ଵର୍ତିଧ୍ରୌଵ୍ଯମେଵ କୁତସ୍ତ୍ଯମ୍ . ଏଵଂ ସତି ନଶ୍ଯତି ତ୍ରୈଲକ୍ଷଣ୍ଯଂ, ଉଲ୍ଲସତି କ୍ଷଣଭଂଗଃ, ଅସ୍ତମୁପୈତି ନିତ୍ଯଂ ଦ୍ରଵ୍ଯଂ, ଉଦୀଯନ୍ତେ କ୍ଷଣକ୍ଷଯିଣୋ ଭାଵାଃ . ତତସ୍ତତ୍ତ୍ଵଵିପ୍ଲଵଭଯାତ୍କଶ୍ଚିଦଵଶ୍ଯମାଶ୍ରଯଭୂତୋ ଵୃତ୍ତେର୍ଵୃତ୍ତି- ମାନନୁସର୍ତଵ୍ଯଃ . ସ ତୁ ପ୍ରଦେଶ ଏଵାପ୍ରଦେଶସ୍ଯାନ୍ଵଯଵ୍ଯତିରେକାନୁଵିଧାଯିତ୍ଵାସିଦ୍ଧେଃ . ଏଵଂ ସପ୍ରଦେଶତ୍ଵେ ହି କାଲସ୍ଯ କୁତ ଏକଦ୍ରଵ୍ଯନିବନ୍ଧନଂ ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ ନାଭ୍ଯୁପଗମ୍ଯେତ . ପର୍ଯାଯ- ସମଯାପ୍ରସିଦ୍ଧେଃ . ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରଂ ହି ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯମତିକ୍ରାମତଃ ପରମାଣୋଃ ପର୍ଯାଯସମଯଃ ପ୍ରସିଦ୍ଧଯତି . ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯାସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶତ୍ଵେ ତୁ ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯସ୍ଯ କୁତସ୍ତ୍ଯା ତତ୍ସିଦ୍ଧିଃ . ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯା- ସଂଖ୍ଯେଯପ୍ରଦେଶୈକଦ୍ରଵ୍ଯତ୍ଵେଽପି ତସ୍ଯୈକଂ ପ୍ରଦେଶମତିକ୍ରାମତଃ ପରମାଣୋସ୍ତତ୍ସିଦ୍ଧିରିତି ଚେନ୍ନୈଵଂ; ଏକଦେଶଵୃତ୍ତେଃ ଜାନୀହି ହେ ଶିଷ୍ଯ . କସ୍ମାଚ୍ଛୂନ୍ଯମିତି ଚେତ୍ . ଅତ୍ଥଂତରଭୂଦଂ ଏକପ୍ରଦେଶାଭାଵେ ସତ୍ଯର୍ଥାନ୍ତରଭୂତଂ ଭିନ୍ନଂ ଭଵତି ଯତଃ କାରଣାତ୍ . କସ୍ଯାଃ ସକାଶାଦ୍ଭିନ୍ନମ୍ . ଅତ୍ଥୀଦୋ ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକସତ୍ତାଯା ଇତି . ତଥାହି – କାଲ- ପଦାର୍ଥସ୍ଯ ତାଵତ୍ପୂର୍ଵସୂତ୍ରୋଦିତପ୍ରକାରେଣୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକମସ୍ତିତ୍ଵଂ ଵିଦ୍ଯତେ; ତଚ୍ଚାସ୍ତିତ୍ଵଂ ପ୍ରଦେଶଂ ଵିନା ନ ଇସଲିଯେ) ନାଶ ଔର ଉତ୍ପାଦକୀ ଏକତାମେଂ ପ୍ରଵର୍ତମାନ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ କହାଁସେ ହୋ ସକତା ହୈ ? ଐସା ହୋନେପର ତ୍ରିଲକ୍ଷଣତା (ଉତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯତା) ନଷ୍ଟ ହୋ ଜାତୀ ହୈ, କ୍ଷଣଭଂଗ (ବୌଦ୍ଧସମ୍ମତ କ୍ଷଣଵିନାଶ) ଉଲ୍ଲସିତ ହୋ ଉଠତା ହୈ, ନିତ୍ଯ ଦ୍ରଵ୍ଯ ଅସ୍ତ ହୋ ଜାତା ହୈ ଔର କ୍ଷଣଵିଧ୍ଵଂସୀ ଭାଵ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋତେ ହୈଂ . ଇସଲିଯେ ହୈ . ଵହ ତୋ ପ୍ରଦେଶ ହୀ ହୈ (ଅର୍ଥାତ୍ ଵହ ଵୃତ୍ତିମାନ୍ ସପ୍ରଦେଶ ହୀ ହୋତା ହୈ ), କ୍ଯୋଂକି ଅପ୍ରଦେଶକେ ଅନ୍ଵଯ ତଥା ଵ୍ଯତିରେକକା ଅନୁଵିଧାଯିତ୍ଵ ଅସିଦ୍ଧ ହୈ . (ଜୋ ଅପ୍ରଦେଶ ହୋତା ହୈ ଵହ ଅନ୍ଵଯ ତଥା ଵ୍ଯତିରେକୋଂକା ଅନୁସରଣ ନହୀଂ କର ସକତା, ଅର୍ଥାତ୍ ଉସମେଂ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ତଥା ଉତ୍ପାଦ – ଵ୍ଯଯ ନହୀଂ ହୋ ସକତେ .)
