natikramaNAt.h . yaiv cha mR^ittikAyAH sthitistAvev kumbhapiNDayoH sargasa.nhArau, vyatirek -
mukhenaivAnvayasya prakAshanAt.h . yadi punarnedamevamiShyet tadAnyaH sargo.anyaH sa.nhAraH anyA
sthitirityAyAti . tathA sati hi kevala.n sarga.n mR^igayamANasya kumbhasyotpAdanakAraNAbhAvAd-
bhavanirev bhavet.h, asadutpAd ev vA . tatra kumbhasyAbhavanau sarveShAmev bhAvAnAmabhavanirev
bhavet.h; asadutpAde vA vyomaprasavAdInAmapyutpAdaH syAt.h . tathA ke vala.n sa.nhAramArabhamANasya
mR^itpiNDasya sa.nhArakAraNAbhAvAdasa.nharaNirev bhavet.h, saduchChed ev vA . tatra mR^itpiNDasyAsa.nharaNau
paradravyopAdeyaruchirUpamithyAtvasya bha~N.hgo nAsti . katha.nbhUtaH . pUrvoktasamyaktvaparyAyasa.nbhavarahitaH .
kasmAditi chet . bha~N.hgakAraNAbhAvAt, ghaTotpAdAbhAve mR^itpiNDasyev . dvitIya.n cha kAraNa.n
samyaktvaparyAyotpAdasya mithyAtvaparyAyAbhAvarUpeN darshanAt . tadapi kasmAt . paryAyasya
paryAyAntarAbhAvarUpatvAt, ghaTaparyAyasya mR^itpiNDAbhAvarUpeNev . yadi punaH samyaktvotpAdanirapekSho bhavati
mithyAtvaparyAyAbhAvastarhyabhAv ev na syAt . kasmAt . abhAvakAraNAbhAvAditi, ghaTotpAdAbhAve
kahAnajainashAstramAlA ]
j~neyatattva -praj~nApan
191
1vyatirek anvayakA atikramaN (ulla.nghan) nahI.n karate, aur jo mR^ittikAkI sthiti hai vahI
kumbhakA sarga aur piNDakA sa.nhAr hai, kyo.nki vyatireko.nke dvArA 2anvay prakAshit hotA hai .
aur yadi aisA hI (U par samajhAyA tadanusAr) na mAnA jAy to aisA siddha hogA ki ‘sarga
anya hai, sa.nhAr anya hai, sthiti anya hai .’ (arthAt tIno.n pR^ithak hai.n aisA mAnanekA prasa.ng A
jAyagA .) aisA hone par (kyA doSh AtA hai, so samajhAte hai.n) : —
keval sarga -shodhak kumbhakI (-vyay aur dhrauvyase bhinna mAtra utpAd karaneko
jAnevAle kumbhakI) 3utpAdan kAraNakA abhAv honese utpatti hI nahI.n hogI; athavA to
asatkA hI utpAd hogA . aur vahA.N, (1) yadi kumbhakI utpatti na hogI to samasta hI
bhAvo.nkI utpatti hI nahI.n hogI . (arthAt jaise kumbhakI utpatti nahI.n hogI usIprakAr vishvake
kisI bhI dravyame.n kisI bhI bhAvakA utpAd hI nahI.n hogA, – yah doSh AyagA); athavA
(2) yadi asatkA utpAd ho to 4vyom -puShpa ityAdikA bhI utpAd hogA, (arthAt shUnyame.nse
bhI padArtha utpanna hone lage.nge, – yah doSh AyagA .)
aur keval vyayArambhak (utpAd aur dhrauvyase rahit keval vyay karaneko udyat
mR^ittikApiNDakA) sa.nhArakAraNakA abhAv honese sa.nhAr hI nahI.n hogA; athavA to satkA hI
uchChed hogA . vahA.N, (1) yadi mR^ittikApiNDakA vyay na hogA to samasta hI bhAvo.nkA sa.nhAr
1. vyatirek = bhed; ek dUsarerUp na honA vah; ‘yah vah nahI.n hai’ aise j~nAnakA nimittabhUt bhinnarUpatva .
2. anvay = ekarUpatA; sAdR^ishyatA; ‘yah vahI hai’ aise j~nAnakA kAraNabhUt ekarUpatva .
3. utpAdanakAraN = utpattikA kAraN . 4. vyomapuShpa = AkAshake phU la .