Pravachansar-Hindi (itrans transliteration). Gatha: 210-222.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 22 of 28

 

Page 388 of 513
PDF/HTML Page 421 of 546
single page version

sAmAyikasa.nyamavikalpatvAt.h shramaNAnA.n mUlaguNA ev . teShu yadA nirvikalpasAmAyik-
sa.nyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAtpramAdyati tadA kevalakalyANamAtrArthinaH kuNDalavalayA.ngulI-
yAdiparigrahaH kil shreyAn, na punaH sarvathA kalyANalAbh eveti sampradhArya vikalpenAtmAn-
mupasthApayan ChedopasthApako bhavati
..208 . 209..
athAsya pravrajyAdAyak iv ChedopasthApakaH paro.apyastItyAchAryavikalpapraj~nApan-
dvAreNopadishati
li.ngaggahaNe tesi.n guru tti pavvajjadAyago hodi .
ChedesUvaTThavagA sesA NijjAvagA samaNA ..210..
paramasAmAyikAbhidhAnen nishchayaikavraten mokShabIjabhUten mokShe jAte sati sarve prakaTA bhavanti . ten
kAraNen tadev sAmAyika.n mUlaguNavyaktikAraNatvAt nishchayamUlaguNo bhavati . yadA punarnirvikalpasamAdhau
samartho na bhavatyaya.n jIvastadA yathA ko.api suvarNArthI puruShaH suvarNamalabhamAnastaparyAyAnapi kuNDalAdIn
gR^ihNAti, na cha sarvathA tyAga.n karoti; tathAya.n jIvo.api nishchayamUlaguNAbhidhAnaparamasamAdhyabhAve

ChedopasthAna.n chAritra.n gR^ihNAti
. Chede satyupasthApana.n ChedopasthApanam . athavA Cheden vratabhedenopasthApana.n
ChedopasthApanam . tachcha sa.nkShepeN pa~nchamahAvratarUpa.n bhavati . teShA.n vratAnA.n cha rakShaNArtha.n pashchasamityAdibheden
punaraShTAvi.nshatimUlaguNabhedA bhavanti . teShA.n cha mUlaguNAnA.n rakShaNArtha.n dvAvi.nshatiparIShahajayadvAdashavidh-
tapashcharaNabheden chatustri.nshaduttaraguNA bhavanti . teShA.n cha rakShaNArtha.n devamanuShyatiryagachetanakR^itachaturvidhopasarga-
jayadvAdashAnuprekShAbhAvanAdayashchetyabhiprAyaH ..208.209.. eva.n mUlottarguNakathanarUpeN dvitIyasthale
honese shramaNo.nke mUlaguN hI hai.n . jab (shramaN) nirvikalpa sAmAyikasa.nyamame.n ArU.DhtAke kAraN
jisame.n vikalpo.nkA abhyAs (sevan) nahI.n hai aisI dashAme.nse chyut hotA hai, tab
‘kevalasuvarNamAtrake arthIko kuNDal, ka.nkaN, a.ngUThI Adiko grahaN karanA (bhI) shrey hai,
kintu aisA nahI.n hai ki (kuNDal ityAdikA grahaN kabhI na karake) sarvathA svarNakI hI prApti
karanA hI shrey hai’ aisA vichAr karake mUlaguNo.nme.n vikalparUpase (bhedarUpase) apaneko sthApit
karatA huA ChedopasthApak hotA hai
..208209..
ab inake (shramaNake) pravrajyAdAyakakI bhA.Nti ChedopasthApak par (dUsarA) bhI hotA hai
aisA, AchAryake bhedo.nke praj~nApan dvArA upadesh karate hai.n :
je li.ngagrahaNe sAdhupad denAr te guru jANavA;
Chedadvaye sthApan kare te sheSh muni niryApakA. 210
.

Page 389 of 513
PDF/HTML Page 422 of 546
single page version

li~N.hgagrahaNe teShA.n gururiti pravrajyAdAyako bhavati .
ChedayorupasthApakAH sheShA niryApakAH shramaNAH ..210..
yato li.ngagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasa.nyamapratipAdakatven yaH kilAchAryaH
pravrajyAdAyakaH sa guruH, yaH punaranantara.n savikalpachChedopasthApanasa.nyamapratipAdakatven Cheda.n
pratyupasthApakaH sa niryApakaH, yo.api Chinnasa.nyamapratisandhAnavidhAnapratipAdakatven Chede
satyupasthApakaH so.api niryApak ev
. tatashChedopasthApakaH paro.apyasti ..210..
sUtradvaya.n gatam . athAsya tapodhanasya pravrajyAdAyak ivAnyo.api niryApakasa.nj~no gururasti iti
guruvyavasthA.n nirUpayatili.ngaggahaNe tesi.n li~N.hgagrahaNe teShA.n tapodhanAnA.n guru tti hodi gururbhavatIti . sa
kaH . pavvajjadAyago nirvikalpasamAdhirUpaparamasAmAyikapratipAdako yo.asau pravrajyAdAyakaH sa ev
dIkShAguruH, Chedesu a vaTTagA Chedayoshcha vartakAH ye sesA NijjAvagA samaNA te sheShAH shramaNA niryApakA bhavanti
shikShAguravashcha bhavantIti . ayamatrArthaHnirvikalpasamAdhirUpasAmAyikasyaikadeshen chyutirekadeshachChedaH,
anvayArtha :[li.ngagrahaNe ] li.ngagrahaNake samay [pravrajyAdAyakaH bhavati ] jo
pravrajyA (dIkShA) dAyak hai.n vah [teShA.n guruH iti ] unake guru hai.n aur [Chedayo.nH upasthApakAH ]
jo
1Chedadvayame.n upasthApak hai.n (arthAt (1)jo bhedo.nme.n sthApit karate hai.n tathA (2)jo
sa.nyamame.n Ched hone par punaH sthApit karate hai.n ) [sheShAH shramaNAH ] ve sheSh shramaN [niryApakAH ]
2niryApak hai.n ..210..
TIkA :jo AchArya li.ngagrahaNake samay nirvikalpa sAmAyikasa.nyamake pratipAdak
honese pravrajyAdAyak hai.n, ve guru hai.n; aur tatpashchAt tatkAl hI jo (AchArya) savikalpa
ChedopasthApanAsa.nyamake pratipAdak honese ‘Chedake prati upasthApak (bhedame.n sthApit karanevAle)’
hai.n, ve niryApak hai.n; usIprakAr jo (AchArya)
3Chinna sa.nyamake 4pratisa.ndhAnakI vidhike pratipAdak
honese ‘Ched hone par upasthApak (-sa.nyamame.n Ched hone par usame.n punaH sthApit karanevAle)’ hai.n,
ve bhI niryApak hI hai.n
. isaliye 3ChedopasthApak, par bhI hote hai.n ..210..
1. Chedadvay = do prakArake Ched . [yahA.N (1) sa.nyamame.n jo 28 mUlaguNarUp bhed hote hai.n use bhI Ched kahA
hai aur (2) khaNDan athavA doShako bhI Ched kahA hai .]]
2. niryApak = nirvAh karanevAlA; sadupadeshase dR^i.Dh.h.h karanevAlA; shikShAguru, shrutaguru .
3. Chinna = Chedako prApta; khaNDit; TUTA huA, doSh prApta .
4. pratisa.ndhAn = punaH jo.D.h.h denA vah; doSho.nko dUr karake ekasA (doSh rahit) kar denA vah .
5. ChedopasthApakake do artha hai.n : (1) jo ‘Ched (bhed) ke prati upasthApak’ hai, arthAt jo 28 mUlaguNarUp
bhedo.nko samajhAkar usame.n sthApit karatA hai vah ChedopasthApak hai; tathA (2) jo ‘Chedake hone par
upasthApak’ hai, arthAt sa.nyamake Chinna (khaNDit) hone par usame.n punaH sthApit karatA hai, vah bhI
ChedopasthApak hai
.

