Page 388 of 513
PDF/HTML Page 421 of 546
single page version
sAmAyikasa.nyamavikalpatvAt shramaNAnA.n mUlaguNA ev . teShu yadA nirvikalpasAmAyik- sa.nyamAdhirUDhatvenAnabhyastavikalpatvAtpramAdyati tadA kevalakalyANamAtrArthinaH kuNDalavalayA.ngulI- yAdiparigrahaH kil shreyAn, na punaH sarvathA kalyANalAbh eveti sampradhArya vikalpenAtmAn- mupasthApayan ChedopasthApako bhavati ..208 . 209..
athAsya pravrajyAdAyak iv ChedopasthApakaH paro.apyastItyAchAryavikalpapraj~nApan- dvAreNopadishati —
paramasAmAyikAbhidhAnen nishchayaikavraten mokShabIjabhUten mokShe jAte sati sarve prakaTA bhavanti . ten kAraNen tadev sAmAyika.n mUlaguNavyaktikAraNatvAt nishchayamUlaguNo bhavati . yadA punarnirvikalpasamAdhau samartho na bhavatyaya.n jIvastadA yathA ko.api suvarNArthI puruShaH suvarNamalabhamAnastaparyAyAnapi kuNDalAdIn gR^ihNAti, na cha sarvathA tyAga.n karoti; tathAya.n jIvo.api nishchayamUlaguNAbhidhAnaparamasamAdhyabhAve ChedopasthAna.n chAritra.n gR^ihNAti . Chede satyupasthApana.n ChedopasthApanam . athavA Cheden vratabhedenopasthApana.n ChedopasthApanam . tachcha sa.nkShepeN pa~nchamahAvratarUpa.n bhavati . teShA.n vratAnA.n cha rakShaNArtha.n pashchasamityAdibheden punaraShTAvi.nshatimUlaguNabhedA bhavanti . teShA.n cha mUlaguNAnA.n rakShaNArtha.n dvAvi.nshatiparIShahajayadvAdashavidh- tapashcharaNabheden chatustri.nshaduttaraguNA bhavanti . teShA.n cha rakShaNArtha.n devamanuShyatiryagachetanakR^itachaturvidhopasarga- jayadvAdashAnuprekShAbhAvanAdayashchetyabhiprAyaH ..208.209.. eva.n mUlottarguNakathanarUpeN dvitIyasthale honese shramaNo.nke mUlaguN hI hai.n . jab (shramaN) nirvikalpa sAmAyikasa.nyamame.n ArU.DhtAke kAraN jisame.n vikalpo.nkA abhyAs (sevan) nahI.n hai aisI dashAme.nse chyut hotA hai, tab ‘kevalasuvarNamAtrake arthIko kuNDal, ka.nkaN, a.ngUThI Adiko grahaN karanA (bhI) shrey hai, kintu aisA nahI.n hai ki (kuNDal ityAdikA grahaN kabhI na karake) sarvathA svarNakI hI prApti karanA hI shrey hai’ aisA vichAr karake mUlaguNo.nme.n vikalparUpase (bhedarUpase) apaneko sthApit karatA huA ChedopasthApak hotA hai ..208 – 209..
ab inake (shramaNake) pravrajyAdAyakakI bhA.Nti ChedopasthApak par (dUsarA) bhI hotA hai aisA, AchAryake bhedo.nke praj~nApan dvArA upadesh karate hai.n : —
Chedadvaye sthApan kare te sheSh muni niryApakA. 210.
Page 389 of 513
PDF/HTML Page 422 of 546
single page version
yato li.ngagrahaNakAle nirvikalpasAmAyikasa.nyamapratipAdakatven yaH kilAchAryaH pravrajyAdAyakaH sa guruH, yaH punaranantara.n savikalpachChedopasthApanasa.nyamapratipAdakatven Cheda.n pratyupasthApakaH sa niryApakaH, yo.api Chinnasa.nyamapratisandhAnavidhAnapratipAdakatven Chede satyupasthApakaH so.api niryApak ev . tatashChedopasthApakaH paro.apyasti ..210.. sUtradvaya.n gatam . athAsya tapodhanasya pravrajyAdAyak ivAnyo.api niryApakasa.nj~no gururasti iti guruvyavasthA.n nirUpayati — li.ngaggahaNe tesi.n li~N.hgagrahaNe teShA.n tapodhanAnA.n guru tti hodi gururbhavatIti . sa kaH . pavvajjadAyago nirvikalpasamAdhirUpaparamasAmAyikapratipAdako yo.asau pravrajyAdAyakaH sa ev dIkShAguruH, Chedesu a vaTTagA Chedayoshcha vartakAH ye sesA NijjAvagA samaNA te sheShAH shramaNA niryApakA bhavanti shikShAguravashcha bhavantIti . ayamatrArthaH — nirvikalpasamAdhirUpasAmAyikasyaikadeshen chyutirekadeshachChedaH,
anvayArtha : — [li.ngagrahaNe ] li.ngagrahaNake samay [pravrajyAdAyakaH bhavati ] jo pravrajyA (dIkShA) dAyak hai.n vah [teShA.n guruH iti ] unake guru hai.n aur [Chedayo.nH upasthApakAH ] jo 1Chedadvayame.n upasthApak hai.n (arthAt (1) – jo bhedo.nme.n sthApit karate hai.n tathA (2) – jo sa.nyamame.n Ched hone par punaH sthApit karate hai.n ) [sheShAH shramaNAH ] ve sheSh shramaN [niryApakAH ]
TIkA : — jo AchArya li.ngagrahaNake samay nirvikalpa sAmAyikasa.nyamake pratipAdak honese pravrajyAdAyak hai.n, ve guru hai.n; aur tatpashchAt tatkAl hI jo (AchArya) savikalpa ChedopasthApanAsa.nyamake pratipAdak honese ‘Chedake prati upasthApak (bhedame.n sthApit karanevAle)’ hai.n, ve niryApak hai.n; usIprakAr jo (AchArya) 3Chinna sa.nyamake 4pratisa.ndhAnakI vidhike pratipAdak honese ‘Ched hone par upasthApak (-sa.nyamame.n Ched hone par usame.n punaH sthApit karanevAle)’ hai.n, ve bhI niryApak hI hai.n . isaliye 3ChedopasthApak, par bhI hote hai.n ..210..
2niryApak hai.n ..210..
1. Chedadvay = do prakArake Ched . [yahA.N (1) sa.nyamame.n jo 28 mUlaguNarUp bhed hote hai.n use bhI Ched kahA hai aur (2) khaNDan athavA doShako bhI Ched kahA hai .]]
2. niryApak = nirvAh karanevAlA; sadupadeshase dR^i.Dh.h.h karanevAlA; shikShAguru, shrutaguru .
3. Chinna = Chedako prApta; khaNDit; TUTA huA, doSh prApta .
4. pratisa.ndhAn = punaH jo.D.h.h denA vah; doSho.nko dUr karake ekasA (doSh rahit) kar denA vah .
5. ChedopasthApakake do artha hai.n : (1) jo ‘Ched (bhed) ke prati upasthApak’ hai, arthAt jo 28 mUlaguNarUp
bhedo.nko samajhAkar usame.n sthApit karatA hai vah ChedopasthApak hai; tathA (2) jo ‘Chedake hone par
upasthApak’ hai, arthAt sa.nyamake Chinna (khaNDit) hone par usame.n punaH sthApit karatA hai, vah bhI
ChedopasthApak hai .
Page 390 of 513
PDF/HTML Page 423 of 546
single page version
sarvathA chyutiH sak lachChed iti deshasakalabheden dvidhA ChedaH . tayoshChedayorye prAyashchitta.n datvA sa.nveg- vairAgyajanakaparamAgamavachanaiH sa.nvaraNa.n kurvanti te niryApakAH shikShAguravaH shrutaguravashcheti bhaNyante . dIkShAdAyakastu dIkShAgururityabhiprAyaH ..210.. ath pUrvasUtroktachChedadvayasya prAyashchittavidhAna.n kathayati — payadamhi samAraddhe Chedo samaNassa kAyacheTThamhi jAyadi jadi prayatAyA.n samArabdhAyA.n ChedaH shramaNasya kAyacheShTAyA.n jAyate yadi chet . ath vistaraH – Chedo jAyate yadi chet . svasthabhAvachyutilakShaNaH Chedo bhavati . kasyAm . kAyacheShTAyAm . katha.nbhUtAyAm . prayatAyA.n svasthabhAvalakShaNaprayatnaparAyA.n samArabdhAyA.n ashanashayanayAn-
ab Chinnasa.nyamake pratisa.ndhAnakI vidhikA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNasya ] shramaNake [prayatAyA.n ] 1prayatnapUrvak [samArabdhAyA.n ] kI jAnevAlI [kAyacheShTAyA.n ] kAyacheShTAme.n [ChedaH jAyate ] Ched hotA
AlochanApUrvak kriyA kartavya Che te sAdhune. 211.
nij doSh Alochan karI, shramaNopadiShTa kare vidhi. 212.
