२८४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
समयपदार्थस्य सिद्धयति सद्भावः । यदि विशेषसामान्यास्तित्वे सिद्धयतस्तदा त अस्तित्व-
मन्तरेण न सिद्धयतः कथंचिदपि ।।१४३।।
अथ कालपदार्थस्यास्तित्वान्यथानुपपत्त्या प्रदेशमात्रत्वं साधयति —
जस्स ण संति पदेसा पदेसमेत्तं व तच्चदो णादुं ।
सुण्णं जाण तमत्थं अत्थंतरभूदमत्थीदो ।।१४४।।
यस्य न सन्ति प्रदेशाः प्रदेशमात्रं वा तत्त्वतो ज्ञातुम् ।
शून्यं जानीहि तमर्थमर्थान्तरभूतमस्तित्वात् ।।१४४।।
संभवस्थितिनाशसंज्ञिता अर्थाः धर्माः स्वभावा इति यावत् । कस्य संबन्धिनः । समयस्स
समयरूपपर्यायस्योत्पादकत्वात् समयः कालाणुस्तस्य । सव्वकालं यद्येकस्मिन् वर्तमानसमये सर्वदा
तथैव । एस हि कालाणुसब्भावो एषः प्रत्यक्षीभूतो हि स्फु टमुत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालाणुसद्भाव इति ।
तद्यथा — यथा पूर्वमेकसमयोत्पादप्रध्वंसाधारेणाङ्गुलिद्रव्यादिदृष्टान्तेन वर्तमानसमये कालद्रव्यस्यो-
त्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेषु ज्ञातव्यमिति । अत्र यद्यप्यतीतानन्तकाले दुर्लभायाः
सर्वप्रकारोपादेयभूतायाः सिद्धगतेः काललब्धिरूपेण बहिरङ्गसहकारी भवति कालस्तथापि निश्चयनयेन
निजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणतपश्चरणरूपा या तु निश्चयचतु-
र्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं, न च कालस्तेन कारणेन स हेय इति भावार्थः ।।१४३।।
निजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणतपश्चरणरूपा या तु निश्चयचतु-
र्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं, न च कालस्तेन कारणेन स हेय इति भावार्थः ।।१४३।।
सकता । यही कालपदार्थके सद्भावकी (अस्तित्वकी) सिद्धि है; (क्योंकि) यदि विशेष
अस्तित्व और सामान्य अस्तित्व सिद्ध होते हैं तो वे अस्तित्वके बिना किसी भी प्रकारसे सिद्ध
नहीं होते ।।१४३।।
नहीं होते ।।१४३।।
अब, कालपदार्थके अस्तित्वकी अन्यथा अनुपपत्ति होनेसे (अर्थात् काल पदार्थका अस्तित्व अन्य किसी प्रकार नहीं बन सकनेके कारण) उसका प्रदेशमात्रपना सिद्ध करते हैं : —
अन्वयार्थ : — [यस्य ] जिस पदार्थके [प्रदेशाः ] प्रदेश [प्रदेशमात्रं वा ] अथवा एकप्रदेश भी [तत्त्वतः ] परमार्थतः [ज्ञातुम् न संति ] ज्ञात नहीं होते, [तम् अर्थम् ] उस पदार्थको [शून्यं जानीहि ] शून्य जानो — [अस्तित्वात् अर्थान्तरभूतम् ] जो कि अस्तित्वसे अर्थान्तरभूत (-अन्य) है ।।१४४।।
जे अर्थने न बहु प्रदेश, न एक वा परमार्थथी,
ते अर्थ जाणो शून्य केवळ — अन्य जे अस्तित्वथी. १४४.
ते अर्थ जाणो शून्य केवळ — अन्य जे अस्तित्वथी. १४४.