlabdha evAhAro yuktAhAraH, tasyaiv visheShapriyatvalakShaNAnurAg- shUnyatvAt . ayathAlabdhastu visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevyamAnatven prasahya hi.nsAyatanIkriyamANo na yuktaH, visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevakatven na cha yuktasya . bhikShAcharaNenaivAhAro yuktAhAraH, tasyaivArambhashUnyatvAt . abhaikShAcharaNen tvArambhasambhavAtprasiddhahi.nsAyatanatven na yuktaH, eva.n- vidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . divas evAhAro yuktAhAraH, tadev samyagav- lokanAt . adivase tu samyagavalokanAbhAvAdanivAryahi.nsAyatanatven na yuktaH, bhikShAcharaNenaiv labdho, na cha svapAken . divA divaiv, na cha rAtrau . Na rasAvekkha.n rasApekSho na bhavati, ki.ntu sarasavirasAdau samachittaH . Na madhuma.nsa.n amadhumA.nsaH, amadhumA.ns ityupalakShaNen AchArashAstra- kathitapiNDashuddhikrameN samastAyogyAhArarahit iti . etAvatA kimukta.n bhavati . eva.nvishiShTavisheShaNayukta evAhArastapodhanAnA.n yuktAhAraH . kasmAditi chet . chidAnandaikalakShaNanishchayaprANarakShaNabhUtA rAgAdi- (-yogya) nahI.n hai; (arthAt vah yuktAhAr nahI.n hai ); aur (2) anekabAr AhArakA sevan karanevAlA sharIrAnurAgase sevan karanevAlA honese vah AhAr 1yukta (-yogI) kA nahI.n hai (arthAt vah yuktAhAr nahI.n hai .)
2apUrNodar AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI 3pratihat 4yog rahit hai . [pUrNodar AhAr yuktAhAr nahI.n hai, aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : — ] (1) pUrNodar AhAr to pratihat yogavAlA honese katha.nchit hi.nsAyatan hotA huA yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) pUrNodar AhAr karanevAlA pratihat yogavAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA AhAr nahI.n hai .
yathAlabdha AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI (AhAr) visheShapriyatAsvarUp anurAgase shUnya hai . (1) 5ayathAlabdha AhAr to visheShapriyatAsvarUp anurAgase sevan kiyA jAtA hai, isaliye atyantarUpase hi.nsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahI.n hai; aur ayathAlabdha AhArakA sevan karanevAlA visheShapriyatAsvarUp anurAg dvArA sevan karanevAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai .
1. yukta = AtmasvabhAvame.n lagA huA; yogI . 2.apUrNodar = pUrA peT na bharakar; U nodar karanA .
3. pratihat = hanit, naShTa, rukA huA, vighnako prApta .
4. yog = AtmasvabhAvame.n ju.DnA .
5. ayathAlabdha = jaisA mil jAy vaisA nahI.n, kintu apanI pasa.ndagIkA; svechChAlabdha .
Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version
eva.nvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . arasApekSha evAhAro yuktAhAraH, tasyaivAntaH- shuddhisundaratvAt . rasApekShastu antarashuddhayA prasahya hi.nsAyatanIkriyamANo na yuktaH, antar- shuddhisevakatven na cha yuktasya . amadhumA.ns evAhAro yuktAhAraH, tasyaivAhi.nsAyatanatvAt . samadhumA.nsastu hi.nsAyatanatvAnna yuktaH, eva.nvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . madhumA.nsamatra hi.nsAyatanopalakShaNa.n, ten samastahi.nsAyatanashUnya evAhAro yuktAhAraH..229.. vikalpopAdhirahitA yA tu nishchayanayenAhi.nsA, tatsAdhakarUpA bahira~N.hgaparajIvaprANavyaparopaNanivR^ittirUpA dravyAhi.nsA cha, sA dvividhApi tatra yuktAhAre sa.nbhavati . yastu tadviparItaH sa yuktAhAro na bhavati . kasmAditi chet . tadvilakShaNabhUtAyA dravyabhAvarUpAyA hi.nsAyAH sadbhAvAditi ..229.. ath visheSheN mA.nsadUShaNa.n kathayati —
bhikShAcharaNase AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI Ara.nbhashUnya hai . (1) abhikShAcharaNase (-bhikShAcharaN rahit) jo AhAr usame.n ArambhakA sambhav honese hi.nsAyatanapanA prasiddha hai, ataH vah AhAr yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) aise AhArake sevaname.n (sevan karanevAlekI) antara.ng ashuddhi vyakta (-pragaT) honese vah AhAr yukta (yogI) kA nahI.n hai .