1. munike (munitvochit) shuddhopayog vah antara.ng athavA nishchayaprayatna hai, aur us shuddhopayogadashAme.n pravartamAn (haTharahit) dehacheShTAdi sa.nbandhI shubhopayog vah bahira.ng athavA vyavahAraprayatna hai . [jahA.N shuddhopayogadashA nahI.n hotI vahA.N shubhopayog haThasahit hotA hai; vah shubhopayog vyavahAr – prayatnako bhI prApta nahI.n hotA . ]
Page 391 of 513
PDF/HTML Page 424 of 546
single page version
dvividhaH kil sa.nyamasya ChedaH, bahira.ngo.antara.ngashcha . tatra kAyacheShTAmAtrAdhikR^ito bahira.ngaH, upayogAdhikR^itaH punarantara.ngaH . tatra yadi samyagupayuktasya shramaNasya prayatnasamAr- bdhAyAH kAyacheShTAyAH katha.nchidbahira.ngachChedo jAyate tadA tasya sarvathAntara.ngachChedavarjitatvAdA- lochanapUrvikayA kriyayaiv pratIkAraH . yadA tu sa evopayogAdhikR^itachChedatven sAkShAchChed evopayukto bhavati tadA jinoditavyavahAravidhividagdhashramaNAshrayayAlochanapUrvakatadupadiShTAnuShThAnen pratisandhAnam ..211.212.. sthAnAdiprArabdhAyAm . tassa puNo AloyaNapuvviyA kiriyA tasya punarAlochanapUrvikA kriyA . tadAkAle tasya tapodhanasya svasthabhAvasya bahira~N.hgasahakArikAraNabhUtA pratikramaNalakShaNAlochanapUrvikA punaH kriyaiv prAyashchitta.n pratikAro bhavati, na chAdhikam . kasmAditi chet . abhyantare svasthabhAvachalanAbhAvAditi prathamagAthA gatA . Chedapautto samaNo Chede prayuktaH shramaNo, nirvikArasvasa.nvittibhAvanAchyutilakShaNachCheden yadi chet prayuktaH sahitaH shramaNo bhavati . samaNa.n vavahAriNa.n jiNamadamhi shramaNa.n vyavahAriNa.n jinamate, tadA jinamate vyavahAraj~na.n prAyashchittakushala.n shramaNa.n Asejja AsAdya prApya, na kevalamAsAdya AlochittA niHprapa~nchabhAvenAlochya doShanivedana.n kR^itvA . uvadiTTha.n teN kAyavva.n upadiShTa.n ten kartavyam . ten prAyashchitta- parij~nAnasahitAchAryeN nirvikArasvasa.nvittibhAvanAnukUla.n yadupadiShTa.n prAyashchitta.n tatkartavyamiti sUtra- tAtparyam ..211.212.. eva.n guruvyavasthAkathanarUpeN prathamagAthA, tathaiv prAyashchittakathanArtha.n gAthAdvay- hai to [tasya punaH ] use to [AlochanApUrvikA kriyA ] 1AlochanApUrvak kriyA karanA chAhiye .
[shramaNaH ChedopayuktaH ] (kintu) yadi shramaN Chedame.n upayukta huA ho to use [jinamat ] jainamatame.n [vyavahAriNa.n ] vyavahArakushal [shramaNa.n AsAdya ] shramaNake pAs jAkar [Alochya ] 2AlochanA karake (apane doShakA nivedan karake), [ten upadiShTa.n ] ve jaisA upadesh de.n vah [kartavyam ] karanA chAhiye ..211 -212..
TIkA : — sa.nyamakA Ched do prakArakA hai; bahira.ng aur antara.ng . usame.n mAtra kAyacheShTA sa.nba.ndhI vah bahira.ng hai aur upayog sa.nba.ndhI vah antara.ng hai . usame.n, yadi bhalIbhA.Nti uparyukta shramaNake prayatnakR^it kAyacheShTAkA katha.nchit bahira.ng Ched hotA hai, to vah sarvathA antara.ng Chedase rahit hai isaliye AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr (ilAj) hotA hai . kintu yadi vahI shramaN upayogasa.nba.ndhI Ched honese sAkShAt Chedame.n hI upayukta hotA hai to jinokta vyavahAravidhime.n kushal shramaNake Ashrayase, AlochanApUrvak, unake dvArA upadiShTa anuShThAn dvArA (sa.nyamakA) pratisa.ndhAn hotA hai .
1. AlochanA = sUkShmatAse dekh lenA vah, sUkShmatAse vichAranA vah, ThIk dhyAname.n lenA vah .
2. nivedan; kathan . [211 vI.n gAthAme.n AlochanAkA pratham artha ghaTit hotA hai aur 212 vI.n me.n dUsarA ]
Page 392 of 513
PDF/HTML Page 425 of 546
single page version
ath shrAmaNyasya ChedAyatanatvAt paradravyapratibandhAH pratiShedhyA ityupadishati — adhivAse va vivAse ChedavihUNo bhavIy sAmaNNe .
miti samudAyen tR^itIyasthale gAthAtraya.n gatam . ath nirvikArashrAmaNyachChedajanakAnparadravyAnu- bandhAnniShedhayati – viharadu viharatu vihAra.n karotu . sa kaH . samaNo shatrumitrAdisamachittashramaNaH . Nichcha.n nitya.n sarvakAlam . ki.n kurvansan . pariharamANo pariharansan . kAn . Niba.ndhANi chetanAchetanamishra- paradravyeShvanubandhAn . kva viharatu . adhivAse adhikR^itagurukulavAse nishchayen svakIyashuddhAtmavAse vA, vivAse guruvirahitavAse vA . ki.n kR^itvA . sAmaNNe nijashuddhAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritre ChedavihUNo
bhAvArtha : — yadi munike svasthabhAvalakShaN prayatna sahit kI jAnevAlI ashan – shayan – gamanAdik shArIrik cheShTAsa.nba.ndhI Ched hotA hai to us tapodhanake svasthabhAvakI bahira.ng sahakArIkAraNabhUt pratikramaNasvarUp AlochanApUrvak kriyAse hI usakA pratIkAr – prAyashchitta ho jAtA hai, kyo.nki vah svasthabhAvase chalit nahI.n huA hai . kintu yadi usake nirvikAr svasa.nvedanabhAvanAse chyutisvarUp Ched hotA hai, to use jinamatame.n vyavahAraj~na – prAyashchittakushal – AchAryake nikaT jAkar, niShpapra.nchabhAvase doShakA nivedan karake, ve AchArya nirvikAr svasa.nvedanabhAvanAke anukUl jo kuCh bhI prAyashchitta upadeshe.n vah karanA chAhiye ..211 – 212..
ab, shrAmaNyake Chedake Ayatan honese 1paradravya – pratiba.ndh niShedh karane yogya hai.n, aisA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [adhivAse ] adhivAsame.n (AtmavAsame.n athavA guruo.nke sahavAsame.n) vasate hue [vA ] yA [vivAse ] vivAsame.n (guruo.nse bhinna vAsame.n) vasate hue, [nitya.n ] sadA [niba.ndhAn ] (paradravyasambandhI) pratiba.ndho.nko [pariharamANaH ] pariharaN karatA huA [shrAmaNye ] shrAmaNyame.n [ChedavihInaH bhUtvA ] ChedavihIn hokar [shramaNaH viharatu ] shramaN viharo ..213..
munirAj viharo sarvadA thaI ChedahIn shrAmaNyamA.n. 213.
1. paradravya -pratiba.ndh = paradravyo.nme.n rAgAdipUrvak sa.nba.ndh karanA; paradravyo.nme.n ba.NdhanA – rukanA; lIn honA; paradravyo.nme.n rukAvaT .