Page 390 of 513
PDF/HTML Page 423 of 546
single page version

ath Chinnasa.nyamapratisandhAnavidhAnamupadishati
payadamhi samAraddhe Chedo samaNassa kAyacheTThamhi .
jAyadi jadi tassa puNo AloyaNapuvviyA kiriyA ..211..
Cheduvajutto samaNo samaNa.n vavahAriNa.n jiNamadamhi .
AsejjAlochittA uvadiTTha.n teN kAyavva.n ..212..
prayatAyA.n samArabdhAyA.n ChedaH shramaNasya kAyacheShTAyAm .
jAyate yadi tasya punarAlochanapUrvikA kriyA ..211..
ChedopayuktaH shramaNaH shramaNa.n vyavahAriNa.n jinamate .
AsAdyAlochyopadiShTa.n ten kartavyam ..212..
sarvathA chyutiH sak lachChed iti deshasakalabheden dvidhA ChedaH . tayoshChedayorye prAyashchitta.n datvA sa.nveg-
vairAgyajanakaparamAgamavachanaiH sa.nvaraNa.n kurvanti te niryApakAH shikShAguravaH shrutaguravashcheti bhaNyante .
dIkShAdAyakastu dIkShAgururityabhiprAyaH ..210.. ath pUrvasUtroktachChedadvayasya prAyashchittavidhAna.n kathayati
payadamhi samAraddhe Chedo samaNassa kAyacheTThamhi jAyadi jadi prayatAyA.n samArabdhAyA.n ChedaH shramaNasya kAyacheShTAyA.n
jAyate yadi chet . ath vistaraHChedo jAyate yadi chet . svasthabhAvachyutilakShaNaH Chedo bhavati . kasyAm .
kAyacheShTAyAm . katha.nbhUtAyAm . prayatAyA.n svasthabhAvalakShaNaprayatnaparAyA.n samArabdhAyA.n ashanashayanayAn-
ab Chinnasa.nyamake pratisa.ndhAnakI vidhikA upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[yadi ] yadi [shramaNasya ] shramaNake [prayatAyA.n ] 1prayatnapUrvak
[samArabdhAyA.n ] kI jAnevAlI [kAyacheShTAyA.n ] kAyacheShTAme.n [ChedaH jAyate ] Ched hotA
1. munike (munitvochit) shuddhopayog vah antara.ng athavA nishchayaprayatna hai, aur us shuddhopayogadashAme.n pravartamAn
(haTharahit) dehacheShTAdi sa.nbandhI shubhopayog vah bahira.ng athavA vyavahAraprayatna hai . [jahA.N shuddhopayogadashA nahI.n
hotI vahA.N shubhopayog haThasahit hotA hai; vah shubhopayog vyavahArprayatnako bhI prApta nahI.n hotA . ]
jo Ched thAy prayatna sah kR^it kAyanI cheShTA viShe,
AlochanApUrvak kriyA kartavya Che te sAdhune. 211
.
Chedopayukta muni, shramaN vyavahAravij~na kane jaI,
nij doSh Alochan karI, shramaNopadiShTa kare vidhi. 212
.

Page 391 of 513
PDF/HTML Page 424 of 546
single page version

hai to [tasya punaH ] use to [AlochanApUrvikA kriyA ] 1AlochanApUrvak kriyA karanA
chAhiye .
[shramaNaH ChedopayuktaH ] (kintu) yadi shramaN Chedame.n upayukta huA ho to use
[jinamat ] jainamatame.n [vyavahAriNa.n ] vyavahArakushal [shramaNa.n AsAdya ] shramaNake pAs jAkar
[Alochya ]
2AlochanA karake (apane doShakA nivedan karake), [ten upadiShTa.n ] ve jaisA
upadesh de.n vah [kartavyam ] karanA chAhiye ..211 -212..
TIkA :sa.nyamakA Ched do prakArakA hai; bahira.ng aur antara.ng . usame.n mAtra kAyacheShTA
sa.nba.ndhI vah bahira.ng hai aur upayog sa.nba.ndhI vah antara.ng hai . usame.n, yadi bhalIbhA.Nti uparyukta
shramaNake prayatnakR^it kAyacheShTAkA katha.nchit bahira.ng Ched hotA hai, to vah sarvathA antara.ng Chedase
rahit hai isaliye AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr (ilAj) hotA hai
. kintu yadi
vahI shramaN upayogasa.nba.ndhI Ched honese sAkShAt Chedame.n hI upayukta hotA hai to jinokta
vyavahAravidhime.n kushal shramaNake Ashrayase, AlochanApUrvak, unake dvArA upadiShTa anuShThAn dvArA
(sa.nyamakA) pratisa.ndhAn hotA hai
.
1. AlochanA = sUkShmatAse dekh lenA vah, sUkShmatAse vichAranA vah, ThIk dhyAname.n lenA vah .
2. nivedan; kathan . [211 vI.n gAthAme.n AlochanAkA pratham artha ghaTit hotA hai aur 212 vI.n me.n dUsarA ]
dvividhaH kil sa.nyamasya ChedaH, bahira.ngo.antara.ngashcha . tatra kAyacheShTAmAtrAdhikR^ito
bahira.ngaH, upayogAdhikR^itaH punarantara.ngaH . tatra yadi samyagupayuktasya shramaNasya prayatnasamAr-
bdhAyAH kAyacheShTAyAH katha.nchidbahira.ngachChedo jAyate tadA tasya sarvathAntara.ngachChedavarjitatvAdA-
lochanapUrvikayA kriyayaiv pratIkAraH
. yadA tu sa evopayogAdhikR^itachChedatven sAkShAchChed
evopayukto bhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdhashramaNAshrayayAlochanapUrvakatadupadiShTAnuShThAnen
pratisandhAnam
..211.212..
sthAnAdiprArabdhAyAm . tassa puNo AloyaNapuvviyA kiriyA tasya punarAlochanapUrvikA kriyA . tadAkAle
tasya tapodhanasya svasthabhAvasya bahira~N.hgasahakArikAraNabhUtA pratikramaNalakShaNAlochanapUrvikA punaH kriyaiv
prAyashchitta.n pratikAro bhavati, na chAdhikam
. kasmAditi chet . abhyantare svasthabhAvachalanAbhAvAditi
prathamagAthA gatA . Chedapautto samaNo Chede prayuktaH shramaNo, nirvikArasvasa.nvittibhAvanAchyutilakShaNachCheden
yadi chet prayuktaH sahitaH shramaNo bhavati . samaNa.n vavahAriNa.n jiNamadamhi shramaNa.n vyavahAriNa.n jinamate, tadA
jinamate vyavahAraj~na.n prAyashchittakushala.n shramaNa.n Asejja AsAdya prApya, na kevalamAsAdya AlochittA
niHprapa~nchabhAvenAlochya doShanivedana.n kR^itvA . uvadiTTha.n teN kAyavva.n upadiShTa.n ten kartavyam . ten prAyashchitta-
parij~nAnasahitAchAryeN nirvikArasvasa.nvittibhAvanAnukUla.n yadupadiShTa.n prAyashchitta.n tatkartavyamiti sUtra-
tAtparyam
..211.212.. eva.n guruvyavasthAkathanarUpeN prathamagAthA, tathaiv prAyashchittakathanArtha.n gAthAdvay-

Page 392 of 513
PDF/HTML Page 425 of 546
single page version

ath shrAmaNyasya ChedAyatanatvAt.h paradravyapratibandhAH pratiShedhyA ityupadishati
adhivAse va vivAse ChedavihUNo bhavIy sAmaNNe .
samaNo viharadu Nichcha.n pariharamANo Niba.ndhANi ..213..
adhivAse vA vivAse ChedavihIno bhUtvA shrAmaNye .
shramaNo viharatu nitya.n pariharamANo nibandhAn ..213..
miti samudAyen tR^itIyasthale gAthAtraya.n gatam . ath nirvikArashrAmaNyachChedajanakAnparadravyAnu-
bandhAnniShedhayativiharadu viharatu vihAra.n karotu . sa kaH . samaNo shatrumitrAdisamachittashramaNaH . Nichcha.n
nitya.n sarvakAlam . ki.n kurvansan . pariharamANo pariharansan . kAn . Niba.ndhANi chetanAchetanamishra-
paradravyeShvanubandhAn . kva viharatu . adhivAse adhikR^itagurukulavAse nishchayen svakIyashuddhAtmavAse
vA, vivAse guruvirahitavAse vA . ki.n kR^itvA . sAmaNNe nijashuddhAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritre ChedavihUNo
bhAvArtha :yadi munike svasthabhAvalakShaN prayatna sahit kI jAnevAlI ashanshayan
gamanAdik shArIrik cheShTAsa.nba.ndhI Ched hotA hai to us tapodhanake svasthabhAvakI bahira.ng
sahakArIkAraNabhUt pratikramaNasvarUp AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr
prAyashchitta ho
jAtA hai, kyo.nki vah svasthabhAvase chalit nahI.n huA hai . kintu yadi usake nirvikAr
svasa.nvedanabhAvanAse chyutisvarUp Ched hotA hai, to use jinamatame.n vyavahAraj~naprAyashchittakushal
AchAryake nikaT jAkar, niShpapra.nchabhAvase doShakA nivedan karake, ve AchArya nirvikAr
svasa.nvedanabhAvanAke anukUl jo kuCh bhI prAyashchitta upadeshe.n vah karanA chAhiye
..211212..
ab, shrAmaNyake Chedake Ayatan honese 1paradravyapratiba.ndh niShedh karane yogya hai.n, aisA
upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[adhivAse ] adhivAsame.n (AtmavAsame.n athavA guruo.nke sahavAsame.n)
vasate hue [vA ] yA [vivAse ] vivAsame.n (guruo.nse bhinna vAsame.n) vasate hue, [nitya.n ] sadA
[niba.ndhAn ] (paradravyasambandhI) pratiba.ndho.nko [pariharamANaH ] pariharaN karatA huA [shrAmaNye ]
shrAmaNyame.n [ChedavihInaH bhUtvA ] ChedavihIn hokar [shramaNaH viharatu ] shramaN viharo
..213..
1. paradravya -pratiba.ndh = paradravyo.nme.n rAgAdipUrvak sa.nba.ndh karanA; paradravyo.nme.n ba.NdhanArukanA; lIn honA; paradravyo.nme.n
rukAvaT .
pratiba.ndh parityAgI sadA adhivAs agar vivAsamA.n,
munirAj viharo sarvadA thaI ChedahIn shrAmaNyamA.n. 213
.