(ପ୍ରଶ୍ନ : — ) ଇସପ୍ରକାର କାଲ ସପ୍ରଦେଶ ହୈ ତୋ ଉସକେ ଏକଦ୍ରଵ୍ଯକେ କାରଣଭୂତ ଲୋକାକାଶ ତୁଲ୍ଯ ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶ କ୍ଯୋଂ ନ ମାନନେ ଚାହିଯେ ?
(ଉତ୍ତର : — ) ଐସା ହୋ ତୋ ପର୍ଯାଯସମଯ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ନହୀଂ ହୋତା, ଇସଲିଯେ ଅସଂଖ୍ଯ ପ୍ରଦେଶ ମାନନା ଯୋଗ୍ଯ ନହୀଂ ହୈ . ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯକା ଉଲ୍ଲଂଘନ କରନେ ପର (ଅର୍ଥାତ୍ – ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ଏକପ୍ରଦେଶମାତ୍ର କାଲାଣୁସେ ନିକଟକେ ଦୂସରେ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ର କାଲାଣୁ ତକ ମଂଦଗତିସେ ଗମନ କରନେ ପର) ପର୍ଯାଯସମଯ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହୋତା ହୈ . ଯଦି ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯ ଲୋକାକାଶତୁଲ୍ଯ ଅସଂଖ୍ଯପ୍ରଦେଶୀ ହୋ ତୋ ପର୍ଯାଯସମଯକୀ ସିଦ୍ଧି କହାଁସେ ହୋଗୀ ?
‘ଯଦି ଦ୍ରଵ୍ଯସମଯ ଅର୍ଥାତ୍ କାଲପଦାର୍ଥ ଲୋକାକାଶ ଜିତନେ ଅସଂଖ୍ଯ ପ୍ରଦେଶଵାଲା ଏକ ଦ୍ରଵ୍ଯ ହୋ ତୋ ଭୀ ପରମାଣୁକେ ଦ୍ଵାରା ଉସକା ଏକ ପ୍ରଦେଶ ଉଲ୍ଲଂଘିତ ହୋନେପର ପର୍ଯାଯସମଯକୀ ସିଦ୍ଧି ହୋ’ ଐସା କହା ଜାଯ ତୋ ଯହ ଠୀକ ନହୀଂ ହୈ; କ୍ଯୋଂକି (ଉସମେଂ ଦୋ ଦୋଷ ଆତେ ହୈଂ ) : —
୨୮୬ପ୍ରଵଚନସାର[ ଭଗଵାନଶ୍ରୀକୁଂଦକୁଂଦ-
୧ତତ୍ତ୍ଵଵିପ୍ଲଵକେ ଭଯସେ ଅଵଶ୍ଯ ହୀ ଵୃତ୍ତିକା ଆଶ୍ରଯଭୂତ କୋଈ ଵୃତ୍ତିମାନ୍ ଢୂଁଢ଼ନା – ସ୍ଵୀକାର କରନା ଯୋଗ୍ଯ
୧. ତତ୍ତ୍ଵଵିପ୍ଲଵ = ଵସ୍ତୁସ୍ଵରୂପମେଂ ଅଂଧାଧୁନ୍ଧୀ .