ଗମଯତି . ତଥା ଅଶେଷଶେଷଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ପ୍ରତିପର୍ଯାଯଂ ସମଯଵୃତ୍ତିହେତୁତ୍ଵଂ କାରଣାନ୍ତରସାଧ୍ଯତ୍ଵାତ୍ସମଯ- ଵିଶିଷ୍ଟାଯା ଵୃତ୍ତେଃ ସ୍ଵତସ୍ତେଷାମସଂଭଵତ୍କାଲମଧିଗମଯତି . ତଥା ଚୈତନ୍ଯପରିଣାମୋଽଚେତନତ୍ଵାଦେଵ ଶେଷ- ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମସଂଭଵନ୍ ଜୀଵମଧିଗମଯତି . ଏଵଂ ଗୁଣଵିଶେଷାଦ୍ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷୋଽଧିଗନ୍ତଵ୍ଯଃ ..୧୩୩ . ୧୩୪..
ଅଥ ଦ୍ରଵ୍ଯାଣାଂ ପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵାପ୍ରଦେଶଵତ୍ତ୍ଵଵିଶେଷଂ ପ୍ରଜ୍ଞାପଯତି — ତୃତୀଯସ୍ଥଲେ ଗାଥାତ୍ରଯଂ ଗତମ୍ . ଅଥ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵିହାଯ ଜୀଵାଦିପଞ୍ଚଦ୍ରଵ୍ଯାଣାମସ୍ତିକାଯତ୍ଵଂ ଵ୍ଯାଖ୍ଯାତି — ଵିରୁଦ୍ଧ କାର୍ଯକା ହେତୁ ହୋନେସେ ଧର୍ମକୋ ଵହ ସଂଭଵ ନହୀଂ ହୈ .
ଇସୀପ୍ରକାର (କାଲକେ ଅତିରିକ୍ତ) ଶେଷ ସମସ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ପ୍ରତ୍ଯେକ ପର୍ଯାଯମେଂ ସମଯଵୃତ୍ତିକା ହେତୁପନା କାଲକୋ ବତଲାତା ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଉନକେ ୧ସମଯଵିଶିଷ୍ଟ ଵୃତ୍ତି କାରଣାନ୍ତରସେ ସଧତୀ ହୋନେସେ (ଅର୍ଥାତ୍ ଉନକେ ସମଯସେ ଵିଶିଷ୍ଟ ଐସୀ ପରିଣତି ଅନ୍ଯ କାରଣସେ ହୋତୀ ହୈ,) ଇସଲିଯେ ସ୍ଵତଃ ଉନକେ ଵହ (ସମଯଵୃତ୍ତିହେତୁପନା) ସଂଭଵିତ ନହୀଂ ହୈ .
ଇସୀପ୍ରକାର ଚୈତନ୍ଯପରିଣାମ ଜୀଵକୋ ବତଲାତା ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଵହ ଚେତନ ହୋନେସେ ଶେଷ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ସଂଭଵ ନହୀଂ ହୈ .
ଇସପ୍ରକାର ଗୁଣଵିଶେଷସେ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷ ଜାନନା ଚାହିଯେ .
ଭାଵାର୍ଥ : — ଜୈସା କି ପହଲେ ବତାଯା ଗଯା ହୈ, – ସ୍ପର୍ଶ, ରସ, ଗଂଧ, ଵର୍ଣସେ ପୁଦ୍ଗଲ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ . ଯହାଁ ଅମୂର୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଉନକେ ଵିଶେଷ ଲକ୍ଷଣୋଂସେ ପ୍ରଗଟ କିଯା ଗଯା ହୈ .
ଚୈତନ୍ଯପରିଣାମରୂପ ଲକ୍ଷଣ ଅନୁଭଵମେଂ ଆତା ହୈ ଇସଲିଯେ ଅନନ୍ତ ଜୀଵଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକା ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଜ୍ଞାତ ହୋତା ହୈ . ଜୀଵାଦି ସମସ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଜିସକେ ନିମିତ୍ତସେ ଅଵଗାହ (ଅଵକାଶ) କୋ ପ୍ରାପ୍ତ କରତେ ହୈଂ ଐସା କୋଈ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନା ଚାହିଯେ; ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଲୋକାଲୋକଵ୍ଯାପୀ ଆକାଶ ହୈ . ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲ ଗତି କରତେ ହୁଏ ମାଲୂମ ହୋତେ ହୈଂ, ଇସଲିଯେ ଜୈସେ ମଛଲୀକୋ ଗତି କରନେମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ ଜଲ ହୈ ଉସୀ ପ୍ରକାର ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୋ ଗତି କରନେମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ କୋଈ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନା ଚାହିଯେ; ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଲୋକଵ୍ଯାପୀ ଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ . ଜୈସେ ମନୁଷ୍ଯକୋ ସ୍ଥିତିମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ ପୃଥ୍ଵୀ ହୈ ଉସୀପ୍ରକାର ଜୀଵ ଔର ପୁଦ୍ଗଲୋଂକୀ ସ୍ଥିତିମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ କୋଈ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନା ଚାହିଯେ . ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଲୋକଵ୍ଯାପୀ ଅଧର୍ମଦ୍ରଵ୍ଯ ହୈ . ଜୈସେ କୁମ୍ହାରକେ ଚକ୍ରକେ ଚଲନେମେଂ କୀଲ ନିମିତ୍ତଭୂତ ହୈ ଉସୀପ୍ରକାର (କାଲକେ ଅତିରିକ୍ତ) ସର୍ଵ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକେ ପରିଣମନମେଂ ନିମିତ୍ତଭୂତ କୋଈ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋନା ଚାହିଯେ; ଵହ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅସଂଖ୍ଯାତ କାଲାଣୁ ହୈଂ, ଜିନକୀ ପର୍ଯାଯେଂ ସମଯ, ଘଡ଼ୀ, ଦିନ, ଵର୍ଷ ଇତ୍ଯାଦିରୂପସେ ଵ୍ଯକ୍ତ ହୋତୀ ହୈଂ .
ଇସପ୍ରକାର ଗୁଣଭେଦସେ ଦ୍ରଵ୍ଯଭେଦ ନିଶ୍ଚିତ ହୁଆ ..୧୩୩ -୧୩୪..
ଅବ, ଦ୍ରଵ୍ଯକା ୨ପ୍ରଦେଶଵତ୍ଵ ଔର ଅପ୍ରଦେଶଵତ୍ଵରୂପ ଵିଶେଷ (-ଭେଦ) ବତଲାତେ ହୈଂ : —
୨୬୬ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-
୧. କାଲକେ ଅତିରିକ୍ତ ଦ୍ରଵ୍ଯୋଂକୀ ପରିଣତି ‘ଏକ ସମଯମେଂ ଯହ ପରିଣତି ହୁଈ ହୈ’ ଇସପ୍ରକାର ସମଯସେ ଵିଶିଷ୍ଟ ହୈ ଅର୍ଥାତ୍ ଵ୍ଯଵହାରସେ ଉସମେଂ ସମଯକୀ ଅପେକ୍ଷା ଆତୀ ହୈ, ଇସଲିଯେ ଉସମେଂ କୋଈ ଦ୍ରଵ୍ଯ — କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ — ନିମିତ୍ତ ହୋନା ଚାହିଯେ .
୨. ପ୍ରଦେଶଵତ୍ଵ = ପ୍ରଦେଶଵାନପନା .