Page 393 of 513
PDF/HTML Page 426 of 546
single page version
sarva ev hi paradravyapratibandhA upayogopara.njakatven niruparAgopayogarUpasya shrAmaNyasya ChedAyatanAni; tadabhAvAdevAChinnashrAmaNyam . at AtmanyevAtmano nityAdhikR^itya vAse vA gurutven gurUnadhikR^itya vAse vA gurubhyo vishiShTe vAse vA nityamev pratiShedhayan paradravyapratibandhAn shrAmaNye ChedavihIno bhUtvA shramaNo vartatAm ..213..
ath shrAmaNyasya paripUrNatAyatanatvAt svadravya ev pratibandho vidhey ityupadishati — charadi Nibaddho Nichcha.n samaNo NANamhi da.nsaNamuhamhi .
bhavIy ChedavihIno bhUtvA, rAgAdirahitanijashuddhAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritrachyutirUpachChedarahito bhUtvA . tathAhi — gurupArshve yAvanti shAstrANi tAvanti paThitvA tadanantara.n guru.n pR^iShTvA cha samashIlatapodhanaiH sah, bhedAbhedaratnatrayabhAvanayA bhavyAnAmAnanda.n janayan, tapaHshrutasattvaikatvasantoShabhAvanApa~nchaka.n bhAvayan,
TIkA : — vAstavame.n sabhI paradravya – pratiba.ndh upayogake 1upara.njak honese 2niruparAg upayogarUp shrAmaNyake Chedake Ayatan hai.n; unake abhAvase hI aChinna shrAmaNya hotA hai . isaliye AtmAme.n hI AtmAko sadA 3adhikR^it karake (AtmAke bhItar) basate hue athavA gururUpase guruo.nko 4adhikR^it karake (guruo.nke sahavAsame.n) nivAs karate hue yA guruo.nse vishiShTa – bhinna vAsame.n vasate hue, sadA hI paradravyapratiba.ndho.nko niShedhatA (pariharatA) huA shrAmaNyame.n ChedavihIn hokar shramaN varto ..213..
ab, shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan honese svadravyame.n hI pratiba.ndh (sambandha lInatA) karane yogya hai, aisA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [yaH shramaNaH ] jo shramaN [nitya.n ] sadA [j~nAne darshanamukhe ] j~nAname.n aur darshanAdime.n [nibaddhaH ] pratibaddha [cha ] tathA [mUlaguNeShu prayataH ] mUlaguNo.nme.n prayat (prayatnashIl) [charati ] vicharaN karatA hai, [saH ] vah [paripUrNashrAmaNyaH ] paripUrNa shrAmaNyavAn hai ..214..
1. upara.njak = uparAg karanevAle, malinatA – vikAr karanevAle . 2. niruparAg = uparAgarahit; vikArarahit .
3. adhikR^it karake = sthApit karake; rakhakar .
4. adhikR^it karake = adhikAr dekar; sthApit karake; a.ngIkR^it karake .
Page 394 of 513
PDF/HTML Page 427 of 546
single page version
ek ev hi svadravyapratibandha upayogamArjakatven mArjitopayogarUpasya shrAmaNyasya paripUrNatAyatana.n; tatsadbhAvAdev paripUrNa.n shrAmaNyam . ato nityamev j~nAne darshanAdau cha pratibaddhen mUlaguNaprayatatayA charitavya.n; j~nAnadarshanasvabhAvashuddhAtmadravyapratibaddhashuddhAstitvamAtreN vartitavyamiti tAtparyam ..214..
ath shrAmaNyasya ChedAyatanatvAt yatijanAsannaH sUkShmaparadravyapratibandho.api pratiShedhya ityupadishati —
tIrthakaraparamadevagaNadharadevAdimahApuruShANA.n charitAni svaya.n bhAvayan, pareShA.n prakAshaya.nshcha, viharatIti bhAvaH ..213.. ath shrAmaNyaparipUrNakAraNatvAtsvashuddhAtmadravye nirantaramavasthAna.n kartavyamityAkhyAti – charadi charati vartate . ka tha.nbhUtaH . Nibaddho AdhInaH, Nichcha.n nitya.n sarvakAlam . saH ka : ka rtA . samaNo lAbhAlAbhAdisamachittashramaNaH . kva nibaddhaH . NANamhi vItarAgasarvaj~napraNItaparamAgamaj~nAne tatphalabhUt- svasa.nvedanaj~nAne vA, da.nsaNamuhamhi darshana.n tattvArthashraddhAna.n tatphalabhUtanijashuddhAtmopAdeyaruchirUp- nishchayasamyaktva.n vA tatpramukheShvanantasukhAdiguNeShu . payado mUlaguNesu ya prayataH prayatnaparashcha . keShu . mUlaguNeShu nishchayamUlaguNAdhAraparamAtmadravye vA . jo so paDipuNNasAmaNNo ya eva.nguNavishiShTashramaNaH sa paripUrNashrAmaNyo bhavatIti . ayamatrArthaH — nijashuddhAtmabhAvanAratAnAmev paripUrNashrAmaNya.n bhavatIti ..214..
TIkA : — ek svadravya – pratiba.ndh hI, upayogakA mArjan (-shuddhatva) karanevAlA honese, mArjit (-shuddha) upayogarUp shrAmaNyakI paripUrNatAkA Ayatan hai; usake sadbhAvase hI paripUrNa shrAmaNya hotA hai . isaliye sadA j~nAname.n aur darshanAdikame.n 1pratibaddha rahakar mUlaguNo.nme.n prayatnashIlatAse vicharanA; — j~nAnadarshanasvabhAv shuddhAtmadravyame.n pratibaddha aisA shuddha astitvamAtrarUpase vartanA, yah tAtparya hai ..214..
ab, munijanako 2nikaTakA 3sUkShmaparadravyapratiba.ndh bhI, shrAmaNyake ChedakA Ayatan honese niShedhya hai, aisA upadesh karate hai.n : —
upadhi – shramaN – vikathA mahI.n pratiba.ndhane ichChe nahI.n. 215.
1. pratibaddha = sa.nbaddha; rukA huA; ba.NdhA huA; sthit; sthir; lIn .
2. Agam viruddha AhAravihArAdi to munike ChUTA huA hI honese usame.n pratiba.ndh honA to munike liye dUr
hai; kintu Agamakathit AhAr vihArAdime.n muni pravartamAn hai isaliye usame.n pratiba.ndh ho jAnA sa.nbhavit honese
vah pratiba.ndh nikaTakA hai .3. sUkShmaparadravyapratibandha = paradravyame.n sUkShma pratiba.ndh .
Page 395 of 513
PDF/HTML Page 428 of 546
single page version
shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravR^ittihetumAtratvenAdIyamAne bhakte, tathAvidhasharIravR^ittya- virodhen shuddhAtmadravyanIra.nganistara.ngavishrAntisUtraNAnusAreN pravartamAne kShapaNe, nIra.ngnistara.ngAnta- ra.ngadravyaprasiddhayarthamadhyAsyamAne girIndrakandaraprabhR^itAvAvasathe, yathoktasharIravR^ittihetumArgaNArthamArabhya- ath shrAmaNyaChedakAraNatvAtprAsukAhArAdiShvapi mamatva.n niShedhayati — NechChadi nechChati . kam Nibaddha.n nibaddhamAbaddham . kva . bhatte vA shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtadehasthitihetutven gR^ihyamANe bhakte vA prAsukAhAre, khamaNe vA indriyadarpavinAshakAraNabhUtatven nirvikalpasamAdhihetubhUte kShapaNe vAnashane, Avasadhe vA paramAtmatattvopalabdhisahakAribhUte giriguhAdyAvasathe vA, puNo vihAre vA shuddhAtmabhAvanAsahakAri- bhUtAhAranIhArArthavyavahArArthavyavahAre vA punardeshAntaravihAre vA, uvadhimhi shuddhopayogabhAvanAsahakAri- bhUtasharIraparigrahe j~nAnopakaraNAdau vA, samaNamhi paramAtmapadArthavichArasahakArikAraNabhUte shramaNe samashIlasa.nghAtakatapodhane vA, vikadhamhi paramasamAdhivighAtakashrR^i~N.hgAravIrarAgAdikathAyA.n cheti . ayamatrArthaH — AgamaviruddhAhAravihArAdiShu tAvatpUrvamev niShiddhaH, yogyAhAravihArAdiShvapi mamatva.n na kartavyamiti ..215.. eva.n sa.nkShepeNAchArArAdhanAdikathitatapodhanavihAravyAkhyAnamukhyatven chaturthasthale
anvayArtha : — [bhakte vA ] muni AhArame.n, [kShapaNe vA ] kShapaName.n (upavAsame.n), [Avasathe vA ] AvAsame.n (nivAsasthAname.n), [punaH vihAre vA ] aur vihArame.n [upadhau ] upadhime.n (parigrahame.n), [shramaNe ] shramaName.n (anya munime.n) [vA ] athavA [vikathAyAm ] 1vikathAme.n [nibaddha.n ] pratibandha [na ichChati ] nahI.n chAhatA ..215..
