यदि हि द्रव्यं स्वरूपत एव सन्न स्यात्तदा द्वितयी गतिः असद्वा भवति, सत्तातः पृथग्वा भवति । तत्रासद्भवद् ध्र्रौव्यस्यासंभवादात्मानमधारयद् द्रव्यमेवास्तं गच्छेत्; सत्तातः विभावगुणान्तरं परिणमति, पुद्गलद्रव्यं वा पूर्वोक्तशुक्लवर्णादिगुणं त्यक्त्वा रक्तादिगुणान्तरं परिणमति, हरितगुणं त्यक्त्वा पाण्डुरगुणान्तरमाम्रफलमिवेति भावार्थः ।।१०४।। एवं स्वभावविभावरूपा द्रव्यपर्याया गुणपर्यायाश्च नयविभागेन द्रव्यलक्षणं भवन्ति इति कथनमुख्यतया गाथाद्वयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ
अब, सत्ता और द्रव्य अर्थान्तर (भिन्न पदार्थ, अन्य पदार्थ) नहीं होनेके सम्बन्धमें युक्ति उपस्थित करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [यदि ] यदि [द्रव्यं ] द्रव्य [सत् न भवति ] (स्वरूपसे ही) सत् न हो तो — (१) [ध्रुवं असत् भवति ] निश्चयसे वह असत् होगा; [तत् कथं द्रव्यं ] (जो असत् होगा) वह द्रव्य कैसे हो सकता है ? [पुनः वा ] अथवा (यदि असत् न हो) तो (२) [अन्यत् भवति ] वह सत्तासे अन्य (पृथक्) हो ! (सो भी कैसे हो सकता है ?) [तस्मात् ] इसलिये [द्रव्यं स्वयं ] द्रव्य स्वयं ही [सत्ता ] है ।।१०५।।
टीका : — यदि द्रव्य स्वरूपसे ही १सत् न हो तो दूसरी गति यह हो कि वह — (१) २असत् होगा, अथवा (२) सत्तासे पृथक् होगा । वहाँ, (१) यदि वह असत् होगा तो, ध्रौव्यके असंभवके कारण स्वयं स्थिर न होता हुआ द्रव्यका ही ३अस्त हो जायगा; और १. सत् = मौजूद । २. असत् = नहीं मौजूद ऐसा । ३. अस्त = नष्ट । [जो असत् हो उसका टिकना -मौजूद रहना कैसा ? इसलिये द्रव्यको असत् माननेसे,