प्राणसामान्येन जीवति जीविष्यति जीवितवांश्च पूर्वमिति जीवः । एवमनादि- संतानप्रवर्तमानतया त्रिसमयावस्थत्वात्प्राणसामान्यं जीवस्य जीवत्वहेतुरस्त्येव । तथापि तन्न जीवस्य स्वभावत्वमवाप्नोति पुद्गलद्रव्यनिर्वृत्तत्वात् ।।१४७।।
इन्द्रियप्राणः पञ्चविधः, त्रिधा बलप्राणः, पुनश्चैक आनपानप्राणः, आयुःप्राणश्चेति भेदेन दश प्राणास्तेऽपि चिदानन्दैकस्वभावात्परमात्मनो निश्चयेन भिन्ना ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः ।।“१२।। अथ प्राणशब्दव्युत्पत्त्या जीवस्य जीवत्वं प्राणानां पुद्गलस्वरूपत्वं च निरूपयति — पाणेहिं चदुहिं जीवदि यद्यपि निश्चयेन सत्ताचैतन्यसुखबोधादिशुद्धभावप्राणैर्जीवति तथापि व्यवहारेण वर्तमानकाले द्रव्यभाव- रूपैश्चतुर्भिरशुद्धप्राणैर्जीवति जीविस्सदि जीविष्यति भाविकाले जो हि जीविदो यो हि स्फु टं जीवितः पुव्वं पूर्वकाले सो जीवो स जीवो भवति । ते पाणा ते पूर्वोक्ताः प्राणाः पोग्गलदव्वेहिं णिव्वत्ता उदयागत- पुद्गलकर्मणा निर्वृत्ता निष्पन्ना इति । तत एव कारणात्पुद्गलद्रव्यविपरीतादनन्तज्ञानदर्शनसुख-
अन्वयार्थ : — [यः हि ] जो [चतुर्भिः प्राणैः ] चार प्राणोंसे [जीवति ] जीता है, [जीविष्यति ] जियेगा [जीवितः पूर्वं ] और पहले जीता था, [सः जीवः ] वह जीव है । [पुनः ] फि र भी [प्राणाः ] प्राण तो [पुद्गलद्रव्यैः निर्वृत्ताः ] पुद्गल द्रव्योंसे निष्पन्न (रचित) हैं ।।१४७।।
टीका : — (व्युत्पत्तिके अनुसार) प्राणसामान्यसे जीता है, जियेगा, और पहले जीता था, वह जीव है । इसप्रकार (प्राणसामान्य) अनादि संतानरूप (-प्रवाहरूप)से प्रवर्तमान होनेसे (संसारदशामें) त्रिकाल स्थायी होनेसे प्राणसामान्य जीवके जीवत्वका हेतु है ही । तथापि वह (प्राण सामान्य) जीवका स्वभाव नहीं है क्योंकि वह पुद्गलद्रव्यसे निष्पन्न — रचित है ।
भावार्थ : — यद्यपि निश्चयसे जीव सदा ही भावप्राणसे जीता है, तथापि संसारदशामें व्यवहारसे उसे व्यवहारजीवत्वके कारणभूत इन्द्रियादि द्रव्यप्राणोंसे जीवित कहा जाता है । ऐसा
जे चार प्राणे जीवतो पूर्वे, जीवे छे, जीवशे, ते जीव छे; पण प्राण तो पुद्गलदरवनिष्पन्न छे. १४७.