Page 393 of 513
PDF/HTML Page 426 of 546
single page version

sarva ev hi paradravyapratibandhA upayogopara.njakatven niruparAgopayogarUpasya shrAmaNyasya
ChedAyatanAni; tadabhAvAdevAChinnashrAmaNyam . at AtmanyevAtmano nityAdhikR^itya vAse vA
gurutven gurUnadhikR^itya vAse vA gurubhyo vishiShTe vAse vA nityamev pratiShedhayan
paradravyapratibandhAn shrAmaNye ChedavihIno bhUtvA shramaNo vartatAm
..213..
ath shrAmaNyasya paripUrNatAyatanatvAt.h svadravya ev pratibandho vidhey ityupadishati
charadi Nibaddho Nichcha.n samaNo NANamhi da.nsaNamuhamhi .
payado mUlaguNesu ya jo so paDipuNNasAmaNNo ..214..
charati nibaddho nitya.n shramaNo j~nAne darshanamukhe .
prayato mUlaguNeShu cha yaH sa paripUrNashrAmaNyaH ..214..
bhavIy ChedavihIno bhUtvA, rAgAdirahitanijashuddhAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritrachyutirUpachChedarahito bhUtvA .
tathAhigurupArshve yAvanti shAstrANi tAvanti paThitvA tadanantara.n guru.n pR^iShTvA cha samashIlatapodhanaiH sah,
bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA bhavyAnAmAnanda.n janayan, tapaHshrutasattvaikatvasantoShabhAvanApa~nchaka.n bhAvayan,
pra. 50
TIkA :vAstavame.n sabhI paradravyapratiba.ndh upayogake 1upara.njak honese 2niruparAg
upayogarUp shrAmaNyake Chedake Ayatan hai.n; unake abhAvase hI aChinna shrAmaNya hotA hai . isaliye
AtmAme.n hI AtmAko sadA 3adhikR^it karake (AtmAke bhItar) basate hue athavA gururUpase
guruo.nko 4adhikR^it karake (guruo.nke sahavAsame.n) nivAs karate hue yA guruo.nse vishiShTabhinna
vAsame.n vasate hue, sadA hI paradravyapratiba.ndho.nko niShedhatA (pariharatA) huA shrAmaNyame.n ChedavihIn
hokar shramaN varto
..213..
ab, shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan honese svadravyame.n hI pratiba.ndh (sambandha lInatA)
karane yogya hai, aisA upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[yaH shramaNaH ] jo shramaN [nitya.n ] sadA [j~nAne darshanamukhe ] j~nAname.n aur
darshanAdime.n [nibaddhaH ] pratibaddha [cha ] tathA [mUlaguNeShu prayataH ] mUlaguNo.nme.n prayat (prayatnashIl)
[charati ] vicharaN karatA hai, [saH ] vah [paripUrNashrAmaNyaH ] paripUrNa shrAmaNyavAn hai
..214..
1. upara.njak = uparAg karanevAle, malinatAvikAr karanevAle . 2. niruparAg = uparAgarahit; vikArarahit .
3. adhikR^it karake = sthApit karake; rakhakar .
4. adhikR^it karake = adhikAr dekar; sthApit karake; a.ngIkR^it karake .
je shramaN j~nAndR^igAdike pratibaddha vichare sarvadA,
ne prayat mULaguNo viShe, shrAmaNya Che paripUrNa tyA.n. 214.

Page 394 of 513
PDF/HTML Page 427 of 546
single page version

ek ev hi svadravyapratibandha upayogamArjakatven mArjitopayogarUpasya shrAmaNyasya
paripUrNatAyatana.n; tatsadbhAvAdev paripUrNa.n shrAmaNyam . ato nityamev j~nAne darshanAdau cha pratibaddhen
mUlaguNaprayatatayA charitavya.n; j~nAnadarshanasvabhAvashuddhAtmadravyapratibaddhashuddhAstitvamAtreN vartitavyamiti
tAtparyam
..214..
ath shrAmaNyasya ChedAyatanatvAt.h yatijanAsannaH sUkShmaparadravyapratibandho.api pratiShedhya
ityupadishati
bhatte vA khamaNe vA Avasadhe vA puNo vihAre vA .
uvadhimhi vA Nibaddha.n NechChadi samaNamhi vikadhamhi ..215..
tIrthakaraparamadevagaNadharadevAdimahApuruShANA.n charitAni svaya.n bhAvayan, pareShA.n prakAshaya.nshcha, viharatIti
bhAvaH
..213.. ath shrAmaNyaparipUrNakAraNatvAtsvashuddhAtmadravye nirantaramavasthAna.n kartavyamityAkhyAti
charadi charati vartate . ka tha.nbhUtaH . Nibaddho AdhInaH, Nichcha.n nitya.n sarvakAlam . saH ka : ka rtA . samaNo
lAbhAlAbhAdisamachittashramaNaH . kva nibaddhaH . NANamhi vItarAgasarvaj~napraNItaparamAgamaj~nAne tatphalabhUt-
svasa.nvedanaj~nAne vA, da.nsaNamuhamhi darshana.n tattvArthashraddhAna.n tatphalabhUtanijashuddhAtmopAdeyaruchirUp-
nishchayasamyaktva.n vA tatpramukheShvanantasukhAdiguNeShu . payado mUlaguNesu ya prayataH prayatnaparashcha . keShu .
mUlaguNeShu nishchayamUlaguNAdhAraparamAtmadravye vA . jo so paDipuNNasAmaNNo ya eva.nguNavishiShTashramaNaH sa
paripUrNashrAmaNyo bhavatIti . ayamatrArthaHnijashuddhAtmabhAvanAratAnAmev paripUrNashrAmaNya.n bhavatIti ..214..
TIkA :ek svadravyapratiba.ndh hI, upayogakA mArjan (-shuddhatva) karanevAlA
honese, mArjit (-shuddha) upayogarUp shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan hai; usake sadbhAvase hI
paripUrNa shrAmaNya hotA hai
. isaliye sadA j~nAname.n aur darshanAdikame.n 1pratibaddha rahakar mUlaguNo.nme.n
prayatnashIlatAse vicharanA;j~nAnadarshanasvabhAv shuddhAtmadravyame.n pratibaddha aisA shuddha
astitvamAtrarUpase vartanA, yah tAtparya hai ..214..
ab, munijanako 2nikaTakA 3sUkShmaparadravyapratiba.ndh bhI, shrAmaNyake ChedakA Ayatan
honese niShedhya hai, aisA upadesh karate hai.n :
1. pratibaddha = sa.nbaddha; rukA huA; ba.NdhA huA; sthit; sthir; lIn .
2. Agam viruddha AhAravihArAdi to munike ChUTA huA hI honese usame.n pratiba.ndh honA to munike liye dUr
hai; kintu Agamakathit AhAr vihArAdime.n muni pravartamAn hai isaliye usame.n pratiba.ndh ho jAnA sa.nbhavit honese
vah pratiba.ndh nikaTakA hai
.3. sUkShmaparadravyapratibandha = paradravyame.n sUkShma pratiba.ndh .
muni kShapaN mA.nhI, nivAsasthAn, vihAr yA bhojan mahI.n,
upadhi
shramaNvikathA mahI.n pratiba.ndhane ichChe nahI.n. 215.

Page 395 of 513
PDF/HTML Page 428 of 546
single page version

bhakte vA kShapaNe vA Avasathe vA punarvihAre vA .
upadhau vA nibaddha.n nechChati shramaNe vikathAyAm ..215..
shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravR^ittihetumAtratvenAdIyamAne bhakte, tathAvidhasharIravR^ittya-
virodhen shuddhAtmadravyanIra.nganistara.ngavishrAntisUtraNAnusAreN pravartamAne kShapaNe, nIra.ngnistara.ngAnta-
ra.ngadravyaprasiddhayarthamadhyAsyamAne girIndrakandaraprabhR^itAvAvasathe, yathoktasharIravR^ittihetumArgaNArthamArabhya-
ath shrAmaNyaChedakAraNatvAtprAsukAhArAdiShvapi mamatva.n niShedhayatiNechChadi nechChati . kam Nibaddha.n
nibaddhamAbaddham . kva . bhatte vA shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtadehasthitihetutven gR^ihyamANe bhakte vA
prAsukAhAre, khamaNe vA indriyadarpavinAshakAraNabhUtatven nirvikalpasamAdhihetubhUte kShapaNe vAnashane, Avasadhe
vA paramAtmatattvopalabdhisahakAribhUte giriguhAdyAvasathe vA, puNo vihAre vA shuddhAtmabhAvanAsahakAri-
bhUtAhAranIhArArthavyavahArArthavyavahAre vA punardeshAntaravihAre vA, uvadhimhi shuddhopayogabhAvanAsahakAri-
bhUtasharIraparigrahe j~nAnopakaraNAdau vA, samaNamhi paramAtmapadArthavichArasahakArikAraNabhUte shramaNe
samashIlasa.nghAtakatapodhane vA, vikadhamhi paramasamAdhivighAtakashrR^i~N.hgAravIrarAgAdikathAyA.n cheti .
ayamatrArthaHAgamaviruddhAhAravihArAdiShu tAvatpUrvamev niShiddhaH, yogyAhAravihArAdiShvapi mamatva.n na
kartavyamiti ..215.. eva.n sa.nkShepeNAchArArAdhanAdikathitatapodhanavihAravyAkhyAnamukhyatven chaturthasthale
anvayArtha :[bhakte vA ] muni AhArame.n, [kShapaNe vA ] kShapaName.n (upavAsame.n),
[Avasathe vA ] AvAsame.n (nivAsasthAname.n), [punaH vihAre vA ] aur vihArame.n [upadhau ] upadhime.n
(parigrahame.n), [shramaNe ]
shramaName.n (anya munime.n) [vA ] athavA [vikathAyAm ] 1vikathAme.n
[nibaddha.n ] pratibandha [na ichChati ] nahI.n chAhatA ..215..
TIkA :(1) shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt sharIrakI 2vR^ittike hetumAtrarUpase
grahaN kiyA jAnevAlA jo AhAr, (2) 3tathAvidh sharIrakI vR^ittike sAth virodh vinA,
shuddhAtmadravyame.n 4nIra.ng aur nistara.ng vishrA.ntikI rachanAnusAr pravartamAn jo kShapaN (arthAt sharIrake
Tikaneke sAth virodh na Aye isaprakAr, shuddhAtmadravyame.n vikArarahit aur tara.ngarahit sthiratA hotI
jAye, tadanusAr pravartamAn anashaname.n), (3) nIra.ng aur nistara.ng
antara.ng dravyakI prasiddhi
(prakR^iShTa siddhi) ke liye sevan kiyA jAnevAlA jo girIndrakandarAdik Avasathame.n (-uchcha
parvatakI guphA ityAdi nivAsasthAname.n), (4) yathokta sharIrakI vR^ittikI kAraNabhUt bhikShAke liye
1. Chadmastha munike dhArmik kathAvArttA karate huye bhI nirmal chaitanya vikalpamukta hotA hai isaliye a.nshataH
malin hotA hai, ataH us dhArmik kathAko bhI vikathA arthAt shuddhAtmadravyase viruddha kathA kahA hai .
2. vR^itti = nirvAh; TikanA .
3. tathAvidh = vaisA (shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNabhUt)
4. nIra.ng = nIrAg; nirvikAr
.