TIkA : — (1) shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt sharIrakI 2vR^ittike hetumAtrarUpase grahaN kiyA jAnevAlA jo AhAr, (2) 3tathAvidh sharIrakI vR^ittike sAth virodh vinA, shuddhAtmadravyame.n 4nIra.ng aur nistara.ng vishrA.ntikI rachanAnusAr pravartamAn jo kShapaN (arthAt sharIrake Tikaneke sAth virodh na Aye isaprakAr, shuddhAtmadravyame.n vikArarahit aur tara.ngarahit sthiratA hotI jAye, tadanusAr pravartamAn anashaname.n), (3) nIra.ng aur nistara.ng – antara.ng dravyakI prasiddhi (prakR^iShTa siddhi) ke liye sevan kiyA jAnevAlA jo girIndrakandarAdik Avasathame.n (-uchcha parvatakI guphA ityAdi nivAsasthAname.n), (4) yathokta sharIrakI vR^ittikI kAraNabhUt bhikShAke liye
1. Chadmastha munike dhArmik kathA – vArttA karate huye bhI nirmal chaitanya vikalpamukta hotA hai isaliye a.nshataH malin hotA hai, ataH us dhArmik kathAko bhI vikathA arthAt shuddhAtmadravyase viruddha kathA kahA hai .
2. vR^itti = nirvAh; TikanA .
3. tathAvidh = vaisA (shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraNabhUt)
4. nIra.ng = nIrAg; nirvikAr .
Page 396 of 513
PDF/HTML Page 429 of 546
single page version
mANe vihArakarmaNi, shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAne kevaladehamAtra upadhau, anyonyabodhyabodhakabhAvamAtreN katha.nchitparichite shramaNe, shabdapudgalollAsasa.nvalanakashmalit- chidbhittibhAgAyA.n shuddhAtmadravyaviruddhAyA.n kathAyA.n chaiteShvapi tadvikalpAchitritachittabhittitayA pratiShedhyaH pratibandhaH ..215..
apayattA vA chariyA sayaNAsaNaThANacha.nkamAdIsu .
samaNassa savvakAle hi.nsA sA sa.ntay tti madA ..216.. gAthAtraya.n gatam . ath shuddhopayogabhAvanApratibandhakachCheda.n kathayati — madA matA sammatA . kA . hi.nsA shuddhopayogalakShaNashrAmaNyaChedakAraNabhUtA hi.nsA . katha.nbhUtA . sa.ntatriy tti sa.ntatA nirantareti . kA kiye jAnevAle vihArakAryame.n, (5) shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahI.n hai aise keval dehamAtra parigrahame.n, (6) mAtra anyonya 1bodhyabodhakarUpase jinakA katha.nchit parichay vartatA hai aise shramaN (anya muni) me.n, aur (7) shabdarUp pudgalollAs (pudgalaparyAy) ke sAth sa.nba.ndhase jisame.n chaitanyarUpI bhittikA bhAg malin hotA hai, aisI shuddhAtmadravyase viruddha kathAme.n bhI pratiba.ndh niShedhya – tyAgane yogya hai arthAt unake vikalpo.nse bhI chittabhUmiko chitrit hone denA yogya nahI.n hai .
bhAvArtha : — Agamaviruddha AhAravihArAdi to munine pahale hI Cho.D.h.h diye hai.n . ab sa.nyamake nimittapanekI buddhise munike jo Agamokta AhAr, anashan, guphAdime.n nivAs, vihAr, dehamAtra parigrah, anya muniyo.nkA parichay aur dhArmik charchA – vArtA pAye jAte hai.n, unake prati bhI rAgAdi karanA yogya nahI.n hai, — unake vikalpo.nse bhI manako ra.Ngane denA yogya nahI.n hai; isaprakAr Agamokta AhAr – vihArAdime.n bhI pratiba.ndh prApta karanA yogya nahI.n hai, kyo.nki usase sa.nyamame.n Ched hotA hai ..215..
ab Ched kyA hai, (arthAt Ched kise kahate hai.n ) usakA upadesh karate hai.n : —
1. bodhya vah hai jise samajhAyA hai athavA jise upadesh diyA jAtA hai . aur bodhak vah hai jo samajhAtA hai, arthAt jo upadesh detA hai . mAtra anya shramaNo.nse svaya.nbodh grahaN karaneke liye athavA anya shramaNo.nko bodh deneke liye munikA anya shramaNake sAth parichay hotA hai .
Page 397 of 513
PDF/HTML Page 430 of 546
single page version
ashuddhopayogo hi ChedaH, shuddhopayogarUpasya shrAmaNyasya ChedanAt; tasya hi.nsanAt sa ev cha hi.nsA . ataH shramaNasyAshuddhopayogAvinAbhAvinI shayanAsanasthAnacha.nkramaNAdiShvaprayatA yA charyA sA khalu tasya sarvakAlamev santAnavAhinI ChedAnarthAntarabhUtA hi.nsaiv ..216.. hi.nsA matA . chariyA charyA cheShTA . yadi chet katha.nbhUtA . apayattA vA aprayatnA vA, niHkaShAyasvasa.nvitti- rUpaprayatnarahitA sa.nkleshasahitetyarthaH . keShu viShayeShu . sayaNAsaNaThANacha.nkamAdIsu shayanAsanasthAn- cha~N.hkra maNasvAdhyAyatapashcharaNAdiShu . kasya . samaNassa shramaNasya tapodhanasya . kva . savvakAle sarvakAle . ayamatrArthaH ---bAhyavyApArarUpAH shatravastAvatpUrvamev tyaktAstapodhanaiH, ashanashayanAdivyApAraiH punastyaktu.n nAyAti . tataH kAraNAdantara~N.hgakrodhAdishatrunigrahArtha.n tatrApi sa.nklesho na kartavya iti ..216.. athAntara~N.hgabahira~N.hgahi.nsArUpeN dvividhachChedamAkhyAti — maradu va jiyadu va jIvo, ayadAchArassa NichChidA hi.nsA mriyatA.n vA jIvatu vA jIvaH, prayatnarahitasya nishchitA hi.nsA bhavati; bahira~N.hgAnyajIvasya maraNe.amaraNe
anvayArtha : — [shramaNasya ] shramaNake [shayanAsanasthAnacha.nkramaNAdiShu ] shayan, Asan (baiThanA), sthAn (kha.De rahanA), gaman ityAdime.n [aprayatA vA charyA ] jo aprayat charyA hai [sA ] vah [sarvakAle ] sadA [sa.ntatA hi.nsA iti matA ] satat hi.nsA mAnI gaI hai ..216..
TIkA : — ashuddhopayog vAstavame.n Ched hai, kyo.nki (usase) shuddhopayogarUp shrAmaNyakA Chedan hotA hai; aur vahI (-ashuddhopayog hI) hi.nsA hai, kyo.nki (usase) shuddhopayogarUp shrAmaNyakA hi.nsan (hanan) hotA hai . isaliye shramaNake, jo ashuddhopayogake binA nahI.n hotI aise shayan – Asan – sthAn – gaman ityAdime.n 1aprayat charyA (AcharaN) vah vAstavame.n usake liye sarvakAlame.n (sadA) hI 2sa.ntAnavAhinI hi.nsA hI hai — jo ki Chedase ananyabhUt hai (arthAt Chedase koI bhinna vastu nahI.n hai .)
bhAvArtha : — ashuddhopayogase shuddhopayogarUp munitva (1) ChidatA hai (2) hanan hotA hai, isaliye ashuddhopayog (1) Ched hI hai, (2) hi.nsA hI hai . aur jahA.N sone, baiThane, kha.De hone, chalane ityAdime.n aprayat AcharaN hotA hai vahA.N niyamase ashuddhopayog to hotA hI hai, isaliye aprayat AcharaN Ched hI hai, hi.nsA hI hai ..216..
1. aprayat = prayatna rahit, asAvadhAn, asa.nyamI, nira.nkush, svachChandI . [aprayat charyA ashuddhopayogake binA kabhI nahI.n hotI .]]
