સંબન્ધોઽસ્તિ, યતઃ શુદ્ધાત્મસ્વભાવલાભાય સામગ્રીમાર્ગણવ્યગ્રતયા પરતન્ત્રર્ભૂયતે ..૧૬.. સમાશ્રિયમાણત્વાત્સંપ્રદાનં ભવતિ . તથૈવ પૂર્વમત્યાદિજ્ઞાનવિકલ્પવિનાશેઽપ્યખણ્ડિતૈકચૈતન્ય- પ્રકાશેનાવિનશ્વરત્વાદપાદાનં ભવતિ . નિશ્ચયશુદ્ધચૈતન્યાદિગુણસ્વભાવાત્મનઃ સ્વયમેવાધારત્વાદધિકરણં ભવતીત્યભેદષટ્કારકીરૂપેણ સ્વત એવ પરિણમમાણઃ સન્નયમાત્મા પરમાત્મસ્વભાવ-
ભાવાર્થ : — કર્તા, કર્મ, કરણ, સમ્પ્રદાન, અપાદાન ઔર અધિકરણ નામક છહ કારક હૈં . જો સ્વતંત્રતયા -સ્વાધીનતાસે કરતા હૈ વહ કર્ત્તા હૈ; કર્ત્તા જિસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ વહ કર્મ હૈ; સાધકતમ અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સાધનકો કરણ કહતે હૈં; કર્મ જિસે દિયા જાતા હૈ અથવા જિસકે લિયે કિયા જાતા હૈ વહ સમ્પ્રદાન હૈ; જિસમેંસે કર્મ કિયા જાતા હૈ, વહ ધ્રુવવસ્તુ અપાદાન હૈ, ઔર જિસમેં અર્થાત્ જિસકે આધારસે કર્મ કિયા જાતા હૈ વહ અધિકરણ હૈ . યહ છહ કારક વ્યવહાર ઔર નિશ્ચયકે ભેદસે દો પ્રકારકે હૈં . જહાઁ પરકે નિમિત્તસે કાર્યકી સિદ્ધિ કહલાતી હૈ વહા વ્યવહાર કારક હૈં, ઔર જહાઁ અપને હી ઉપાદાન કારણસે કાર્યકી સિદ્ધિ કહી જાતી હૈ વહાઁ નિશ્ચયકારક હૈં .
વ્યવહાર કારકોંકા દૃષ્ટાન્ત ઇસપ્રકાર હૈ — કુમ્હાર કર્તા હૈ; ઘડા કર્મ હૈ; દંડ, ચક્ર, ચીવર ઇત્યાદિ કરણ હૈ; કુમ્હાર જલ ભરનેવાલેકે લિયે ઘડા બનાતા હૈ, ઇસલિયે જલ ભરનેવાલા સમ્પ્રદાન હૈ; ટોકરીમેંસે મિટ્ટી લેકર ઘડા બનાતા હૈ, ઇસલિયે ટોકરી અપાદાન હૈ, ઔર પૃથ્વીકે આધાર પર ઘડા બનાતા હૈ, ઇસલિયે પૃથ્વી અધિકરણ હૈ . યહાઁ સભી કારક ભિન્ન -ભિન્ન હૈં . અન્ય કર્તા હૈ; અન્ય કર્મ હૈ; અન્ય કરણ હૈ; અન્ય સમ્પ્રદાન; અન્ય અપાદાન ઔર અન્ય અધિકરણ હૈ . પરમાર્થતઃ કોઈ દ્રવ્ય કિસીકા કર્તા – હર્તા નહીં હો સકતા, ઇસલિયે યહ છહોં વ્યવહાર કારક અસત્ય હૈં . વે માત્ર ઉપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનયસે કહે જાતે હૈં . નિશ્ચયસે કિસી દ્રવ્યકા અન્ય દ્રવ્યકે સાથ કારણતાકા સમ્બન્ધ હૈ હી નહીં .
નિશ્ચય કારકોંકા દૃષ્ટાન્ત ઇસ પ્રકાર હૈ : — મિટ્ટી સ્વતંત્રતયા ઘટરૂપ કાર્યકો પ્રાપ્ત હોતી હૈ ઇસલિએ મિટ્ટી કર્તા હૈ ઔર ઘડા કર્મ હૈ . અથવા, ઘડા મિટ્ટીસે અભિન્ન હૈ ઇસલિયે મિટ્ટી સ્વયં હી કર્મ હૈ; અપને પરિણમન સ્વભાવ સે મિટ્ટીને ઘડા બનાયા ઇસલિયે મિટ્ટી સ્વયં હી કરણ હૈ; મિટ્ટીને ઘડારૂપ કર્મ અપનેકો હી દિયા ઇસલિએ મિટ્ટી સ્વયં સમ્પ્રદાન હૈ; મિટ્ટીને અપનેમેંસે પિંડરૂપ અવસ્થા નષ્ટ કરકે ઘટરૂપ કર્મ કિયા ઔર સ્વયં ધ્રુવ બની રહી ઇસલિએ વહ સ્વયં હી અપાદાન હૈ; મિટ્ટીને અપને હી આધારસે ઘડા બનાયા ઇસલિયે સ્વયં હી અધિકરણ હૈ . ઇસપ્રકાર નિશ્ચયસે છહોં કારક એક હી દ્રવ્યમેં હૈ . પરમાર્થતઃ એક દ્રવ્ય દૂસરે કી સહાયતા નહીં કર સકતા ઔર દ્રવ્ય સ્વયં હી, અપનેકો, અપનેસે, અપને લિએ, અપનેમેંસે, અપનેમેં કરતા હૈ ઇસલિયે નિશ્ચય છહ કારક હી પરમ સત્ય હૈં .
ઉપરોક્ત પ્રકારસે દ્રવ્ય સ્વયં હી અપની અનન્ત શક્તિરૂપ સમ્પદાસે પરિપૂર્ણ હૈ ઇસલિયે સ્વયં હી છહ કારકરૂપ હોકર અપના કાર્ય કરનેકે લિએ સમર્થ હૈ, ઉસે બાહ્ય સામગ્રી કોઈ