Pravachansar (Hindi).

< Previous Page   Next Page >


Page 62 of 513
PDF/HTML Page 95 of 546

 

६२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
तत्र विप्रतिषेधस्यावतारः यथा हि प्रकाशकस्य प्रदीपस्य परं प्रकाश्यतामापन्नं प्रकाशयतः
स्वस्मिन् प्रकाश्ये न प्रकाशकान्तरं मृग्यं स्वयमेव प्रकाशनक्रियायाः समुपलम्भात्; तथा
परिच्छेदकस्यात्मनः परं परिच्छेद्यतामापन्नं परिच्छिन्दतः स्वस्मिन् परिच्छेद्ये न परिच्छेदकान्तरं
मृग्यं स्वयमेव परिच्छेदनक्रियायाः समुपलम्भात्

ननु कुत आत्मनो द्रव्यज्ञानरूपत्वं द्रव्याणां च आत्मज्ञेयरूपत्वं च ? परिणाम- संबन्धत्वात् यतः खलु आत्मा द्रव्याणि च परिणामैः सह संबध्यन्ते, तत आत्मनो द्रव्यालम्बनज्ञानेन द्रव्याणां तु ज्ञानमालम्ब्य ज्ञेयाकारेण परिणतिरबाधिता प्रतपति ।।३६।। तथैवोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण च त्रिधा समाख्यातम् दव्वं ति पुणो आदा परं च तच्च ज्ञेयभूतं द्रव्यमात्मा भवति परं च कस्मात् यतो ज्ञानं स्वं जानाति परं चेति प्रदीपवत् तच्च स्वपरद्रव्यं कथंभूतम् परिणामसंबद्धं कथंचित्परिणामीत्यर्थः नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह ---ज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यं प्रमेयत्वात् ज्ञप्तिरूप क्रियामें विरोध नहीं आता, क्योंकि वह, प्रकाशन क्रियाकी भाँति, उत्पत्तिक्रियासे विरुद्ध प्रकारसे (भिन्न प्रकारसे) होती है जैसे जो प्रकाश्यभूत परको प्रकाशित करता है ऐसे प्रकाशक दीपकको स्व प्रकाश्यको प्रकाशित करनेके सम्बन्धमें अन्य प्रकाशककी आवश्यकता नहीं होती, क्योंकि उसके स्वयमेव प्रकाशन क्रियाकी प्राप्ति है; उसीप्रकार जो ज्ञेयभूत परको जानता है ऐसे ज्ञायक आत्माको स्व ज्ञेयके जाननेके सम्बन्धमें अन्य ज्ञायककी आवश्यकता नहीं होती, क्योंकि स्वयमेव ज्ञान -क्रिया की प्राप्ति है (इससे सिद्ध हुआ कि ज्ञान स्वको भी जान सकता है )

(प्रश्न) :आत्माको द्रव्योंकी ज्ञानरूपता और द्रव्योंको आत्माकी ज्ञेयरूपता कैसे (किसप्रकार घटित) है ?

(उत्तर) :वे परिणामवाले होनेसे आत्मा और द्रव्य परिणामयुक्त हैं, इसलिये आत्माके, द्रव्य जिसका आलम्बन हैं ऐसे ज्ञानरूपसे (परिणति), और द्रव्योंके, ज्ञानका अवलम्बन लेकर ज्ञेयाकाररूपसे परिणति अबाधितरूपसे तपती हैप्रतापवंत वर्तती है

.कोई पर्याय स्वयं अपनेमेंसे उत्पन्न नहीं हो सकती, किन्तु वह द्रव्यके आधारसेद्रव्यमेंसे उत्पन्न होती है; क्योंकि यदि ऐसा न हो तो द्रव्यरूप आधारके बिना पर्यायें उत्पन्न होने लगें और जलके बिना तरंगें होने लगें; किन्तु यह सब प्रत्यक्ष विरुद्ध है; इसलिये पर्यायके उत्पन्न होनेके लिये द्रव्यरूप आधार आवश्यक है इसीप्रकार ज्ञानपर्याय भी स्वयं अपनेमेंसे उत्पन्न नहीं हो सकती; वह आत्मद्रव्यमेंसे उत्पन्न हो सकती हैजो कि ठीक ही है परन्तु ज्ञान पर्याय स्वयं अपनेसे ही ज्ञात नहीं हो सकती यह बात यथार्थ नहीं है आत्म द्रव्यमेंसे उत्पन्न होनेवाली ज्ञानपर्याय स्वयं अपनेसे ही ज्ञात होती है जैसे दीपकरूपी आधारमेंसे उत्पन्न होने वाली प्रकाशपर्याय स्व -परको प्रकाशित करती है, उसी प्रकार आत्मारूपी आधारमेंसे उत्पन्न होनेवाली ज्ञानपर्याय स्वपरको जानती है और यह अनुभव सिद्ध भी है कि ज्ञान स्वयं अपनेको जानता है .ज्ञानके ज्ञेयभूत द्रव्य आलम्बन अर्थात् निमित्त हैं यदि ज्ञान ज्ञेयको न जाने तो ज्ञानका ज्ञानत्व क्या ? .ज्ञेयका ज्ञान आलम्बन अर्थात् निमित्त है यदि ज्ञेय ज्ञानमें ज्ञात न हो तो ज्ञेयका ज्ञेयत्व क्या ?