2. sa.ntAnavAhinI = sa.ntat, satat, nira.ntar, dhArAvAhI, aTUT; [jab tak aprayat charyA hai tab tak sadA hI hi.nsA satatarUpase chAlU rahatI hai .]]
Page 398 of 513
PDF/HTML Page 431 of 546
single page version
athAntara.ngabahira.ngatven Chedasya dvaividhyamupadishati — maradu va jiyadu va jIvo ayadAchArassa NichChidA hi.nsA .
ashuddhopayogo.antara.ngachChedaH, paraprANavyaparopo bahira.ngaH . tatra paraprANavyaparopasadbhAve tadasadbhAve vA tadavinAbhAvinAprayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogasadbhAvasya sunishchitahi.nsA- vA, nirvikArasvasa.nvittilakShaNaprayatnarahitasya nishchayashuddhachaitanyaprANavyaparopaNarUpA nishchayahi.nsA bhavati . payadassa Natthi ba.ndho bAhyAbhyantaraprayatnaparasya nAsti bandhaH . ken . hi.nsAmetteN dravyahi.nsAmAtreN . katha.nbhUtasya puruShasya . samidassa samitasya shuddhAtmasvarUpe samyagito gataH pariNataH samitastasya samitasya, vyavahAreNeryAdipa~nchasamitiyuktasya cha . ayamatrArthaH — svasthabhAvanArUpanishchiyaprANasya vinAshakAraNabhUtA rAgAdipariNatirnishchayahi.nsA bhaNyate, rAgAdyutpatterbahira~N.hganimittabhUtaH parajIvaghAto vyavahArahi.nseti dvidhA hi.nsA j~nAtavyA . ki.ntu visheShaH — bahira~N.hgahi.nsA bhavatu vA mA bhavatu, svastha-
ab, Chedake antara.ng aur bahira.ng aise do prakAr batalAte hai.n : —
anvayArtha : — [jIvaH ] jIv [mriyatA.n vA jIvatu vA ] mare yA jiye, [ayatAchArasya ] aprayat AchAravAleke [hi.nsA ] (a.ntara.ng) hi.nsA [nishchitA ] nishchit hai; [prayatasya samitasya ] 1prayatake, 2samitivAnke [hi.nsAmAtreN ] (bahira.ng) hi.nsAmAtrase [bandhaH ] ba.ndh [nAsti ] nahI.n hai ..217..
TIkA : — ashuddhopayog a.ntara.ng Ched hai; paraprANo.nkA vyaparop (vichChed) vah bahira.ngaChed hai . iname.nse antara.ng Ched hI visheSh balavAn hai, bahira.ng Ched nahI.n; kyo.nki —
1. prayat = prayatnashIl, sAvadhAn, sa.nyamI [prayatnake arthake liye dekho gAthA 211 kA phu TanoT]]
2. shuddhAtmasvarUpame.n (munitvochit) samyak ‘iti’ arthAt pariNati vah nishchay samiti hai . aur us dashAme.n
honevAlI (haTh rahit) IryA – bhAShAdi sambandhI shubh pariNati vah vyavahArasamiti hai . [jahA.N shuddhAtmasvarUpame.n
samyakpariNatirUp dashA nahI.n hotI vahA.N shubh pariNati haTh sahit hotI hai; vah shubhapariNati vyavahArasamiti
bhI nahI.n hai . ]
Page 399 of 513
PDF/HTML Page 432 of 546
single page version
bhAvaprasiddheH, tathA tadvinAbhAvinA prayatAchAreN prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAvaparasya paraprAN- vyaparopasadbhAve.api bandhAprasiddhayA sunishchitahi.nsA.abhAvaprasiddheshchAntara.ng ev Chedo balIyAn, na punarbahira.ngaH . evamapyantara.ngachChedAyatanamAtratvAdbahira.ngachChedo.abhyupagamyetaiv ..217.. bhAvanArUpanishchayaprANaghAte sati nishchayahi.nsA niyamen bhavatIti . tataH kAraNAtsaiv mukhyeti ..217.. ath tamevArtha.n dR^iShTAntadArShTAntAbhyA.n dR^iDhayati —
paraprANo.nke vyaparopakA sadbhAv ho yA asadbhAv, jo ashuddhopayogake binA nahI.n hotA aise pAyA jAtA hai usake hi.nsAke sadbhAvakI prasiddhi sunishchit hai; aur isaprakAr jo ashuddhopayogake binA hotA hai aise 2prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv jisake pAyA jAtA hai usake, paraprANo.nke vyaparopake sadbhAvame.n bhI ba.ndhakI aprasiddhi honese, hi.nsAke abhAvakI prasiddhi sunishchit hai . aisA hone par bhI (arthAt a.ntara.ng Ched hI visheSh balavAn hai bahira.ng Ched nahI.n, — aisA hon par bhI) bahira.ng Ched a.ntara.ng ChedakA AyatanamAtra hai, isaliye use (bahira.ng Chedako) svIkAr to karanA hI chAhiye arthAt use mAnanA hI chAhiye .
bhAvArtha : — shuddhopayogakA hanan honA vah antara.ng hi.nsA — antara.ng Ched hai, aur dUsareke prANo.nkA vichChed honA bahira.ng hi.nsA – bahira.ng Ched hai .
jIv mare yA na mare, jisake aprayat AcharaN hai usake shuddhopayogakA hanan honese antara.ng hi.nsA hotI hI hai aur isaliye antara.ng Ched hotA hI hai . jisake prayat AcharaN hai usake, paraprANo.nke vyaparoparUp bahira.ng hi.nsAke — bahira.ng Chedake — sadbhAvame.n bhI, shuddhopayogakA hanan nahI.n honese antara.ng hi.nsA nahI.n hotI aur isaliye antara.ng Ched nahI.n hotA ..217..
1aprayat AchArase prasiddha honevAlA (-jAnaneme.n AnevAlA) ashuddhopayogakA sadbhAv jisake
1. ashuddhopayogake binA aprayat AchAr kabhI nahI.n hotA, isaliye jisake aprayat AchAr vartatA hai usake ashuddha upayog avashyamev hotA hai . isaprakAr aprayat AchArake dvArA ashuddha upayog prasiddha hotA hai — jAnA jAtA hai .
2. jahA.N ashuddha upayog nahI.n hotA vahI.n prayat AchAr pAyA jAtA hai, isaliye prayat AchArake dvArA ashuddha upayogakA asadbhAv siddha hotA hai — jAnA jAtA hai .
Page 400 of 513
PDF/HTML Page 433 of 546
single page version
yatastadavinAbhAvinA aprayatAchAratven prasiddhayadashuddhopayogasadbhAvaH ShaTkAyaprAN- vyaparopapratyayabandhaprasiddhayA hi.nsak ev syAt . yatashcha tadvinAbhAvinA prayatAchAratven
uchchAliyamhi pAe utkShipte chAlite sati pAde . kasya . iriyAsamidassa IryAsamititapodhanasya . kva . NiggamatthAe vivakShitasthAnAnnirgamasthAne . AbAdhejja AbAdhyet pIDayet . sa kaH . kuli.nga.n sUkShmajantuH . na kevalamAbAdhyet, marijja mriyatA.n vA . ki.n kR^itvA . ta.n jogamAsejja ta.n pUrvokta.n pAdayoga.n pAdasa.nghaTTanamAshritya prApyeti . Na hi tassa taNNimitto ba.ndho suhumo ya desido samaye na hi tasya tannimitto bandhaH sUkShmo.api deshitaH samaye; tasya tapodhanasya tannimitto sUkShmajantughAtanimitto bandhaH sUkShmo.api stoko.api naiv dR^iShTaH samaye paramAgame . dR^iShTAntamAh – muchChA pariggaho chchiy mUrchChA parigrahashchaiv ajjhappa- pamANado diTTho adhyAtmapramANato dR^iShTa iti . ayamatrArthaH — ‘mUrchChA parigrahaH’ iti sUtre yathAdhyAtmAnusAreN mUrchChArUparAgAdipariNAmAnusAreN parigraho bhavati, na cha bahira~N.hgaparigrahAnusAreN; tathAtra sUkShma- jantughAte.api yAvatA.nshen svasthabhAvachalanarUpA rAgAdipariNatilakShaNabhAvahi.nsA tAvatA.nshen bandho bhavati,
ab, sarvathA antara.ng Ched niShedhya – tyAjya hai aisA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [ayatAchAraH shramaNaH ] aprayat AchAravAlA shramaN [ShaTsu api kAyeShu ] Chaho.n kAy sa.nba.ndhI [vadhakaraH ] vadhakA karanevAlA [iti mataH ] mAnaneme.n – kahaneme.n AyA hai; [yadi ] yadi [nitya.n ] sadA [yata.n charati ] prayatarUpase AcharaN kare to [jale kamalam iv ] jalame.n kamalakI bhA.Nti [nirupalepaH ] nirlep kahA gayA hai ..218..