Page 396 of 513
PDF/HTML Page 429 of 546
single page version

mANe vihArakarmaNi, shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAne kevaladehamAtra upadhau,
anyonyabodhyabodhakabhAvamAtreN katha.nchitparichite shramaNe, shabdapudgalollAsasa.nvalanakashmalit-
chidbhittibhAgAyA.n shuddhAtmadravyaviruddhAyA.n kathAyA.n chaiteShvapi tadvikalpAchitritachittabhittitayA
pratiShedhyaH pratibandhaH
..215..
ath ko nAm Ched ityupadishati
apayattA vA chariyA sayaNAsaNaThANacha.nkamAdIsu .
samaNassa savvakAle hi.nsA sA sa.ntay tti madA ..216..
gAthAtraya.n gatam . ath shuddhopayogabhAvanApratibandhakachCheda.n kathayatimadA matA sammatA . kA .
hi.nsA shuddhopayogalakShaNashrAmaNyaChedakAraNabhUtA hi.nsA . katha.nbhUtA . sa.ntatriy tti sa.ntatA nirantareti . kA
kiye jAnevAle vihArakAryame.n, (5) shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahI.n
hai aise keval dehamAtra parigrahame.n, (6) mAtra anyonya
1bodhyabodhakarUpase jinakA katha.nchit
parichay vartatA hai aise shramaN (anya muni) me.n, aur (7) shabdarUp pudgalollAs
(pudgalaparyAy) ke sAth sa.nba.ndhase jisame.n chaitanyarUpI bhittikA bhAg malin hotA hai, aisI
shuddhAtmadravyase viruddha kathAme.n bhI pratiba.ndh niShedhya
tyAgane yogya hai arthAt unake vikalpo.nse
bhI chittabhUmiko chitrit hone denA yogya nahI.n hai .
bhAvArtha :Agamaviruddha AhAravihArAdi to munine pahale hI Cho.D.h.h diye hai.n . ab
sa.nyamake nimittapanekI buddhise munike jo Agamokta AhAr, anashan, guphAdime.n nivAs, vihAr,
dehamAtra parigrah, anya muniyo.nkA parichay aur dhArmik charchA
vArtA pAye jAte hai.n, unake prati
bhI rAgAdi karanA yogya nahI.n hai,unake vikalpo.nse bhI manako ra.Ngane denA yogya nahI.n hai;
isaprakAr Agamokta AhArvihArAdime.n bhI pratiba.ndh prApta karanA yogya nahI.n hai, kyo.nki usase
sa.nyamame.n Ched hotA hai ..215..
ab Ched kyA hai, (arthAt Ched kise kahate hai.n ) usakA upadesh karate hai.n :
1. bodhya vah hai jise samajhAyA hai athavA jise upadesh diyA jAtA hai . aur bodhak vah hai jo samajhAtA
hai, arthAt jo upadesh detA hai . mAtra anya shramaNo.nse svaya.nbodh grahaN karaneke liye athavA anya shramaNo.nko
bodh deneke liye munikA anya shramaNake sAth parichay hotA hai .
AsanshayangamanAdike charyA prayatnavihIn je,
te jANavI hi.nsA sadA sa.ntAnavAhinI shramaNane. 216.

Page 397 of 513
PDF/HTML Page 430 of 546
single page version

aprayatA vA charyA shayanAsanasthAnacha~N.hkramaNAdiShu .
shramaNasya sarvakAle hi.nsA sA santateti matA ..216..
ashuddhopayogo hi ChedaH, shuddhopayogarUpasya shrAmaNyasya ChedanAt.h; tasya hi.nsanAt.h sa
ev cha hi.nsA . ataH shramaNasyAshuddhopayogAvinAbhAvinI shayanAsanasthAnacha.nkramaNAdiShvaprayatA yA
charyA sA khalu tasya sarvakAlamev santAnavAhinI ChedAnarthAntarabhUtA hi.nsaiv ..216..
hi.nsA matA . chariyA charyA cheShTA . yadi chet katha.nbhUtA . apayattA vA aprayatnA vA, niHkaShAyasvasa.nvitti-
rUpaprayatnarahitA sa.nkleshasahitetyarthaH . keShu viShayeShu . sayaNAsaNaThANacha.nkamAdIsu shayanAsanasthAn-
cha~N.hkra maNasvAdhyAyatapashcharaNAdiShu . kasya . samaNassa shramaNasya tapodhanasya . kva . savvakAle sarvakAle .
ayamatrArthaH ---bAhyavyApArarUpAH shatravastAvatpUrvamev tyaktAstapodhanaiH, ashanashayanAdivyApAraiH punastyaktu.n
nAyAti
. tataH kAraNAdantara~N.hgakrodhAdishatrunigrahArtha.n tatrApi sa.nklesho na kartavya iti ..216..
athAntara~N.hgabahira~N.hgahi.nsArUpeN dvividhachChedamAkhyAtimaradu va jiyadu va jIvo, ayadAchArassa NichChidA hi.nsA
mriyatA.n vA jIvatu vA jIvaH, prayatnarahitasya nishchitA hi.nsA bhavati; bahira~N.hgAnyajIvasya maraNe.amaraNe
anvayArtha :[shramaNasya ] shramaNake [shayanAsanasthAnacha.nkramaNAdiShu ] shayan, Asan
(baiThanA), sthAn (kha.De rahanA), gaman ityAdime.n [aprayatA vA charyA ] jo aprayat charyA hai [sA ]
vah [sarvakAle ] sadA [sa.ntatA hi.nsA iti matA ] satat hi.nsA mAnI gaI hai
..216..
TIkA :ashuddhopayog vAstavame.n Ched hai, kyo.nki (usase) shuddhopayogarUp
shrAmaNyakA Chedan hotA hai; aur vahI (-ashuddhopayog hI) hi.nsA hai, kyo.nki (usase)
shuddhopayogarUp shrAmaNyakA hi.nsan (hanan) hotA hai
. isaliye shramaNake, jo ashuddhopayogake binA
nahI.n hotI aise shayanAsansthAngaman ityAdime.n 1aprayat charyA (AcharaN) vah vAstavame.n
usake liye sarvakAlame.n (sadA) hI 2sa.ntAnavAhinI hi.nsA hI haijo ki Chedase ananyabhUt hai
(arthAt Chedase koI bhinna vastu nahI.n hai .)
bhAvArtha :ashuddhopayogase shuddhopayogarUp munitva (1) ChidatA hai (2) hanan hotA
hai, isaliye ashuddhopayog (1) Ched hI hai, (2) hi.nsA hI hai . aur jahA.N sone, baiThane, kha.De
hone, chalane ityAdime.n aprayat AcharaN hotA hai vahA.N niyamase ashuddhopayog to hotA hI hai,
isaliye aprayat AcharaN Ched hI hai, hi.nsA hI hai
..216..
1. aprayat = prayatna rahit, asAvadhAn, asa.nyamI, nira.nkush, svachChandI . [aprayat charyA ashuddhopayogake binA
kabhI nahI.n hotI .]]
2. sa.ntAnavAhinI = sa.ntat, satat, nira.ntar, dhArAvAhI, aTUT; [jab tak aprayat charyA hai tab tak sadA hI hi.nsA
satatarUpase chAlU rahatI hai .]]

