ସର୍ଵଵୃତ୍ତିତ୍ଵଵିରୋଧାତ୍ . ସର୍ଵସ୍ଯାପି ହି କାଲପଦାର୍ଥସ୍ଯ ଯଃ ସୂକ୍ଷ୍ମୋ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶଃ ସ ସମଯୋ, ନ ତୁ ତଦେକଦେଶସ୍ଯ . ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯତ୍ଵପ୍ରସଂଗାଚ୍ଚ . ତଥା ହି — ପ୍ରଥମମେକେନ ପ୍ରଦେଶେନ ଵର୍ତତେ, ତତୋଽନ୍ଯେନ, ତତୋଽପ୍ଯନ୍ଯତରେଣେତି ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯୋଽପ୍ଯୂର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯୀଭୂଯ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ ଦ୍ରଵ୍ଯମ- ଵସ୍ଥାପଯତି . ତତସ୍ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯସ୍ଯୋର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯତ୍ଵମନିଚ୍ଛତା ପ୍ରଥମମେଵ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯଂ ଵ୍ଯଵସ୍ଥାପଯିତଵ୍ଯମ୍ ..୧୪୪..
ଅଥୈଵଂ ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵମୁକ୍ତ୍ଵା ଜ୍ଞାନଜ୍ଞେଯଵିଭାଗେନାତ୍ମାନଂ ନିଶ୍ଚିନ୍ଵନ୍ନାତ୍ମନୋଽତ୍ଯନ୍ତଵିଭକ୍ତତ୍ଵାଯ ଵ୍ଯଵହାରଜୀଵତ୍ଵହେତୁମାଲୋଚଯତି — ଘଟତେ . ଯଶ୍ଚ ପ୍ରଦେଶଵାନ୍ ସ କାଲପଦାର୍ଥ ଇତି . ଅଥ ମତଂ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯାଭାଵେଽପ୍ଯୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତ୍ଵଂ ଘଟତେ . ନୈଵମ୍ . ଅଙ୍ଗୁଲିଦ୍ରଵ୍ଯାଭାଵେ ଵର୍ତମାନଵକ୍ରପର୍ଯାଯୋତ୍ପାଦୋ ଭୂତର୍ଜୁପର୍ଯାଯସ୍ଯ ଵିନାଶସ୍ତଦୁଭଯାଧାରଭୂତଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯଂ କସ୍ଯ ଭଵିଷ୍ଯତି . ନ କସ୍ଯାପି . ତଥା କାଲଦ୍ରଵ୍ଯାଭାଵେ ଵର୍ତମାନସମଯରୂପୋତ୍ପାଦୋ ଭୂତସମଯରୂପୋ ଵିନାଶସ୍ତଦୁଭଯାଧାରଭୂତଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯଂ କ ସ୍ଯ ଭଵିଷ୍ଯତି . ନ କ ସ୍ଯାପି . ଏଵଂ ସତ୍ଯେତଦାଯାତି – ଅନ୍ଯସ୍ଯ ଭଙ୍ଗୋଽନ୍ଯ- ସ୍ଯୋତ୍ପାଦୋଽନ୍ଯସ୍ଯ ଧ୍ରୌଵ୍ଯମିତି ସର୍ଵଂ ଵସ୍ତୁସ୍ଵରୂପଂ ଵିପ୍ଲଵତେ . ତସ୍ମାଦ୍ଵସ୍ତୁଵିପ୍ଲଵଭଯାଦୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାଣାଂ କୋଽପ୍ଯେକ ଆଧାରଭୂତୋଽସ୍ତୀତ୍ଯଭ୍ଯୁପଗନ୍ତଵ୍ଯମ୍ . ସ ଚୈକପ୍ରଦେଶରୂପଃ କାଲାଣୁପଦାର୍ଥ ଏଵେତି . ଅତ୍ରାତୀତା- ନନ୍ତକାଲେ ଯେ କେଚନ ସିଦ୍ଧସୁଖଭାଜନଂ ଜାତାଃ, ଭାଵିକାଲେ ଚ ‘ଆତ୍ମୋପାଦାନସିଦ୍ଧଂ ସ୍ଵଯମତିଶଯଵଦ୍’ ଇତ୍ଯାଦିଵିଶେଷଣଵିଶିଷ୍ଟସିଦ୍ଧସୁଖସ୍ଯ ଭାଜନଂ ଭଵିଷ୍ଯନ୍ତି ତେ ସର୍ଵେଽପି କାଲଲବ୍ଧିଵଶେନୈଵ . ତଥାପି ତତ୍ର ନିଜପରମାତ୍ମୋପାଦେଯରୁଚିରୂପଂ ଵୀତରାଗଚାରିତ୍ରାଵିନାଭୂତଂ ଯନ୍ନିଶ୍ଚଯସମ୍ଯକ୍ତ୍ଵଂ ତସ୍ଯୈଵ ମୁଖ୍ଯତ୍ଵଂ, ନ ଚ କାଲସ୍ଯ, ତେନ ସ ହେଯ ଇତି . ତଥା ଚୋକ୍ତମ୍ — ‘‘କିଂ ପଲଵିଏଣ ବହୁଣା ଜେ ସିଦ୍ଧା ଣରଵରା ଗଯେ କାଲେ ସିଜ୍ଝହହି ଜେ
