paryAyatve shabdasya pR^ithivIskandhasyev sparshanAdIndriyaviShayatvam; apA.n ghrANendriyAviShayatvAt, jyotiSho ghrANarasanendriyAviShayatvAt, maruto ghrANarasanachakShurindriyAviShayatvAchcha . na chAgandhA- gandharasAgandharasavarNAH evamapjyotirmArutaH, sarvapudgalAnA.n sparshAdichatuShkopetatvAbhyupagamAt; vyaktasparshAdichatuShkAnA.n cha chandrakAntAraNiyavAnAmArambhakairev pudgalairavyaktagandhAvyaktagandharasA- vyaktagandharasavarNAnAmapjyotirudaramarutAmArambhadarshanAt . na cha kvachitkasyachit guNasya vyaktA- paudgalaH . yathA jIvasya naranArakAdivibhAvaparyAyAH tathAya.n shabdaH pudgalasya vibhAvaparyAyo, na cha guNaH . kasmAt . guNasyAvinashvaratvAt, aya.n cha vinashvaro . naiyAyikamatAnusArI kashchidvadatyAkAsh- guNo.aya.n shabdaH . parihAramAh – AkAshaguNatve satyamUrto bhavati . amUrtashcha shravaNendriyaviShayo na bhavati, dR^ishyate cha shravaNendriyaviShayatvam . sheShendriyaviShayaH kasmAnna bhavatIti chet —
aur ‘‘yadi shabda pudgalakI paryAy ho to vah pR^ithvIska.ndhakI bhA.Nti sparshanAdik idriyo.nkA viShay honA chAhiye, arthAt jaise pR^ithvIska.ndharUp pudgalaparyAy sarva indriyo.nse j~nAt hotI hai usIprakAr shabdarUp pudgalaparyAy bhI sabhI indriyo.nse j~nAt honI chAhiye’’ (aisA tarka kiyA jAy to) aisA bhI nahI.n hai; kyo.nki pAnI (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriyakA viShay nahI.n hai; agni (pudgalakI paryAy hone par bhI) ghrANendriy tathA rasanendriyakA viShay nahI.n hai aur vAyu (pudgalakI paryAy hone parabhI) ghrAN, rasanA tathA chakShuindriyakA viShay nahI.n hai . aur aisA bhI nahI.n hai ki pAnI ga.ndh rahit hai (isaliye nAkase agrAhya hai ), agni ga.ndh tathA ras rahit hai (isaliye nAk, jIbhase agrAhya hai ) aur vAyu ga.ndh, ras tathA varNa rahit hai (isaliye nAk, jIbh tathA A.Nkho.nse agrAhya hai ); kyo.nki sabhI pudgal sparshAdi 1chatuShkayukta svIkAr kiye gaye hai.n kyo.nki jinake sparshAdi chatuShka vyakta hai.n aise (1) chandrakA.ntamaNiko, (2) araNiko aur (3) jau ko jo pudgal utpanna karate hai.n unhI.n ke dvArA (1) jisakI ga.ndh avyakta hai aise pAnIkI, (2) jisakI ga.ndh tathA ras avyakta hai aisI agnikI aur (3) jisakI ga.ndh, ras tathA varNa avyakta hai aisI udaravAyukI utpatti hotI dekhI jAtI hai .
262pravachanasAr[ bhagavAnashrIku.ndaku.nd-
1. chatuShka = chatuShTay, chArakA samUh . [samasta pudgalo.nme.n — pR^ithvI, jal, agni aur vAyu in sabahIme.n —
sparshAdi chAro.n guN hote hai.n . mAtra antar itanA hI hai.n ki pR^ithvIme.n chAro.n guN vyakta hai.n, pAnIme.n ga.ndh avyakta
hai, agnime.n ga.ndh tathA ras avyakta hai, aur vAyume.n ga.ndh, ras, tathA varNa avyakta hai.n . is bAtakI siddhike
liye yukti isaprakAr hai : – chandrakAntamaNirUp pR^ithvIme.nse pAnI jharatA hai; araNikI -laka.DIme.nse agni pragaT
hotI hai aur jau khAnese peTame.n vAyu utpanna hotI hai; isaliye (1) chandrakA.ntamaNime.n, (2) araNi -laka.DIme.n
aur (3) jau me.n rahanevAle chAro.n guN (1) pAnIme.n, (2) agnime.n aur (3) vAyume.n hone chAhiye . mAtra
antar itanA hI hai ki un guNo.nme.nse kuCh apragaTarUpase pariNamit huye hai.n . aur phi ra, pAnIme.nse motIrUp
pR^ithvIkAy athavA agnime.nse kAjalarUp pR^ithvIkAyake utpanna hone par chAro.n guN pragaT hote huye dekhe jAte
hai.n . ]