ଅସ୍ତିତ୍ଵଂ ହି ତାଵଦୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯୈକ୍ଯାତ୍ମିକା ଵୃତ୍ତିଃ . ନ ଖଲୁ ସା ପ୍ରଦେଶମନ୍ତରେଣ ସୂତ୍ର୍ଯମାଣା କାଲସ୍ଯ ସଂଭଵତି, ଯତଃ ପ୍ରଦେଶାଭାଵେ ଵୃତ୍ତିମଦଭାଵଃ . ସ ତୁ ଶୂନ୍ଯ ଏଵ, ଅସ୍ତିତ୍ଵସଂଜ୍ଞାଯା ଵୃତ୍ତେରର୍ଥାନ୍ତରଭୂତତ୍ଵାତ୍ . ନ ଚ ଵୃତ୍ତିରେଵ କେଵଲା କାଲୋ ଭଵିତୁମର୍ହତି, ଵୃତ୍ତେର୍ହି ଵୃତ୍ତିମନ୍ତମନ୍ତରେଣାନୁପପତ୍ତେଃ . ଉପପତ୍ତୌ ଵା କଥମୁତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯୈକ୍ଯାତ୍ମକତ୍ଵମ୍ . ଅନାଦ୍ଯନ୍ତ- ନିରନ୍ତରାନେକାଂଶଵଶୀକୃତୈକାତ୍ମକତ୍ଵେନ ପୂର୍ଵପୂର୍ଵାଂଶପ୍ରଧ୍ଵଂସାଦୁତ୍ତରୋତ୍ତରାଂଶୋତ୍ପାଦାଦେକାତ୍ମଧ୍ରୌଵ୍ଯାଦିତି ଚେତ୍; ନୈଵମ୍ . ଯସ୍ମିନ୍ନଂଶେ ପ୍ରଧ୍ଵଂସୋ ଯସ୍ମିଂଶ୍ଚୋତ୍ପାଦସ୍ତଯୋଃ ସହପ୍ରଵୃତ୍ତ୍ଯଭାଵାତ୍ କୁତସ୍ତ୍ଯମୈକ୍ଯମ୍ . ତଥା ପ୍ରଧ୍ଵସ୍ତାଂଶସ୍ଯ ସର୍ଵଥାସ୍ତମିତତ୍ଵାଦୁତ୍ପଦ୍ଯମାନାଂଶସ୍ଯ ଵାସମ୍ଭଵିତାତ୍ମଲାଭତ୍ଵାତ୍ପ୍ରଧ୍ଵଂସୋତ୍ପାଦୈକ୍ଯ- ଅଥୋତ୍ପାଦଵ୍ଯଯଧ୍ରୌଵ୍ଯାତ୍ମକାସ୍ତିତ୍ଵାଵଷ୍ଟମ୍ଭେନ କାଲସ୍ଯୈକପ୍ରଦେଶତ୍ଵଂ ସାଧଯତି — ଜସ୍ସ ଣ ସଂତି ଯସ୍ଯ ପଦାର୍ଥସ୍ଯ ନ ସନ୍ତି ନ ଵିଦ୍ଯନ୍ତେ . କେ . ପଦେସା ପ୍ରଦେଶାଃ . ପଦେସମେତ୍ତଂ ତୁ ପ୍ରଦେଶମାତ୍ରମେକପ୍ରଦେଶପ୍ରମାଣଂ ପୁନସ୍ତଦ୍ଵସ୍ତୁ ତଚ୍ଚଦୋ ଣାଦୁଂ ତତ୍ତ୍ଵତଃ ପରମାର୍ଥତୋ ଜ୍ଞାତୁଂ ଶକ୍ଯତେ . ସୁଣ୍ଣଂ ଜାଣ ତମତ୍ଥଂ ଯସ୍ଯୈକୋଽପି ପ୍ରଦେଶୋ ନାସ୍ତି ତମର୍ଥଂ ପଦାର୍ଥଂ ଶୂନ୍ଯଂ
ଟୀକା : — ପ୍ରଥମ ତୋ ଅସ୍ତିତ୍ଵ ଵହ ଉତ୍ପାଦ, ଵ୍ଯଯ ଔର ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଐକ୍ଯସ୍ଵରୂପଵୃତ୍ତି ହୈ . ଵହ (ଵୃତ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ଵିଦ୍ଯମାନତା) କାଲକେ ପ୍ରଦେଶ ବିନା ହୀ ହୋତୀ ହୈ ଯହ କଥନ ସଂଭଵିତ ନହୀଂ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ପ୍ରଦେଶକେ ଅଭାଵମେଂ ଵୃତ୍ତିମାନ୍କା ଅଭାଵ ହୋତା ହୈ . ଵହ ତୋ ଶୂନ୍ଯ ହୀ ହୈ, କ୍ଯୋଂକି ଅସ୍ତିତ୍ଵ ନାମକ ଵୃତ୍ତିସେ ଅର୍ଥାନ୍ତରଭୂତ ହୈ — ଅନ୍ଯ ହୈ .