Page 398 of 513
PDF/HTML Page 431 of 546
single page version

athAntara.ngabahira.ngatven Chedasya dvaividhyamupadishati
maradu va jiyadu va jIvo ayadAchArassa NichChidA hi.nsA .
payadassa Natthi ba.ndho hi.nsAmetteN samidassa ..217..
mriyatA.n vA jIvatu vA jIvo.ayatAchArasya nishchitA hi.nsA .
prayatasya nAsti bandho hi.nsAmAtreN samitasya ..217..
ashuddhopayogo.antara.ngachChedaH, paraprANavyaparopo bahira.ngaH . tatra paraprANavyaparopasadbhAve
tadasadbhAve vA tadavinAbhAvinAprayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogasadbhAvasya sunishchitahi.nsA-
vA, nirvikArasvasa.nvittilakShaNaprayatnarahitasya nishchayashuddhachaitanyaprANavyaparopaNarUpA nishchayahi.nsA bhavati .
payadassa Natthi ba.ndho bAhyAbhyantaraprayatnaparasya nAsti bandhaH . ken . hi.nsAmetteN dravyahi.nsAmAtreN .
katha.nbhUtasya puruShasya . samidassa samitasya shuddhAtmasvarUpe samyagito gataH pariNataH samitastasya
samitasya, vyavahAreNeryAdipa~nchasamitiyuktasya cha . ayamatrArthaHsvasthabhAvanArUpanishchiyaprANasya
vinAshakAraNabhUtA rAgAdipariNatirnishchayahi.nsA bhaNyate, rAgAdyutpatterbahira~N.hganimittabhUtaH parajIvaghAto
vyavahArahi.nseti dvidhA hi.nsA j~nAtavyA
. ki.ntu visheShaHbahira~N.hgahi.nsA bhavatu vA mA bhavatu, svastha-
ab, Chedake antara.ng aur bahira.ng aise do prakAr batalAte hai.n :
anvayArtha :[jIvaH ] jIv [mriyatA.n vA jIvatu vA ] mare yA jiye,
[ayatAchArasya ] aprayat AchAravAleke [hi.nsA ] (a.ntara.ng) hi.nsA [nishchitA ] nishchit hai;
[prayatasya samitasya ]
1prayatake, 2samitivAnke [hi.nsAmAtreN ] (bahira.ng) hi.nsAmAtrase [bandhaH ]
ba.ndh [nAsti ] nahI.n hai ..217..
TIkA :ashuddhopayog a.ntara.ng Ched hai; paraprANo.nkA vyaparop (vichChed) vah
bahira.ngaChed hai . iname.nse antara.ng Ched hI visheSh balavAn hai, bahira.ng Ched nahI.n; kyo.nki
1. prayat = prayatnashIl, sAvadhAn, sa.nyamI [prayatnake arthake liye dekho gAthA 211 kA phu TanoT]]
2. shuddhAtmasvarUpame.n (munitvochit) samyak ‘iti’ arthAt pariNati vah nishchay samiti hai
. aur us dashAme.n
honevAlI (haTh rahit) IryAbhAShAdi sambandhI shubh pariNati vah vyavahArasamiti hai . [jahA.N shuddhAtmasvarUpame.n
samyakpariNatirUp dashA nahI.n hotI vahA.N shubh pariNati haTh sahit hotI hai; vah shubhapariNati vyavahArasamiti
bhI nahI.n hai
. ]
jIvomaro jIv, yatnahIn AchAr tyA.n hi.nsA nakkI;
samitiprayatnasahitane nahi ba.ndh hi.nsAmAtrathI. 217.

Page 399 of 513
PDF/HTML Page 432 of 546
single page version

bhAvaprasiddheH, tathA tadvinAbhAvinA prayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAvaparasya paraprAN-
vyaparopasadbhAve.api bandhAprasiddhayA sunishchitahi.nsA.abhAvaprasiddheshchAntara.ng ev Chedo balIyAn, na
punarbahira.ngaH
. evamapyantara.ngachChedAyatanamAtratvAdbahira.ngachChedo.abhyupagamyetaiv ..217..
bhAvanArUpanishchayaprANaghAte sati nishchayahi.nsA niyamen bhavatIti . tataH kAraNAtsaiv mukhyeti ..217..
ath tamevArtha.n dR^iShTAntadArShTAntAbhyA.n dR^iDhayati
uchchAliyamhi pAe iriyAsamidassa NiggamatthAe .
AbAdhejja kuli.nga.n marijja ta.n jogamAsejja ..“15..
Na hi tassa taNNimitto ba.ndho suhumo ya desido samaye .
muchChA pariggaho chchiy ajjhappapamANado diTTho ..“16.. (jumma.n)
paraprANo.nke vyaparopakA sadbhAv ho yA asadbhAv, jo ashuddhopayogake binA nahI.n hotA aise
1aprayat AchArase prasiddha honevAlA (-jAnaneme.n AnevAlA) ashuddhopayogakA sadbhAv jisake
pAyA jAtA hai usake hi.nsAke sadbhAvakI prasiddhi sunishchit hai; aur isaprakAr jo ashuddhopayogake
binA hotA hai aise
2prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv jisake pAyA
jAtA hai usake, paraprANo.nke vyaparopake sadbhAvame.n bhI ba.ndhakI aprasiddhi honese, hi.nsAke abhAvakI
prasiddhi sunishchit hai
. aisA hone par bhI (arthAt a.ntara.ng Ched hI visheSh balavAn hai bahira.ng Ched
nahI.n,aisA hon par bhI) bahira.ng Ched a.ntara.ng ChedakA AyatanamAtra hai, isaliye use (bahira.ng
Chedako) svIkAr to karanA hI chAhiye arthAt use mAnanA hI chAhiye .
bhAvArtha :shuddhopayogakA hanan honA vah antara.ng hi.nsAantara.ng Ched hai, aur
dUsareke prANo.nkA vichChed honA bahira.ng hi.nsAbahira.ng Ched hai .
jIv mare yA na mare, jisake aprayat AcharaN hai usake shuddhopayogakA hanan honese
antara.ng hi.nsA hotI hI hai aur isaliye antara.ng Ched hotA hI hai . jisake prayat AcharaN hai
usake, paraprANo.nke vyaparoparUp bahira.ng hi.nsAkebahira.ng ChedakesadbhAvame.n bhI, shuddhopayogakA
hanan nahI.n honese antara.ng hi.nsA nahI.n hotI aur isaliye antara.ng Ched nahI.n hotA ..217..
1. ashuddhopayogake binA aprayat AchAr kabhI nahI.n hotA, isaliye jisake aprayat AchAr vartatA hai usake
ashuddha upayog avashyamev hotA hai . isaprakAr aprayat AchArake dvArA ashuddha upayog prasiddha hotA hai
jAnA jAtA hai .
2. jahA.N ashuddha upayog nahI.n hotA vahI.n prayat AchAr pAyA jAtA hai, isaliye prayat AchArake dvArA ashuddha
upayogakA asadbhAv siddha hotA haijAnA jAtA hai .

Page 400 of 513
PDF/HTML Page 433 of 546
single page version

ath sarvathAntara.ngachChedaH pratiShedhya ityupadishati
ayadAchAro samaNo Chassu vi kAyesu vadhakaro tti mado .
charadi jada.n jadi Nichcha.n kamala.n va jale Niruvalevo ..218..
ayatAchAraH shramaNaH ShaTsvapi kAyeShu vadhakar iti mataH .
charati yata.n yadi nitya.n kamalamiv jale nirupalepaH ..218..
yatastadavinAbhAvinA aprayatAchAratven prasiddhayadashuddhopayogasadbhAvaH ShaTkAyaprAN-
vyaparopapratyayabandhaprasiddhayA hi.nsak ev syAt.h . yatashcha tadvinAbhAvinA prayatAchAratven
uchchAliyamhi pAe utkShipte chAlite sati pAde . kasya . iriyAsamidassa IryAsamititapodhanasya .
kva . NiggamatthAe vivakShitasthAnAnnirgamasthAne . AbAdhejja AbAdhyet pIDayet . sa kaH . kuli.nga.n
sUkShmajantuH . na kevalamAbAdhyet, marijja mriyatA.n vA . ki.n kR^itvA . ta.n jogamAsejja ta.n pUrvokta.n pAdayoga.n
pAdasa.nghaTTanamAshritya prApyeti . Na hi tassa taNNimitto ba.ndho suhumo ya desido samaye na hi tasya tannimitto
bandhaH sUkShmo.api deshitaH samaye; tasya tapodhanasya tannimitto sUkShmajantughAtanimitto bandhaH sUkShmo.api
stoko.api naiv dR^iShTaH samaye paramAgame
. dR^iShTAntamAhmuchChA pariggaho chchiy mUrchChA parigrahashchaiv ajjhappa-
pamANado diTTho adhyAtmapramANato dR^iShTa iti . ayamatrArthaH‘mUrchChA parigrahaH’ iti sUtre yathAdhyAtmAnusAreN
mUrchChArUparAgAdipariNAmAnusAreN parigraho bhavati, na cha bahira~N.hgaparigrahAnusAreN; tathAtra sUkShma-
jantughAte.api yAvatA.nshen svasthabhAvachalanarUpA rAgAdipariNatilakShaNabhAvahi.nsA tAvatA.nshen bandho bhavati,
ab, sarvathA antara.ng Ched niShedhyatyAjya hai aisA upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[ayatAchAraH shramaNaH ] aprayat AchAravAlA shramaN [ShaTsu api
kAyeShu ] Chaho.n kAy sa.nba.ndhI [vadhakaraH ] vadhakA karanevAlA [iti mataH ] mAnaneme.nkahaneme.n AyA
hai; [yadi ] yadi [nitya.n ] sadA [yata.n charati ] prayatarUpase AcharaN kare to [jale kamalam iv ]
jalame.n kamalakI bhA.Nti [nirupalepaH ] nirlep kahA gayA hai
..218..
TIkA :jo ashuddhopayogake binA nahI.n hotA aise aprayat AchArake dvArA prasiddha
(j~nAt) honevAlA ashuddhopayogakA sadbhAv hi.nsak hI hai, kyo.nki ChahakAyake prANo.nke
vyaparopake Ashrayase honevAle ba.ndhakI prasiddhi hai; aur jo ashuddhopayogake binA hotA hai aise
prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv ahi.nsak hI hai, kyo.nki parake
muni yatnahIn AchArava.nt Cha kAyano hi.nsak kahyo;
jalakamalavat nirlep bhAkhyo, nitya yatnasahit jo. 218
.

