paryāyatve shabdasya pr̥uthivīskandhasyev sparshanādīndriyaviṣhayatvam; apān ghrāṇendriyāviṣhayatvāt, jyotiṣho ghrāṇarasanendriyāviṣhayatvāt, maruto ghrāṇarasanachakṣhurindriyāviṣhayatvāchcha . na chāgandhā- gandharasāgandharasavarṇāḥ evamapjyotirmārutaḥ, sarvapudgalānān sparshādichatuṣhkopetatvābhyupagamāt; vyaktasparshādichatuṣhkānān cha chandrakāntāraṇiyavānāmārambhakairev pudgalairavyaktagandhāvyaktagandharasā- vyaktagandharasavarṇānāmapjyotirudaramarutāmārambhadarshanāt . na cha kvachitkasyachit guṇasya vyaktā- paudgalaḥ . yathā jīvasya naranārakādivibhāvaparyāyāḥ tathāyan shabdaḥ pudgalasya vibhāvaparyāyo, na cha guṇaḥ . kasmāt . guṇasyāvinashvaratvāt, ayan cha vinashvaro . naiyāyikamatānusārī kashchidvadatyākāsh- guṇo‘yan shabdaḥ . parihāramāh – ākāshaguṇatve satyamūrto bhavati . amūrtashcha shravaṇendriyaviṣhayo na bhavati, dr̥ushyate cha shravaṇendriyaviṣhayatvam . sheṣhendriyaviṣhayaḥ kasmānna bhavatīti chet —
aur ‘‘yadi shabda pudgalakī paryāy ho to vah pr̥ithvīskandhakī bhān̐ti sparshanādik idriyoṅkā viṣhay honā chāhiye, arthāt jaise pr̥ithvīskandharūp pudgalaparyāy sarva indriyonse gnāt hotī hai usīprakār shabdarūp pudgalaparyāy bhī sabhī indriyonse gnāt honī chāhiye’’ (aisā tarka kiyā jāy to) aisā bhī nahīn hai; kyoṅki pānī (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriyakā viṣhay nahīn hai; agni (pudgalakī paryāy hone par bhī) ghrāṇendriy tathā rasanendriyakā viṣhay nahīn hai aur vāyu (pudgalakī paryāy hone parabhī) ghrāṇ, rasanā tathā chakṣhuindriyakā viṣhay nahīn hai . aur aisā bhī nahīn hai ki pānī gandh rahit hai (isaliye nākase agrāhya hai ), agni gandh tathā ras rahit hai (isaliye nāk, jībhase agrāhya hai ) aur vāyu gandh, ras tathā varṇa rahit hai (isaliye nāk, jībh tathā ān̐khonse agrāhya hai ); kyoṅki sabhī pudgal sparshādi 1chatuṣhkayukta svīkār kiye gaye hain kyoṅki jinake sparshādi chatuṣhka vyakta hain aise (1) chandrakāntamaṇiko, (2) araṇiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate hain unhīn ke dvārā (1) jisakī gandh avyakta hai aise pānīkī, (2) jisakī gandh tathā ras avyakta hai aisī agnikī aur (3) jisakī gandh, ras tathā varṇa avyakta hai aisī udaravāyukī utpatti hotī dekhī jātī hai .
262pravachanasār[ bhagavānashrīkundakund-
1. chatuṣhka = chatuṣhṭay, chārakā samūh . [samasta pudgalommen — pr̥ithvī, jal, agni aur vāyu in sabahīmen —
sparshādi chāron guṇ hote hain . mātra antar itanā hī hain ki pr̥ithvīmen chāron guṇ vyakta hain, pānīmen gandh avyakta
hai, agnimen gandh tathā ras avyakta hai, aur vāyumen gandh, ras, tathā varṇa avyakta hain . is bātakī siddhike
liye yukti isaprakār hai : – chandrakāntamaṇirūp pr̥ithvīmense pānī jharatā hai; araṇikī -lakaṛīmense agni pragaṭ
hotī hai aur jau khānese peṭamen vāyu utpanna hotī hai; isaliye (1) chandrakāntamaṇimen, (2) araṇi -lakaṛīmen
aur (3) jau men rahanevāle chāron guṇ (1) pānīmen, (2) agnimen aur (3) vāyumen hone chāhiye . mātra
antar itanā hī hai ki un guṇommense kuchh apragaṭarūpase pariṇamit huye hain . aur phi ra, pānīmense motīrūp
pr̥ithvīkāy athavā agnimense kājalarūp pr̥ithvīkāyake utpanna hone par chāron guṇ pragaṭ hote huye dekhe jāte
hain . ]