TIkA : — jo ashuddhopayogake binA nahI.n hotA aise aprayat AchArake dvArA prasiddha (j~nAt) honevAlA ashuddhopayogakA sadbhAv hi.nsak hI hai, kyo.nki ChahakAyake prANo.nke vyaparopake Ashrayase honevAle ba.ndhakI prasiddhi hai; aur jo ashuddhopayogake binA hotA hai aise prayat AchArase prasiddha honevAlA ashuddhopayogakA asadbhAv ahi.nsak hI hai, kyo.nki parake
jalakamalavat nirlep bhAkhyo, nitya yatnasahit jo. 218.
Page 401 of 513
PDF/HTML Page 434 of 546
single page version
prasiddhayadashuddhopayogAsadbhAvaH parapratyayabandhaleshasyApyabhAvAjjaladurlalita.n kamalamiv nirupalepatva- prasiddherahi.nsak ev syAt . tatastaistaiH sarvaiH prakArairashuddhopayogarUpo.antara.ngachChedaH pratiShedhyo yairyaistadAyatanamAtrabhUtaH paraprANavyaparoparUpo bahira.ngachChedo dUrAdev pratiShiddhaH syAt ..218..
athaikAntikAntara.ngachChedatvAdupadhistadvatpratiShedhya ityupadishati — havadi va Na havadi ba.ndho madamhi jIve.adh kAyacheTThamhi .
ba.ndho dhuvamuvadhIdo idi samaNA ChaDDiyA savva.n ..219.. na cha pAdasa.nghaTTanamAtreN . tasya tapodhanasya rAgAdipariNatilakShaNabhAvahi.nsA nAsti . tataH kAraNAdbandho.api nAstIti ..“15 – 16.. ath nishchayahi.nsArUpo.antara~N.hgachChedaH sarvathA pratiShedhya ityupadishati — ayadAchAro nirmalAtmAnubhUtibhAvanAlakShaNaprayatnarahitatven ayatAchAraH prayatnarahitaH . sa kaH . samaNo shramaNastapodhanaH . Chassu vi kAyesu vadhakaro tti mado ShaTsvapi kAyeShu vadhakaro hi.nsAkar iti mataH sammataH kathitaH . charadi Acharati vartate . katha.n . yathA bhavati jada.n yata.n yatnapara.n, jadi yadi chet, Nichcha.n nitya.n sarvakAla.n tadA kamala.n va jale Niruvalevo kamalamiv jale nirupalep iti . etAvatA kimukta.n bhavati — shuddhAtmasa.nvittilakShaNashuddhopayogapariNatapuruShaH ShaDjIvakule loke vicharannapi yadyapi bahira~N.hgadravyahi.nsAmAtramasti, tathApi nishchayahi.nsA nAsti . tataH kAraNAchChuddha- paramAtmabhAvanAbalen nishchayahi.nsaiv sarvatAtparyeN parihartavyeti ..218.. ath bahira~N.hgajIvaghAte bandho Ashrayase honevAle leshamAtra bhI ba.ndhakA abhAv honese jalame.n jhUlate hue kamalakI bhA.Nti nirlepatAkI prasiddhi hai . isaliye un – un sarvaprakArase ashuddhopayogarUp antara.ng Ched niShedhya – tyAgane yogya hai, jin – jin prakAro.nse usakA AyatanamAtrabhUt paraprANavyaparoparUp bahira.ng Ched atyanta niShiddha ho .
bhAvArtha : — shAstro.nme.n aprayat – AchAravAn ashuddhopayogIko Chah kAyakA hi.nsak kahA hai aur prayat – AchAravAn shuddhopayogako ahi.nsak kahA hai, isaliye shAstro.nme.n jis – jis prakArase Chah kAyakI hi.nsAkA niShedh kiyA gayA ho, us – us samasta prakArase ashuddhopayogakA niShedh samajhanA chAhiye ..218..
ab, upadhi (-parigrah) ko aikAntik antara.ng – Chedatva honese upadhi antara.ng ChedakI bhA.Nti tyAjya hai, aisA upadesh karate hai.n : —
Page 402 of 513
PDF/HTML Page 435 of 546
single page version
yathA hi kAyavyApArapUrvakasya paraprANavyaparopasyAshuddhopayogasadbhAvAsadbhAvAbhyAm- naikAntikabandhatven ChedatvamanaikAntikamiShTa.n, na khalu tathopadheH, tasya sarvathA tadavinAbhAvitva- prasiddhayadaikAntikAshuddhopayogasadbhAvasyaikAntikabandhatven ChedatvamaikAntikamev . at ev bhagavanto.arhantaH paramAH shramaNAH svayamev prAgev sarvamevopadhi.n pratiShiddhavantaH . at ev chAparairapyantara.ngachChedavattadanAntarIyakatvAtprAgev sarva evopadhiH pratiShedhyaH ..219.. bhavati, na bhavati vA, parigrahe sati niyamen bhavatIti pratipAdayati — havadi va Na havadi ba.ndho bhavati vA na bhavati bandhaH . kasminsati . madamhi jIve mR^ite satyanyajIve . adh aho . kasyA.n satyAm . kAyacheTThamhi kAyacheShTAyAm . tarhi katha.n bandho bhavati . ba.ndho dhuvamuvadhIdo bandho bhavati dhruva.n nishchitam . kasmAt . upadheH parigrahAtsakAshAt . idi iti hetoH samaNA ChaDDiyA savva.n shramaNA mahAshramaNAH sarvaj~nAH pUrva.n dIkShAkAle shuddhabuddhaikasvabhAva.n nijAtmAnamev parigraha.n kR^itvA, sheSha.n samasta.n bAhyAbhyantaraparigraha.n CharditavantastyaktavantaH . eva.n j~nAtvA sheShatapodhanairapi nijaparamAtmaparigraha.n svIkAra.n kR^itvA, sheShaH sarvo.api parigraho manovachanakAyaiH kR^itakAritAnumataishcha tyajanIy iti . atredamukta.n bhavati – shuddhachaitanyarUpanishchay- prANe rAgAdipariNAmarUpanishchayahi.nsayA pAtite sati niyamen bandho bhavati . parajIvaghAte punarbhavati vA
anvayArtha : — [ath ] ab (upadhike sa.nba.ndhame.n aisA hai ki), [kAyacheShTAyAm ] kAyacheShTApUrvak [jIve mR^ite ] jIvake marane par [bandhaH ] ba.ndh [bhavati ] hotA hai [vA ] athavA [na bhavati ] nahI.n hotA; [upadheH ] (kintu) upadhise – parigrahase [dhruvam ba.ndhaH ] nishchay hI ba.ndh hotA hai; [iti ] isaliye [shramaNAH ] shramaNo.n (arhantadevo.n) ne [sarva ] sarva parigrahako [tyaktavantaH ] Cho.DA hai ..219..
TIkA : — jaise kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako ashuddhopayogake sadbhAv aur asadbhAvake dvArA anaikA.ntik ba.ndharUp honese use (kAyavyApArapUrvak paraprANavyaparopako) ChedapanA nahI.n hotA, aisA jo parigrahakA sarvathA ashuddhopayogake sAth avinAbhAvitva hai usase prasiddha honevAle 2aikAntik ashuddhopayogake sadbhAvake kAraN parigrah to aikAntik ba.ndharUp hai, isaliye use (-parigrahako) ChedapanA aikAntik hI hai . isIliye bhagavanta arhanto.nne — param shramaNo.nne — svaya.n hI pahale hI sarva parigrahako Cho.DA hai; aur isIliye dUsaro.nko bhI, antara.ng ChedakI bhA.Nti pratham hI sarva parigrah Cho.Dne yogya hai, kyo.nki vah (parigrah) antara.ng Chedake binA nahI.n hotA .
1anaikA.ntik mAnA gayA hai, vaisA upadhi – parigrahakA nahI.n hai . parigrah sarvathA ashuddhopayogake binA
1. anaikAntik = anishchit; niyamarUp na ho; aikA.ntik na ho .