Page 401 of 513
PDF/HTML Page 434 of 546
single page version

prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAvaH parapratyayabandhaleshasyApyabhAvAjjaladurlalita.n kamalamiv nirupalepatva-
prasiddherahi.nsak ev syAt
.h . tatastaistaiH sarvaiH prakArairashuddhopayogarUpo.antara.ngachChedaH pratiShedhyo
yairyaistadAyatanamAtrabhUtaH paraprANavyaparoparUpo bahira.ngachChedo dUrAdev pratiShiddhaH syAt.h ..218..
athaikAntikAntara.ngachChedatvAdupadhistadvatpratiShedhya ityupadishati
havadi va Na havadi ba.ndho madamhi jIve.adh kAyacheTThamhi .
ba.ndho dhuvamuvadhIdo idi samaNA ChayiA savva.n ..219..
na cha pAdasa.nghaTTanamAtreN . tasya tapodhanasya rAgAdipariNatilakShaNabhAvahi.nsA nAsti . tataH
kAraNAdbandho.api nAstIti ..“1516.. ath nishchayahi.nsArUpo.antara~N.hgachChedaH sarvathA pratiShedhya
ityupadishatiayadAchAro nirmalAtmAnubhUtibhAvanAlakShaNaprayatnarahitatven ayatAchAraH prayatnarahitaH .
sa kaH . samaNo shramaNastapodhanaH . Chassu vi kAyesu vadhakaro tti mado ShaTsvapi kAyeShu vadhakaro
hi.nsAkar iti mataH sammataH kathitaH . charadi Acharati vartate . katha.n . yathA bhavati jada.n yata.n
yatnapara.n, jadi yadi chet, Nichcha.n nitya.n sarvakAla.n tadA kamala.n va jale Niruvalevo kamalamiv jale nirupalep
iti . etAvatA kimukta.n bhavatishuddhAtmasa.nvittilakShaNashuddhopayogapariNatapuruShaH ShaDjIvakule loke
vicharannapi yadyapi bahira~N.hgadravyahi.nsAmAtramasti, tathApi nishchayahi.nsA nAsti . tataH kAraNAchChuddha-
paramAtmabhAvanAbalen nishchayahi.nsaiv sarvatAtparyeN parihartavyeti ..218.. ath bahira~N.hgajIvaghAte bandho
પ્ર. ૫૧
Ashrayase honevAle leshamAtra bhI ba.ndhakA abhAv honese jalame.n jhUlate hue kamalakI bhA.Nti
nirlepatAkI prasiddhi hai
. isaliye unun sarvaprakArase ashuddhopayogarUp antara.ng Ched niShedhya
tyAgane yogya hai, jinjin prakAro.nse usakA AyatanamAtrabhUt paraprANavyaparoparUp bahira.ng Ched
atyanta niShiddha ho .
bhAvArtha :shAstro.nme.n aprayatAchAravAn ashuddhopayogIko Chah kAyakA hi.nsak kahA
hai aur prayatAchAravAn shuddhopayogako ahi.nsak kahA hai, isaliye shAstro.nme.n jisjis
prakArase Chah kAyakI hi.nsAkA niShedh kiyA gayA ho, usus samasta prakArase ashuddhopayogakA
niShedh samajhanA chAhiye ..218..
ab, upadhi (-parigrah) ko aikAntik antara.ngChedatva honese upadhi antara.ng ChedakI
bhA.Nti tyAjya hai, aisA upadesh karate hai.n :
daihik kriyA thakI jIv maratA.n ba.ndh thAyna thAy Che,
parigrah thakI dhruv ba.ndh, tethI samasta ChoDayo yogIe. 219.

Page 402 of 513
PDF/HTML Page 435 of 546
single page version

bhavati vA na bhavati bandho mR^ite jIve.ath kAyacheShTAyAm .
bandho dhruvamupadheriti shramaNAstyaktavantaH sarvam ..219..
yathA hi kAyavyApArapUrvakasya paraprANavyaparopasyAshuddhopayogasadbhAvAsadbhAvAbhyAm-
naikAntikabandhatven ChedatvamanaikAntikamiShTa.n, na khalu tathopadheH, tasya sarvathA tadavinAbhAvitva-
prasiddhayadaikAntikAshuddhopayogasadbhAvasyaikAntikabandhatven ChedatvamaikAntikamev
. at ev
bhagavanto.arhantaH paramAH shramaNAH svayamev prAgev sarvamevopadhi.n pratiShiddhavantaH . at ev
chAparairapyantara.ngachChedavattadanAntarIyakatvAtprAgev sarva evopadhiH pratiShedhyaH ..219..
bhavati, na bhavati vA, parigrahe sati niyamen bhavatIti pratipAdayatihavadi va Na havadi ba.ndho bhavati
vA na bhavati bandhaH . kasminsati . madamhi jIve mR^ite satyanyajIve . adh aho . kasyA.n satyAm .
kAyacheTThamhi kAyacheShTAyAm . tarhi katha.n bandho bhavati . ba.ndho dhuvamuvadhIdo bandho bhavati dhruva.n nishchitam .
kasmAt . upadheH parigrahAtsakAshAt . idi iti hetoH samaNA ChayiA savva.n shramaNA mahAshramaNAH sarvaj~nAH
pUrva.n dIkShAkAle shuddhabuddhaikasvabhAva.n nijAtmAnamev parigraha.n kR^itvA, sheSha.n samasta.n bAhyAbhyantaraparigraha.n
CharditavantastyaktavantaH
. eva.n j~nAtvA sheShatapodhanairapi nijaparamAtmaparigraha.n svIkAra.n kR^itvA, sheShaH sarvo.api
parigraho manovachanakAyaiH kR^itakAritAnumataishcha tyajanIy iti . atredamukta.n bhavatishuddhachaitanyarUpanishchay-
prANe rAgAdipariNAmarUpanishchayahi.nsayA pAtite sati niyamen bandho bhavati . parajIvaghAte punarbhavati vA
anvayArtha :[ath ] ab (upadhike sa.nba.ndhame.n aisA hai ki), [kAyacheShTAyAm ]
kAyacheShTApUrvak [jIve mR^ite ] jIvake marane par [bandhaH ] ba.ndh [bhavati ] hotA hai [vA ] athavA
[na bhavati ] nahI.n hotA; [upadheH ] (kintu) upadhise
parigrahase [dhruvam ba.ndhaH ] nishchay hI ba.ndh
hotA hai; [iti ] isaliye [shramaNAH ] shramaNo.n (arhantadevo.n) ne [sarva ] sarva parigrahako
[tyaktavantaH ] Cho.DA hai
..219..
TIkA :jaise kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako ashuddhopayogake sadbhAv aur
asadbhAvake dvArA anaikA.ntik ba.ndharUp honese use (kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako) ChedapanA
1anaikA.ntik mAnA gayA hai, vaisA upadhiparigrahakA nahI.n hai . parigrah sarvathA ashuddhopayogake binA
nahI.n hotA, aisA jo parigrahakA sarvathA ashuddhopayogake sAth avinAbhAvitva hai usase prasiddha
honevAle
2aikAntik ashuddhopayogake sadbhAvake kAraN parigrah to aikAntik ba.ndharUp hai, isaliye
use (-parigrahako) ChedapanA aikAntik hI hai . isIliye bhagavanta arhanto.nneparam shramaNo.nne
svaya.n hI pahale hI sarva parigrahako Cho.DA hai; aur isIliye dUsaro.nko bhI, antara.ng ChedakI bhA.Nti pratham
hI sarva parigrah Cho.Dne yogya hai, kyo.nki vah (parigrah) antara.ng Chedake binA nahI.n hotA
.
1. anaikAntik = anishchit; niyamarUp na ho; aikA.ntik na ho .
2. aikAntik = nishchit; avashya.nbhAvI; niyamarUp .

