इंदियपाणो य तधा बलपाणो तह य आउपाणो य ।
आणप्पाणप्पाणो जीवाणं होंति पाणा ते ।।१४६।।
इन्द्रियप्राणश्च तथा बलप्राणस्तथा चायुःप्राणश्च ।
आनपानप्राणो जीवानां भवन्ति प्राणास्ते ।।१४६।।
स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रपंचकमिन्द्रियप्राणाः, कायवाङ्मस्त्रयं बलप्राणाः, भव-
धारणनिमित्तमायुःप्राणः, उदंचनन्यंचनात्मको मरुदानपानप्राणः ।।१४६।।
अथ प्राणानां निरुक्त्या जीवत्वहेतुत्वं पौद्गलिकत्वं च सूत्रयति —
अनाद्यनन्तस्वभावात्परमात्मपदार्थाद्विपरीतः साद्यन्त आयुःप्राणः, उच्छ्वासनिश्वासजनितखेदरहिता-
च्छुद्धात्मतत्त्वात्प्रतिपक्षभूत आनपानप्राणः । एवमायुरिन्द्रियबलोच्छ्वासरूपेणाभेदनयेन जीवानां
संबन्धिनश्चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते च शुद्धनयेन जीवाद्भिन्ना भावयितव्या इति ।।१४६।। अथ त एव
प्राणा भेदनयेन दशविधा भवन्तीत्यावेदयति —
पंच वि इंदियपाणा मणवचिकाया य तिण्णि बलपाणा ।
आणप्पाणप्पाणो आउगपाणेण होंति दसपाणा ।।✽१२।।
२९०प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
अन्वयार्थ : — [इन्द्रियप्राणः च ] इन्द्रियप्राण, [तथा बलप्राणः ] बलप्राण, [तथा च
आयुःप्राण: ] आयुप्राण [च ] और [आनपानप्राणः ] श्वासोच्छ्वास प्राण — [ते ] ये (चार)
[जीवानां ] जीवोंके [प्राणाः ] प्राण [भवन्ति ] हैं ।।१४६।।
टीका : — स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र — यह पाँच इन्द्रियप्राण हैं; काय,
वचन और मन, — यह तीन बलप्राण हैं, भव धारणका निमित्त (अर्थात् मनुष्यादि पर्यायकी
स्थितिका निमित्त) आयुप्राण है; नीचे और ऊ पर जाना जिसका स्वरूप है ऐसी वायु (श्वास)
श्वासोच्छ्वास प्राण है ।।१४६।।
अब, व्युत्पत्तिसे प्राणोंको जीवत्वका हेतुपना और उनका पौद्गलिकपना सूत्र द्वारा कहते
हैं (अर्थात् प्राण जीवत्वके हेतु है ऐसा व्युत्पत्तिसे दरशाते हैं तथा प्राण पौद्गलिक हैं ऐसा
कहते हैं ) : —
इन्द्रियप्राण, तथा वळी बळप्राण, आयुप्राण ने
वळी प्राण श्वासोच्छ्वास – ए सौ, जीव केरा प्राण छे . १४६.