2. aikAntik = nishchit; avashya.nbhAvI; niyamarUp .
Page 403 of 513
PDF/HTML Page 436 of 546
single page version
nishchetanasya vachasAmativistare.api ..14..
na bhavatIti niyamo nAsti, paradravye mamatvarUpamUrchChAparigraheN tu niyamen bhavatyeveti ..219.. eva.n bhAvahi.nsAvyAkhyAnamukhyatven pa~nchamasthale gAthAShaTa.nk gatam . iti pUrvoktakrameN ‘eva.n paNamiy siddhe’ ityAdyekavi.nshatigAthAbhiH sthalapa~nchakenotsargachAritravyAkhyAnanAmA prathamo.antarAdhikAraH samAptaH . ataH para.n chAritrasya deshakAlApekShayApahR^itasa.nyamarUpeNApavAdavyAkhyAnArtha.n pAThakrameN tri.nshadgAthAbhirdvitIyo- .antarAdhikAraH prArabhyate . tatra chatvAri sthalAni bhavanti . tasminprathamasthale nirgranthamokShamArga- sthApanAmukhyatven ‘Na hi Niravekkho chAgo’ ityAdi gAthApa~nchakam . atra TIkAyA.n gAthAtraya.n nAsti . tadanantara.n sarvasAvadyapratyAkhyAnalakShaNasAmAyikasa.nyamAsamarthAnA.n yatInA.n sa.nyamashauchaj~nAnopakaraN- nimittamapavAdavyAkhyAnamukhyatven ‘Chedo jeN Na vijjadi’ ityAdi sUtratrayam . tadanantara.n strInirvAN- nirAkaraNapradhAnatven ‘pechChadi Na hi ih loga.n’ ityAdyekAdash gAthA bhavanti . tAshcha amR^itachandraTIkAyA.n na santi . tataH para.n sarvopekShAsa.nyamAsamarthasya tapodhanasya deshakAlApekShayA ki.nchitsa.nyamasAdhakasharIrasya
bhAvArtha : — ashuddhopayogakA asadbhAv ho, tathApi kAyakI halanachalanAdi kriyA honese parajIvo.nke prANo.nkA ghAt ho jAtA hai . isaliye kAyacheShTApUrvak paraprANo.nke ghAtase ba.ndh honekA niyam nahI.n hai; — ashuddhopayogake sadbhAvame.n honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANo.nke ghAtase to ba.ndh hotA hai, aur ashuddhopayogake asadbhAvame.n honevAle kAyacheShTApUrvak paraprANo.nke ghAtase ba.ndh nahI.n hotA; isaprakAr kAyacheShTApUrvak honevAle paraprANo.nke ghAtase ba.ndhakA honA anaikAntik honese usake ChedapanA anaikAntik hai — niyamarUp nahI.n hai .
jaise bhAvake binA bhI paraprANo.nkA ghAt ho jAtA hai, usIprakAr bhAv na ho tathApi parigrahakA grahaN ho jAy, aisA kabhI nahI.n ho sakatA . jahA.N parigrahakA grahaN hotA hai vahA.N ashuddhopayogakA sadbhAv avashya hotA hI hai . isaliye parigrahase ba.ndhakA honA aikA.ntik – nishchit – niyamarUp hai . isaliye parigrahake ChedapanA aikAntik hai . aisA honese hI param shramaN aise arhanta bhagavanto.nne pahalese hI sarva parigrahakA tyAg kiyA hai aur anya shramaNo.nko bhI pahalese hI sarva parigrahakA tyAg karanA chAhiye ..219..
[ab, ‘kahane yogya sab kahA gayA hai’ ityAdi kathan shlok dvArA kiyA jAtA hai . ]
[artha ] : — jo kahane yogya hI thA vah asheSharUpase kahA gayA hai, itane mAtrase hI yadi yahA.N koI chet jAy – samajhale to, (anyathA) vANIkA ativistAr kiyA jAy tathApi nishchetan (-ja.Dvat, nAsamajh) ko vyAmohakA jAl vAstavame.n ati dustar hai . ★vasa.ntAtilakA Cha.nd
Page 404 of 513
PDF/HTML Page 437 of 546
single page version
na khalu bahira.nsa.ngadbhAve tuShasadbhAve taNDulagatAshuddhatvasyevAshuddhopayogarUp- syAntara.ngachChedasya pratiShedhaH, tadbhAve cha na shuddhopayogamUlasya kaivalyasyopalambhaH . ato.ashuddhop- niravadyAhArAdisahakArikAraNa.n grAhyamiti punarapyapavAdavisheShavyAkhyAnamukhyatven ‘uvayaraNa.n jiNamagge’ ityAdyekAdashagAthA bhavanti . atra TIkAyA.n gAthAchatuShTaya.n nAsti . eva.n mUlasUtrAbhiprAyeN tri.nshadgAthAbhiH, TIkApekShayA punardvAdashagAthAbhiH dvitIyAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . tathAhi — ath bhAvashuddhi- pUrvakabahira~N.hgaparigrahaparityAge kR^ite sati abhyantaraparigrahaparityAgaH kR^it ev bhavatIti nirdishati – Na hi Niravekkho chAgo na hi nirapekShastyAgaH yadi chet, parigrahatyAgaH sarvathA nirapekSho na bhavati ki.ntu kimapi vastrapAtrAdika.n grAhyamiti bhavatA bhaNyate, tarhi he shiShya Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI na bhavati bhikShorAshayavishuddhiH, tadA sApekShapariNAme sati bhikShostapodhanasya chittashuddhirna bhavati . avisuddhasya hi chitte shuddhAtmabhAvanArUpashuddhirahitasya tapodhanasya chitte manasi hi sphuTa.n kaha.n tu kammakkhao vihido katha.n tu karmakShayo vihitaH uchito, na kathamapi . anenaitadukta.n bhavati — yathA bahira~N.hgatuShasadbhAve sati taNDulasyAbhyantarashuddhi.n kartu.n nAyAti tathA vidyamAne vA bahira~N.hgapari- grahAbhilAShe sati nirmalashuddhAtmAnubhUtirUpA.n chittashuddhi.n kartu.n nAyAti . yadi punarvishiShTavairAgya-
ab, is upadhi (parigrah) kA niShedh vah a.ntara.ng ChedakA hI niShedh hai, aisA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [nirapekShaH tyAgaH na hi ] yadi nirapekSha (kisI bhI vastukI apekShArahit) tyAg na ho to [bhikShoH ] bhikShuke [AshayavishuddhiH ] bhAvakI vishuddhi [na bhavati ] nahI.n hotI; [cha ] aur [chitte avishuddhasya ] jo bhAvame.n avishuddha hai usake [karmakShayaH ] karmakShay [katha.n nu ] kaise [vihitaH ] ho sakatA hai ?..220..
TIkA : — jaise Chilakeke sadbhAvame.n chAvalo.nme pAI jAnevAlI (raktatArUp) ashuddhatAkA tyAg (-nAsh, abhAv) nahI.n hotA, usIprakAr bahira.ng sa.ngake sadbhAvame.n
ne bhAvamA.n avishuddhane kShay karmano kai rIt bane? 220.
Page 405 of 513
PDF/HTML Page 438 of 546
single page version
yogarUpasyAntara.ngachChedasya pratiShedha.n prayojanamapekShyopadhervidhIyamAnaH pratiShedho.antara.ngachChedapratiShedh ev syAt ..220..
athaikAntikAntara.ngachChedatvamupadhervistareNopadishati — kidh tamhi Natthi muchChA Ara.nbho vA asa.njamo tassa .
