द्रव्यं हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति प्राक् प्रतिपादितम् । स्वभावस्तु द्रव्यस्य परिणामोऽभिहितः । य एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, स एव सदविशिष्टो गुण इतीह साध्यते । यदेव हि द्रव्यस्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वं द्रव्यप्रधाननिर्देशात्सदिति संशब्द्यते तदविशिष्टगुणभूत एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, द्रव्यवृत्तेर्हि त्रिकोटिसमय- भिन्नस्य सुवर्णस्याभावस्तथैव सुवर्णप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सुवर्णत्वगुणस्याप्यभावः, तथा सत्तागुण- प्रदेशेभ्यो भिन्नस्य मुक्तजीवद्रव्यस्याभावस्तथैव मुक्तजीवद्रव्यप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सत्तागुणस्याप्यभावः इत्युभयशून्यत्वं प्राप्नोति । यथेदं मुक्तजीवद्रव्ये संज्ञादिभेदभिन्नस्यातद्भावस्तस्य सत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०८।। एवं द्रव्यस्यास्तित्व- कथनरूपेण प्रथमगाथा, पृथक्त्वलक्षणातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणयोः कथनेन द्वितीया, संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदरूपस्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं च चतुर्थीति द्रव्यगुण- योरभेदविषये युक्तिकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथ सत्ता गुणो भवति, द्रव्यं
अन्वयार्थ : — [यः खलु ] जो, [द्रव्यस्वभावः परिणामः ] द्रव्यका स्वभावभूत (उत्पादव्ययध्रौव्यात्मक) परिणाम है [सः ] वह (परिणाम) [सदविशिष्टः गुणः ] ‘सत्’ से अविशिष्ट (-सत्तासे अभिन्न है ऐसा) गुण है । [स्वभावे अवस्थितं ] ‘स्वभावमें अवस्थित (होनेसे) [द्रव्यं ] द्रव्य [सत् ] सत् है’ — [इति जिनोपदेशः ] ऐसा जो (९९ वीं गाथामें कथित) जिनोपदेश है [अयम् ] वही यह है । (अर्थात् ९९वीं गाथाके कथनमेंसे इस गाथामें कथित भाव सहज ही निकलता है ।) ।।१०९।।
टीका : — द्रव्य स्वभावमें नित्य अवस्थित होनेसे सत् है, — ऐसा पहले (९९वीं गाथामें) प्रतिपादित किया गया है; और (वहाँ) द्रव्यका स्वभाव परिणाम कहा गया है । यहाँ यह सिद्ध किया जा रहा है कि — जो द्रव्यका स्वभावभूत परिणाम है वही ‘सत्’ से अविशिष्ट (-अस्तित्वसे अभिन्न ऐसा – अस्तित्वसे कोई अन्य नहीं ऐसा) गुण है ।
द्रव्यके स्वरूपका वृत्तिभूत ऐसा जो अस्तित्व द्रव्यप्रधान कथनके द्वारा ‘सत्’ शब्दसे कहा जाता है उससे अविशिष्ट (-उस अस्तित्वसे अनन्य) गुणभूत ही द्रव्यस्वभावभूत परिणाम है; क्योंकि द्रव्यकी १वृत्ति (अस्तित्व) तीन प्रकारके समयको स्पर्शित करती होनेसे १. वृत्ति = वर्तना; अस्तित्व रहना वह; टिकना वह ।