അഥ പരോക്ഷജ്ഞാനിനാമപാരമാര്ഥികമിന്ദ്രിയസുഖം വിചാരയതി —
മണുആസുരാമരിംദാ അഹിദ്ദുദാ ഇംദിഏഹിം സഹജേഹിം .
അസഹംതാ തം ദുക്ഖം രമംതി വിസഏസു രമ്മേസു ..൬൩..
മനുജാസുരാമരേന്ദ്രാ അഭിദ്രുതാ ഇന്ദ്രിയൈഃ സഹജൈഃ .
അസഹമാനാസ്തദ്ദുഃഖം രമന്തേ വിഷയേഷു രമ്യേഷു ..൬൩..
അമീഷാം പ്രാണിനാം ഹി പ്രത്യക്ഷജ്ഞാനാഭാവാത്പരോക്ഷജ്ഞാനമുപസര്പതാം തത്സാമഗ്രീഭൂതേഷു സ്വരസത
ഏവേന്ദ്രിയേഷു മൈത്രീ പ്രവര്തതേ . അഥ തേഷാം തേഷു മൈത്രീമുപഗതാനാമുദീര്ണമഹാമോഹകാലാനലകവലിതാനാം
‘‘സമസുഖശീലിതമനസാം ച്യവനമപി ദ്വേഷമേതി കിമു കാമാഃ . സ്ഥലമപി ദഹതി ഝഷാണാം കിമങ്ഗ
പുനരങ്ഗമങ്ഗാരാഃ’’ ..൬൨.. ഏവമഭേദനയേന കേവലജ്ഞാനമേവ സുഖം ഭണ്യതേ ഇതി കഥനമുഖ്യതയാ ഗാഥാചതുഷ്ടയേന
ചതുര്ഥസ്ഥലം ഗതമ് . അഥ സംസാരിണാമിന്ദ്രിയജ്ഞാനസാധകമിന്ദ്രിയസുഖം വിചാരയതി — മണുആസുരാമരിംദാ മനുജാ-
സുരാമരേന്ദ്രാഃ . കഥംഭൂതാഃ . അഹിദ്ദുദാ ഇംദിഏഹിം സഹജേഹിം അഭിദ്രുതാഃ കദര്ഥിതാഃ ദുഖിതാഃ . കൈഃ . ഇന്ദ്രിയൈഃ
സഹജൈഃ . അസഹംതാ തം ദുക്ഖം തദ്ദുഃഖോദ്രേകമസഹമാനാഃ സന്തഃ . രമംതി വിസഏസു രമ്മേസു രമന്തേ വിഷയേഷു രമ്യാഭാസേഷു
ഇതി . അഥ വിസ്തരഃ — മനുജാദയോ ജീവാ അമൂര്താതീന്ദ്രിയജ്ഞാനസുഖാസ്വാദമലഭമാനാഃ സന്തഃ മൂര്തേന്ദ്രിയ-
ജ്ഞാനസുഖനിമിത്തം തന്നിമിത്തപഞ്ചേന്ദ്രിയേഷു മൈത്രീ കുര്വന്തി . തതശ്ച തപ്തലോഹഗോലകാനാമുദകാകര്ഷണമിവ
വിഷയേഷു തീവ്രതൃഷ്ണാ ജായതേ . താം തൃഷ്ണാമസഹമാനാ വിഷയാനനുഭവന്തി ഇതി . തതോ ജ്ഞായതേ പഞ്ചേന്ദ്രിയാണി
൧൧൦പ്രവചനസാര[ ഭഗവാനശ്രീകുംദകുംദ-
അബ, പരോക്ഷജ്ഞാനവാലോംകേ അപാരമാര്ഥിക ഇന്ദ്രിയസുഖകാ വിചാര കരതേ ഹൈം : —
അന്വയാര്ഥ : — [മനുജാസുരാമരേന്ദ്രാഃ ] മനുഷ്യേന്ദ്ര (ചക്രവര്തീ) അസുരേന്ദ്ര ഔര സുരേന്ദ്ര
[സഹജൈഃ ഇന്ദ്രിയൈഃ ] സ്വാഭാവിക (പരോക്ഷജ്ഞാനവാലോംകോ ജോ സ്വാഭാവിക ഹൈ ഐസീ) ഇന്ദ്രിയോംസേ
[അഭിദ്രുതാഃ ] പീഡിത വര്തതേ ഹുഏ [തദ് ദുഃഖം ] ഉസ ദുഃഖകോ [അസഹമാനാഃ ] സഹന ന കര സകനേസേ
[രമ്യേഷു വിഷയേഷു ] രമ്യ വിഷയോംമേം [രമന്തേ ] രമണ കരതേ ഹൈം ..൬൩..
ടീകാ : — പ്രത്യക്ഷ ജ്ഞാനകേ അഭാവകേ കാരണ പരോക്ഷ ജ്ഞാനകാ ആശ്രയ ലേനേവാലേ ഇന
പ്രാണിയോംകോ ഉസകീ (-പരോക്ഷ ജ്ഞാനകീ) സാമഗ്രീരൂപ ഇന്ദ്രിയോംകേ പ്രതി നിജരസസേ ഹീ (-സ്വഭാവസേ
ഹീ) മൈത്രീ പ്രവര്തതീ ഹൈ . അബ ഇന്ദ്രിയോംകേ പ്രതി മൈത്രീകോ പ്രാപ്ത ഉന പ്രാണിയോംകോ, ഉദയപ്രാപ്ത
മഹാമോഹരൂപീ കാലാഗ്നിനേ ഗ്രാസ ബനാ ലിയാ ഹൈ, ഇസലിയേ തപ്ത ലോഹേകേ ഗോലേകീ ഭാ
തി (-ജൈസേ ഗരമ
സുര -അസുര -നരപതി പീഡിത വര്തേ സഹജ ഇന്ദ്രിയോ വഡേ,
നവ സഹീ ശകേ തേ ദുഃഖ തേഥീ രമ്യ വിഷയോമാം രമേ. ൬൩.