ଔର (ଯଦି ଯହାଁ ଯହ ତର୍କ କିଯା ଜାଯ କି ‘ମାତ୍ର ସମଯପର୍ଯାଯରୂପଵୃତ୍ତି ହୀ ମାନନୀ ଚାହିଯେ; ଵୃତ୍ତିମାନ୍ କାଲାଣୁ ପଦାର୍ଥକୀ କ୍ଯା ଆଵଶ୍ଯକତା ହୈ ?’ ତୋ ଉସକା ସମାଧାନ କିଯା ଜାତା ହୈ : — ) ମାତ୍ର ଵୃତ୍ତି (ସମଯରୂପ ପରିଣତି) ହୀ କାଲ ନହୀଂ ହୋ ସକତୀ, କ୍ଯୋଂକି ଵୃତ୍ତି ଵୃତ୍ତିମାନ୍କେ ବିନା ନହୀଂ ହୋ ସକତୀ . ଯଦି ଯହ କହା ଜାଯ କି ଵୃତ୍ତିମାନ୍ କେ ବିନା ଭୀ ଵୃତ୍ତି ହୋ ସକତୀ ହୈ ତୋ, (ପୂଛତେ ହୈଂ କି — ଵୃତ୍ତି ତୋ ଉତ୍ପାଦ – ଵ୍ଯଯ – ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାସ୍ଵରୂପ ହୋନୀ ଚାହିଯେ;) ଅକେଲୀ ଵୃତ୍ତି ଉତ୍ପାଦ – ଵ୍ଯଯ – ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାରୂପ କୈସେ ହୋ ସକତୀ ହୈ ? ଯଦି ଯହ କହା ଜାଯ କି — ‘ଅନାଦି – ଅନନ୍ତ, ଅନନ୍ତର ( – ପରସ୍ପର ଅନ୍ତର ହୁଏ ବିନା ଏକକେ ବାଦ ଏକ ପ୍ରଵର୍ତମାନ) ଅନେକ ଅଂଶୋଂକେ କାରଣ ଉତ୍ପାଦ ହୋତା ହୈ ତଥା ଏକାତ୍ମକତାରୂପ ଧ୍ରୌଵ୍ଯ ରହତା ହୈ, — ଇସପ୍ରକାର ମାତ୍ର (ଅକେଲୀ) ଵୃତ୍ତି ଭୀ ଉତ୍ପାଦ – ଵ୍ଯଯ – ଧ୍ରୌଵ୍ଯକୀ ଏକତାସ୍ଵରୂପ ହୋ ସକତୀ ହୈ’ ତୋ ଐସା ନହୀଂ ହୈ . (କ୍ଯୋଂକି ଉସ ଅକେଲୀ ଵୃତ୍ତିମେଂ ତୋ) ଜିସ ଅଂଶମେଂ ନାଶ ହୈ ଔର ଜିସ ଅଂଶମେଂ ଉତ୍ପାଦ ହୈ ଵେ ଦୋ ଅଂଶ ଏକ ସାଥ ପ୍ରଵୃତ୍ତ ନହୀଂ ହୋତେ, ଇସଲିଯେ (ଉତ୍ପାଦ ଔର ଵ୍ଯଯକା) ଐକ୍ଯ କହାଁସେ ହୋ ସକତା ହୈ ? ତଥା ନଷ୍ଟ ଅଂଶକେ ସର୍ଵଥା ଅସ୍ତ ହୋନେସେ ଔର ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋନେଵାଲା ଅଂଶ ଅପନେ ସ୍ଵରୂପକୋ ପ୍ରାପ୍ତ ନ ହୋନେସେ (ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍ପନ୍ନ ନହୀଂ ହୁଆ ହୈ
୧ଏକାତ୍ମକତା ହୋତୀ ହୈ ଇସଲିଯେ, ପୂର୍ଵ – ପୂର୍ଵକେ ଅଂଶୋଂକା ନାଶ ହୋତା ହୈ ଔର ଉତ୍ତର – ଉତ୍ତରକେ ଅଂଶୋଂକା
୧. ଏକାତ୍ମକତା = ଏକସ୍ଵରୂପତା (କାଲଦ୍ରଵ୍ଯକେ ବିନା ଭୀ ଅନାଦି କାଲସେ ଅନନ୍ତ କାଲ ତକ ସମଯ ଏକକେ ବାଦ
ଏକ ପରସ୍ପର ଅନ୍ତରକେ ବିନା ହୀ ପ୍ରଵର୍ତିତ ହୋତେ ହୈଂ, ଇସଲିଯେ ଏକପ୍ରଵାହରୂପ ବନ ଜାନେସେ ଉସମେଂ ଏକରୂପତ୍ଵ ଆତା
ହୈ — ଇସପ୍ରକାର ଶଂକାକାରକା ତର୍କ ହୈ .)