यदि खल्वयमात्मा हीनो ज्ञानादित्यभ्युपगम्यते तदात्मनोऽतिरिच्यमानं ज्ञानं स्वाश्रय- भूतचेतनद्रव्यसमवायाभावादचेतनं भवद्रूपादिगुणकल्पतामापन्नं न जानाति । यदि पुनर्ज्ञाना- दधिक इति पक्षः कक्षीक्रियते तदावश्यं ज्ञानादतिरिक्तत्वात् पृथग्भूतो भवन् घटपटादि- स्थानीयतामापन्नो ज्ञानमन्तरेण न जानाति । ततो ज्ञानप्रमाण एवायमात्माभ्युप- गन्तव्यः ।। २४ । २५ ।। यस्य वादिनो मतेऽत्र जगति तस्स सो आदा तस्य मते स आत्मा हीणो वा अहिओ वा णाणादो हवदि धुवमेव हीनो वा अधिको वा ज्ञानात्सकाशाद् भवति निश्चितमेवेति ।।२४।। हीणो जदि सो आदा तं णाणमचेदणं ण जाणादि हीनो यदि स आत्मा तदाग्नेरभावे सति उष्णगुणो यथा शीतलो भवति तथा स्वाश्रयभूतचेतनात्मकद्रव्यसमवायाभावात्तस्यात्मनो ज्ञानमचेतनं भवत्सत् किमपि न जानाति । अहिओ
अन्वयार्थ : — [इह ] इस जगतमें [यस्य ] जिसके मतमें [आत्मा ] आत्मा [ज्ञानप्रमाणं ] ज्ञानप्रमाण [न भवति ] नहीं है, [तस्य ] उसके मतमें [ सः आत्मा ] वह आत्मा [ध्रुवम् एव ] अवश्य [ज्ञानात् हीनः वा ] ज्ञानसे हीन [अधिकः वा भवति ] अथवा अधिक होना चाहिये ।
[यदि ] यदि [सः आत्मा ] वह आत्मा [हीनः ] ज्ञानसे हीन हो [तत् ] तो वह [ज्ञानं ] ज्ञान [अचेतनं ] अचेतन होनेसे [न जानाति ] नहीं जानेगा, [ज्ञानात् अधिकः वा ] और यदि (आत्मा) ज्ञानसे अधिक हो तो (वह आत्मा) [ज्ञानेन विना ] ज्ञानके बिना [कथं जानाति ] कैसे जानेगा ? ।।२४ -२५।।
टीका : — यदि यह स्वीकार किया जाये कि यह आत्मा ज्ञानसे हीन है तो आत्मासे आगे बढ़ जानेवाला ज्ञान ( – आत्माके क्षेत्रसे आगे बढ़कर उससे बाहर व्याप्त होनेवाला ज्ञान) अपने आश्रयभूत चेतनद्रव्यका समवाय (सम्बन्ध) न रहनेसे अचेतन होता हुआ रूपादि गुण जैसा होनेसे नहीं जानेगा; और यदि ऐसा पक्ष स्वीकार किया जाये कि यह आत्मा ज्ञानसे अधिक है तो अवश्य (आत्मा) ज्ञानसे आगे बढ़ जानेसे ( – ज्ञानके क्षेत्रसे बाहर व्याप्त होनेसे) ज्ञानसे पृथक् होता हुआ घटपटादि जैसा होनेसे ज्ञानके बिना नहीं जानेगा । इसलिये यह आत्मा ज्ञानप्रमाण ही मानना योग्य है ।