dinakA AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki vahI samyak (barAbar) dekhA jA sakatA hai . (1) adivas (dinake atirikta samayame.n) AhAr to samyak nahI.n dekhA jA sakatA, isaliye usake hi.nsAyatanapanA anivArya honese vah AhAr yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) aise AhArake sevaname.n antara.ng ashuddhi vyakta honese AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai .
rasakI apekShAse rahit AhAr hI yuktAhAr hai . kyo.nki vahI antara.ng shuddhise sundar hai . (1) rasakI apekShAvAlA AhAr to antara.ng ashuddhi dvArA atyantarUpase hi.nsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) usakA sevan karanevAlA antara.ng ashuddhi pUrvak sevan karatA hai isaliye vah AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai .
madhu – mA.ns rahit AhAr hI yuktAhAr hai, kyo.nki usIke hi.nsAyatanapanekA abhAv hai . (1) madhu – mA.ns sahit AhAr to hi.nsAyatan honese yukta (-yogya) nahI.n hai; aur (2) aise AhArase sevaname.n antara.ng ashuddhi vyakta honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahI.n hai . yahA.N madhu – mA.ns hi.nsAyatanakA upalakShaN hai isaliye (‘madhu – mA.ns rahit AhAr yuktAhAr hai’ is kathanase aisA samajhanA chAhiye ki) samasta hi.nsAyatanashUnya AhAr hI yuktAhAr hai ..229..
Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version
athotsargApavAdamaitrIsausthityamAcharaNasyopadishati — bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA .
bhaNit ityadhyAhAraH . sa kaH . uvavAdo vyavahAranayenotpAdaH . ki.nvishiShTaH . sa.ntattiya.n sAntatiko nirantaraH . keShA.n sa.nbandhI . NigodANa.n nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvAnAmanAdinidhanatvenotpAdavyay- rahitAnAmapi nigodajIvAnAm . punarapi katha.nbhUtAnAm. tajjAdINa.n tadvarNatadgandhatadrasatatsparshatven tajjAtInA.n mA.nsajAtInAm . kAsvadhikaraNabhUtAsu . ma.nsapesIsu mA.nsapeshIShu mA.nsakhaNDeShu . katha.nbhUtAsu . pakkesu a Amesu a vipachchamANAsu pakvAsu chAmAsu cha vipachyamAnAsviti prathamagAthA . jo pakkamapakka.n vA yaH kartA pakvAmapakvA.n vA pesI.n peshI.n khaNDam . kasya . ma.nsassa mA.nsasya . khAdi nijashuddhAtmabhAvanotpanna- sukhasudhAhAramalabhamAnaH san khAdati bhakShati, phAsadi vA sparshati vA, so kil NihaNadi pi.nDa.n sa kartA kil lokoktyA paramAgamoktyA vA nihanti piNDam . keShAm . jIvANa.n jIvAnAm . kati- sa.nkhyopetAnAm . aNegakoDINa.n anekakoTInAmiti . atredamukta.n bhavati – sheShakandamUlAdyAhArAH kechanAnanta- kAyA apyagnipakvAH santaH prAsukA bhavanti, mA.nsa.n punaranantakAya.n bhavati tathaiv chAgnipakvamapakva.n pachyamAna.n vA prAsuka.n na bhavati . ten kAraNenAbhojyamabhakShaNIyamiti ..“32 – 33.. ath pANigatAhAraH prAsuko.apyanyasmai na dAtavya ityupAdishati —
ab utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA AcharaNake susthitapanekA upadesh karate hai : —
anvayArtha : — [bAlaH vA ] bAl, [vR^iddhaH vA ] vR^iddha [shramAbhihataH vA ] 1shrA.nt [punaH glAnaH vA ] yA 2glAn shramaN [mUlachChedaH ] mUlakA Ched [yathA na bhavati ] jaisA na ho usaprakArase [svayogyA.n ] apane yogya [charyA.n charatu ] AcharaN Acharo ..230..
charyA charo nijayogya, je rIt mULaChed na thAy Che. 230.
1. shrAnta = shramit; parishramI thakA; huA .
2. glAn = vyAdhigrasta; rogI; durbal .
Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version
bAlavR^iddhashrAntaglAnenApi sa.nyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA sa.nyatasya svasya yogyamatikarkashamevAcharaNamAcharaNIyamityutsargaH . bAlavR^iddhashrAntaglAnen sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasa.nyamasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA bAlavR^iddha- shrAntaglAnasya svasya yogya.n mR^idvevAcharaNamAcharaNIyamityapavAdaH . bAlavR^iddhashrAntaglAnen sa.nyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA sa.nyatasya svasya yogyamati- karkashamAcharaNamAcharatA sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasa.nyamasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAt tathA bAlavR^iddhashrAntaglAnasya svasya yogya.n mR^idvapyAcharaNamAcharaNIyamityapavAdasApekSha utsargaH . bAlavR^iddhashrAntaglAnen sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasa.nyamasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA
appaDikuTTha.n pi.nDa.n pANigaya.n Nev deyamaNNassa apratikR^iShTa AgamAviruddha AhAraH pANigato hastagato naiv deyo, na dAtavyo.anyasmai, dattA bhottumajogga.n datvA pashchAdbhoktumayogya.n, bhutto vA hodi paDikuTTho katha.nchit bhukto vA, bhojana.n kR^itavAn, tarhi pratikR^iShTo bhavati, prAyashchittayogyo bhavatIti . ayamatra bhAvaH — hastagatAhAra.n yo.asAvanyasmai na dadAti tasya nirmohAtmatattvabhAvanArUpa.n nirmohatva.n j~nAyat iti ..“34.. ath nishchayavyavahArasa.nj~nayorutsargApavAdayoH katha.nchitparasparasApekShabhAva.n sthApayan chAritrasya rakShA.n darshayati – charadu charatu, Acharatu . kim . chariya.n chAritramanuShThAnam . katha.nbhUtam . sajogga.n svayogya.n, svakIyAvasthAyogyam . katha.n yathA bhavati . mUlachChedo jadhA Na havadi mUlachChedo yathA na bhavati . sa kaH kartA charati . bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA bAlo vA, vR^iddho vA, shrameNAbhihataH pIDitaH shramAbhihato vA, glAno vyAdhistho veti . tadyathA — utsargApavAdalakShaNa.n kathyate tAvat . svashuddhAtmanaH
TIkA : — bAl -vR^iddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sa.nyamakA — jo ki shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — Ched jaise na ho usaprakAr, sa.nyat aise apane yogya ati karkash (-kaThor) AcharaN hI AcharanA; isaprakAr utsarga hai .
bAl -vR^iddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sa.nyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — Ched jaise na ho usaprakAr, bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnako apane yogya mR^idu AcharaN hI AcharanA; isaprakAr apavAd hai .
bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnake sa.nyamakA — jo ki shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — Ched jaise na ho us prakArakA sa.nyat aisA apane yogya ati kaThor AcharaN Acharate hue, (usake) sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sa.nyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA (bhI) — Ched jaise na ho usaprakAr bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAn aise apane yogya mR^idu AcharaN bhI AcharanA . isaprakAr 1apavAdasApekSha utsarga hai .
bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnako sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sa.nyamakA pra. 54
1. apavAdasApekSha = apavAdakI apekShA sahit .
Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version
syAttathA bAlavR^iddhashrAntaglAnasya svasya yogya.n mR^idvAcharaNamAcharatA sa.nyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya Chedo na yathA syAttathA sa.nyatasya svasya yogyamatikarkashamapyAcharaNamAcharaNIy- mityutsargasApekSho.apavAdaH . ataH sarvathotsargApavAdamaitryA sausthityamAcharaNasya vidheyam ..230..
athotsargApavAdavirodhadauHsthyamAcharaNasyopadishati — AhAre va vihAre desa.n kAla.n sama.n khama.n uvadhi.n .
jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so ..231.. sakAshAdanyadbAhyAbhyantaraparigraharUpa.n sarva.n tyAjyamityutsargo nishchayanayaH sarvaparityAgaH paramopekShAsa.nyamo vItarAgachAritra.n shuddhopayog iti yAvadekArthaH . tatrAsamarthaH puruShaH shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUta.n kimapi prAsukAhAraj~nAnopakaraNAdika.n gR^ihNAtItyapavAdo vyavahAranay ekadeshaparityAgaH tathAchApahR^itasa.nyamaH sarAgachAritra.n shubhopayog iti yAvadekArthaH . tatra shuddhAtmabhAvanAnimitta.n sarvatyAgalakShaNotsarge durdharAnuShThAne pravartamAnastapodhanaH shuddhAtmatattvasAdhakatven mUlabhUtasa.nyamasya sa.nyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathA Chedo vinAsho na bhavati tathA kimapi prAsukAhArAdika.n gR^ihNAtItyapavAdasApekSha utsargo bhaNyate . yadA punarapavAdalakShaNe.apahR^itasa.nyame pravartate tadApi shuddhAtmatattvasAdhakatven mUlabhUtasa.nyamasya sa.nyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathochChedo vinAsho na bhavati tathotsargasApekShatven pravartate . tathA pravartate iti ko.arthaH . yathA sa.nyamavirAdhanA na bhavati tathetyutsargasApekSho.apavAd ityabhiprAyaH ..230.. athApavAdanirapekShamutsarga.n tathaivotsarganirapekShamapavAda.n cha sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — Ched jaise na ho usaprakArase bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAn aise apane yogya mR^idu AcharaN Acharate hue, (usake) sa.nyamakA — jo ki shuddhAtmatatvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA (bhI) — Ched jaise na ho usaprakArase sa.nyat aisA apane yogya atikarkash AcharaN bhI AcharanA; isaprakAr utsargasApekSha apavAd hai .