Page 403 of 513
PDF/HTML Page 436 of 546
single page version

vaktavyamev kil yattadasheShamukta -
metAvataiv yadi chetayate.atra ko.api .
vyAmohajAlamatidustaramev nUna.n
nishchetanasya vachasAmativistare.api
..14..
na bhavatIti niyamo nAsti, paradravye mamatvarUpamUrchChAparigraheN tu niyamen bhavatyeveti ..219.. eva.n
bhAvahi.nsAvyAkhyAnamukhyatven pa~nchamasthale gAthAShaTa.nk gatam . iti pUrvoktakrameN ‘eva.n paNamiy siddhe’
ityAdyekavi.nshatigAthAbhiH sthalapa~nchakenotsargachAritravyAkhyAnanAmA prathamo.antarAdhikAraH samAptaH . ataH
para.n chAritrasya deshakAlApekShayApahR^itasa.nyamarUpeNApavAdavyAkhyAnArtha.n pAThakrameN tri.nshadgAthAbhirdvitIyo-
.antarAdhikAraH prArabhyate
. tatra chatvAri sthalAni bhavanti . tasminprathamasthale nirgranthamokShamArga-
sthApanAmukhyatven ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi gAthApa~nchakam . atra TIkAyA.n gAthAtraya.n nAsti .
tadanantara.n sarvasAvadyapratyAkhyAnalakShaNasAmAyikasa.nyamAsamarthAnA.n yatInA.n sa.nyamashauchaj~nAnopakaraN-
nimittamapavAdavyAkhyAnamukhyatven ‘Chedo jeN Na vijjadi’ ityAdi sUtratrayam
. tadanantara.n strInirvAN-
nirAkaraNapradhAnatven ‘pechChadi Na hi ih loga.n’ ityAdyekAdash gAthA bhavanti . tAshcha amR^itachandraTIkAyA.n na
santi . tataH para.n sarvopekShAsa.nyamAsamarthasya tapodhanasya deshakAlApekShayA ki.nchitsa.nyamasAdhakasharIrasya
vasa.ntAtilakA Cha.nd
bhAvArtha :ashuddhopayogakA asadbhAv ho, tathApi kAyakI halanachalanAdi kriyA
honese parajIvo.nke prANo.nkA ghAt ho jAtA hai . isaliye kAyacheShTApUrvak paraprANo.nke ghAtase ba.ndh
honekA niyam nahI.n hai;ashuddhopayogake sadbhAvame.n honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANo.nke ghAtase
to ba.ndh hotA hai, aur ashuddhopayogake asadbhAvame.n honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANo.nke ghAtase
ba.ndh nahI.n hotA; isaprakAr kAyacheShTApUrvak honevAle paraprANo.nke ghAtase ba.ndhakA honA anaikAntik
honese usake ChedapanA anaikAntik hai
niyamarUp nahI.n hai .
jaise bhAvake binA bhI paraprANo.nkA ghAt ho jAtA hai, usIprakAr bhAv na ho tathApi
parigrahakA grahaN ho jAy, aisA kabhI nahI.n ho sakatA . jahA.N parigrahakA grahaN hotA hai vahA.N
ashuddhopayogakA sadbhAv avashya hotA hI hai . isaliye parigrahase ba.ndhakA honA aikA.ntik
nishchitniyamarUp hai . isaliye parigrahake ChedapanA aikAntik hai . aisA honese hI param shramaN
aise arhanta bhagavanto.nne pahalese hI sarva parigrahakA tyAg kiyA hai aur anya shramaNo.nko bhI
pahalese
hI sarva parigrahakA tyAg karanA chAhiye ..219..
[ab, ‘kahane yogya sab kahA gayA hai’ ityAdi kathan shlok dvArA kiyA jAtA hai . ]
[artha ] :jo kahane yogya hI thA vah asheSharUpase kahA gayA hai, itane mAtrase hI
yadi yahA.N koI chet jAysamajhale to, (anyathA) vANIkA ativistAr kiyA jAy tathApi
nishchetan (-ja.Dvat, nAsamajh) ko vyAmohakA jAl vAstavame.n ati dustar hai .

Page 404 of 513
PDF/HTML Page 437 of 546
single page version

athAntara.ngachChedapratiShedh evAyamupadhipratiShedh ityupadishati
Na hi Niravekkho chAgo Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI .
avisuddhassa ya chitte kaha.n Nu kammakkhao vihido ..220..
na hi nirapekShastyAgo na bhavati bhikShorAshayavishuddhiH .
avishuddhasya cha chitte katha.n nu karmakShayo vihitaH ..220..
na khalu bahira.nsa.ngadbhAve tuShasadbhAve taNDulagatAshuddhatvasyevAshuddhopayogarUp-
syAntara.ngachChedasya pratiShedhaH, tadbhAve cha na shuddhopayogamUlasya kaivalyasyopalambhaH . ato.ashuddhop-
niravadyAhArAdisahakArikAraNa.n grAhyamiti punarapyapavAdavisheShavyAkhyAnamukhyatven ‘uvayaraNa.n jiNamagge’
ityAdyekAdashagAthA bhavanti
. atra TIkAyA.n gAthAchatuShTaya.n nAsti . eva.n mUlasUtrAbhiprAyeN tri.nshadgAthAbhiH,
TIkApekShayA punardvAdashagAthAbhiH dvitIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tathAhiath bhAvashuddhi-
pUrvakabahira~N.hgaparigrahaparityAge kR^ite sati abhyantaraparigrahaparityAgaH kR^it ev bhavatIti nirdishatiNa
hi Niravekkho chAgo na hi nirapekShastyAgaH yadi chet, parigrahatyAgaH sarvathA nirapekSho na bhavati ki.ntu
kimapi vastrapAtrAdika.n grAhyamiti bhavatA bhaNyate, tarhi he shiShya Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI na
bhavati bhikShorAshayavishuddhiH, tadA sApekShapariNAme sati bhikShostapodhanasya chittashuddhirna bhavati .
avisuddhasya hi chitte shuddhAtmabhAvanArUpashuddhirahitasya tapodhanasya chitte manasi hi sphuTa.n kaha.n tu
kammakkhao vihido katha.n tu karmakShayo vihitaH uchito, na kathamapi . anenaitadukta.n bhavatiyathA
bahira~N.hgatuShasadbhAve sati taNDulasyAbhyantarashuddhi.n kartu.n nAyAti tathA vidyamAne vA bahira~N.hgapari-
grahAbhilAShe sati nirmalashuddhAtmAnubhUtirUpA.n chittashuddhi.n kartu.n nAyAti
. yadi punarvishiShTavairAgya-
ab, is upadhi (parigrah) kA niShedh vah a.ntara.ng ChedakA hI niShedh hai, aisA upadesh
karate hai.n :
anvayArtha :[nirapekShaH tyAgaH na hi ] yadi nirapekSha (kisI bhI vastukI
apekShArahit) tyAg na ho to [bhikShoH ] bhikShuke [AshayavishuddhiH ] bhAvakI vishuddhi [na
bhavati ]
nahI.n hotI; [cha ] aur [chitte avishuddhasya ] jo bhAvame.n avishuddha hai usake
[karmakShayaH ] karmakShay [katha.n nu ] kaise [vihitaH ] ho sakatA hai ?
..220..
TIkA :jaise Chilakeke sadbhAvame.n chAvalo.nme pAI jAnevAlI (raktatArUp)
ashuddhatAkA tyAg (-nAsh, abhAv) nahI.n hotA, usIprakAr bahira.ng sa.ngake sadbhAvame.n
nirapekSha tyAg na hoy to nahi bhAvashuddhi bhikShune,
ne bhAvamA.n avishuddhane kShay karmano kai rIt bane? 220
.

Page 405 of 513
PDF/HTML Page 438 of 546
single page version

yogarUpasyAntara.ngachChedasya pratiShedha.n prayojanamapekShyopadhervidhIyamAnaH pratiShedho.antara.ngachChedapratiShedh
ev syAt
.h ..220..
athaikAntikAntara.ngachChedatvamupadhervistareNopadishati
kidh tamhi Natthi muchChA Ara.nbho vA asa.njamo tassa .
tadh paradavvammi rado kadhamappANa.n pasAdhayadi ..221..
pUrvakaparigrahatyAgo bhavati tadA chittashuddhirbhavatyev, khyAtipUjAlAbhanimittatyAge tu na bhavati ..220..
ath tamev parigrahatyAga.n draDhayati
geNhadi va chelakha.nDa.n bhAyaNamatthi tti bhaNidamih sutte .
jadi so chattAla.nbo havadi kaha.n vA aNAra.nbho ..“17..
vatthakkha.nDa.n duddiyabhAyaNamaNNa.n cha geNhadi Niyada.n .
vijjadi pANAra.nbho vikkhevo tassa chittammi ..“18..
geNhai vidhuNai dhovai sosei jada.n tu Adave khittA .
patta.n va chelakha.nDa.n bibhedi parado ya pAlayadi ..“19..
geNhadi va chelakha.nDa.n gR^ihNAti vA chelakhaNDa.n vastrakhaNDa.n, bhAyaNa.n bhikShAbhAjana.n vA atthi tti bhaNida.n
astIti bhaNitamAste . kva . ih sutte ih vivakShitAgamasUtre jadi yadi chet . so chattAla.nbo havadi kaha.n
nirAlambanaparamAtmatattvabhAvanAshUnyaH san sa puruSho bahirdravyAlambanarahitaH katha.n bhavati, na kathamapi; vA
aNAra.nbho
niHkriyanirArambhanijAtmatattvabhAvanArahitatven nirArambho vA katha.n bhavati, ki.ntu sArambha ev;
iti prathamagAthA . vatthakkha.nDa.n duddiyabhAyaNa.n vastrakhaNDa.n dugdhikAbhAjana.n aNNa.n cha geNhadi anyachcha gR^ihNAti
kambalamR^idushayanAdika.n yadi chet . tadA ki.n bhavati . Niyada.n vijjadi pANAra.nbho nijashuddhachaitanya-
ashuddhopayogarUp a.ntara.ng ChedakA tyAg nahI.n hotA aur usake sadbhAvame.n shuddhopayogamUlak
kaivalya (mokSha) kI upalabdhi nahI.n hotI
. (isase aisA kahA gayA hai ki) ashuddhopayogarUp
a.ntara.ng Chedake niShedharUp prayojanakI upekShA rakhakar vihit (-Adesh) kiyA jAnevAlA
upadhikA niShedh vah antara.ng ChedakA hI niShedh hai
..220..
ab, ‘upadhi vah aikAntik antara.ng Ched hai’ aisA vistArase upadesh karate hai.n :
Ara.nbh, aNasa.nyam ane mUrChA na tyA.ne kayam bane ?
paradravyarat je hoy te kaI rIt sAdhe Atmane ? 221.

