स्यादस्त्येव १, स्यान्नास्त्येव २, स्यादवक्तव्यमेव ३, स्यादस्तिनास्त्येव ४, स्याद- स्त्यवक्तव्यमेव ५, स्यान्नास्त्यवक्तव्यमेव ६, स्यादस्तिनास्त्यवक्तव्यमेवेति ७, स्वरूपेण १, पररूपेण २, स्वपररूपयौगपद्येन ३, स्वपररूपक्र मेण ४, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ५, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ६, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः ७, आदिश्यमानस्य स्वरूपेण कोऽर्थः । कथंचित् । कथंचित्कोऽर्थः । विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन । तच्चतुष्टयं शुद्ध- जीवविषये कथ्यते । शुद्धगुणपर्यायाधारभूतं शुद्धात्मद्रव्यं द्रव्यं भण्यते, लोकाकाशप्रमिताः शुद्धासंख्येयप्रदेशाः क्षेत्रं भण्यते, वर्तमानशुद्धपर्यायरूपपरिणतो वर्तमानसमयः कालो भण्यते, शुद्धचैतन्यं भावश्चेत्युक्तलक्षणद्रव्यादिचतुष्टय इति प्रथमभङ्गः १ । णत्थि त्ति य स्यान्नास्त्येव । स्यादिति
अन्वयार्थ : — [द्रव्यं ] द्रव्य [अस्ति इति च ] किसी पर्यायसे ‘अस्ति’, [नास्ति इति च ] किसी पर्यायसे ‘नास्ति’ [पुनः ] और [अवक्तव्यम् इति भवति ] किसी पर्यायसे ‘अवक्तव्य’ है, [केनचित् पर्यायेण तु तदुभयं ] और किसी पर्यायसे ‘अस्ति- नास्ति’ [वा ] अथवा [अन्यत् आदिष्टम् ] किसी पर्यायसे अन्य तीन भंगरूप कहा गया है ।।११५।।
टीका : — द्रव्य (१) स्वरूपापेक्षासे ‘स्यात् अस्ति’; (२) पररूपकी अपेक्षासे ‘स्यात् नास्ति’; (३) स्वरूप -पररूपकी युगपत् अपेक्षासे ‘स्यात् २अवक्तव्य’; (४) स्वरूप -पररूपके क्रमकी अपेक्षासे ‘स्यात् अस्ति -नास्ति’; (५) स्वरूपकी और स्वरूप -पररूपकी युगपत् अपेक्षासे ‘स्यात् अस्ति -अवक्तव्य’; (६) पररूपकी और स्वरूप -पररूपकी युगपत् अपेक्षासे ‘स्यात् नास्ति’, अवक्तव्य; और (७) स्वरूपकी, पररूपकी तथा स्वरूप -पररूपकी युगपत् अपेक्षासे ‘स्यात् अस्ति -नास्ति -अवक्तव्य’ है । १. ‘स्यात्’ = कथंचित्; किसीप्रकार; किसी अपेक्षासे । (प्रत्येक द्रव्य स्वचतुष्टयकी अपेक्षासे — स्वद्रव्य,
गुण -पर्यायोंका आधारभूत शुद्धात्मद्रव्य वह द्रव्य है; लोकाकाशप्रमाण शुद्ध असंख्यप्रदेश वह क्षेत्र है, शुद्ध पर्यायरूपसे परिणत वर्तमान समय वह काल है, और शुद्ध चैतन्य वह भाव है ।) २. अवक्तव्य = जो कहा न जा सके । (एक ही साथ स्वरूप तथा पररूपकी अपेक्षासे द्रव्य कथनमें नहीं