(୧) [ଦ୍ରଵ୍ଯକେ ଏକ ଦେଶକୀ ପରିଣତିକୋ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ପରିଣତି ମାନନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ . ] ଏକ ଦେଶକୀ ଵୃତ୍ତିକୋ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଦ୍ରଵ୍ଯକୀ ଵୃତ୍ତି ମାନନେମେଂ ଵିରୋଧ ହୈ . ସମ୍ପୂର୍ଣ କାଲ ପଦାର୍ଥକା ଜୋ ସୂକ୍ଷ୍ମ ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ ହୈ ଵହ ସମଯ ହୈ, ପରନ୍ତୁ ଉସକେ ଏକ ଦେଶକା ଵୃତ୍ତ୍ଯଂଶ ଵହ ସମଯ ନହୀଂ .
ତଥା, (୨) ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯକୋ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯପନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ . ଵହ ଇସପ୍ରକାର ହୈ କି : — ପ୍ରଥମ, କାଲଦ୍ରଵ୍ଯ ଏକ ପ୍ରଦେଶସେ ଵର୍ତେ, ଫି ର ଦୂସରେ ପ୍ରଦେଶସେ ଵର୍ତେ ଔର ଫି ର ଅନ୍ଯପ୍ରଦେଶସେ ଵର୍ତେ (ଐସା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ ) ଇସପ୍ରକାର ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ବନକର ଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ସ୍ଥାପିତ କରତା ହୈ . (ଅର୍ଥାତ୍ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯ ହୀ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯ ହୈ, ଐସା ମାନନେକା ପ୍ରସଂଗ ଆତା ହୈ, ଇସଲିଯେ ଦ୍ରଵ୍ଯପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ହୀ ସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ .) ଇସଲିଯେ ତିର୍ଯକ୍ପ୍ରଚଯକୋ ଊ ର୍ଧ୍ଵପ୍ରଚଯପନା ନ ମାନନେ (ଚାହନେ)ଵାଲେକୋ ପ୍ରଥମ ହୀ କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକୋ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ନିଶ୍ଚିତ କରନା ଚାହିଯେ ..୧୪୪..
(ଇସପ୍ରକାର ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵପ୍ରଜ୍ଞାପନମେଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଵିଶେଷପ୍ରଜ୍ଞାପନ ସମାପ୍ତ ହୁଆ .)
ଅବ, ଇସପ୍ରକାର ଜ୍ଞେଯତତ୍ତ୍ଵ କହକର, ଜ୍ଞାନ ଔର ଜ୍ଞେଯକେ ଵିଭାଗ ଦ୍ଵାରା ଆତ୍ମାକୋ ନିଶ୍ଚିତ କରତେ ହୁଏ, ଆତ୍ମାକୋ ଅତ୍ଯନ୍ତ ଵିଭକ୍ତ (ଭିନ୍ନ) କରନେକେ ଲିଯେ ଵ୍ଯଵହାରଜୀଵତ୍ଵକେ ହେତୁକା ଵିଚାର କରତେ ହୈଂ : –