tadh paradavvammi rado kadhamappANa.n pasAdhayadi ..221.. pUrvakaparigrahatyAgo bhavati tadA chittashuddhirbhavatyev, khyAtipUjAlAbhanimittatyAge tu na bhavati ..220.. ath tamev parigrahatyAga.n draDhayati —
geNhadi va chelakha.nDa.n gR^ihNAti vA chelakhaNDa.n vastrakhaNDa.n, bhAyaNa.n bhikShAbhAjana.n vA atthi tti bhaNida.n astIti bhaNitamAste . kva . ih sutte ih vivakShitAgamasUtre jadi yadi chet . so chattAla.nbo havadi kaha.n nirAlambanaparamAtmatattvabhAvanAshUnyaH san sa puruSho bahirdravyAlambanarahitaH katha.n bhavati, na kathamapi; vA aNAra.nbho niHkriyanirArambhanijAtmatattvabhAvanArahitatven nirArambho vA katha.n bhavati, ki.ntu sArambha ev; iti prathamagAthA . vatthakkha.nDa.n duddiyabhAyaNa.n vastrakhaNDa.n dugdhikAbhAjana.n aNNa.n cha geNhadi anyachcha gR^ihNAti kambalamR^idushayanAdika.n yadi chet . tadA ki.n bhavati . Niyada.n vijjadi pANAra.nbho nijashuddhachaitanya- ashuddhopayogarUp a.ntara.ng ChedakA tyAg nahI.n hotA aur usake sadbhAvame.n shuddhopayogamUlak kaivalya (mokSha) kI upalabdhi nahI.n hotI . (isase aisA kahA gayA hai ki) ashuddhopayogarUp a.ntara.ng Chedake niShedharUp prayojanakI upekShA rakhakar vihit (-Adesh) kiyA jAnevAlA upadhikA niShedh vah antara.ng ChedakA hI niShedh hai ..220..
ab, ‘upadhi vah aikAntik antara.ng Ched hai’ aisA vistArase upadesh karate hai.n : —
Page 406 of 513
PDF/HTML Page 439 of 546
single page version
upadhisadbhAve hi mamatvapariNAmalakShaNAyA mUrchChAyAstadviShayakarmaprakramapariNAmalakShaN- syArambhasya shuddhAtmarUpahi.nsanapariNAmalakShaNasyAsa.nyamasya vAvashyambhAvitvAttathopadhidvitIyasya par- dravyaratatven shuddhAtmadravyaprasAdhakatvAbhAvAchcha aikAntikAntara.ngachChedatvamupadheravadhAryat ev . idamatra tAtparyameva.nvidhatvamupadheravadhArya sa sarvathA sa.nnyastavyaH ..221.. lakShaNaprANavinAsharUpo parajIvaprANavinAsharUpo vA niyata.n nishchita.n prANArambhaH prANavadho vidyate, na kevala.n prANArambhaH, vikkhevo tassa chittammi avikShiptachittaparamayogarahitasya saparigrahapuruShasya vikShepastasya vidyate chitte manasIti . iti dvitIyagAthA . geNhai svashuddhAtmagrahaNashUnyaH san gR^ihNAti kimapi bahirdravya.n; vidhuNai karmadhUli.n vihAy bahira~N.hgadhUli.n vidhUnoti vinAshayati; dhovai nirmalaparamAtmatattvamalajanakarAgAdimala.n vihAy bahira~N.hgamala.n dhauti prakShAlayati; sosei jada.n tu Adave khittA nirvikalpadhyAnAtapen sa.nsAranadI- shoShaNamakurvan shoShayati shuShka.n karoti yata.n tu yatnapara.n tu yathA bhavati . ki.n kR^itvA . Atape nikShipya . ki.n tat . patta.n va chelakha.nDa.n pAtra.n vastrakhaNDa.n vA . bibhedi nirbhayashuddhAtmatattvabhAvanAshUnyaH san bibheti bhaya.n karoti . kasmAtsakAshAt . parado ya paratashchaurAdeH . pAlayadi paramAtmabhAvanA.n na pAlayanna rakShanparadravya.n kimapi pAlayatIti tR^itIyagAthA ..“17 – 19.. ath saparigrahasya niyamen chittashuddhirnashyatIti vistareNAkhyAti — kidh tamhi Natthi muchChA paradravyamamatvarahitachichchamatkArapariNatervisadR^ishA mUrchChA katha.n
anvayArtha : — [tasmin ] upadhike sadbhAvame.n [tasya ] us (bhikShu) ke [mUrchChA ] mUrChA, [ArambhaH ] Ara.nbh [vA ] yA [asa.nyamaH ] asa.nyam [nAsti ] na ho [katha.n ] yah kaise ho sakatA hai ? (kadApi nahI.n ho sakatA), [tathA ] tathA [paradravye rataH ] jo paradravyame.n rat ho vah [AtmAna.n ] AtmAko [katha.n ] kaise [prasAdhayati ] sAdh sakatA hai ? ..221..
TIkA : — upadhike sadbhAvame.n, (1) mamatva – pariNAm jisakA lakShaN hai aisI mUrChA, (2) upadhi sa.nba.ndhI 1karmaprakramake pariNAm jisakA lakShaN hai aisA Arambha, athavA (3) shuddhAtmasvarUpakI hi.nsArUp pariNAm jisakA lakShaN hai aisA asa.nyam avashyamev hotA hI hai; tathA upadhi jisakA dvitIy ho (arthAt AtmAse anya aisA parigrah jisane grahaN kiyA ho) usake paradravyame.n ratapanA ( – lInatA) honeke kAraN shuddhAtmadravyakI sAdhakatAkA abhAv hotA hai; isase upadhike aikAntik antara.ng ChedapanA nishchit hotA hI hai .
yahA.N yah tAtparya hai ki — ‘upadhi aisI hai, (parigrah vah antara.ng Ched hI hai ), aisA nishchit karake use sarvathA Cho.DnA chAhiye ..221..
1. karmaprakram = kAmame.n yukta honA; kAmakI vyavasthA .
Page 407 of 513
PDF/HTML Page 440 of 546
single page version
ath kasyachitkvachitkadAchitkatha.nchitka shchidupadhirapratiShiddho.apyastItyapavAdamupadishati —
Atmadravyasya dvitIyapudgaladravyAbhAvAtsarva evopadhiH pratiShiddha ityutsargaH . aya.n tu nAsti, api tvastyev . kva . tasmin parigrahAkA~N.hkShitapuruShe . Ara.nbho vA manovachanakAyakriyArahit- paramachaitanyapratibandhak Arambho vA katha.n nAsti, kintvastyev; asa.njamo tassa shuddhAtmAnubhUtivilakShaNA- sa.nyamo vA katha.n nAsti, kintvastyev tasya saparigrahasya . tadh paradavvammi rado tathaiv nijAtmadravyAtparadravye rataH kadhamappANa.n pasAdhayadi sa tu saparigrahapuruShaH kathamAtmAna.n prasAdhayati, na kathamapIti ..221.. eva.n shvetAmbaramatAnusArishiShyasambodhanArtha.n nirgranthamokShamArgasthApanamukhyatven prathamasthale gAthApa~nchaka.n gatam . ath kAlApekShayA paramopekShAsa.nyamashaktyabhAve satyAhArasa.nyamashauchaj~nAnopakaraNAdika.n kimapi grAhyamityapavAdamupadishati — Chedo jeN Na vijjadi Chedo yen na vidyate . yenopakaraNen shuddhopayog- lakShaNasa.nyamasya Chedo vinAsho na vidyate . kayoH . gahaNavisaggesu grahaNavisargayoH . yasyop- karaNasyAnyavastuno vA grahaNe svIkAre visarjane tyAge . ki.n kurvataH tapodhanasya . sevamANassa tadupakaraNa.n sevamAnasya . samaNo teNih vaTTadu kAla.n khetta.n viyANittA shramaNastenopakaraNeneh loke vartatAm . ki.n kR^itvA . kAla.n kShetra.n cha vij~nAyeti . ayamatra bhAvArthaH – kAla.n pa~nchamakAla.n shItoShNAdikAla.n vA, kShetra.n bharatakShetra.n manuShajA~N.hgalAdikShetra.n vA, vij~nAy yenopakaraNen svasa.nvittilakShaNabhAvasa.nyamasya bahira~N.hgadravyasa.nyamasya vA Chedo na bhavati ten vartat iti ..222.. ath pUrvasUtroditopakaraNasvarUpa.n darshayati — appaDikuTTha.n uvadhi.n
ab, ‘kisIke kahI.n kabhI kisI prakAr koI upadhi aniShiddha bhI hai’ aise apavAdakA upadesh karate hai.n : —
anvayArtha : — [grahaNavisargeShu ] jis upadhike (AhAr – nIhArAdike) grahaN- visarjaname.n sevan karaneme.n [yen ] jisase [sevamAnasya ] sevan karanevAleke [ChedaH ] Ched [na vidyate ] nahI.n hotA, [ten ] us upadhiyukta, [kAla.n kShetra.n vij~nAy ] kAl kShetrako jAnakar, [ih ] is lokame.n [shramaNaH ] shramaN [vartatAm ] bhale varte ..222..
TIkA : — Atmadravyake dvitIy pudgaladravyakA abhAv honese samasta hI upadhi niShiddha
te upadhi sah varto bhale muni kALakShetra vijANIne. 222.