isase (aisA kahA hai ki) sarvathA (sarvaprakArase) utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA AcharaNakA susthitapanA karanA chAhiye ..230..
ab, utsarga aur apavAdake virodh (-amaitrI) se AcharaNakA 1duHsthitapanA hotA hai, aisA upadesh karate hai.n : —
1. duHsthit = kharAb sthitivAlA; naShTa .
Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version
atra kShamAglAnatvaheturUpavAsaH, bAlavR^iddhatvAdhiShThAna.n sharIramupadhiH, tato bAlavR^iddha- shrAntaglAnA ev tvAkR^iShyante . ath deshakAlaj~nasyApi bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAr- vihArayoH pravartamAnasya mR^idvAcharaNapravR^ittatvAdalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsargaH . deshakAlaj~nasyApi bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoH pravartamAnasya mR^idvAcharaNapravR^ittatvAdalpa ev lepo bhavati, tadvaramapavAdaH . deshakAlaj~nasyApi bAlavR^iddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalep- niShedhaya.nshchAritrarakShaNAy vyatirekadvAreN tamevArtha.n draDhayati – vaTTadi vartate pravartate . sa kaH kartA . samaNo shatrumitrAdisamachittaH shramaNaH . yadi kim . jadi appalevI so yadi chedalpalepI stokasAvadyo bhavati . kayorviShayayorvartate . AhAre va vihAre tapodhanayogyAhAravihArayoH . ki.n kR^itvA pUrva.n . jANittA j~nAtvA . kAn . te tAn karmatApannAn; desa.n kAla.n sama.n khama.n uvadhi.n desha.n, kAla.n, mArgAdishrama.n, kShamA.n kShamatAmupavAsAdiviShaye shakti.n , upadhi.n bAlavR^iddhashrAntaglAnasa.nbandhina.n sharIramAtropadhi.n parigrahamiti pa~ncha deshAdIn tapodhanAcharaNasahakAribhUtAniti . tathAhi — pUrvakathitakrameN tAvaddurdharAnuShThAnarUpotsarge vartate; tatra cha prAsukAhArAdigrahaNanimittamalpalepa.n draShTavA yadi na pravartate tadA ArtadhyAnasa.nkleshen sharIratyAga.n
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNaH ] shramaN [AhAre vA vihAre ] AhAr athavA vihArame.n [desha.n ] desh, [kAla.n ] kAl, [shrama.n ] shram, [kShamA.n ] 1kShamatA tathA [upadhi.n ] upadhi, [tAn j~nAtvA ] inako jAnakar [vartate ] pravarte [saH alpalepI ] to vah alpalepI hotA hai ..231..
TIkA : — kShamatA tathA glAnatAkA hetu upavAs hai aur bAl tathA vR^iddhatvakA adhiShThAn upadhi – sharIr hai, isaliye yahA.N (TIkAme.n) bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAn hI liye gaye hai.n . (arthAt mUl gAthAme.n jo kShamA, upadhi ityAdi shabda hai.n unakA Ashay khI.nchakar TIkAme.n ‘bAl, vR^iddha, shrA.nt, glAn’ shabda hI prayukta kiye gaye hai.n) .
2deshakAlaj~nako bhI, yadi vah bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnatvake anurodhase (arthAt bAlatva, vR^iddhatva, shrA.ntatva athavA glAnatvakA anusaraN karake) AhAr – vihArame.n pravR^itti kare to mR^idu AcharaName.n pravR^itta honese alpa lep hotA hI hai, (-lepakA sarvathA abhAv nahI.n hotA), isaliye utsarga achChA hai .
deshakAlaj~nako bhI, yadi vah bAl – vR^iddha – shrA.nt – glAnatvake anurodhase AhAr – vihArame.n pravR^itti kare to mR^idu AcharaName.n pravR^itta honese alpa hI lep hotA hai . (-visheSh lep nahI.n hotA), isaliye apavAd achChA hai .
1. kShamatA = shakti; sahanashakti; dhIraj. 2. deshakAlaj~na = desh – kAlako jAnanevAlA .