Page 406 of 513
PDF/HTML Page 439 of 546
single page version

katha.n tasminnAsti mUrchChA Arambho vA asa.nyamastasya .
tathA paradravye rataH kathamAtmAna.n prasAdhayati .221..
upadhisadbhAve hi mamatvapariNAmalakShaNAyA mUrchChAyAstadviShayakarmaprakramapariNAmalakShaN-
syArambhasya shuddhAtmarUpahi.nsanapariNAmalakShaNasyAsa.nyamasya vAvashyambhAvitvAttathopadhidvitIyasya par-
dravyaratatven shuddhAtmadravyaprasAdhakatvAbhAvAchcha aikAntikAntara.ngachChedatvamupadheravadhAryat ev
. idamatra
tAtparyameva.nvidhatvamupadheravadhArya sa sarvathA sa.nnyastavyaH ..221..
lakShaNaprANavinAsharUpo parajIvaprANavinAsharUpo vA niyata.n nishchita.n prANArambhaH prANavadho vidyate, na kevala.n
prANArambhaH,
vikkhevo tassa chittammi avikShiptachittaparamayogarahitasya saparigrahapuruShasya vikShepastasya vidyate
chitte manasIti . iti dvitIyagAthA . geNhai svashuddhAtmagrahaNashUnyaH san gR^ihNAti kimapi bahirdravya.n; vidhuNai
karmadhUli.n vihAy bahira~N.hgadhUli.n vidhUnoti vinAshayati; dhovai nirmalaparamAtmatattvamalajanakarAgAdimala.n
vihAy bahira~N.hgamala.n dhauti prakShAlayati; sosei jada.n tu Adave khittA nirvikalpadhyAnAtapen sa.nsAranadI-
shoShaNamakurvan shoShayati shuShka.n karoti yata.n tu yatnapara.n tu yathA bhavati . ki.n kR^itvA . Atape nikShipya .
ki.n tat . patta.n va chelakha.nDa.n pAtra.n vastrakhaNDa.n vA . bibhedi nirbhayashuddhAtmatattvabhAvanAshUnyaH san bibheti bhaya.n
karoti . kasmAtsakAshAt . parado ya paratashchaurAdeH . pAlayadi paramAtmabhAvanA.n na pAlayanna rakShanparadravya.n
kimapi pAlayatIti tR^itIyagAthA ..“1719.. ath saparigrahasya niyamen chittashuddhirnashyatIti
vistareNAkhyAtikidh tamhi Natthi muchChA paradravyamamatvarahitachichchamatkArapariNatervisadR^ishA mUrchChA katha.n
anvayArtha :[tasmin ] upadhike sadbhAvame.n [tasya ] us (bhikShu) ke [mUrchChA ]
mUrChA, [ArambhaH ] Ara.nbh [vA ] yA [asa.nyamaH ] asa.nyam [nAsti ] na ho [katha.n ] yah kaise
ho sakatA hai ? (kadApi nahI.n ho sakatA), [tathA ] tathA [paradravye rataH ] jo paradravyame.n rat ho
vah [AtmAna.n ] AtmAko [katha.n ] kaise [prasAdhayati ] sAdh sakatA hai ?
..221..
TIkA :upadhike sadbhAvame.n, (1) mamatvapariNAm jisakA lakShaN hai aisI mUrChA,
(2) upadhi sa.nba.ndhI 1karmaprakramake pariNAm jisakA lakShaN hai aisA Arambha, athavA (3)
shuddhAtmasvarUpakI hi.nsArUp pariNAm jisakA lakShaN hai aisA asa.nyam avashyamev hotA hI hai;
tathA upadhi jisakA dvitIy ho (arthAt AtmAse anya aisA parigrah jisane grahaN kiyA ho)
usake paradravyame.n ratapanA (
lInatA) honeke kAraN shuddhAtmadravyakI sAdhakatAkA abhAv hotA
hai; isase upadhike aikAntik antara.ng ChedapanA nishchit hotA hI hai .
yahA.N yah tAtparya hai ki‘upadhi aisI hai, (parigrah vah antara.ng Ched hI hai ), aisA
nishchit karake use sarvathA Cho.DnA chAhiye ..221..
1. karmaprakram = kAmame.n yukta honA; kAmakI vyavasthA .

Page 407 of 513
PDF/HTML Page 440 of 546
single page version

ath kasyachitkvachitkadAchitkatha.nchitka shchidupadhirapratiShiddho.apyastItyapavAdamupadishati
Chedo jeN Na vijjadi gahaNavisaggesu sevamANassa .
samaNo teNih vaTTadu kAla.n khetta.n viyANittA ..222..
Chedo yen na vidyate grahaNavisargeShu sevamAnasya .
shramaNasteneh vartatA.n kAla.n kShetra.n vij~nAy ..222..
Atmadravyasya dvitIyapudgaladravyAbhAvAtsarva evopadhiH pratiShiddha ityutsargaH . aya.n tu
nAsti, api tvastyev . kva . tasmin parigrahAkA~N.hkShitapuruShe . Ara.nbho vA manovachanakAyakriyArahit-
paramachaitanyapratibandhak Arambho vA katha.n nAsti, kintvastyev; asa.njamo tassa shuddhAtmAnubhUtivilakShaNA-
sa.nyamo vA katha.n nAsti, kintvastyev tasya saparigrahasya . tadh paradavvammi rado tathaiv nijAtmadravyAtparadravye
rataH kadhamappANa.n pasAdhayadi sa tu saparigrahapuruShaH kathamAtmAna.n prasAdhayati, na kathamapIti ..221.. eva.n
shvetAmbaramatAnusArishiShyasambodhanArtha.n nirgranthamokShamArgasthApanamukhyatven prathamasthale gAthApa~nchaka.n gatam .
ath kAlApekShayA paramopekShAsa.nyamashaktyabhAve satyAhArasa.nyamashauchaj~nAnopakaraNAdika.n kimapi
grAhyamityapavAdamupadishati
Chedo jeN Na vijjadi Chedo yen na vidyate . yenopakaraNen shuddhopayog-
lakShaNasa.nyamasya Chedo vinAsho na vidyate . kayoH . gahaNavisaggesu grahaNavisargayoH . yasyop-
karaNasyAnyavastuno vA grahaNe svIkAre visarjane tyAge . ki.n kurvataH tapodhanasya . sevamANassa tadupakaraNa.n
sevamAnasya . samaNo teNih vaTTadu kAla.n khetta.n viyANittA shramaNastenopakaraNeneh loke vartatAm . ki.n kR^itvA .
kAla.n kShetra.n cha vij~nAyeti . ayamatra bhAvArthaHkAla.n pa~nchamakAla.n shItoShNAdikAla.n vA, kShetra.n bharatakShetra.n
manuShajA~N.hgalAdikShetra.n vA, vij~nAy yenopakaraNen svasa.nvittilakShaNabhAvasa.nyamasya bahira~N.hgadravyasa.nyamasya vA
Chedo na bhavati ten vartat iti
..222.. ath pUrvasUtroditopakaraNasvarUpa.n darshayatiappaDikuTTha.n uvadhi.n
ab, ‘kisIke kahI.n kabhI kisI prakAr koI upadhi aniShiddha bhI hai’ aise apavAdakA
upadesh karate hai.n :
anvayArtha :[grahaNavisargeShu ] jis upadhike (AhArnIhArAdike) grahaN-
visarjaname.n sevan karaneme.n [yen ] jisase [sevamAnasya ] sevan karanevAleke [ChedaH ] Ched [na
vidyate ]
nahI.n hotA, [ten ] us upadhiyukta, [kAla.n kShetra.n vij~nAy ] kAl kShetrako jAnakar,
[ih ] is lokame.n [shramaNaH ] shramaN [vartatAm ] bhale varte
..222..
TIkA :Atmadravyake dvitIy pudgaladravyakA abhAv honese samasta hI upadhi niShiddha
grahaNe visarge sevatA.n nahi Ched jethI thAy Che,
te upadhi sah varto bhale muni kALakShetra vijANIne. 222
.